In gedachten verzonken - hjk

Experimenteel onderzoek naar filosoferen met kleuters
In gedachten verzonken
Anne Constant, Lieke de Man,
Hester van der Schee en Jo Hamers
Filosoferen met kleuters is grappig,
verrassend en leerzaam. Kleuters leren
nadenken over belangrijke levensvragen
en alledaagse onderwerpen. Ze
stellen vragen, geven antwoorden en
gaan met elkaar in discussie. Maar wat
is nu precies het nut van filosoferen
met kleuters? Hoe kun je filosoferen
met jonge kinderen? Wat leren ze van
filosoferen? En kunnen kleuters eigenlijk
wel filosoferen?
Filosoferen is niet meer iets voor oude, wijze professoren.
Integendeel! Jonge kinderen zijn heel goed in staat met
elkaar van gedachten te wisselen en na te denken over
belangrijke levensvragen. Juist kleuters zijn onbevangen,
zij zijn in staat om onbevooroordeeld naar de wereld om
zich heen te kijken, om zich te verwonderen. En daar gaat
het nu juist om bij het filosoferen.
Filosofie is geen kennis, het is een activiteit, gericht op
zelf filosoferen. Filosofie betekent het streven naar kennis
en waarheid. De vraag vormt het uitgangspunt van elk
filosofisch gesprek. Wie wil filosoferen, moet de sprong uit
het dagelijkse leven wagen, in de wereld van het vragen,
van de twijfel (Aufenanger, 2000). Vragen zetten aan tot
denken en de gedachten worden geuit in gesproken taal.
Zo filosofeerden de oude Grieken en zo filosoferen professoren.
Maar hoe filosoferen kleuters? Kunnen kleuters ook
filosoferen en op welke manier doen zij dat dan?
Hier is tot nu toe nauwelijks wetenschappelijk onderzoek
naar gedaan. De Universiteit Utrecht heeft een eerste
aanzet gemaakt tot onderzoek naar de wijze waarop
kleuters filosoferen. Daarnaast is bestudeerd wat kleuters
van filosoferen kunnen leren en wat het effect hiervan is
op de taalvaardigheid.
112 De wereld van het jonge kind | december 2007

Hanneke Verkleij
Hoe filosofeer je met kleuters?
In het filosoferen met kinderen staan volgens Martens
(2000) drie aspecten centraal:
• Houding
• Methode
• Inhoud.
Bij filosofie hoort een houding van verwondering, nieuwsgierigheid
en openheid, die kleuters over het algemeen
zeker bezitten. Kleuters staan nog onbevangen open voor
nieuwe inzichten en kunnen hun gedachten de vrije loop
laten. Doordat zij nog een natuurlijk gevoel van verwondering
hebben over de betekenis van basisbegrippen, staan
zij minder bevooroordeeld en meer open voor alternatieve
verklaringen.
Soms ben je heel stil en
dan ben je heel diep aan
het nadenken.
Dan ben je in gedachten
verzonken
Je kunt met kleuters filosoferen aan de hand van de
socratische methode. In het socratische gesprek leren
jonge kinderen hoe ze op een filosofische manier kunnen
nadenken over fundamentele levensvragen. Het gaat er
dan vooral om dat de kinderen zich bewust worden van
hun eigen gedachten en die leren uit te spreken voor
zichzelf en naar elkaar. Daarbij leren ze hun gedachten
te beredeneren, te toetsen aan oordelen van anderen
en eventueel te veranderen. Het samen onderzoeken en
het samen nadenken is het meest kenmerkend voor het
filosoferen op school.
Behalve door houding en methode kenmerkt filosofie zich
ook door de inhoud. Filosofie gaat over ultieme problemen
of vragen die door de beschreven houding en handelswijze
filosofisch kunnen worden. Kleuters leren nadenken over
levensvragen, maar ook over alledaagse onderwerpen. Zij
kunnen filosoferen aan de hand van abstracte concepten
zoals vriendschap, dromen en gedachten. Dit kan echter
alleen met behulp van hun fantasie en als deze onderwerpen
in het verlengde van hun leefwereld liggen (Murris,
2000). De antwoorden van kleuters op filosofische vragen
zijn dan ook vaak origineler dan die van volwassenen,
maar niet minder of meer filosofisch. Omdat het hierbij
niet gaat om het vinden van de juiste antwoorden, kan er
juist met jonge kinderen worden gefilosofeerd.
Het filosoferen met kinderen is vooral gebaseerd op het
werk van Matthew Lipman (Amerikaans hoogleraar in
de filosofie), die dertig jaar geleden het programma
Philosophy for Children ontwikkelde
om denkvaardigheden en een onderzoekende
houding bij kinderen te stimuleren (Anthone
en Mortier, 1997). In Nederland is het filosoferen
met kinderen ruim vijftien jaar bekend
en zijn er onder meer door Berrie Heesen en
Nanda van Bodegraven filosofieprogramma’s
ontworpen. Hun boeken met uitgewerkt
lesmateriaal zijn te gebruiken in het basisonderwijs
en maken onderscheid tussen jonge
en oudere kinderen. Berrie Heesen schreef ook
jarenlang de filosofische rubriek Klein maar
dapper voor dit blad.
Wat leren kleuters van
filosoferen?
Filosoferen met (jonge) kinderen is in de
eerste plaats bedacht om het denkvermogen
van kinderen te stimuleren. Kinderen zèlf leren
denken is dan ook het belangrijkste leerdoel
van het filosoferen met kinderen (Lipman,
1998). Tijdens het filosofische gesprek leert
het kind denken doordat het argumenteert
en redeneert, reflecteert op het eigen denken,
vragen stelt, abstracte begrippen leert hanteren
en speculatief leert denken. Filosoferen
helpt kinderen zichzelf te begrijpen door het
ontdekken van eigen gevoelens, behoeften en
drijfveren. Zo leren ze hun gedachten te structureren
en worden zij door het gezamenlijk
nadenken bewust van hun eigen denkprocessen.
Filosoferen wordt in dit kader ook wel
gezien als denken over denken (Nickerson,
Perkins en Smith, 1985). Kinderen verwoorden
hun gedachten, luisteren, laten hun gedachten
beïnvloeden door wat anderen zeggen,
denken opnieuw, brengen hun gedachten
opnieuw onder woorden en proberen zelf
anderen te beïnvloeden (Pardoen, 2002).
Dit denken over denken, het filosoferen, is een
talige activiteit. Een kind moet taal kunnen
inzetten om zijn gedachten te formuleren en
te uiten. Taal wordt dan ook gezien als een
belangrijk instrument bij het filosoferen. Er
wordt speciaal aandacht besteed aan het
leren spreken en luisteren, waarbij redeneren
en argumenteren een belangrijke rol spelen
(Heesen, 1996).
Doordat kinderen hun woordenschat vergroten,
naar elkaar leren luisteren, zinnen
leren vormen en leren hoe ze de taal kunnen
De wereld van het jonge kind | december 2007 113

gebruiken, stimuleert het filosoferen mogelijk de taalontwikkeling.
Hiernaar is echter nog weinig onderzoek gedaan, zeker op het gebied
van jonge kinderen.
Als ik iets zie, dan komen daar
vaak gedachten bij.
En als iemand wat zegt, dan ga
ik daar meteen over denken
Kunnen kleuters filosoferen?
De vraag of kleuters in de praktijk ook werkelijk kúnnen filosoferen,
was tot nog toe onbeantwoord gebleven. Binnen de opleiding
Pedagogiek van de Universiteit van Utrecht is hiernaar experimenteel
onderzoek gedaan. Eveneens is het effect van filosofielessen op de
taalvaardigheid van kleuters onderzocht.
Wanneer blijkt dat de taalvaardigheid van kleuters door het filosoferen
verbetert, zal er een heel nieuwe manier van lesgeven kunnen
ontstaan. De leerkracht zal zich dan veel meer terughoudend opstellen
om kinderen zelf na te laten denken en te laten verwoorden hoe ze
over bepaalde zaken denken. Op een filosofische manier worden zo
belangrijke communicatieve denkvaardigheden aangeleerd.
Speciaal voor het onderzoek is het lesprogramma In Gedachten Verzonken
ontworpen. Dit is een programma voor kleuters van vijf en zes jaar
in het reguliere basisonderwijs. In de lessen komen acht verschillende
onderwerpen aan bod: dromen, ik ben ik, vriendschap, verschillende
soorten mensen, kunst, geluk, hebben planten gevoel én kunnen dieren
denken. Bij elk thema kunnen drie filosofielessen worden gegeven.
In de eerste en derde les wordt er gefilosofeerd naar aanleiding van
een prentenboek dat aansluit bij het thema. De tweede les vormt een
creatieve verwerking op het onderwerp. Een voorbeeldles met het
thema Hebben planten gevoel? is aansluitend aan dit artikel opgenomen
(zie in dit verband ook: Matthews, 1994).
Als ik iets heel ergs hoor, dan
denk ik aan iets anders. Want dan
maak ik het weer leuk.
Ja, want eigenlijk is gedachten
ook heel goed nadenken in je
hoofd
Tijdens het filosofisch gesprek is niet alleen de open houding van de
kleuters belangrijk, ook de houding van de leerkracht speelt een grote
rol. Deze houding is een andere dan tijdens het lesgeven. De leerkracht
is gedurende het filosofisch gesprek vooral gespreksleider en geeft
geen eigen mening of waardeoordeel. Tijdens het gesprek is niets goed
of fout. Het gaat immers om de mening van de kinderen. Anders dan
114 De wereld van het jonge kind | december 2007
in de klassensituatie, waarin de leerkracht meerwetende
partner is en informatie overbrengt, houdt de leerkracht
zich bij het filosoferen op inhoudelijk gebied afzijdig.
Voor het onderzoek zijn er gedurende acht weken filosofielessen
gegeven aan een groepje oudste kleuters. Voor
het al dan niet vaststellen van het effect van de lessen op
de taalvaardigheid is er een voormeting en een nameting
gedaan, bij zowel de experimentele groep (de groep die
filosofielessen heeft gehad) als een controlegroep (een
groep die geen filosofielessen heeft gehad). De verbale
vaardigheden zijn gemeten met behulp van de verbale
vlotheidfactor van de RAKIT (Revisie Amsterdamse Kinder
Intelligentie Test) en de aspecten van taalontwikkeling en
ontluikende geletterdheid zijn gemeten met de Cito-toets
Taal voor Kleuters. Hoewel er kleine verschillen gevonden
zijn in het voordeel van de experimentele groep, is er geen
effect van filosoferen op de taalvaardigheid vastgesteld.
Dit kan echter te wijten zijn aan een te kleine onderzoeksgroep,
of de korte duur van het project. Vervolgonderzoek
met een grotere steekproef over langere tijd is aan te
bevelen en geeft mogelijk duidelijkere resultaten.
Je hoofd bestuurt je
eigenlijk een beetje.
Ja, want door je hersens kan
je bewegen en allerlei
andere dingen doen
Er is ook onderzocht of kleuters in staat zijn te filosoferen
door gerichte observaties van de filosofielessen te maken
en deze uit te werken in protocollen. Wat betreft de
deelname van de kleuters aan de gesprekken, waren er
grote individuele verschillen zichtbaar tussen de leerlingen.
De meeste leerlingen waren actief bij de lessen betrokken,
een kleiner deel was meer passief. In de filosofische
gesprekken werden de concrete vragen gemakkelijker
beantwoord dan de filosofische vragen en waren de
antwoorden ook veelal concreet van aard. Er kwam een
aantal keren een korte dialoog of discussie tussen de
leerlingen tot stand, maar ze waren het over het algemeen
met elkaar eens. Op deze pagina’s hebben we een aantal
uitspraken van kinderen opgenomen. Concluderend kunnen
we zeggen dat In Gedachten Verzonken een goede
aanzet geeft tot filosoferen met kleuters, maar dat het
voor jonge kinderen moeilijk is om tot een echt filosofisch
gesprek te komen, waarbij ze met elkaar in discussie gaan.
Het is niet zo dat kleuters niet goed kunnen filosoferen,
maar het zou meer geoefend kunnen worden. Tot slot is

gebleken dat kleuters zeker plezier hebben in het filosoferen. Een van
hen zei na afloop van de lessen: ‘Filosoferen is fantastisch!’
Nuttig
Zoals in het voorgaande is beschreven, komen jonge kinderen nog
niet echt tot een abstracte filosofische discussie. En toch willen we het
belang van filosoferen met kleuters benadrukken. Zowel uit de wetenschappelijke
literatuur als uit het onderzoek is duidelijk geworden dat
kinderen veel plezier hebben in het filosoferen. Ze worden echt aan
het denken gezet en de gesproken taal wordt gestimuleerd. Daarnaast
heeft het filosoferen een sterk sociaal karakter. Door met elkaar van
gedachten te wisselen, leren kinderen zichzelf en elkaar beter kennen
en leren zij elkaar meer te waarderen. Het zelfvertrouwen van kinderen
groeit wanneer zij regelmatig het woord krijgen en zij zich gehoord
voelen.
Het onderzoek naar filosoferen en de invloed op zowel het denken
en de taal als op de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen,
bevindt zich nog in het beginstadium. Wij pleiten ervoor dat er meer
aandacht komt voor het filosoferen in het (basis)onderwijs en het
onderzoek naar de effecten van filosoferen met kleuters en oudere
kinderen.
Anne Constant, Lieke de Man en Hester van der Schee zijn
studenten aan de Universiteit Utrecht, zij volgen momenteel
de masteropleiding Orthopedagogiek.
Dr. J.H.M. Hamers is opgetreden als begeleider in het bacheloronderzoek
naar filosoferen met kleuters.
Literatuur
Anthone, R., F. Mortier (1997), Socrates op de speelplaats. Filosoferen
met kinderen in de praktijk. Acco, Leuven/Amersfoort.
Aufenanger, J. (1998), Beknopte inleiding in de filosofie. Het Spectrum,
Utrecht.
Bodegraven, N., van (2000), Spelenderwijs filosoferen met kinderen.
Elsevier, Maarssen.
Bodegraven, N., van, T.Kopmels (2002), Kriebels in je hersens. Activiteiten
en gesprekken met jonge kinderen. SWP, Amsterdam.
Constant, S.E., L. de Man, H. van der Schee (2006), Filosoferen met
Kleuters. In Gedachten Verzonken. Pedagogiek Bachelor Thesis.
Universiteit Utrecht.
Heesen, B. (1996), Als het elke dag regent storten argumenten op
ons neer. In: Vernieuwing, 55.
Heesen, B. (1998), Filosoferen met kinderen. Damon, Best.
Lipman, M. (1998). Teaching students to think reasonably: some
findings of the philosophy for children program. In: The Clearing House,
71, 5.
Martens, E. (2000), Spelen met denken. Over filosoferen met kinderen.
Lemniscaat, Rotterdam.
Matthews. G. (1994), Willen planten ook baby’s? Lemniscaat,
Rotterdam.
Murris, K. (2000), Can children do philosophy? In: Journal of Philosophy
of Education, 34.
Nickerson, R.S., D.N. Perkins, E.E. Smith
(1985), The teaching of thinking. Lawrence
Erlbaum Associates, Hinsdale.
Pardoen, J. (2002), Deel 1: Inleiding- Door te
filosoferen leert een kind denken. www.ouders.
nl/mfil2002-1.htm.
Gespreksregels bij filosoferen
Filosoferen gebeurt op basis van gelijkwaardigheid;
er worden wezenlijke
dingen besproken. Bij gesprekken zijn
er vooraf geen bepaalde uitkomsten.
Wel is het belangrijk gespreksregels te
hanteren.
Regels voor leerkrachten:
• De leerkracht is gespreksleider/procesbegeleider.
• Er zijn geen foute antwoorden.
• Vat regelmatig samen wat er is gezegd.
• In een samenvatting wordt het laatstgezegde
en het eerder gezegde in zinvol
verband gebracht.
• Verwijs kinderen naar elkaar en laat ze op
elkaar reageren.
• De leerkracht stelt zich terughoudend op.
Regels voor leerlingen:
• Als iemand praat, is de rest stil en luistert.
• Als je iets wilt zeggen, steek je je vinger op.
• Je mag alles zeggen wat je denkt.
• Je lacht niemand uit.
• Vertel aan de hele groep, niet alleen aan de
juf of meester.
Op de volgende pagina’s wordt een
filosofieles weergegeven uit het
lesprogramma In Gedachten Verzonken.
Aanleiding is het prentenboek De plant
van Jan van Harrie Geelen. Het gaat over
een kleine jongen, Jan, die een potplant
vindt. Hij neemt hem mee naar huis,
verzorgt hem en voert gesprekken met
de plant. Op een dag wordt Jan verrast:
de plant bloeit.
De wereld van het jonge kind | december 2007 115

Thema filosoferen
Hebben
planten
gevoel?
Tijd: Ongeveer 60 minuten
Doel: De kinderen denken er over na of
planten gevoel hebben.
De kinderen denken na over of
planten ook kunnen denken.
De kinderen drukken het gevoel of
de gedachten van een plant uit in
een tekening.
Benodigdheden:
De plant van Jan van Harry Geelen
(Van Goor/Boekerij, Amsterdam).
Papier, potloden, stiften, waskrijt,
verf, enzovoort.
Werkvorm:
Gesprek in kleine kring met daarna
creatieve verwerking.
Er wordt een prentenboek voorgelezen over
een plant die kan praten, voelen en denken:
De plant van Jan. Vervolgens stelt de leerkracht
vragen over de inhoud van het boek, met
name over hoe de plant zich voelt of waar de
plant over nadenkt.
- Hoe vindt de plant het bij Jan? Waarom?
- Wat vindt de plant fijn? Wat vindt de plant
niet fijn?
- Hoe komt de plant van Jan ineens aan die
mooie bloem?
116 De wereld van het jonge kind | december 2007
Kern van de les
Naar aanleiding van het verhaal en de vragen
over het verhaal wordt er met behulp van
filosofische vragen dieper ingegaan op het
thema van het boek. Vraag de kinderen hun
antwoorden te beargumenteren: Hoe weet je
dat? Hoe kun je dat zien?
Hebben planten gevoel?
- Kunnen planten blij en gelukkig zijn?
- Kunnen planten verliefd op elkaar zijn?
- Kunnen planten ook boos/verdrietig zijn?
- Kunnen planten pijn hebben?
Kunnen planten denken?
- Hoe weet je dat? Waar zie je dat aan?
- Waar zouden ze over denken?
- Hebben ze dezelfde gedachten als mensen?
Extra vragen
- Kunnen planten praten/ zien/ horen?
- Hoe zit het met grote bloemen (zonnebloem)
en kleine bloemen (madeliefje)?
- Hoe zit het met bomen, is dat hetzelfde of is
dat anders?
Afsluiting (5-10 minuten)
De leerkracht vraagt of er iemand is die kan
vertellen waar het gesprek over ging. Als dat
Waarom lig je daar, plant?
Ik ben weggegooid, want ze hoeven me niet.
nog niet goed lukt, helpt ze met samenvatten.
De leerkracht vraagt of de kinderen het
ermee eens zijn en of zij misschien nog iets
vergeten is. Zo krijgen de leerlingen de kans
om nog het een en ander aan te vullen of te
verduidelijken.
Vervolgens maken de kinderen een tekening,
een schilderij, een plakwerk van een gelukkige
plant of van een verdrietige plant. Bijvoorbeeld
een mooie bloeiende plant en een plant
waarvan de blaadjes slap hangen en bruin
worden. Of de kinderen maken een tekening,
schilderij of plakwerk van een plant met
gedachten. Ze maken er een wolkje bij, waarin
duidelijk wordt gemaakt wat de plant voelt
of waar hij aan denkt. Gezien de abstractie
van het onderwerp is het handig om met een
voorbeeld te werken.
Hebben planten gevoel?
Leerkracht: Jullie zeggen dat een plant gelukkig
kan zijn. Hoe kun je zien dat een plant
gelukkig is?
Jetse: Dat hij een bloemetje heeft.
Esli: Als hij overeind staat, als hij slap staat is
ie ongelukkig, dan heeft ie water nodig.
Luuk: Ik heb een andere bloem, ik heb zelfs
een aardbeienplant, hij is wel gelukkig, ik geef
hem altijd water.

Koen B.: Omdat ie plant heet, is ie gelukkig en
als die bloem heet, is ie ook gelukkig. Als die
bloem saai heet, nee als die slap is, dan heet
ie ongelukkig.
Koen R.: Ik heb een hele grote roos thuis,
die groeit helemaal over ons poortje heen.
Hij groeit de hele tuin door, hoe kan hij dan
ongelukkig zijn.
Sanne: Dan kan hij de hele tuin bekijken.
Leerkracht: Kunnen planten ook verliefd op
elkaar zijn?
Lara: Ze kunnen wel verliefd op elkaar zijn,
want iedereen kan op elkaar verliefd zijn.
Koen B.: Ik denk van niet, omdat ze niet
hetzelfde zijn.
Koen R.: Bloemen leven toch niet, ik bedoel ze
leven wel maar ze kunnen niet praten of zo,
ze kunnen niet verliefd zijn, want ze kunnen
elkaar toch ook niet zien.
Sanne: Nee ze hebben geen ogen, en ook
geen mond.
Esli: Ik geloof dat want ik vind ook dat bloemen
niet op elkaar verliefd kunnen zijn, want
ze kunnen niet praten en ze hebben geen
ogen.
Leerkracht: En als bloemen heel dicht bij elkaar
staan, kunnen ze dan wel verliefd zijn?
Koen R.: Nee dan kunnen ze ook niet verliefd
zijn.
Leerkracht: Ze kunnen dus niet verliefd worden,
maar wel gelukkig zijn? Hoe kan dat dan?
Koen R.: Een bloem kan uit zichzelf gelukkig
zijn, in zichzelf is die dan gelukkig, niet buiten
zichzelf.
Leerkracht: En verliefd zijn, dat kan toch ook in
jezelf zijn?
Koen R.: Dat kan niet in jezelf zijn, want je kan
de ander niet zien. Als ik nou een bloem was
hè dan kan ik dus niet kijken, maar als ik dan
water krijg, dan stroomt dit door de bloem en
dan komt het dus in de buik van de bloem en
dan kan de bloem gelukkig zijn in de buik van
de bloem.
Leerkracht: Kan een plant denken, net zoals
mensen?
David: Nee omdat de plant geen hersens
heeft.
Het is mijn plant, zei Jan.
Ik zorg voor hem.
Op z’n verjaardag nam Jan plant mee naar het
bos. Vind je het hier leuk?
Ja, zei plant, maar mag ik nu naar huis?
Bouke: Ik denk het ook niet. Bijvoorbeeld ik
zeg: weet jij welk jaar het is? Nou eigenlijk
kunnen planten wel denken, geloof ik hoor,
want planten weten precies wanneer het
herfst en winter is, en dan blijven ze de grond
in en als het weer zomer is, dan weten ze dat
en dan komen ze weer naar boven.
Lara: Nee, ze kunnen niet denken van ja, ik
ben verliefd op jou.
Koen B.: Nee, omdat hij geen denkworstjes
heeft. Daar kan je mee denken.
David: Ze hebben eigenlijk geen hersens. Als
hij in de grond gaat, voelt hij dat gewoon, hij
kan het voelen. Hij kan toch voelen dat hij
dood gaat.
Koen R.: Hij kan voelen dat het sneeuwt.
David: Ja, dan komt er een druppel op zijn
Moet ik je grond wat nat maken?
Heb je water, zei plant.
Op een dag kreeg hij een bloem. Een rode.
Hoe heb je dat gedaan? vroeg Jan.
Het ging vanzelf, zei plant.
hoofd en dan kan hij dat voelen.
Esli: Ik denk dat hij wel kan voelen, want hij
zou het moeten voelen dat hij kan groeien, hij
zou het moeten voelen dat hij water krijgt.
Bouke: Een plant kan wel voelen, want als het
te warm is, gaat ie een beetje slap hangen en
dan moet je hem water geven en als het dan
ijskoud is dan blijft ie nog wel even staan.
Maar als het dan veel te koud is dan gaat ie
weer in de grond duiken en als ie dat dan niet
doet, dan gaat ie dood, dan vriest ie dood.
Sanne: Eigenlijk zou ie een jasje om moeten
hebben.
Illustraties van Harrie Geelen uit:
De plant van Jan.
De wereld van het jonge kind | december 2007 117