1 - Leiden

1. Cultuurhistorische parcellering en waardering Aalmarktblok
Inleiding
In het kader van revitaliseringsplannen voor het zogenaamde Aalmarktblok zijn eind 2009 en begin 2010 de
panden Aalmarkt 11 t/m 19/20, Mandenmakerssteeg 1 en 7 t/m 19 en Breestraat 66, 70 t/m 74 bezocht. Van het
Aalmarktgebied bestaat een beknopte bouwhistorische rapportage uit 2001 van Dröge Bureau voor
Bouwhistorie, echter zonder waarderingsplattegronden. Deze rapportage is op punten onvolledig en tevens
achterhaald door de bouwhistorische kennisopbouw van de afgelopen jaren. Daarom is besloten de panden
opnieuw te bezoeken en een actuele bouwhistorische waardestelling inclusief waarderingsplattegrond te
vervaardigen. Breestraat 68 kon (nog) niet worden bezocht.
De overzichtskaart is een weergave van de stedenbouwkundige waarde en de perceelswaarde met bouwmassa’s.
De waardering voor de interne structuur en interieurafwerking is te vinden in de pandsgewijze notities, met
waarderingsplattegronden.
Historische karakterisering
Het Aalmarktblok is een afspiegeling van de sociaaleconomische geschiedenis van Leiden die zich kenmerkt
door een afwisseling van groei en krimp. Leiden is ontstaan in de middeleeuwen als een stadje langs de
Breestraat, een dijkstraat langs de Rijn. Economische voorspoed zorgde in de middeleeuwen voor een ongekende
groei tot één van de grootste steden in Holland. Deze groei stokte toen aan het eind van de 15 e eeuw de stad in
verval raakt. Na de toestroom van vluchtelingen uit de zuidelijke Nederlanden in 1574 ging het echter weer
opwaarts. De hieruit volgende overbevolking werd opgelost met het volbouwen van de bestaande stad en met
drie opeenvolgende grote stadsuitleggingen in de 17 e eeuw. Aan het eind van de 17 e eeuw kwam de economie
wederom tot stilstand en kromp de bevolking flink. Pas in de tweede helft van de 19 e eeuw trok dit weer aan
door industrialisatie en nam de bevolking weer toe. Vanaf 1896 werd daarop voor het eerst de stad weer
uitgelegd, als aanzet van een reeks grote stadsuitbreidingen in de 20 e eeuw.
Deze gehele geschiedenis is zeer goed afleesbaar aan het Aalmarktblok. Na de aanleg en verlengingen van grote
middeleeuwse percelen volgde in de 16 e - en 17 e -eeuw schaalverkleining, in de late 17 e en de 18 e eeuw
samenvoegingen, en moderniseringen waren typerend voor de late 19 e en 20 e eeuw.
De panden in het onderzoeksgebied vormen een gesloten bouwblok dat zijn oorsprong heeft in de
middeleeuwen. Aanvankelijk waren dit haaks op de Breestraat gelegen grote percelen. In de 13 e eeuw werden
deze percelen vervolgens verlengd door aanplempingen in de Rijn. De nieuw aangelegde percelen op deze
verlenging waren door een openbare strook van de oude afgescheiden. De oudere percelen behielden namelijk
een uitgang op de Rijn. Dit is te herkennen aan de typische Leidse watersteeg (zie bijlage 2). In het onderzochte
deel zijn drie van dergelijke stegen teruggevonden en deze tekenen zich na vele eeuwen nog duidelijk af in het
stedelijk weefsel. Aan de dwarsstegen, zoals de Mandenmakersteeg, zijn tegenwoordig kleinere percelen
aanwezig. In het geval van de bebouwing aan de Mandenmakerssteeg is het onduidelijk of deze al tot het
oorspronkelijke stedenbouwkundige weefsel behoorde, of dat het een splitsing betrof van een groot diep
middeleeuws perceel aan de Breestraat. In de parallelle Maarsmanssteeg is op de kleine percelen wel
middeleeuwse bebouwing aangetroffen. Vermoedelijk lag langs de Mandenmakersteeg oorspronkelijk een groot
diep hoekperceel en zijn bij de aanplemping in de 13 e eeuw langs de steeg nieuwe percelen afgesplitst. In de
middeleeuwen werden soms ook de grote percelen aan de Breestraat opgedeeld. Een afwijkende ontwikkeling
deed zich voor bij het Catharinagasthuis, dat zich aan het eind van de 13 e eeuw vestigde op Breestraat 62 en tot
aan 1570 zich fors uitbreidde (Breestraat 60-68 en Aalmarkt 4 t/m 11).
Als reactie op de overbevolking na 1574 werden grote percelen in meerdere delen opgesplitst en binnengebieden
volgebouwd. Deze voor Leiden typische ontwikkeling is ook herkenbaar in dit blok, bijvoorbeeld de aanleg van
meerdere percelen rond de Joost van Zonneveldpoort omstreeks 1650 (Aalmarkt 16, 17, 18, 19/20 en
Mandenmakerssteeg 1, 3, 5 , 7 en 9). Opmerkelijk aan Aalmarkt 16 is dat dit een voorbeeld vormt waarbij over
een watersteeg werd gebouwd.
De economische neergang en afname van de bevolking aan het eind van de 17 e eeuw had tot gevolg dat huizen
werden samengevoegd, vaak achter een nieuwe voorgevel die dit moest verbergen. Breestraat 70 en 72 zijn hier
voorbeelden van.
De opleving van de stad vanaf 1850 laat zich herkennen in de modernisering van de bestaande huizen. Veelal
kregen huizen een nieuwe gevel en interieur en soms werden de panden opgehoogd met een verdieping,
bijvoorbeeld Aalmarkt 12. In het Aalmarktgebied vond dan ook langzamerhand de ontwikkeling plaats van
winkels met aparte bovenwoningen.
Monumenten &Archeologie, 07-03-2011 4