1 - Leiden

2. Cultuurhistorische parcellering en waardering Haarlemmerstraatblok
Inleiding
In het kader van revitaliseringsplannen voor de zogenaamde Aalmarktproject zijn begin 2010 de panden
Haarlemmerstraat 107, 109 en 111 en Stille Rijn 7, 8 en 9 bezocht. Van het Aalmarktgebied bestaat een beknopte
bouwhistorische rapportage uit 2001 van Dröge Bureau voor Bouwhistorie, echter zonder
waarderingsplattegronden. Deze rapportage is op punten onvolledig en tevens achterhaald door de
bouwhistorische kennisopbouw van de afgelopen jaren. Daarom is besloten de panden opnieuw te bezoeken en
een actuele bouwhistorische waardestelling inclusief waarderingsplattegrond te vervaardigen.
De overzichtskaart is een weergave van de stedenbouwkundige waarde en de perceelswaarde met bouwmassa’s.
De waardering voor de interne structuur en interieurafwerking is te vinden in de pandsgewijze notities, met
waarderingsplattegronden.
Historische karakterisering
Al eerder is voor het Aalmarktproject een historie en karakterisering van het grote Aalmarktblok opgesteld. Het
Haarlemmerstraatblok, dat gevormd door de panden aan de Haarlemmerstraat en de Stille Rijn, heeft een
overeenkomstige historie, maar wel een iets andere karakterisering.
Leiden is ontstaan in de middeleeuwen als een stadje langs de Breestraat, een dijkstraat langs de Rijn.
Economische voorspoed zorgde in de middeleeuwen voor een ongekende groei tot één van de grootste steden in
Holland. Daarvoor werd de stad in de 14 e eeuw in verschillende fases uitgelegd, waaronder de annexatie van
Marendorp aan de noordzijde van de Rijn rond 1350. Aan het eind van de 15 e eeuw trad er neergang op, maar na
de toestroom van vluchtelingen uit de zuidelijke Nederlanden in 1574 ging het weer opwaarts. De hieruit
volgende overbevolking werd opgelost met het volbouwen van de bestaande stad en met drie opeenvolgende
grote stadsuitleggingen in de 17 e eeuw. Aan het eind van de 17 e eeuw stokte de economie en kromp de bevolking
flink. Pas in de tweede helft van de 19 e eeuw trok dit weer aan door industrialisatie en nam de bevolking weer
toe. Vanaf 1896 werd voor het eerst de stad weer uitgelegd, als aanzet van een reeks grote stadsuitbreidingen in
de 20 e eeuw.
Deze geschiedenis is goed afleesbaar in het Haarlemmerstraatblok. Het gesloten bouwblok heeft zijn oorsprong
in de middeleeuwen. Als onderdeel van het verstedelijkte Marendorp, dat aanvankelijk buiten Leiden lag,
ontstond hier een aaneengesloten bebouwing op diepe percelen langs de Haarlemmerstraat. Analoog met
percelen langs de zuidelijk Rijnoever, de Breestraatzijde, werden deze percelen verlengd door aanplempingen in
de Rijn. De precieze datering hiervan is onbekend omdat nog geen archeologisch onderzoek heeft
plaatsgevonden. Op deze verlenging werden nieuwe percelen aangelegd. De oudere percelen behielden echter
een uitgang op de Rijn. Dit is te herkennen aan de typische Leidse watersteeg. In het onderzoeksgebied is tussen
Stille Rijn 7 en 8 een watersteeg aanwezig. Aan de dwarsstegen zijn kleinere percelen aanwezig. De omvang van
het gebied is te beperkt om vast te stellen of de huidige percelen zijn ontstaan uit grotere oudere percelen, die
wellicht stammen van voor de 14 e -eeuwse annexatie. Het vroege stedelijke weefsel van Marendorp is van groot
belang en kenmerkend voor de historische stad en derhalve zeer waardevol.
Als reactie op de overbevolking na 1574 worden grote percelen opgesplitst in meerdere percelen en
binnengebieden volgebouwd. Deze voor Leiden typische ontwikkeling is niet direct herkenbaar in dit blok,
wellicht zijn Haarlemmerstraat 107 en 109 hier wel het resultaat van.
De economische neergang en afname van de bevolking aan het eind van de 17 e eeuw laat zich niet herkennen in
deze percelen, wel de opleving van de stad vanaf 1850, toen bestaande panden werden gemoderniseerd. Veelal
kregen huizen een nieuwe gevel en interieur en soms werden de panden verhoogd. Ook vond langzamerhand de
ontwikkeling plaats van winkels met aparte bovenwoningen. Haarlemmerstraat 107, 109 en 111 en Stille Rijn 7,
8 en 9 zijn alle voorbeelden van deze transformatie, waarbij vaak het bestaande casco bleef bestaan.
Monumenten &Archeologie, 07-03-2011 6