1 - Leiden

DE AALMARKT, STRUCTUUR 

IN ONTWIKKELING 

Bouwhistorische verkenning van het Aalmarktgebied 

Monumenten & Archeologie 

maart 2011

DE AALMARKT, STRUCTUUR IN ONTWIKKELING 

Bouwhistorische verkenning van het Aalmarktgebied. 

Monumenten & Archeologie 

Gemeente Leiden 

Maart 2011

Bouwhistorische verkenning van het Aalmarktgebied Inhoudsopgave 

Inhoudsopgave 

Inhoudsopgave 1 

Inleiding 3 

1 Cultuurhistorische parcellering en waardering Aalmarktblok 4 

2 Cultuurhistorische parcellering en waardering Haarlemmerstraatblok 6 

3 Bouwhistorische notitie en waardering panden Aalmarktblok 

Inleiding 9 

Aalmarkt 11 10 

Aalmarkt 12 / 12a 13 



Aalmarkt 15 / 15a 22 



Aalmarkt 19 – 20 / Mandenmakerssteeg 31 

Breestraat 66 34 

Breestraat 68 (niet opgenomen) 




Mandenmakerssteeg 1 48 



Mandenmakerssteeg 11 t/m 17 57 


4 Bouwhistorische notitie en waardering panden Haarlemmerstraatblok 

Inleiding 63 

Haarlemmerstraat 107 64 



Stille Rijn 7 73 



5 Bouwhistorische notitie en waardering panden Waagblok 

Aalmarkt 21 (niet opgenomen) 

Aalmarkt 22 (niet opgenomen) 








Monumenten &Archeologie, 07-03-2011 1

Bouwhistorische verkenning van het Aalmarktgebied Inhoudsopgave 

Bijlagen 

Colofon 

Maarsmansteeg 21 (niet opgenomen) 

Maarsmansteeg 23 88 

Mandemakerssteeg 8 (niet opgenomen) 

1 Historie Aalmarktgebied 90 

2 Waterstegen 91 

3 Monumentenkaarten 92 


Bouwhistorische notitie Aalmarktproject Inleiding 

Inleiding 

De afdeling Monumenten & Archeologie (M&A) van de gemeente Leiden wil een bijdrage leveren aan de 

ontwikkeling van de stad, met respect voor de historische waarden die Leiden onderscheiden van jongere 

stadscentra. Die waarden beperken zich niet slechts tot de beschermde monumenten; ook verborgen archeologische 

en bouwhistorische waarden en de historische parcellering rekenen we daartoe. 

In het Aalmarktproject ligt een duidelijke wens tot het realiseren van grote winkeloppervlaktes besloten. De 

schaalvergroting die dat tot gevolg heeft staat op gespannen voet met de fijnmazige historische structuur van de 

Leidse binnenstad. Het gaat daarbij niet zomaar om het overschrijden van een paar lijntjes. Immers, de oudste 

perceelsgrenzen dateren uit de dertiende eeuw. Ontwikkelingen in het gebied vragen dus om een zorgvuldige 

inpassing, liefst op locaties waar de historische structuur al is aangetast. Met dat doel heeft M&A in kaart gebracht 

waar zich bouwhistorische waarden bevinden en welke perceelsgrenzen een lange historie kennen. 

Om tot uitvoering van het project te komen is in het verleden veel werk verzet. Onder andere is een 

bouwhistorische inventarisatie uitgevoerd, gevolgd door een bouwhistorische verkenning. Beide onderzoeken 

waren gericht op de zelfstandige objecten. Herijking van het Aalmarktproject vormde aanleiding de stand van 

kennis opnieuw op te maken. Sinds de rapportages zijn verschenen heeft het bouwhistorisch onderzoek in Leiden 

namelijk een aanzienlijke ontwikkeling doorgemaakt. 

Het accent in de monumentenzorg is de laatste decennia verschoven van een objectgerichte naar gebiedsgerichte 

benadering, waardoor ook grotere eenheden als ensembles, structuren en landschappen onderwerp van 

monumentenzorg zijn geworden. Doordat bouwhistorisch onderzoek de afgelopen jaren een enorme vlucht heeft 

genomen, is ook de interesse voor onbekende of vermoede bouwhistorische zaken, verscholen in de historische 

stadstructuur sterk gegroeid. Dit heeft geleid tot het inzicht dat voor behoud van de historische stad als ‘gebouwd 

archief’ de bescherming verder dient te reiken dan slechts de conventionele monumenten, de individuele panden. 

Bijzondere (bouw)historische waarden blijken juist ook in de stadstructuur en ‘tussen’ de beschermde monumenten 

gelegen te zijn. 

Het bouwhistorisch onderzoek van het Aalmarktgebied heeft betrekking op twee bouwblokken: Het Aalmarktblok 

en het Haarlemmerstraatblok. De conclusie van het onderzoek is dat het historische stedelijke weefsel op deze 

locaties nog voor een groot deel bewaard is gebleven. Die parcellering stamt al uit de tijd van het ontstaan van de 

stad. Deze waardevolle drager van de stedelijke identiteit zou ook de drager voor een nieuwe ontwikkeling kunnen 

zijn. 

Er zijn drie bijlagen toegevoegd aan de onderzoeksresultaten, Allereerst is in een beknopte historische schets het 

Aalmarktgebied beschreven, vervolgens komen de typisch Leidse waterstegen en hun ligging aan de orde. En ten 

slotte zijn monumentenkaarten van het Aalmarktgebied en het Haarlemmerstraatblok opgenomen. 

Onze ambitie is dat dit rapport bijdraagt aan een hoogwaardige invulling van het Aalmarktgebied, waar erfgoed een 

grote rol speelt in de kwaliteit van dit winkelgebied. 


1. Cultuurhistorische parcellering en waardering Aalmarktblok 

Inleiding 

In het kader van revitaliseringsplannen voor het zogenaamde Aalmarktblok zijn eind 2009 en begin 2010 de 

panden Aalmarkt 11 t/m 19/20, Mandenmakerssteeg 1 en 7 t/m 19 en Breestraat 66, 70 t/m 74 bezocht. Van het 

Aalmarktgebied bestaat een beknopte bouwhistorische rapportage uit 2001 van Dröge Bureau voor 

Bouwhistorie, echter zonder waarderingsplattegronden. Deze rapportage is op punten onvolledig en tevens 

achterhaald door de bouwhistorische kennisopbouw van de afgelopen jaren. Daarom is besloten de panden 

opnieuw te bezoeken en een actuele bouwhistorische waardestelling inclusief waarderingsplattegrond te 

vervaardigen. Breestraat 68 kon (nog) niet worden bezocht. 

De overzichtskaart is een weergave van de stedenbouwkundige waarde en de perceelswaarde met bouwmassa’s. 

De waardering voor de interne structuur en interieurafwerking is te vinden in de pandsgewijze notities, met 

waarderingsplattegronden. 

Historische karakterisering 

Het Aalmarktblok is een afspiegeling van de sociaaleconomische geschiedenis van Leiden die zich kenmerkt 

door een afwisseling van groei en krimp. Leiden is ontstaan in de middeleeuwen als een stadje langs de 

Breestraat, een dijkstraat langs de Rijn. Economische voorspoed zorgde in de middeleeuwen voor een ongekende 

groei tot één van de grootste steden in Holland. Deze groei stokte toen aan het eind van de 15 e eeuw de stad in 

verval raakt. Na de toestroom van vluchtelingen uit de zuidelijke Nederlanden in 1574 ging het echter weer 

opwaarts. De hieruit volgende overbevolking werd opgelost met het volbouwen van de bestaande stad en met 

drie opeenvolgende grote stadsuitleggingen in de 17 e eeuw. Aan het eind van de 17 e eeuw kwam de economie 

wederom tot stilstand en kromp de bevolking flink. Pas in de tweede helft van de 19 e eeuw trok dit weer aan 

door industrialisatie en nam de bevolking weer toe. Vanaf 1896 werd daarop voor het eerst de stad weer 

uitgelegd, als aanzet van een reeks grote stadsuitbreidingen in de 20 e eeuw. 

Deze gehele geschiedenis is zeer goed afleesbaar aan het Aalmarktblok. Na de aanleg en verlengingen van grote 

middeleeuwse percelen volgde in de 16 e - en 17 e -eeuw schaalverkleining, in de late 17 e en de 18 e eeuw 

samenvoegingen, en moderniseringen waren typerend voor de late 19 e en 20 e eeuw. 

De panden in het onderzoeksgebied vormen een gesloten bouwblok dat zijn oorsprong heeft in de 

middeleeuwen. Aanvankelijk waren dit haaks op de Breestraat gelegen grote percelen. In de 13 e eeuw werden 

deze percelen vervolgens verlengd door aanplempingen in de Rijn. De nieuw aangelegde percelen op deze 

verlenging waren door een openbare strook van de oude afgescheiden. De oudere percelen behielden namelijk 

een uitgang op de Rijn. Dit is te herkennen aan de typische Leidse watersteeg (zie bijlage 2). In het onderzochte 

deel zijn drie van dergelijke stegen teruggevonden en deze tekenen zich na vele eeuwen nog duidelijk af in het 

stedelijk weefsel. Aan de dwarsstegen, zoals de Mandenmakersteeg, zijn tegenwoordig kleinere percelen 

aanwezig. In het geval van de bebouwing aan de Mandenmakerssteeg is het onduidelijk of deze al tot het 

oorspronkelijke stedenbouwkundige weefsel behoorde, of dat het een splitsing betrof van een groot diep 

middeleeuws perceel aan de Breestraat. In de parallelle Maarsmanssteeg is op de kleine percelen wel 

middeleeuwse bebouwing aangetroffen. Vermoedelijk lag langs de Mandenmakersteeg oorspronkelijk een groot 

diep hoekperceel en zijn bij de aanplemping in de 13 e eeuw langs de steeg nieuwe percelen afgesplitst. In de 

middeleeuwen werden soms ook de grote percelen aan de Breestraat opgedeeld. Een afwijkende ontwikkeling 

deed zich voor bij het Catharinagasthuis, dat zich aan het eind van de 13 e eeuw vestigde op Breestraat 62 en tot 

aan 1570 zich fors uitbreidde (Breestraat 60-68 en Aalmarkt 4 t/m 11). 

Als reactie op de overbevolking na 1574 werden grote percelen in meerdere delen opgesplitst en binnengebieden 

volgebouwd. Deze voor Leiden typische ontwikkeling is ook herkenbaar in dit blok, bijvoorbeeld de aanleg van 

meerdere percelen rond de Joost van Zonneveldpoort omstreeks 1650 (Aalmarkt 16, 17, 18, 19/20 en 

Mandenmakerssteeg 1, 3, 5 , 7 en 9). Opmerkelijk aan Aalmarkt 16 is dat dit een voorbeeld vormt waarbij over 

een watersteeg werd gebouwd. 

De economische neergang en afname van de bevolking aan het eind van de 17 e eeuw had tot gevolg dat huizen 

werden samengevoegd, vaak achter een nieuwe voorgevel die dit moest verbergen. Breestraat 70 en 72 zijn hier 

voorbeelden van. 

De opleving van de stad vanaf 1850 laat zich herkennen in de modernisering van de bestaande huizen. Veelal 

kregen huizen een nieuwe gevel en interieur en soms werden de panden opgehoogd met een verdieping, 

bijvoorbeeld Aalmarkt 12. In het Aalmarktgebied vond dan ook langzamerhand de ontwikkeling plaats van 

winkels met aparte bovenwoningen. 


1. Cultuurhistorische parcellering en waardering Aalmarktblok 

Bij de schaalverkleining van de middeleeuwse percelen is in alle volgende fasen vaak nieuwbouw gepleegd, met 

hergebruik van de oudere muren. Bij de latere samenvoegingen en moderniseringen is over het algemeen het 

bestaande casco blijven bestaan, zoals bij Mandenmakerssteeg 1, 7, 9, 11, 13 en 15, Aalmarkt 12, 13, 15, 16, 18, 

19/20 en Breestraat 70 en 72. Breestraat 66 is een voorbeeld van 19 e -eeuws hergebruik van grote complexen, 

hier is de laat 16 e -eeuwse zaal van het gasthuis herbestemd tot school, met hergebruik van het oude gebouw. 

Het nog herkenbare vroege, middeleeuwse stedelijke weefsel in het Aalmarktblok is van groot belang en 

kenmerkend voor de historische stad en derhalve zeer waardevol. De hierop volgende schaalverkleining, 

samenvoeging en modernisering is eveneens van groot belang in de Leidse geschiedenis. De schaalverkleining 

heeft zijn sporen nagelaten in de fijnmazig perceelsstructuur en de vele bewaarde laat 16 e - en 17 e -eeuwse 

casco’s. De samenvoeging is herkenbaar aan de gebouwen met één gevel en daarachter één of meerdere oudere 

casco’s. De moderniseringen zijn herkenbaar aan de nieuwe of gemoderniseerde gevels en enkele verhogingen. 

Waardering in geschematiseerde plattegrond 

Zwart middeleeuwse perceelslijn, hoge cultuurhistorische waarde 

Blauw perceel en bebouwing, hoge cultuurhistorische waarde 

Groen perceel en bebouwing, positieve cultuurhistorische waarde 

Geel perceel en bebouwing, indifferente cultuurhistorische waarde 

Rood onbekend 


2. Cultuurhistorische parcellering en waardering Haarlemmerstraatblok 

Inleiding 

In het kader van revitaliseringsplannen voor de zogenaamde Aalmarktproject zijn begin 2010 de panden 

Haarlemmerstraat 107, 109 en 111 en Stille Rijn 7, 8 en 9 bezocht. Van het Aalmarktgebied bestaat een beknopte 

bouwhistorische rapportage uit 2001 van Dröge Bureau voor Bouwhistorie, echter zonder 

waarderingsplattegronden. Deze rapportage is op punten onvolledig en tevens achterhaald door de 

bouwhistorische kennisopbouw van de afgelopen jaren. Daarom is besloten de panden opnieuw te bezoeken en 

een actuele bouwhistorische waardestelling inclusief waarderingsplattegrond te vervaardigen. 

De overzichtskaart is een weergave van de stedenbouwkundige waarde en de perceelswaarde met bouwmassa’s. 

De waardering voor de interne structuur en interieurafwerking is te vinden in de pandsgewijze notities, met 

waarderingsplattegronden. 


Al eerder is voor het Aalmarktproject een historie en karakterisering van het grote Aalmarktblok opgesteld. Het 

Haarlemmerstraatblok, dat gevormd door de panden aan de Haarlemmerstraat en de Stille Rijn, heeft een 

overeenkomstige historie, maar wel een iets andere karakterisering. 

Leiden is ontstaan in de middeleeuwen als een stadje langs de Breestraat, een dijkstraat langs de Rijn. 

Economische voorspoed zorgde in de middeleeuwen voor een ongekende groei tot één van de grootste steden in 

Holland. Daarvoor werd de stad in de 14 e eeuw in verschillende fases uitgelegd, waaronder de annexatie van 

Marendorp aan de noordzijde van de Rijn rond 1350. Aan het eind van de 15 e eeuw trad er neergang op, maar na 

de toestroom van vluchtelingen uit de zuidelijke Nederlanden in 1574 ging het weer opwaarts. De hieruit 

volgende overbevolking werd opgelost met het volbouwen van de bestaande stad en met drie opeenvolgende 

grote stadsuitleggingen in de 17 e eeuw. Aan het eind van de 17 e eeuw stokte de economie en kromp de bevolking 

flink. Pas in de tweede helft van de 19 e eeuw trok dit weer aan door industrialisatie en nam de bevolking weer 

toe. Vanaf 1896 werd voor het eerst de stad weer uitgelegd, als aanzet van een reeks grote stadsuitbreidingen in 

de 20 e eeuw. 

Deze geschiedenis is goed afleesbaar in het Haarlemmerstraatblok. Het gesloten bouwblok heeft zijn oorsprong 

in de middeleeuwen. Als onderdeel van het verstedelijkte Marendorp, dat aanvankelijk buiten Leiden lag, 

ontstond hier een aaneengesloten bebouwing op diepe percelen langs de Haarlemmerstraat. Analoog met 

percelen langs de zuidelijk Rijnoever, de Breestraatzijde, werden deze percelen verlengd door aanplempingen in 

de Rijn. De precieze datering hiervan is onbekend omdat nog geen archeologisch onderzoek heeft 

plaatsgevonden. Op deze verlenging werden nieuwe percelen aangelegd. De oudere percelen behielden echter 

een uitgang op de Rijn. Dit is te herkennen aan de typische Leidse watersteeg. In het onderzoeksgebied is tussen 

Stille Rijn 7 en 8 een watersteeg aanwezig. Aan de dwarsstegen zijn kleinere percelen aanwezig. De omvang van 

het gebied is te beperkt om vast te stellen of de huidige percelen zijn ontstaan uit grotere oudere percelen, die 

wellicht stammen van voor de 14 e -eeuwse annexatie. Het vroege stedelijke weefsel van Marendorp is van groot 

belang en kenmerkend voor de historische stad en derhalve zeer waardevol. 

Als reactie op de overbevolking na 1574 worden grote percelen opgesplitst in meerdere percelen en 

binnengebieden volgebouwd. Deze voor Leiden typische ontwikkeling is niet direct herkenbaar in dit blok, 

wellicht zijn Haarlemmerstraat 107 en 109 hier wel het resultaat van. 

De economische neergang en afname van de bevolking aan het eind van de 17 e eeuw laat zich niet herkennen in 

deze percelen, wel de opleving van de stad vanaf 1850, toen bestaande panden werden gemoderniseerd. Veelal 

kregen huizen een nieuwe gevel en interieur en soms werden de panden verhoogd. Ook vond langzamerhand de 

ontwikkeling plaats van winkels met aparte bovenwoningen. Haarlemmerstraat 107, 109 en 111 en Stille Rijn 7, 

8 en 9 zijn alle voorbeelden van deze transformatie, waarbij vaak het bestaande casco bleef bestaan. 




Zwart middeleeuwse perceelslijn, hoge cultuurhistorische waarde 

Blauw perceel en bebouwing, hoge cultuurhistorische waarde 

Groen perceel en bebouwing, positieve cultuurhistorische waarde 

Geel perceel en bebouwing, indifferente cultuurhistorische waarde 




3. Bouwhistorische notitie en waardering Aalmarktblok 

Inleiding 

Het onderzochte bouwblok tussen de Aalmarkt, Breestraat en Mandenmakerssteeg geeft een prachtige doorsnede 

van het bouwen in Leiden door de eeuwen heen. De stedenbouwkundige structuur van het blok hangt sterk 

samen met het ontstaan van Leiden en de bebouwing op de percelen zijn een weerslag van de geschiedenis van 

Leiden. De bijzondere stedenbouwkundige geschiedenis van Rijndijk en versmalling van de Rijn is herkenbaar 

aan de hoger gelegen bebouwing aan de Breestraat, de langgerekte middeleeuwse perceelslijnen en het fenomeen 

van de waterstegen aan de Aalmarktzijde. Een bijzondere bouwkundige erfenis in dit bouwblok is de bebouwing 

van het voormalige middeleeuwse Catharinagasthuis. Hiervan zijn de resten van een vleugel uit 1571 aanwezig 

in Breestraat 66 en de vrijwel complete gasthuisvleugel uit 1455 bevindt zich in Aalmarkt 11. 

De gebouwen in het blok zijn ook karakteristiek, aan de Breestraat liggen de grotere en rijkere (voormalige) 

woonhuizen, aan de Aalmarkt en Mandenmakersteeg zijn het voornamelijk panden met van origine een 

combinatie van wonen en werken. 

Hoewel de percelen hun ontstaan hebben in de middeleeuwen, zijn er relatief weinig middeleeuwse panden 

aangetroffen. Veelal zijn middeleeuwse resten behouden gebleven in de perceelsmuren en in Breestraat 70 bleef 

een kelder bewaard. De economische opleving aan het eind van de 16 e en in de 17 e eeuw leidde tot een 

ingrijpende nieuwbouw van panden, daarbij zijn ook brede oudere percelen opgedeeld. Voorbeelden hiervan zijn 

onder andere Aalmarkt 12 en 13. Opmerkelijk zijn ook enkele panden die drie bouwlagen hebben, bijvoorbeeld 

Aalmarkt 13, Aalmarkt 19/20 en Mandenmakersteeg 1. Dit terwijl twee bouwlagen in Leiden gangbaar is. Het 

merendeel van de bouwsubstantie van de huizen in het Aalmarktblok gaat terug op de 16 e - en 17 e -eeuwse 

bloeiperiode. Zo vormen Aalmarkt 19/20 en Mandenmakersteeg 1 samen een duidelijke exponent van de 

projectontwikkeling uit de 17 e eeuw. Op deze bloei volgde in de 18 e eeuw verval, wat ook zijn weerslag had op 

de gebouwen. Enkel bij de rijke panden aan de Breestraat vonden verbouwingen en verfraaiingen plaats, zoals 

bij Breestraat 70 en 72. In de 19 e eeuw ging het economisch langzaam weer beter, wat weer rigoureuze 

moderniseringen en vernieuwingen tot gevolg had. Het huidige uiterlijk is sterk door deze laatste periode 

bepaald vanwege de gemoderniseerde gevels en de winkelpuien. Deze belangrijke constatering toont de 

algemene stelregel aan dat een gevel vaak niet veel zegt over de ouderdom en cultuurhistorische waarden van de 

bebouwing daarachter. Samenvattend kan worden gesteld dat vrijwel alle panden, ongeacht hun gevel, oudere 

casco’s hebben. Ze dateren met name uit de 17 e eeuw, maar gedeeltelijk ook uit de middeleeuwen. De scheiding 

van winkelnering op de begane grond en wonen op de verdieping in de 19 e /20 e eeuw heeft geleid tot een zekere 

kaalslag aan interieurs op de begane grond. 

De ligging van de percelen en de economische ontwikkelingen ter plaatse hadden ook hun effect op de 

voorkomende huistypes. Aan de ‘voorname’ Breestraat staan statige, brede huizen met een centrale middengang, 

zoals Breestraat 70 en 72. Aan de minder belangrijke Aalmarkt en de dwarssteeg liggen panden van het smalle 

diepe type, met eventueel een vast of los achterhuis. Deze huizen hebben vanwege hun gecombineerde woonhandelsfunctie 

een standaardopzet, zoals veelvuldig in de stad voorkwam. Een bijzonder type is 

Mandenmakersteeg 7 met een centrale brandmuur. Hiervan is slechts één ander voorbeeld in Leiden bekend. Aan 

de Aalmarkt is daarnaast nog een nieuw huistype ontdekt, een smal diep huis, met de trap achterin. Dit type 

combineert een groot handelsoppervlak met wonen op de verdieping. 

De bouwhistorische kenmerken van de onderzochte panden onderscheiden zich niet van overige panden in de 

binnenstad. De panden zijn een doorsnede van het bouwen van de 16 e eeuw tot in de 20 e eeuw. Wat de 

houtconstructies betreft, zowel de oudere samengestelde balklagen komen voor, als de jongere enkelvoudige. In 

Mandenmakersteeg 7 is als enige een zeldzaam verdiepingshoutskelet aangetroffen. Het gebied is verder een 

staalkaart van Leidse kapconstructies, van midden 15 e -eeuws (Aalmarkt 11) tot modern 19 e -eeuws 

(Phillibertspant Aalmarkt 12). Vrijwel alle types komen voor, wat het gebied heel bijzonder maakt. De panden 

hebben ten slotte ook belangrijke interieurafwerkingen behouden, zoals de 17 e -eeuwse indelingen en spiltrappen 

(Aalmarkt 11 en Mandenmakersteeg 1, 7 en 9) en de 18 e -eeuwse afwerkingen (Aalmarkt 18 en Breestraat 70 en 

72). 

In het navolgende is van elk pand de bouwhistorische notitie en waardering opgenomen. Na een inleiding volgt 

een historische karakterisering – beknopte beschrijving van het pand met de bouwhistorische kenmerken –, de 

bouwgeschiedenis als samenvatting en ten slotte de waardering van de bouwhistorische waarden. Deze 

waardering is ook grafisch weergegeven in de vorm van een schematische plattegrond. 


3. Bouwhistorische notitie en waardering Aalmarkt 11 

Pand : Aalmarkt 11 

Status : Rijksmonument 

Bijzonderheden : Enkele bezoeken (2007-2009) J. van Rooden en E. Orsel (M&A) 

Er bestaat reeds een rapportage uit 2001 van Dröge, 

Bureau voor Bouwhistorie. 

Inleiding 

Het pand is meerdere keren bezocht in verband met de ontwikkeling van vm. Aalmarktschool. Van het 

Aalmarktgebied bestaat een beknopte bouwhistorische rapportage uit 2001 van Dröge Bureau voor 

Bouwhistorie. Deze rapportage is op punten onvolledig en tevens achterhaald door de bouwhistorische 

kennisopbouw van de afgelopen jaren. Deze notitie is gebaseerd op de bezoeken en de bestaande rapportage van 

Dröge en is vooral gericht op het vervaardigen van een bouwhistorische waarderingsplattegrond. Door de 

afgewerkte situatie hebben de bevindingen en conclusies een voorlopig karakter. 


Aalmarkt 11 is het substantiële restant van de L-vormige mannenzaal die in 1455/1456 (dendrodatering.) werd 

gebouwd voor het voormalige Catharinagasthuis. Aan de rechterachterzijde staat een klein bijgebouw, ook 

bekend als het pockhuis en tegen de achterzijde staat een achteraanbouw. In de 19 e eeuw was het pand in gebruik 

als stadsapotheek en in 1922 is het verbouwd tot woning. Het hoofdgebouw bestaat uit één bouwlaag onder een 

schilddak met aan de voorzijde rechts een originele aankapping, het restant van de gesloopte mannenzaal. Het 

bijgebouw heeft twee bouwlagen onder een zadeldak. De achteraanbouw heeft één bouwlaag met plat dak (tot 

enige jaren geleden nog met dakje). De perceelslijn ter plaatse van de aanbouw verspringt als gevolg van een 

voormalige steeg tussen Aalmarkt 11 en 12. 

Het gebouw heeft nog grotendeels zijn midden 15 e -eeuwse constructie, bestaande uit de zijgevels, een groot deel 

van de achtergevel (gepleisterd), vermoedelijk de voorgevel, een zes vaks eikenhouten houtskelet met 

muurstijlen, korbeels, peerkraalsleutelstukken, moerbalken en kinderbinten en een zes vaks eikenhouten 

kapconstructie met stapelspanten. De voorgevel heeft nog ongeveer dezelfde indeling als op een oude tekening 

(ca. 1700). De gevel is later gepleisterd en de ramen en deur zijn gemoderniseerd, met name in de 18 e en 19 e 

eeuw. De achtergevel heeft onder het stucwerk 15 e -eeuws metselwerk behouden. Het bovendeel is vervangen, 

vermoedelijk in de 18 e eeuw, later zijn de vensters en de deur gemoderniseerd. 

De begane grond van het hoofdhuis bestaat uit een centrale voorruimte, met daarachter een centrale gang met 

links één diep vertrek (voorheen twee) en rechts een tussenvertrek, een trappenhuis en een achtervertrek. De 

voorruimte heeft tegen de rechterbouwmuur een laat 18 e -eeuwse schouw. Het kozijn naar de centrale gang heeft 

een 19 e -eeuws profiel, maar vermoedelijk een oudere delendeur. De meterkast in het tochtportaal heeft een oude 

eiken delendeur, vermoedelijk afkomstig van de verdieping. De ruimte heeft een vlak stucplafond. Het linker 

achtervertrek heeft twee 19 e -eeuws stucplafonds, die er op wijzen dat er voorheen twee kamer waren. In de 

linkerachterhoek staat een eenvoudige 19 e -eeuwse hoekschouw. Het tussenvertrek rechts heeft geen historische 

afwerking. Het trappenhuis heeft een vroeg 17 e -eeuwse spiltrap (1608 +- 6 jr. d.) met een bijbehorende 

ommetseling met raam naar achtervertrek. Het achtervertrek heeft een (doorgebroken) schouw, vermoedelijk 

18 e - of 19 e -eeuws. In dit vertrek zijn de muurstijlen, sleutelstukken en moerbalken van het houtskelet goed 

waarneembaar. Op basis van de waarnemingen zal de indeling van de begane grond minimaal 18 e -eeuws zijn. 

De verdieping heeft geen bijzondere afwerking of indeling. Vermoedelijk dateert dit, op basis van de profilering 

van het traphekje, uit 1922. De zolder heeft ook geen bijzondere afwerking en indeling. Vermoedelijk zijn de 

kamers hier in de (latere) 20 e eeuw gerealiseerd. 

De zichtbare achtergevel van het bijgebouw toont op de begane grond ander metselwerk dan op de verdiepingen. 

Het gebouw heeft geen historische afwerking. Boven de verdieping is een enkelvoudige balklaag op kleine 

consoles aanwezig. De kap heeft een eikenhouten driehoekspanten, met gehaalde merken (voor zover 

waarneembaar). Vooralsnog zal de bouwgeschiedenis van dit gebouw, op basis van de historische afbeeldingen 

en de bouwsporen) aanvangen in de 15 e of 16 e eeuw met een éénlaags gebouw met zadeldak met eikenhouten 

driehoeksspanten. In de 17 e of 18 e eeuw is dit gebouw met een verdieping verhoogd, met een enkelvoudige 

balklaag, hergebruik van de oude kap en verhogen van de achtergevel. Deze verhoging heeft mogelijk relatie met 

de schouw in de achterruimte van Aalmarkt 11, die is uitgebouwd in het bijgebouw. De vormgeving van ramen 

en vensters lijken deze bouwgeschiedenis te weerspiegelen. 

De achteraanbouw is niet bezocht, maar lijkt op basis van de schoorsteen en de vensters al te dateren uit de 18 e 

eeuw. 



Waardering 

De perceelsbegrenzingen met de kenmerkende verspringing (vm. steeg) gaan terug op de historisch 

stedenbouwkundige structuur en de ontwikkeling van het vm. Catharinagasthuis en vertegenwoordigen daarom 

een hoge waarde. 

De bouwmassa’s van het hoofdgebouw en zijgebouw hebben een (zeer) hoge monumentwaarde als vrij gaaf 

restanten van één van de midden 15 e -eeuwse vleugels van het gasthuis (het enige bewaarde deel). Het betreffen 

dan met name de bouwmuren, gevels, balklagen en de kapconstructies. 

De 17 e - en 18 e -eeuwse wijzigingen, o.a. spiltrap en vensters, hebben eveneens een hoge monumentwaarde. De 

latere wijzigingen hebben op de begane grond nog kwaliteit en hebben een positieve waarde. De indeling op de 

verdiepingen zijn zeer sober en niet monumentaal. 

De achteraanbouw maakt onderdeel uit van de 18 e -eeuwse (of oudere) wijziging en heeft dus een hoge waarde. 

Waardering in geschematiseerde plattegronden 

Begane grond Eerste verdieping Zolderverdieping 



Foto’s Aalmarkt 11 


3. Bouwhistorische notitie en waardering Aalmarkt 12/12a 

Pand : Aalmarkt 12-12a 

Status : Geen monument 

Bijzonderheden : Bezoek (03-12-2009) door Jos van Rooden en Edwin Orsel (M&A). 



Inleiding 

Het pand is bezocht in verband met ontwikkelingsplannen. Van het Aalmarktgebied bestaat een beknopte 

bouwhistorische rapportage uit 2001 van Dröge Bureau voor Bouwhistorie. Deze rapportage is op punten 

onvolledig en tevens achterhaald door de bouwhistorische kennisopbouw van de afgelopen jaren. Deze notitie is 

gebaseerd op een bezoek ter plaatse en de bestaande rapportage van Dröge en is vooral gericht op het 

vervaardigen van een bouwhistorische waarderingsplattegrond. Door de bewoonde en afgewerkte situatie hebben 

de bevindingen en conclusies een voorlopig karakter. 


Aalmarkt 12 was een woonwinkelpand bestaande uit een voorhuis (diephuis) met een vast achterhuis 

(dwarshuis). Het voorhuis bestaat uit twee bouwlagen onder een schilddak en het achterhuis uit twee bouwlagen 

onder een combinatie van een plat- en lessenaarsdak. Dit achterhuis loopt door achter het voorhuis van Aalmarkt 

13, wat de verklaring is voor de L-vormige plattegrond. Aan het achterhuis sluiten twee kleine aanbouwen met 

platte daken aan, waartussen een zeer klein binnenplaatsje. Achter deze aanbouwtjes en het binnenplaatsje is een 

lage aanbouw onder een platdak uit de eerste helft van de vorige eeuw. 

Op de begane grond van het voorhuis is de voormalige winkelruimte, afgewerkt met een stucplafond op 

steengaas waaronder een systeemplafond. Een muur parallel aan de rechter bouwmuur scheidt nu de toegang 

(trapopgang) tot de woning op de verdieping af. Waarschijnlijk is dit ook de plaats van een voormalige 

Middeleeuwse watersteeg, in de 19 e eeuw was dit een entreegang. De huidige trap naar de bovenwoning dateert 

pas uit de late 20 e eeuw. Tegen deze muur in de hoek met de achtergevel bevond zich een 19 e -eeuwse 

trapopgang, bereikbaar vanuit de winkel. Deze trap draaide voor de achtergevel met twee kwarten boven de gang 

direct langs de rechter bouwmuur. 

De 19 e -eeuwse indeling op de begane grond van het achterhuis bestaat uit een groot vertrek aan de linkerzijde ( 

nu winkelruimte met dezelfde afwerking als voor), en een trappenhuis en keuken aan de rechterzijde en 

daartussen een gang. De keuken is afgewerkt met een vlak stucplafond, wandtegels, waaronder schildpadtegels 

(schouw) en wit marmeren vloertegels. Het trappenhuis was afgesloten, maar vanuit de trapkast was 

waarneembaar dat het vermoedelijk een 17 e - of 18 e -eeuwse spiltrap is. De gang, eveneens met wit marmeren 

vloertegels, sluit aan de voorzijde met een knik aan op de voormalige entreegang. Aan de achterzijde loopt hij uit 

in de rechter kleine aanbouw waarin twee kasten en een toilet zijn opgenomen. De linker aanbouw is een 

voormalige binnenplaats. Hierop sluit de lage aanbouw uit vermoedelijk de eerste helft van de vorige eeuw aan. 

De indeling op de eerste verdieping van het voorhuis is recent en van geen waarde. Tegen de linker bouwmuur 

bevindt zich een rookkanaal, mogelijk oorspronkelijk, en rechts tegen de achtergevel een 19 e -eeuwse trap naar de 

zolderverdieping. De indeling van het achterhuis is 19 e -eeuws. Behalve kozijnen zijn ook nog enkele 

paneeldeuren aanwezig, die van enig belang zijn. Door de plafondafwerkingen zijn de balklagen niet te zien. 

Ook de indeling op de zolderverdieping, met Bruynzeeldeuren, is van ondergeschikt belang. Ter plaatse van de 

badkamer zijn twee vermoedelijk 17 e -eeuwse vloerbalken van deze verdieping zichtbaar. Aannemelijk is dat een 

vergelijkbare balklaag ook op de eerste verdieping aanwezig is, deze was echter niet waarneembaar. Een luik 

geeft toegang tot de vliering. 

De vermoedelijk 17 e -eeuwse kapconstructie bestaat op de vliering uit 3 A-spanten met schetsplaten. De 

onderliggende jukken op zolderniveau zijn niet waargenomen, maar zijn vermoedelijk ingepakt in de wanden. 

Het dak was op de vliering oorspronkelijk ook aan de voorzijde van een dakschild voorzien. Waarschijnlijk is 

dat met de vernieuwing van de voorgevel uit het begin van de 20 e eeuw opgeheven. 

De daken kapconstructie van het achterhuis zijn samengesteld uit hergebruikt hout en onvolkomen van opzet. 

De waarde van de constructie is van geen belang. 

De voorgevel van het achterhuis aan de binnenplaats van nummer 13 laat een bouwspoor zien dat wijst op een 

dakhelling. Het metselwerk van deze gevel en gevelankers wijzen op een vroegere datering dan het in opzet 17 e - 

eeuwse voorhuis. De ouderdom van de gepleisterde achtergevel is niet bekend. De vrij gave voorgevel en 

winkelpui dateert uit het eerste kwart van de vorige eeuw. 



Waardering 

De perceelsbegrenzingen en de restanten van de watersteeg gaan terug op de historisch stedenbouwkundige 

structuur en vertegenwoordigen daarom een hoge waarde. 

De bouwmassa van het pand heeft een hoge monumentwaarde als een voorbeeld van een getransformeerd 17 e - 

eeuws huis (waarschijnlijk met een oudere oorsprong) met een voorgevel en winkelpui uit het eerste kwart van 

de vorige eeuw. Het betreffen dan met name de bouwmuren, gevels, balklagen en de kapconstructie van het 

voorhuis. De monumentwaarde van de kapconstructie van het achterhuis is indifferent. Die van de balklagen van 

het achterhuis zijn nog onbekend evenals de achtergevel, maar maken deel uit van de 19 e -eeuwse bouwfase die 

voor het overige positief wordt gewaardeerd. De interieurwaarden van het voorhuis zijn indifferent voor de 

indeling en afwerking, maar positief voor de trap naar de zolderverdieping en het rookkanaal. De 

interieurwaarden van het achterhuis zijn hoog voor de (afgesloten) spiltrap als onderdeel van de oorspronkelijke 

opzet, positief voor de 19 e -eeuwse indeling en afwerking en indifferent voor de winkel. De rechter kleine 

aanbouw maakt onderdeel uit van de 19 e -eeuwse indeling op de begane grond en heeft dus een positieve waarde. 

De linker kleine aanbouw en de aanbouw uit de vorige eeuw hebben geen waarde. 





Foto’s Aalmarkt 12/12a 




Status : Rijksmonument nr. 24553 

Bijzonderheden : Bezoek (03.12.09) door Jos van Rooden en Edwin Orsel (M&A). 



Inleiding 

Het pand is bezocht in verband met ontwikkelingsplannen. Van het pand bestaat een beknopte bouwhistorische 

rapportage uit 2001 van Dröge Bureau voor Bouwhistorie. Deze rapportage is op punten onvolledig en tevens 

achterhaald door de bouwhistorische kennisopbouw van de afgelopen jaren. Deze notitie is gebaseerd op een 

bezoek ter plaatse en de bestaande rapportage van Dröge en is vooral gericht op het vervaardigen van een 

bouwhistorische waarderingsplattegrond. Door de bewoonde en afgewerkte situatie hebben de bevindingen en 

conclusies een voorlopig karakter. 


Aalmarkt 13 was een woonwinkelpand en behoort tot het type diep huis: voorhuis met aansluitend rechts een 

achteraanbouw en links een met een lichtkap overdekte binnenplaats. Wellicht heeft een los achterhuis deel 

uitgemaakt van de opzet, maar maakt dit nu geen deel meer uit van het huis, maar is opgenomen in Aalmarkt 12. 

De binnenplaats vormde de scheiding tussen de beide huizen, die door de smalle gang met elkaar waren 

verbonden. Een alternatieve opzet is die van een voorhuis met een vast achterhuis. Dit voorhuis was dan dieper 

dan nu en had dan de diepte van nr. 12. De aftekening van een gevellijn in de binnenplaatsgevel van het 

achterhuis van nr. 12 kan hiermee samenhangen. 

In de huidige situatie is de binnenplaats overdekt en samengevoegd met de gang. Deze manifesteren zich als een 

lage aanbouw. 

De indeling op de begane grond bestond uit een winkelruimte en een achterkamer gescheiden door een wand/pui. 

Deze tekent zich nog af in plafond, muren en vloer. De trap naar de verdieping langs de rechter bouwmuur is van 

de achterkamer afgescheiden. De vorm van een houten steile steektrap met bovenkwart, en de bol geprofileerde 

treden en holle wellat en de uitvoering met trapboom duidt op een datering in de 18 e eeuw. Dit sluit aan bij de 

datering van voor- en achtergevel. Links bevindt zich een niet monumentale hoekschouw. De winkelruimte is 

afgewerkt met een terrazzovloer en een plafond van kraaldelen uit het begin van de 20 e eeuw toen ook de 

winkelpui is geplaatst. De roedenverdeling in de afgetimmerde bovenlichten zijn nog aanwezig. Ook het glas-inlood 

in de bovenlichten van de schuiframen in de voorgevel zijn uit deze periode. 

De eerste verdieping heeft een voorkamer en links een achterkamer, met elkaar verbonden door een getoogde 

doorgang in de scheidingswand. Rechts daarvan een overloop met de trap naar de tweede verdieping, 

opgenomen in het laatste balkvak. De houten trap komt in uitvoering overeen met die van de begane grond. De 

drie moerbalken van de samengestelde balklagen geven aan dat het pand vier balkvakken diep is. De 

kinderbinten zijn zeer waarschijnlijk nog aanwezig achter de plafonds van gipsplaten. Tegen de rechter 

bouwmuur in het tweede balkvak bevindt zich een rookkanaal met een 19 e -eeuwse lijst. De schouw zelf is 

ondergeschikt belang. Van enig belang is de 19 e -eeuwse paneeldeur en (in opzet overeenkomstige) trap naar de 

tweede verdieping, evenals de (identieke) trap naar de zolderverdieping. De indeling van de tweede verdieping is 

van ondergeschikt belang. 

De vermoedelijk laat 16 e -eeuwse (op basis van uitvoering met nokstijl) kapconstructie bestaat uit drie eiken 

jukken: bestaande uit een schaarspant (met gekromde stijlen) waarop een nokstijl, die geschoord is met de nok. 

Sporen en dakbeschot zijn recentelijk vernieuwd. Een slof parallel aan de linker bouwmuur, ter plaatse van het 

laatste balkvak geeft de plaats van een verwijderde, vermoedelijk oorspronkelijke, schoorsteen aan. 

De voorgevel is een klokgevel uit de 18 e eeuw. Mogelijk dat toen ook de achtergevel met hergebruikte 

bakstenen is opgetrokken. De pui is vroeg 20 e -eeuws, evenals de inrichting en afwerking (terrazzovloer en 

delenplafond) van de winkel. 



Waardering 

De perceelsbegrenzingen gaan terug op de historisch stedenbouwkundige structuur en vertegenwoordigen 

daarom een hoge waarde. 

De bouwmassa van het pand heeft een hoge monumentwaarde als een voorbeeld van een laat 16 e -eeuws huis met 

een 18 e -eeuwse achteren voorgevel, waarin een vroeg 20 e -eeuwse gave winkelpui is opgenomen. Het betreffen 

dan met name de bouwmuren, gevels (incl. winkelpui), balklagen en kapconstructie. De interieurwaarden zijn 

indifferent voor de indeling, maar positief voor de interieuronderdelen zoals: de 18 e- eeuwse trappen, het 20 e - 

eeuwse winkelinterieur (o.a. de terrazzovloer en kraaldelenplafond) en het 19 e -eeuwse rookkanaal op de 

verdieping. De lichtkap van de binnenplaats heeft een geringe waarde, evenals de fragmentarisch aanwezige 

achteraanbouw. 


Begane grond Eerste verdieping Tweede verdieping Zolderverdieping 







Status : Gemeentelijk monument nr. 303 




Inleiding 





vervaardigen van een bouwhistorische waarderingsplattegrond. Door de afgewerkte situatie hebben de 

bevindingen en conclusies een voorlopig karakter. 


Aalmarkt 14 was een woonwinkelpand en behoort waarschijnlijk tot het type diep huis: voorhuis met los 

achterhuis, verbonden door een verbindingslid (die alleen op de verdieping nog aanwezig is). De binnenplaats 

vormt de scheiding tussen de beide huizen, maar is op de begane grond overbouwd. Het voorhuis is twee 

bouwlagen hoog en overdekt met een zadeldak. Uit het onderzoek is de omvang van het achterhuis niet helemaal 

te bepalen, door ingrijpende verbouwingen en dan met name die uit de tweede helft van de 20 e eeuw. Het 

achterhuis had vermoedelijk een opzet van twee bouwlagen. Bij de verbouwing is aan de achterzijde een 

aanbouw van twee lagen toegevoegd en is het achterhuis met een bouwlaag verhoogd. Uit de kadastrale minuut 

blijkt dat het perceel verder naar achteren heeft doorgelopen, tot aan de voormalige vleugel van het 

Catharinagasthuis (nu LVC). De begane grond van het voorhuis heeft geen indeling. Vanuit de overdekte 

binnenplaats geeft een recente trap, die door de achtergevel gaat, toegang tot de eerste verdieping. De laat 19 e - 

eeuwse trappaal en hekwerk op de verdieping zijn hergebruikt. De overdekte binnenplaats is belegd met 

witmarmeren tegels. In de voormalige winkelruimte ligt een terrazzovloer, waarboven een laat 19 e -eeuwse 

historiserende omstucte samengestelde verdiepingsbalklaag. In de vloer tekent zich in de linkerachterhoek de 

positie van de oorspronkelijke traphal af. 

Op de eerste verdieping is het trappenhuis afgescheiden van de woonkamer. Een vlak laat 19 e -eeuws stucplafond 

met een middenrozet overdekt dit vertrek. Tegen de rechter bouwmuur een schouw uit dezelfde tijd. Een uiterst 

smal trapje geeft via een bordes toegang tot de zolderverdieping. De laat 19-eeuwse kapconstructie bestaat uit 

twee A-spanten waarover flieringen en een nok. Sporen dragen de moderne beschieting. 

Het achterhuis bestaat op de begane grond uit twee vertrekken gescheiden door een muur, dit betreft 

vermoedelijk de achtergevel van het achterhuis. De afwerking van het voorste vertrek is modern en van geen 

belang. Het achterste vertrek heeft een terrazzovloer en een lambrisering van tegelwerk. Een nieuwe trap geeft 

toegang tot de eerste verdieping. De achtergevel van het achterhuis is niet meer aanwezig, wel twee 

scheidingswanden; een 19 e -eeuwse houten wand en een moderne. De 19 e -eeuwse wand bestaat uit stijlen 

regelwerk met een verticale beschieting. Hierin is een opgeklampte deur opgenomen, voorzien van een 

houtimitatie. Ook het plafond is beschoten met houten delen. De wanden zijn behangen geweest, aangebracht op 

een betengeling. Tegen de rechter bouwmuur staat een rookkanaal. In het achterste deel tekent zich een tweede 

houten wand zich af op de rechter bouwmuur. Op deze plaats zijn enkele 17 e -eeuwse balken zichtbaar en brede 

vloerdelen, maar ook enkele verstoorde balkvakken. De tweede verdieping is tot stand gekomen in de tweede 

helft van de vorige eeuw en is toegankelijk vanuit het buurpand Aalmarkt 15A. Deze laag heeft geen indeling en 

de moderne afwerking is van geen belang. 

De fraaie en gave voorgevel met winkelpui dateren uit de late 19 e eeuw. De achtergevel van het voorhuis zou 

vermoedelijk ouder kunnen zijn, zo ook de voorgevel van het achterhuis. De overige gevels zijn uit de tweede 

helft van de vorige eeuw. 



Waardering 



De bouwmassa van het pand heeft een positieve monumentwaarde als een representatief maar geschonden 

voorbeeld van een laat 19 e -eeuws woonwinkelhuis met oudere oorsprong. Voor het voorhuis betreffen dan met 

name de balklagen, kapconstructie en gevels. Voor het achterhuis betreffen dit de voor zover nog aanwezige 

balklagen en gevels. De gave en rijk gedetailleerde voorgevel en winkelpui van het voorhuis hebben echter een 

hoge monumentwaarde, evenals de gemeenschappelijke bouwmuren als drager van de historisch 

stedenbouwkundige structuur. De gevels en balklagen van de uitbreidingen van het achterhuis uit de tweede helft 

van de 20 e eeuw zijn indifferent. Ook de interieurwaarden van voor- en achterhuis zijn indifferent, maar positief 

voor de restanten van het originele 19 e -eeuwse winkelinterieur (terrazzovloer en historiserende gestucte 

balklaag) en de schouw en het stucplafond op de eerste verdieping. 


Begane grond Eerste verdieping Tweede/zolder verdieping 






Pand : Aalmarkt 15/15a 





Inleiding 








Aalmarkt 15/15a was een woonwinkelpand en behoort tot het type diep huis. Het bestaat uit drie bouwlagen 

onder een plat dak. Op de begane grond is het aan de achterzijde over de volledige breedte van het pand 

uitgebouwd over een diepte van ca. 13 meter. Het perceel loopt verder nog achter Aalmarkt 14 door (naar 

Aalmarkt 12) en dit is overbouwd. Dit deel behoorde, volgens de kadastrale minuut, voorheen tot Aalmarkt 14. 

De aanbouwen grenzen aan de achterzijde aan de achtergevel van de vleugel van het voormalige St. Catharina 

Gasthuis. 

De winkelruimte in het voorhuis is afgewerkt met een niet waardevol stucplafond. Langs de rechter bouwmuur is 

de trapopgang naar de woning op de verdieping. De oorspronkelijk linker bouwmuur is aan de voorzijde 

verwijderd, waardoor het pand ter plaatse breder is. De sprong verwijst naar de aanwezigheid van een watersteeg 

(zie ook beschrijving Aalmarkt 16). Ook de rechter bouwmuur bestaat uit oud muurwerk. Dit kan worden 

opgemaakt uit het muurwerk ter plaatse van de binnenplaats van het buurpand Aalmarkt 14. De balklaag boven 

de begane grond was niet waarneembaar. Wel is vanuit de watersteeg in Aalmarkt 16 een balkkop met anker 

zichtbaar, die duidt op een historische balklaag, ouder dan de voorgevel en afwerking van het voorhuis doet 

vermoeden. Aangenomen kan worden dat dit ook geldt voor de balklaag boven de eerste verdieping, mede op 

basis van het oudere muurwerk van de rechter bouwmuur. Het platte dak heeft een balklaag die zeer 

waarschijnlijk uit het begin van de 20 e eeuw stamt en is aangebracht bij de totstandkoming van de tweede 

verdieping, waarbij de oude bouwmuren zijn verhoogd. De indeling (in opzet) op de verdiepingen en ook de 

trappen op de verdiepingen dateren uit het begin van de vorige eeuw. De monumentale waarde ervan is van 

belang in relatie met de vrij gave voorgevel die ook uit het begin van de vorige eeuw dateert, evenals de 

achtergevel. Deze achtergevel is op de begane grond door de achterbouw aangetast en op de verdieping door de 

aanbouw en serre en is daardoor van minder belang. De latere aanbouw en serre tegen de achtergevel op de 

eerste verdieping zijn, evenals de winkelpui uit 1976, van geen belang. 

De winkelruimte in de achterbouw is voorzien van een moderne afwerking. In het verlengde van de linker 

bouwmuur is in de achterbouw recent een vertrek afgescheiden van stijlen regelwerk en een gang parallel aan 

de achtergevel. Boven het systeemplafond is een enkelvoudige verdiepingsbalklaag te zien, samengesteld uit 

zware balken. De aangetroffen gaten in de balken zijn de pengaten van de verwijderde stijlen en schoren. Zeer 

waarschijnlijk is er sprake geweest van een alternerende vloerbalkenconstructie van gebinten en balken. Deze 

constructie wijst er op dat de achterbouw het restant is van een bouwmassa met vermoedelijk één of meerdere 

verdiepingen. Op basis van de zware (ongeschilderde) balken ligt een industriële functie of die van opslag voor 

de hand. 



Waardering 

De perceelsbegrenzingen en het restant van de middeleeuwse watersteeg gaan terug op de historisch 

stedenbouwkundige structuur en vertegenwoordigen daarom een hoge waarde. 

De bouwmassa van het pand heeft een positieve monumentwaarde als een representatief voorbeeld van een 

getransformeerd ouder huis tot een vroeg 20 e -eeuws woonwinkelhuis. Het betreffen dan met name de 

bouwmuren vanaf de tweede verdieping, het platte dak en de voorgevel. De bouwmuren tot aan de tweede 

verdieping, met name de linker als representant van de watersteeg, hebben echter hoge monumentwaarde als 

onderdeel van het oudere huis en als drager van de stedenbouwkundige structuur. De balklagen boven begane 

grond en eerste verdieping hebben vooralsnog een hoge waarde aangezien ze vermoedelijk deel uitmaken van 

het oudere pand. De winkelpui en de achtergevel hebben een indifferente monumentwaarde. De interieurwaarden 

zijn positief met name voor wat voor wat betreft het trappenhuis. Hoewel de indeling grotendeels uit de vroege 

20 e eeuw stamt, heeft deze slechts een indifferente waarde, vanwege de wijzigingen en het sobere 

afwerkingsniveau. 


Begane grond Eerste verdieping Tweede verdieping 



Foto’s Aalmarkt 15/15a 








Inleiding 








Aalmarkt 16 was een woonwinkelpand en behoort tot het type diep huis. Het bestaat uit twee bouwlagen onder 

een zadeldak, met een wolfeind aan de achtergevel. Op de begane grond is het aan de achterzijde over de 

volledige breedte van het pand uitgebouwd over een diepte van ca. 5,5 meter. Door sloop in 1976) van de ernaast 

liggende bebouwing (Aalmarkt 17) staat het pand aan de linker en achterzijde vrij. Na een brand in 1974 is in 

1976 ingrijpend gemoderniseerd. Langs de linker bouwmuur (zijgevel) is de entree en trapopgang naar de 

woning op de verdiepingen. Rechts hiervan is een etalage. Vanuit de deur in de rechter bouwmuur is een ca. 1,2 

meter brede langgerekte ruimte bereikbaar, waarin o.a. een berging en toiletruimte is ondergebracht. Deze ruimte 

betreft een voormalige overbouwde watersteeg van middeleeuwse oorsprong. De achtergevel op de begane 

grond is niet meer aanwezig en heeft plaatsgemaakt voor een stalen portaal met scheidingsmuur, waarin een deur 

die toegang geeft tot de aanbouw die grotendeels uit 1976 dateert. Achter het verlaagde plafond is de 

samengestelde eikenhouten balklaag ter grootte van 6 balkvakken te zien, daterend van rond 1600. Bij de 

kinderbinten zijn kopschotjes toegepast. De moerbalken kragen uit over de watersteeg. In het achterste balkvak 

zijn de kinderbinten vervangen door een nieuwe vloer als gevolg van de brand in 1974. Deze brand heeft op 

meerdere plaatsen zijn sporen nagelaten. Opvallend zijn de groeven en/of sponningen die zich aan de bovenzijde 

van de kinderbinten bevinden en ook de restanten van een bespanning onder de kinderbinten ter plaatse van het 

vierde balkvak. 

De indeling, waaronder de trappen, en afwerking van het pand zijn van geen belang, want zijn moderniseringen 

van na de brand. Waarschijnlijk dat de oorspronkelijke tweede verdiepingsbalklaag in belangrijke mate nog 

aanwezig is. Een moerbalk tekent zich af in het plafond van de voorkamer op de eerste verdieping. Het is 

onduidelijk of het gehele pand is uitgebouwd over de watersteeg. De voorkamer in ieder geval, op basis van 

opmetingstekeningen lijkt daarachter de steeg op de eerste verdieping niet te zijn overbouwd. De beschoten 

gordingenkap dateert, op basis van zijn hoofdvorm, houtafmetingen en machinale afwerking, uit de late 19 e 

eeuw. Ter hoogte van de vliering zijn de bovenste 5 jukken te zien. De opbouw van de onderste spantjukken is 

door de aftimmering niet vast te stellen, wellicht zijn het driehoeksspanten met doorlopende spantbenen en een 

spantbalk ter plaatse van de vlieringvloer. 

De voorgevel dateert, evenals de kapconstructie, uit de late 19 e eeuw. De niet monumentale pui dateert uit 1976. 

De zijgevel en ook de achtergevel, niet meer aanwezig op de begane grond, zijn zeer waarschijnlijk nog 

oorspronkelijk van rond 1600. 

Waardering 

De perceelsbegrenzingen en de watersteeg gaan terug op de historisch stedenbouwkundige structuur en 

vertegenwoordigen daarom een hoge waarde. 

De bouwmassa van het pand heeft een hoge monumentwaarde als een voorbeeld van een getransformeerd huis 

van rond 1600. Het betreffen dan met name de bouwmuren, inclusief de oudere watersteeg, de achteren 

zijgevel en de verdiepingsbalklagen. De monumentwaarde van de aanbouw is indifferent, evenals de pui. De 

voorgevel en de kapconstructie hebben een positieve monumentwaarde als representatief en relatief gaaf laat 

19 e -eeuwse voorbeeld van respectievelijk architectuur en kapconstructie, en hun onderlinge samenhang. De 

interieurwaarden van het pand zijn indifferent. 















Inleiding 








Aalmarkt 18 was een woonwinkelpand en behoort tot het type diep huis. Onduidelijk is nog hoe dit huis is 

opgebouwd. Waarschijnlijk bestaat het uit een voorhuis en één of meerdere achterhuizen. In het vervolg spreken 

we over het voorste en het achterste achterhuis. Deze achterhuizen kunnen ook ondiepe huizen zijn geweest aan 

de steeg (Joost van de Zonneveldpoort) die langs de rechter zijgevel heeft gelopen. Deze opzet uit vermoedelijk 

het midden van de 17 e eeuw is tot stand gekomen met de omliggende percelen (Aalmarkt 19/20 en 

Mandenmakerssteeg 1) op een groot L-vormige perceel tussen de Joost van Zonneveldpoort en de 

Mandenmakerssteeg. 

Het voorste achterhuis is drie bouwlagen hoog en het achterste achterhuis twee. Beide huizen hebben een plat 

dak. Het voorhuis is twee bouwlagen hoog met een zolderverdieping onder een omlopend schilddak. 

Het voorhuis heeft een tweebeukige opzet die het duidelijkst is te zien op de zolderverdieping en in mindere 

mate op de eerste verdieping. Dit is een aanwijzing dat er mogelijk twee smalle diepe huizen hebben gestaan. Op 

de begane grond is van de tweebeukige opzet niets te zien. De indeling bestaat uit een gang aan de linker zijde. 

Het voorste bredere deel van de gang is afgewerkt met een hardstenen vloer, een geornamenteerd stucplafond, 

een geornamenteerd portaal en een vakverdeling met stuclijsten op de wanden. Het achterste deel is soberder 

uitgevoerd en loopt door tot aan het achterste achterhuis. Centraal is een portaal met een deur met geëtst glas. 

Rechts daarvan is een 19 e -eeuwse trap naar de overloop op de eerste verdieping en een toilet met 18 e -eeuws 

deurkozijn, waartussen een doorgang naar een voormalig vertrek. Rechts van de gang is de winkelruimte die 

doorloopt tot in het achterste achterhuis. 

De grote overloop op de eerste verdieping van het voorste achterhuis geeft toegang tot het enige vertrek in dit 

huis en de vertrekken in het achterste achterhuis. Door moderne plafonds zijn er geen balklagen zichtbaar. De 

binnendeurkozijnen met deuren naar deze vertrekken zijn 18 e -eeuws. Het toilet op de overloop is 19 e -eeuws en 

de trap naar de zolderverdieping vroeg 20 e -eeuws. Een gang vanuit de overloop geeft toegang tot de overige 

twee vertrekken. Het grote tweebeukige vertrek aan de voorzijde (voorheen twee vertrekken) heeft een 

rookkanaal zowel tegen de linker als rechter bouwmuur. Een modern plafond onttrekt de balklaag aan het zicht. 

In het kleine vertrek aan de zijgevel is een 18 e -eeuwse enkelvoudige balklaag (parallel aan de zijgevel) te zien. 

De overloop op de tweede verdieping loopt over de volle breedte van het huis. Hiervan uit zijn de vertrekken te 

bereiken in het voorste achterhuis, dat in het begin van de 20 e eeuw is opgehoogd. De indeling en sobere, maar 

gave, afwerking (trap, kastwand, lambriseringen, paneeldeuren en kozijnen) is eveneens uit die periode. De 

zolderruimte is met een eenvoudig schotwerk van de overloop afgeschoten. De 18 e -eeuwse kapconstructie aan de 

voorzijde is samengesteld uit hergebruikt hout: eiken en grenen. De drie hoofdspanten bestaan uit een 

dekbalkspant met in het midden een geschoorde stijl, met hierop twee schaarspanten met een schetsplaat. 

Doordat later tussen de nokken van deze spanten een plat dak is aangebracht is, heeft de kap niet meer de 

oorspronkelijke doorsnede van een omgekeerde W. Loodrecht op het eerste spant staan twee halfspanten. 

Opmerkelijk is het niveauverschil ter plaatse van het tweede spant. Vermoedelijk heeft dit 18 e -eeuwse dak ook 

doorgelopen over de beide achterhuizen. In de vroege 20 e eeuw is dit dak ter plaatse van de achterhuizen 

verwijderd. Het voorste achterhuis is toen opgehoogd en voorzien van een plat dak. Het achterste achterhuis 

heeft eveneens een plat dak gekregen, wat fungeert als terras voor de ophoging. 

De voorgevel met lijst, boven de laat 19 e -eeuwse pui, is 18 e -eeuws. De zijgevel met de daarin opgenomen 

overwegend 18 e -eeuwse vensters heeft waarschijnlijk een oudere oorsprong. 



Waardering 



De bouwmassa van het pand heeft een hoge monumentwaarde als drager van de informatie van de 

bouwgeschiedenis die deels nog niet bekend is, maar zeker teruggaat tot vóór de 18 e -eeuw. Het betreffen dan met 

name de bouwmuren, balklagen en kapconstructie. De 18 e -eeuwse voorgevel heeft een hoge monumentwaarde, 

evenals de fraaie en zeldzame laat 19 e -eeuwse winkelpui. De ophoging uit de 20 e eeuw heeft als geheel een 

positieve waarde, niet vanwege zijn enigszins verstorende hoofdvorm, maar vanwege zijn interieurafwerking. De 

interieurwaarden zijn hoog voor de entree op de begane grond en positief voor de gang op de begane grond, de 

indeling op de verdiepingen en de trappen. 


Begane grond Eerste verdieping Tweede/zolderverdieping 





3. Bouwhistorische notitie en waardering Aalmarkt 19-20 

Pand : Aalmarkt 19-20 / Mandenmakerssteeg 





Inleiding 








Het hoekpand Aalmarkt 19-20 heeft een tweebeukige opzet, met een vast achterhuis achter de linkerbeuk en een 

gemeenschappelijke binnenplaats achter de rechterbeuk. Deze opzet uit de 17 e eeuw is tot stand gekomen met de 

omliggende percelen (Aalmarkt 18 en Mandenmakerssteeg 1) op een groot L-vormige perceel tussen de Joost 

van Zonneveldpoort en de Mandenmakerssteeg. Later, in de late 18 e of vroege 19 e eeuw, is de rechterbeuk 

afgescheiden als een zelfstandig perceel. Aalmarkt 19-20 is drie bouwlagen hoog en wordt overdekt met een 

omlopend 17 e -eeuws schilddak met een U-vormige grondslag, waarvan één been langer is vanwege het vaste 

achterhuis. In de late 18 e of vroege 19 e eeuw en in 1957 zijn exterieur en interieur zeer ingrijpend gewijzigd. Bij 

de eerste verbouwing werd onder andere de gevel van de rechterbeuk geheel vernieuwd. In 1957 werd het weer 

samengevoegd en de rechterbeuk verbouwd tot een trappenhuis, waarbij er doorgangen zijn gemaakt in de 

bouwmuur naar de linker beuk. Daar werden bestaande vertrekken verbouwd en nieuwe vertrekken gemaakt ten 

behoeve van studentenhuisvesting. Bij deze verbouwing is de voorgevel ter plaatse van de rechter beuk geheel 

aangepast aan de 17 e -eeuwse architectuur van de linker en op de begane grond is een monumentaal deurkozijn 

met bovenlicht geplaatst naar voorbeeld van het 19-eeuwse deurkozijn (nu verbouwd tot raamkozijn) op de hoek. 

De bebouwing op de binnenplaats, waarin sanitaire voorzieningen zijn opgenomen, is toen ook tot stand 

gekomen. Daarnaast zijn er nog aanwijzingen voor een 18 e -eeuwse modernisering met enkele nieuwe ramen en 

interieurmodernisering (o.a. deurkozijn). In tegenstelling tot de rechter beuk zijn in de linker beuk nog de 

oorspronkelijke 17 e -eeuwse constructies aanwezig, waaronder de moer- en kinderbinten balklaag op de 

verdiepingen en de enkelvoudige balklaag van de zolderverdieping. Deze balklagen zijn plaatselijk zichtbaar. Op 

de zolderverdieping zijn enkele spanten van het 17 e -eeuwse U-vormige dak beperkt zichtbaar. Dit zijn 

grenenhouten dekbalkspanten met daarop flieringen die rechthoekige sporen ondersteunen. 

Het vaste achterhuis van de linkerbeuk is uitgevoerd met een souterrain, waardoor het feitelijk vier bouwlagen 

heeft. Het voorste deel van de linkerbeuk wordt gescheiden door een 19 e -eeuwse gang, die bereikbaar is vanuit 

de toegang in de steeg. De dwarsgang biedt toegang tot de voorkamer met 19 e -eeuws stucplafond en tot een zeer 

laag tussenvertrek. De gang loopt verder langs de centrale bouwmuur en geeft toegang tot onder andere de hal in 

de rechter beuk en het souterrain. In de zwaar uitgevoerde 17 e -eeuwse balklaag van het souterrain is tegen de 

achtergevel een raveling opgenomen voor een schouw. De huidige schouw is een restauratieproduct, evenals de 

tegelvloer van hergebruikt zwart en wit marmer. Naast de toegangsdeur zit de deur, met een origineel 17 e -eeuws 

kozijn met getoogde bovendorpel, die toegang geeft tot een lager gelegen kelderruimte in de linkerbeuk van het 

voorhuis. 

De tussenverdieping heeft een indeling met voor- tussen- en achterkamer. De voorkamer bevindt zich boven het 

zeer lage vertrek op de begane grond, en biedt via een raam uitzicht op de gang op de begane grond. De twee 

achterste kamers bevinden zich boven het souterrain. In de voorste van deze kamers is in de bouwmuur een 18 e - 

eeuws kozijn opgenomen. 

De overige drie verdiepingen hebben alle dezelfde indeling bestaande uit: een rechter beuk met voorkamer en 

trappenhuis en een linkerbeuk met vier achter elkaar gelegen kamers. 



Waardering 

De perceelsbegrenzingen zijn ontstaan bij een midden 17 e -eeuwse ontwikkeling van een veel groter (laat-) 

middeleeuws L-vormig perceel (o.a. Aalmarkt 18 en Mandenmakerssteeg 1) en vertegenwoordigen daarom een 

hoge waarde. 

De bouwmassa van het pand heeft een hoge monumentwaarde als voorbeeld van een 17 e -eeuwse tweebeukig 

hoekhuis met vast achterhuis. Het betreffen dan met name de gevels, de centrale bouwmuur, de bouwmuur 

tussen voor en achterhuis, de balklagen en kapconstructie. De achtergevel van de rechter beuk behoort tot de 

oorspronkelijke structuur, maar is vervangen in 1957 en heeft daarom een positieve monumentwaarde. De 

interieurwaarden van de verbouwproducten uit 1957 zijn indifferent. Die van de overige interieuronderdelen zijn 

positief. 


Kelder Begane grond Tussen verdieping 

Eerste verdieping Tweede verdieping Zolderverdieping 



Foto’s Aalmarkt 19-20 


3. Bouwhistorische notitie en waardering Breestraat 66 

Pand : Breestraat 66 


Bijzonderheden : Meerdere bezoeken (2007 - 2010) door Jos van Rooden en Edwin 

Orsel(M&A). 



Inleiding 

Het pand is meerdere keren bezocht in verband met ontwikkelingsplannen. Van het Aalmarktgebied bestaat een 

beknopte bouwhistorische rapportage uit 2001 van Dröge Bureau voor Bouwhistorie. Deze rapportage is op 

punten onvolledig en tevens achterhaald door de bouwhistorische kennisopbouw van de afgelopen jaren. Deze 

notitie is gebaseerd op de bezoeken ter plaatse en de bestaande rapportage van Dröge en is vooral gericht op het 




Breestraat 66 is een voormalig schoolgebouw uit 1887. Het bestaat uit een hoofdgebouw met een aanbouw aan 

de achterzijde waarop een lange vleugel met een oudere oorsprong aansluit. Deze vleugel uit 1571 (Dröge) heeft 

deel uitgemaakt van het voormalige St. Catharinagasthuis. Aan de achterzijde sluit de lage aanbouw van 

Aalmarkt 15 aan. 

Het hoofdgebouw is twee bouwlagen hoog en wordt overdekt door een zadeldak met de nok evenwijdig aan de 

Breestraat. De aanbouw aan de achterzijde bestaat feitelijk uit twee delen, beide onder een plat dak. In het linker 

deel is het hoofdtrappenhuis ondergebracht dat leidt naar de eerste verdieping van het hoofdgebouw en de lange 

vleugel en in het rechter deel de trap die toegang geeft tot de zolderverdieping van het hoofdgebouw. Op de 

rechteraanbouw sluit de iets lagere lange vleugel aan. Deze is twee bouwlagen hoog en heeft een plat dak, met 

uitzondering van het laatste deel dat één bouwlaag hoog is onder een zadeldak. 

De indeling op de begane grond bestaat uit een gang in het midden met weerszijden een vertrek. Door grote 

openingen in de gang muur zijn deze bereikbaar. Behalve de vensterbetimmeringen, lambriseringen en de 

getoogde doorgang naar het trappenhuis zijn er geen oorspronkelijke afwerkingen meer zichtbaar. Achter het 

linker vertrek in de aanbouw is het hoofdtrappenhuis met originele trap en glas-in-lood venster. De ruimte in de 

aanbouw achter het rechter vertrek kon niet worden bezocht. De lange vleugel is niet ingedeeld, met 

uitzondering van het laatste deel waarin in de late 19 e eeuw een gang met een eenvoudig vlak stucplafond is 

ingebracht. In dit deel zijn twee moerbalken, een strijkbalk en gedeeltelijk ook de kinderbinten zichtbaar en 

onder de laatste moerbalk ook een console. De vloerconstructie maakt deel uit van de vleugel uit 1571. Behalve 

het ventilatiekanaal in de rechterhoek tegen de achtergevel zijn er geen waardevolle onderdelen of afwerkingen 

te zien. In aansluiting op het verhoogde podium in de zaal is in gang en gedeeltelijk in het laatste deel recentelijk 

een verhoogde vloer aangebracht. Van het oorspronkelijk interieur van de lokalen uit 1887 rest door ingrijpende 

verbouwingen in de vorige eeuw vrijwel niets meer, op de muurconsoles, (schijn)muurstijlen en 

plafondbetimmeringen. Van de mogelijk nog aanwezige verdiepingsbalklaag van de oude vleugel uit 1571 is 

niets waargenomen. 

De verdieping in het hoofdgebouw heeft geen indeling. De binnendeurkozijnen met paneeldeuren opgenomen in 

de scheidingsmuur zijn uit 1887. Plafond en wandafwerking zijn van geen waarde. In het linker deel van de 

aanbouw op de verdieping is het reeds genoemde hoofdtrappenhuis opgenomen, waarin de originele bordestrap. 

Op het bordes is langs de bouwmuur een kastwand afgescheiden. In het rechter deel een overloop met een 

verhoging van enkele treden. Tegen de rechter bouwmuur bevindt zich een kast. Beide kasten zijn uit 1887. De 

lange vleugel heeft de volgende indeling. Een gang langs de rechter bouwmuur. Deze ontsluit totaal vier 

vertrekken (voormalige lokalen). Het laatste (zolder)vertrek in het achterste deel van de lange vleugel is niet via 

de gang bereikbaar maar via het voorlaatste vertrek en ook via een moderne trap vanaf de begane grond. De gang 

en de vertrekken zijn deels nog voorzien van de inrichting uit 1908 (Dröge) toen de lange vleugel ten behoeve 

van de uitbreiding van de school is verhoogd. De oude kapconstructie, waarvan een restant zich bevindt in het 

achterste deel van de vleugel is hiervoor geheel verwijderd. Wat van de oude kapconstructie uit 1571 

(dendrodateringen 1562, 1567 en 1569) nog resteert zijn twee eiken dekbalkspanten, muurplaten en flieringen. 

Deze laatste zijn bij het gedeeltelijke vernieuwen van de kap aan het einde van de 19 e of begin 20 e eeuw iets 

verschoven. De huidige driehoekspanten, gordingen en sporen maken deel uit van die vernieuwing. 



De beschieting is recent aangebracht. Plaatselijk is het oude metselwerk te zien. In de achtergevel tekent zich 

daarin de plaats van de oorspronkelijke schoorsteen af. 

De zolderverdieping van het hoofdgebouw is bereikbaar via de trap in het rechter deel van de aanbouw. Deze 

trap vangt feitelijk aan op de verdieping van de lange vleugel. De 20 e -eeuwse opbouw en de daarin opgenomen 

trap en kasten zijn van geen belang. De zolderverdieping van het hoofdgebouw is niet ingedeeld. De 

kapconstructie uit 1887 bestaat uit vier kreupele spanten waarover de gordingen en beschot zijn aangebracht. 

De in schoonmetselwerk opgetrokken voorgevel in neorenaissancestijl is uit 1887, evenals de zijgevels en de 

achtergevel. Deze gevel wordt grotendeels aan het zicht ontrokken door de witgeschilderde aanbouw waarin o.a. 

het glas-in-lood venster van het trappenhuis is opgenomen. 

De linkergevel van de lange vleugel is gepleisterd en wit geschilderd. Hierin zijn een groot aantal vensters 

opgenomen geheel afgestemd op de voormalige inrichting van de erachter liggende voormalige schoollokalen uit 

de periode 1887 (begane grond) en 1908 (verdieping). Mogelijk dat in de muurdammen op de begane grond nog 

muurwerk van de oude vleugel aanwezig is. Dat is zeker het geval bij de rechter zijgevel waar de overgang van 

het oude (1571) naar het jonge muurwerk (1908) door een sprong in het gevelvlak zich aftekent. Zowel het oude 

als het jonge muurwerk is gepleisterd. Dat geldt ook voor de achtergevel en de linker zijgevel van het achterste 

deel van de vleugel. De daarin opgenomen vensters zijn van ondergeschikt belang. 

De bouwgeschiedenis van het perceel, als onderdeel van het voormalige Catharinagasthuis, vangt aan in de late 

middeleeuwen. Het schoolgebouw is gebouwd in 1887, waarbij in de vleugel van het voormalige gasthuis o.a. 

lokalen zijn ondergebracht, en uitgebreid in 1908 door de lange vleugels van een verdieping te voorzien. De kap 

van de voormalige vleugel van het gasthuis is daarbij grotendeels verwijderd op het achterste deel na, waar de 

samengestelde verdiepingsbalklaag en een gedeelte van de kapconstructie zijn behouden. 

Waardering 

Het huidige perceel maakt deel uit van het omvangrijke perceel van het Catharinagasthuis dat teruggaat tot de 

late middeleeuwen. De huidige rechter zijgevel/bouwmuur markeert gedeeltelijk de oostelijke grens van dit 

perceel. 

De bouwmassa van het hoofdgebouw uit 1887 heeft een positieve monumentwaarde als een representatief 

voorbeeld van een 19 e -eeuws schoolgebouw op een deels laat middeleeuwse grondslag. Het betreffen met name 

de bouwmuren zij- en achtergevels, balklagen en kapconstructie. De neorenaissance voorgevel heeft echter 

vanwege zijn gaafheid en zeldzaamheid een hoge monumentwaarde. 

De bouwmassa van de aanbouw (trappenhuis) uit 1887, met uitzondering van de dakopbouw van het rechter 

deel, heeft eveneens een positieve monumentwaarde. Het betreffen dan met name de gevels en bouwmuren. De 

dakopbouw is indifferent. 

De bouwmassa van het achterste deel van de lange vleugel heeft een hoge monumentwaarde als enige onderdeel 

van de oorspronkelijk vleugel uit 1571 van het Catharinagasthuis. Het betreffen dan met name de gevels, 

balklaag en het oorspronkelijke deel van de kapconstructie. De bouwmassa van het overige deel van lange 

vleugel heeft eveneens een hoge monumentwaarde voor de begane grond, vanwege de vermoedelijke 

aanwezigheid van de 16 e -eeuwse gevel en balklaag, maar een indifferente voor de (later verhoogde) verdieping. 

De monumentwaarde van het hoofdtrappenhuis is positief vanwege zijn gaafheid en als enige substantiële 

onderdeel van het schoolinterieur uit 1887. Dit geldt ook voor de nog aanwezige interieuronderdelen uit die tijd 

zoals: vensterbetimmeringen en lambrisering van het hoofdgebouw op de begane grond en de 

binnendeurkozijnen met paneeldeuren. De monumentwaarde van het schoolinterieur uit 1908 is indifferent, 

vanwege de beperkte gaafheid en zeldzaamheid ervan. 







Foto’s Breestraat 66 







Bureau voor Bouwhistorie en één uit 2002 (M&A). 

Inleiding 




gebaseerd op een bezoek ter plaatse en de bestaande rapportages en is vooral gericht op het vervaardigen van een 

bouwhistorische waarderingsplattegrond. Door de afgewerkte gebruikssituatie hebben de bevindingen en 

conclusies een voorlopig karakter. 


Breestraat 70 was een woning en kenmerkt zich als een 18 e -eeuws huis met centrale gang en aangelegen 

vertrekken. In opzet bestaat het echter uit twee diepe huizen, die dus in de 18 e eeuw zijn samengevoegd. Vooral 

in het rechter deel van het pand is de oudere opzet goed afleesbaar. Dit oudere, vermoedelijk middeleeuwse, 

pand zal hebben bestaan uit een tongewelfde kelder, twee bouwlagen met samengestelde balklagen en een kap 

(die er niet meer is). De positie van de kelder duidt op een typische middeleeuwse opzet met voorhuis en vast 

achterhuis. Of er in het linker deel ook oudere bebouwing verborgen is, is nog onbekend. Opmerkelijk is verder 

de sprong in de linker perceelslijn, die gezien de 18 e -eeuwse bebouwing historisch is. Achter dit 18 e -eeuwse 

voorhuis ligt een binnenplaats die voor een groot gedeelte is bebouwd met een loods. Deze is volgens 

kaartmateriaal gerealiseerd tussen 1879 en 1899. De loods behoort niet meer tot het gebouw en wordt daarom 

ook niet hier behandeld. Tussen voorhuis en loods ligt aan de linkerkant op het perceel een tweeledige 

tussenbouw. 

Het 18 e -eeuwse voorhuis is drie bouwlagen hoog onder een dubbel, aan de voorzijde omlopend, schilddak. Dit 

dak loopt zelfs door over Breestraat 68. De beide delen van de tussenbouw hebben twee bouwlagen en een plat 

dak. De indeling van het voorhuis bestaat uit een centrale gang met links en rechts vertrekken. De kelder 

weerspiegeld deze opzet. Onder de rechter voorkamer bevindt zich een middeleeuwse tongewelfde kelder. Onder 

de linker voorkamer een kelder met een zeer waarschijnlijk 18 e -eeuwse enkelvoudige balklaag. De kelders zijn 

verbonden door een gangetje (onder de gang door). De toegang naar de kelders is een gemetselde trap achter de 

rechterkelder, toegankelijk vanaf de centrale gang. Op de begane grond ligt tussen het voor- en achtervertrek aan 

de linkerzijde het trappenhuis. De centrale gang heeft een monumentale afwerking (vermoedelijk uit 1764, zie 

Dröge) met een vloer van witmarmeren tegels, 18 e -eeuwse kozijnen en deuren, een gedecoreerd 

gestucte/marmeren hoekplancet (Lodewijk XV), een gedecoreerd marmeren fonteintje (Lodewijk XV), vijf 

decoratieve gestucte bovendeurstukken (Lodewijk XV), een gestucte hoekdecoratie (Lodewijk XV) en een rijk 

geornamenteerd stucplafond (Lodewijk XIV). De eikenhouten bordestrap met sobere spijlen leuning zal 

vermoedelijk ook uit de 18 e eeuw dateren (wellicht wel aangepast na brand in 1971). De traphal is voorzien van 

een vloer van natuurstenen tegels in een patroon van twee witte vlakken met daaromheen een zwarte randlijst. 

Onder het bordes is een toilet, die in 2003 voorzien is van een nieuwe (verplaatste) voorwand met hergebruik 

van een 18 e -eeuwse deur en vermoedelijk kozijn. De voor- en achterkamer links hebben geen monumentale 

afwerking behouden, wel heeft de voorkamer nog een rookkanaal (met latere schouw). De achterkamer heeft een 

modern gipsplafond boven een verlaagd plafond. De gevelpui van deze kamer is modern. De drie kamers aan de 

rechterzijde hebben ook geen monumentale afwerking behouden en zijn voorzien van een verlaagd plafond. 

Vanuit de linkerachterkamer zijn de twee aanbouwen bereikbaar (de achterste is niet bezocht). Deze hebben geen 

monumentale afwerking. 

De eerste verdieping van het voorhuis heeft een inrichting met een centraal trappenhuis en overloop, met daaraan 

grenzend van opzet vier kamers. De trap is een voorzetting van de 18 e -eeuwse bordestrap. Op de overloop zijn 

vier 18 e -eeuwse deurkozijnen (twee aan twee gepaard) met 18 e -eeuwse deuren. De Linkervoorkamer heeft tegen 

de linkerbouwmuur een fraaie rijk geornamenteerde 18 e -eeuwse schouw (Lodewijk XIV) en een vlak 

stucplafond. De rechtervoorkamer heeft een moderne afwerking. Wel zijn in het plafond twee omstucte 

moerbalken waarneembaar. Achter deze kamer liggen een keukentje en achterkamer. Deze vormden voorheen 

één ruimte. Centraal in deze voormalige grote ruimte staat tegen de rechter bouwmuur een fraaie 

geornamenteerde 18 e -eeuwse schouw (Lodewijk XV). 



In de achtergevel heeft de achterkamer een 18 e -eeuws kozijn met een nieuw raam. De linkerkamer heeft een 

moderne afwerking en aan de voorzijde zijn recent twee ruimtes afgescheiden. Vanuit de linkerachterkamer zijn 

de twee aanbouwen (met plat dak) bereikbaar. De voorste is een houten opbouw, zonder monumentale 

afwerking. De achterste heeft ook geen monumentale afwerking, wel opvallende kozijnen met doorstekende 

dorpels, typisch begin 20 e eeuw. 

De tweede verdieping heeft een vergelijkbare indeling, maar deze is geheel nieuw na een brand in 1971. Daarbij 

werden ook de hele draagconstructie boven deze verdieping en de kappen vernieuwd. 

Waardering 


daarom een hoge waarde. De sprong in de linkerzijgevel zal een rudiment zijn van de gezamenlijke historie van 

Breestraat 68 en 70. De bouwmassa van het pand heeft een hoge monumentwaarde als drager van de informatie 

van de bouwgeschiedenis die deels middeleeuws en grotendeels 18 e -eeuws is. Het betreffen dan met name de 

middeleeuwse kelder, bouwmuren en balklagen in het rechterdeel en de 18 e -eeuwse (eventueel oudere) kelder, 

bouwmuren en balklagen van het linkerdeel. De kap is in vorm een reconstructie van de 18 e -eeuws en daarom 

waardevol. De constructie van de kap dateert uit 1971 en heeft geen waarde. De gave 18 e -eeuwse voorgevel 

heeft een hoge monumentwaarde. De achtergevel is in opzet 18 e -eeuws, maar is danig gerestaureerd na de brand 

dat daar een positieve waarde aan wordt toegekend. De interieurwaarden zijn hoog voor de 18 e -eeuwse indeling 

van begane grond en verdieping, inclusief de fraaie afwerking van de gang, de trap en de schouwen in de linker 

voorkamer en rechterachterkamer op de verdieping. De overige afwerking en indeling is indifferent. 

De aanbouwen maken onderdeel uit van de geschiedenis van het perceel, de koppeling van nr. 68 en de 

achterbebouwing, maar hebben geen waardevol exterieur, constructie, indeling of afwerking en hebben daarom 

een indifferente waarde. 


Kelder Begane grond Eerste verdieping Tweede verdieping 








Bijzonderheden : Meerdere bezoeken door Jos van Rooden en Edwin Orsel (M&A). 


Bureau voor Bouwhistorie en twee van M&A (2003 en 2005). 

Inleiding 




gebaseerd op de bezoeken ter plaatse en de bestaande rapportages en is vooral gericht op het vervaardigen van 

een bouwhistorische waarderingsplattegrond. Door de afgewerkte gebruikssituatie hebben de bevindingen en 

conclusies een voorlopig karakter. Tevens was het door verhuur niet mogelijk de kamers op de verdiepingen en 

de tuinkamer te bezoeken. 


Breestraat 72 met zijn fraaie midden 18 e -eeuwse voorgevel met bijbehorende leugenaar kenmerkt zich als een 

18 e -eeuws huis met centrale gang en aangelegen vertrekken. De opzet is echter veel complexer en bestaat uit een 

voorhuis dat uit twee oudere bouwmassa’s is samengesteld, twee binnenplaatsen en een groot 18 e -eeuws 

achterhuis. Opmerkelijk zijn de verspringen in de perceelslijnen, die gezien de 18 e -eeuwse bebouwing historisch 

zijn. Waarschijnlijk zijn deze op het moment van samenvoegen en de bouw van het achterhuis ontstaan. Ook 

behoorde Mandenmakersteeg 17 tot het perceel, wat de verspringing daar verklaard. 

De rechterbouwmassa (ter plekke van de rechter ruimte op de begane grond) bestaat uit een diep huis van twee 

bouwlagen onder een gewolfd zadeldak. Dit gebouw heeft een middeleeuwse oorsprong, waarvan de bouwmuren 

zijn bewaard. Het muurwerk van de rechterzijmuur geeft in ieder geval een oude datering voor deze 

perceelsscheiding. Het lagere werk met een tienlagenmaat (10lm) van 84 cm. duidt op de 14 e eeuw en het hogere 

(10 lm = 56 cm.) duidt op een datering omstreeks de 15 e eeuw. Voor zover waarneembaar zou het pand in de late 

16 e of 17 e eeuw kunnen zijn gemoderniseerd, waar delen van de achtergevel, enkelvoudige balklagen en een kap 

met driehoeksspanten bij zouden kunnen horen. Hoewel de kap ook 18 e -eeuws zou kunnen zijn. 

De linkerbouwmassa (ter plekke van de linkerruimten en gang op de begane grond) bestaat ook uit een diep huis 

van twee bouwlagen onder een zadeldak. Dit gebouw heeft samengestelde balklagen, een kap met 

dekbalkspanten en nokstijlen (van hergebruikt hout) en een vrijwel blinde tuitvormige achtergevel. Deze 

bouwmassa is te dateren in de tweede helft van de 16 e eeuw. Waarschijnlijk is er gezien de stadsgeschiedenis wel 

een oudere voorganger geweest, waar mogelijk de aftekening van een houtskelet op de moerbalk op de begane 

grond en een hoekbeëindiging in de rechterbouwmuur bij horen. Dit minder diepe voorhuis zal op basis van de 

gebruikte baksteen (10lm van 56 cm.) nog uit de 15 e eeuw kunnen stammen. Twee smalle huizen naast elkaar 

staan ook op kaarten uit 1600 en 1649. 

In het midden de 18 e -eeuw zijn deze twee huizen samengevoegd achter een nieuwe voorgevel met leugenaar. 

Ook is daarbij een nieuwe inrichting met een centrale gang toegepast, die doorloopt na een compleet nieuw 

achterhuis. Het voorhuis heeft een rechthoekige plattegrond met twee bouwlagen onder twee zadeldaken en een 

schilddak (de leugenaar) aan de voorzijde. Aan de voorzijde zijn door de leugenaar drie bouwlagen gecreëerd. 

Het rechterdeel van de begane grond vormt thans een diepe ruimte. Gezien de twee 18 e -eeuwse deuren zal de 

ruimte voorheen ingedeeld zijn geweest in minimaal twee ruimten. De achtergevel van deze rechterruimte is 

deels uitgebouwd voor een 18 e -eeuwse schouwpartij (verdwenen), geflankeerd door smalle ramen die uitkijken 

op een kleine binnenplaats. De ruimte had in 2005 nog een 19 e -eeuws geornamenteerd plafond dat de gehele 

ruimte overspande. Boven dit (verdwenen?) 19 e -eeuwse stucplafond is een enkelvoudige balklaag aanwezig 

(evenwijdig aan de voorgevel). Deze balklaag is geschilderd en is dus in het zicht geweest. De ruimte had een 

bijzondere scharnierende wandbespanning. 

De centrale gang heeft een fraai midden 18 e -eeuws stucplafond, fraai geprofileerde kozijnen naar de zijkamers 

en kozijn met geprofileerd bovenlicht naar de gang. De linkermuur langs de gang is een halfsteensmuur (19/19 x 

.. x.., 10lm = 47 cm.) die gezien zijn dikte en steenformaat hoogstwaarschijnlijk bij de bouw van de voorgevel en 

de gang is gerealiseerd. Helaas zijn meerdere doorbraken gepleegd op de gang te koppelen met de aangelegen 

vertrekken. 



Het linkerdeel vormt thans een diepe ruimte met linksachter een deel van de 19 e -eeuwse trap naar de verdieping. 

Voorheen was een trap bereikbaar door middel van een grote toog in de gangmuur. De kamer had in 2005 tegen 

de voorgevel en de linkerzijgevel een sobere 19 e -eeuwse lambrisering (op basis van vormgeving). Het plafond 

van deze ruimte is afgetimmerd, maar voor zover waarneembaar zijn er twee moerbalken aanwezig. Opvallend is 

dat de moerbalken te laag liggen om ook de gang te kunnen overspannen. Het stucplafond van de gang ligt hoger 

dan de moerbalken in de (linker)kamer. De achterruimte heeft geen historische afwerking. 

De verdieping heeft rechtsachter een compleet 19 e -eeuws afgewerkte overloop, met kastenwand en trap en sober 

vlak stucplafond. Midden in het linkerdeel komt de 19 e -eeuwse trap boven en geven 18 e -eeuwse kozijnen 

toegang tot de voor- en achterruimte. De achterruimte heeft geen historische afwerking, wel tekent zich centraal 

een moerbalk af. Een 18 e -eeuws verbindingslid voert naar het achterhuis. 

De zolders van het voorhuis bestaat uit drie kappen. Aan de rechterzijde enkele (door dakopbouwen) restanten 

van driehoeksspanten. Aan de linkerzijde dekbalkspanten met nokstijlen, vermoedelijk dus tweede helft 16 e 

eeuw. Aan de voorzijde een 18 e -eeuwse leugenaar, waarvan de kap niet is waargenomen. De indeling en 

afwerking van deze zolder is niet van historisch belang. 

Het achterhuis heeft een rechthoekige plattegrond en drie bouwlagen onder een (dichtgelegd) omlopend 

schilddak met middenzakgoot. Op basis van de bouwgeschiedenis, de 18 e -eeuwse afwerking, de 18 e -eeuwse 

geprofileerde enkelvoudige balklaag en andere sporen zal het achterhuis zeer waarschijnlijk nieuw zijn gebouwd 

bij de modernisering in het midden van de 18 e eeuw. De gang op de begane grond loopt vanuit het voorhuis door 

(langs een overbouwde binnenplaats) naar het achterhuis. Zowel de gang, als kamers, als trap zijn compleet en 

zeer rijk en fraai gedecoreerd in dezelfde Lodewijk XIV-stijl als die van het voorhuis. De 18 e -eeuwse trap komt 

uit op de 18 e -eeuwse overloop van de verdieping (met een nieuw toilet), waar een 18 e -eeuwse trap doordraait 

naar de tweede verdieping (met een nieuwe douche), waar de trappaal geprofileerd is beëindigd. De indeling van 

kamers is nog grotendeels aanwezig, inclusief de 18 e -eeuwse toegangsdeuren. De achterkamer op de verdieping 

is bezocht, daar is een wandje verwijderd. Wel is daar een 18 e -eeuwse enkelvoudige geprofileerde balklaag 

waarneembaar. De winkelier melde dat op zolder een fraaie houten kapconstructie aanwezig is. Op basis van de 

bouwsporen en de zichtbare vorm van omlopende schilddak zal het waarschijnlijk de originele 18 e -eeuwse kap 

betreffen. 

Veel afwerkingen zijn verdwenen of weg getimmerd door moderniseringen voor winkel en kamerverhuur. 



Waardering 


daarom een hoge waarde. De sprongen in de perceelgrenzen zullen teruggaan op middeleeuwse perceelstructuur 

en een 18 e -eeuwse ingrijpende wijziging daarin. De oudere bouwstructuren, inclusief de binnenplaatsen, behoren 

tot de oudere stadsontwikkeling en hebben als representant daarvan een hoge monumentale waarde. Daarbij 

moet worden op gemerkt dat de perceelsgrens aan de noordzijde van de kleine binnenplaats hoog wordt 

gewaardeerd, ondanks het feit dat het muurwerk zelf beperkte historische waarde heeft vanwege de wijzigingen 

daarin. De bouwmassa van het pand heeft een hoge monumentwaarde als drager van de informatie van de 

bouwgeschiedenis die deels middeleeuws en grotendeels 18 e -eeuws is. Het betreffen alle gevels, bouwmuren, 

balklagen en kapconstructies. De 18 e -eeuwse verbouwing is een zeer rijke een kwalitatief volle verbouwing die 

behoort tot één van de waardevolste van de stad Leiden. De elementen van deze verbouwing hebben een (zeer) 

hoge monumentale waarde. De 19 e -eeuwse moderniseringen zijn een voorbeeld van een representatieve 

modernisering en deze elementen hebben een positieve tot hoge waarde. De overige wijzigingen hebben geen 

monumentale waarde. 











Inleiding 


bouwhistorische rapportage uit 2001 van Dröge Bureau voor Bouwhistorie. Daarbij is echter dit pand niet 

bezocht. Deze notitie is gebaseerd op een bezoek ter plaatse en de bestaande rapportage en is vooral gericht op 

het vervaardigen van een bouwhistorische waarderingsplattegrond. Door de afgewerkte gebruikssituatie hebben 



Breestraat 74 is een diep hoekhuis met daarachter, onder hetzelfde dak, het eerste achterhuis en aansluitend het 

tweede achterhuis. Breestraat 74 is thans bouwkundig verbonden met Mandenmakersteeg 19, een diep huis. 

Het voorhuis op de hoek heeft drie bouwlagen onder een aan de voorzijde afgewolfd zadeldak. Het dak loopt 

door over het vast achterhuis. Het gehele pand is onderkelderd. Voorzover zichtbaar heeft dit een houten 

enkelvoudige balklaag (vermoedelijk begin 20 e eeuw tezamen met de winkelpui) die op een voorzetwand ligt. 

De begane grond heeft geheel een moderne winkelafwerking uit 2000. De voormalige achtergevel is al lang niet 

meer aanwezig. De eerste verdieping van het voorhuis is bereikbaar vanuit het vaste achterhuis, via een nieuwe 

trap. De ruimte heeft een moderne afwerking, in het moderne stucplafonds tekenen zich wellicht twee 

moerbalken af. De tweede verdieping heeft ook een ‘moderne’ afwerking. Tegen de steeggevel staat een schouw 

met een jaren ’50 decoratie. In de rechterachterhoek is een ‘moderne’ doucheruimte afgescheiden. De ruimte 

heeft een enkelvoudige balklaag, die deels bij de muur voorzien is van een plank. Wellicht wijst dit op een 

houtskelet (17 e - of 18 e -eeuws). De zolder is te bereiken via een moderne trap en heeft een indeling met lichte 

wandjes. De kapconstructie bestaat uit drie schaarspanten met gordingen, zeer waarschijnlijk 19 e -eeuws op basis 

van vorm en uitvoering. 

Het eerste vaste achterhuis is een rechthoekige bouwmassa van drie bouwlagen onder een aankapping van het 

dak van Breestraat 74. De begane grond heeft een geheel moderne afwerking uit 2000. Door weggebroken 

bouwmuren is de bouwmassa slecht herkenbaar. Op de eerste verdieping wordt het achterste deel ingenomen 

door een modern trappenhuis. De balklaag is een enkelvoudige, die wordt ondersteund door geprofileerde 

consoles. Deze zijn op basis van het profiel te dateren rond 1600. In de steeggevel is een fraai bolkozijn 

opgenomen, dat vermoedelijk ook van rond 1600 zal dateren. De tweede verdieping heeft ook weer een moderne 

afwerking. De zolder van dit achterhuis is herkenbaar in het dak van Breestraat 74 als verlaagd deel. De kap zijn 

hoekkepers en gordingen die aankappen op de kap van Breestraat 74. 

Het tweede achterhuis is een rechthoekige bouwmassa van twee lagen en een zadeldak. Achter dit gebouw lag 

een binnenplaats, die nu geheel is overbouwd (twee lagen). Ook deze bouwmassa is slecht herkenbaar door de 

weggebroken bouwmuren. De begane grond is vrijwel geheel modern afgewerkt, alleen de trap is vermoedelijk 

nog historisch en zal dateren van rond 1900. De eerste verdieping heeft ook een moderne afwerking. In het 

plafond zijn de aftekeningen herkenbaar van twee vloerbalken. De zolder is ook weer modern afgewerkt. De 

mansarde-dakvorm wordt gevormd met gordingen. 



Waardering 

De perceelsbegrenzingen en bouwmassa’s gaan terug op de historisch stedenbouwkundige structuur en 


De bouwmassa van het voorhuis heeft een hoge monumentwaarde als drager van de informatie van de 

bouwgeschiedenis die deels nog niet bekend is, maar zeker teruggaat in de 17 e eeuw. Het betreffen dan met name 

de kelder, de bouwmuren en balklagen, deze zijn samengesteld boven begane grond en verdieping en 

enkelvoudig boven tweede verdieping. De vermoedelijk in oorsprong 17 e -eeuwse voor- en zijgevels (op basis 

van de klezoren) hebben een hoge monumentwaarde, evenals de vrijwel gave vroeg 20 e -eeuwse winkelpui. De 

19 e -eeuwse kapconstructie heeft vanwege zijn algemene voorkomen een indifferente waarde. Er zijn geen 

interieurelementen met waarde. Wel zijn is het historisch rookkanaal op de eerste en tweede verdieping 

waardevol. 

De bouwmassa van het eerste vaste achterhuis heeft een hoge monumentwaarde als exponent van kleinschalige 

steegbebouwing, in dit geval van omstreeks 1600. Het betreffen dan met name de bouwmuren en balklagen, deze 

zijn enkelvoudig en liggen op de verdieping nog op hun originele consoles. De oorspronkelijke voorgevel (steeg) 

heeft een hoge monumentwaarde. De kapconstructie is een verlenging van de indifferente kap van het voorhuis. 

Er zijn geen interieurelementen met waarde. 

Ook de bouwmassa van het tweede achterhuis zou een hoge monumentwaarde als exponent van kleinschalige 

steegbebouwing, in dit geval uit de 17 e eeuw verdienen. Echter door de vele muurdoorbraken is dit zeer 

geschonden en heeft daarom een positieve waarde. Het betreffen dan met name de bouwmuren en balklagen 

(voorzover zichtbaar). De voor(steeg)gevel heeft een positieve monumentwaarde vanwege zijn gepleisterde 19 e - 

eeuwse uiterlijk. De kapconstructie is een mansarde dak zonder echte constructie en heeft daarom een 

indifferente waarde. De overige afwerking en indeling is indifferent. 

De overbouwing van de binnenplaats is recent en heeft geen waarde. 


Kelder Begane grond Eerste verdieping Tweede verdieping Zolder 





3. Bouwhistorische notitie en waardering Mandenmakerssteeg 1 

Pand : Mandenmakerssteeg 1 





Inleiding 








Mandenmakerssteeg 1 behoort tot het type diep huis. Het bestaat uit drie bouwlagen onder een zadeldak met een 

dakschild aan de voorgevel. Aan de rechter zijde grenst het pand, met de bij dit pand behorende binnenplaats, 

aan Aalmarkt 19-20. Deze opzet uit het midden van de 17 e eeuw is tot stand gekomen met de omliggende 

percelen (Aalmarkt 18 en 19/20) op een groot L-vormige perceel tussen de Joost van Zonneveldpoort en de 

Mandenmakerssteeg. 

De voorgevel is een originele lijstgevel met pilasters en gevelstenen ANNO 1650. Een dergelijk zorgvuldig 

ontworpen gevel is bijzonder voor een steegsituatie. De gevel heeft wijzigingen ondergaan, waaronder de 

vensters. Ook de pui uit de jaren ’20 van de vorige eeuw, met het daarin opgenomen deurkozijn uit de late 19 e - 

eeuw behoren hiertoe. De overige gevels zijn alle uit de bouwtijd, aan de binnenplaats zijn nog twee originele 

bolkozijnen bewaard. De vrijgekomen linker bouwmuur vertoont bouwsporen van oudere gebouwen, oa een 

muurplaat. De begane grond is één ruimte, waarvan de wanden en het plafond geheel betimmerd zijn met een 

beschot van kraaldelen. Hierin is rechts een entree met een laat 19 e -eeuwse houten trapopgang afgescheiden, die 

toegang geeft tot de woning op de verdiepingen. Vanuit de entree is ook de bedrijfsruimte bereikbaar. 

De hoofdindeling op de verdiepingen bestaat uit een centraal trappenhuis over de gehele breedte van het pand en 

waaraan twee vertrekken zijn gelegen. Op de eerste verdieping zijn vier moerbalken zichtbaar. De indeling en 

afwerking is grotendeels laat 19 e -eeuws, waaronder de trap naar de tweede verdieping en de keukenschouw met 

turfkoker in de keuken grenzend aan de achtergevel. In tegenstelling tot de eerste verdieping is op de tweede een 

enkelvoudige balklaag zichtbaar. Ook deze verdieping heeft een laat 19 e -eeuwse indeling en afwerking. De 

oorspronkelijke 17 e -eeuwse spiltrap tegen de rechter bouwmuur geeft toegang tot de zolderverdieping. Evenals 

op de eerste verdieping treedt daglicht toe via het bolkozijn in de zijgevel grenzend aan de binnenplaats. De 

zolderverdieping is niet ingedeeld. De originele 17 e -eeuwse kapconstructie lijkt geheel aanwezig. Twee Avormige 

spanten dragen de flieringen, gordingen en nok. Het dakschild aan de voorgevel is oorspronkelijk. 

Waardering 



De bouwmassa van het pand heeft een hoge monumentwaarde als voorbeeld van een relatief gaaf midden 17 e - 

eeuws pand met de bijzondere lijstgevel met pilasters. Het betreffen dan met name de gevels, bouwmuren (met 

oudere delen), balklagen en kapconstructie. De monumentwaarde van de pui is indifferent, maar positief voor het 

laat 19 e -eeuwse deurkozijn met paneeldeur. 

De interieurwaarden van het overwegend laat 19 e -eeuwse interieur zijn positief vanwege de relatieve gaafheid en 

de onderlinge samenhang, maar hoog voor de oorspronkelijke 17 e -eeuwse spiltrap op de tweede verdieping. 




Begane grond Eerste verdieping Tweede verdieping Zolderverdieping 



Foto’s Mandenmakerssteeg 1 








Inleiding 








Mandenmakerssteeg 7 is een voormalig woonhuis en bestaat uit een voorhuis met een lage aanbouw die het 

verbindt met een los achterhuis. Dit losse achterhuis bevindt zich rechts achter het voorhuis. Deze opmerkelijke 

situatie zou te verklaren zijn door dat het achterhuis een zelfstandig huis geweest is aan de Joost van 

Zonneveldpoort. De oorspronkelijk opzet is wellicht in het midden van de 17 e eeuw tot stand gekomen, waarbij 

een groot (laat-) middeleeuws L-vormig perceel werd verdeeld in meerdere kleine percelen. Hierbij kan ook 

gebruik gemaakt zijn van bestaande huizen. De omliggende panden, waaronder ook Aalmarkt 18 en 

Mandenmakerssteeg 1, maakten ook deel van deze opzet uit. Uit oude kadastrale kaarten is op te maken dat 

voor- en achterhuis al in het begin van de 19 e eeuw kadastraal één geheel vormden. Het achterhuis lijkt dan te 

fungeren als tuinhuis, dat vermoedelijk in de 18 e eeuw geheel of grotendeels nieuw is gebouwd. 

Het voorhuis bestaat uit drie bouwlagen, waarvan de bovenste laag is overdekt met een platdak met steile 

dakschilden. De begane grond is grotendeels uitgebroken. Wat resteert zijn een insteek aan de voorzijde en een 

stucplafond met kooflijst van de voormalige achterkamer en een portaal met houten stijlen en (gietijzeren) 

consoles. Deze elementen dateren van verbouwingen uit de 19 e en vroege 20 e eeuw. Links is de trapopgang 

afgescheiden door een muur. Hieronder is het restant van een kelder die zich uitstrekte onder de achterkamer nog 

aanwezig. Een vermoedelijke 19 e -eeuwse steektrap naar de insteek sluit dan aan op de laat 16 e -17 e -eeuwse eiken 

spiltrap naar de verdiepingen. De spiltrap is gesitueerd voor de scheidingsmuur loodrecht op de bouwmuren. 

Deze muur scheidt het voorhuis in twee delen. Ter plaatse van de trapdoorgang is in de muur een kozijn 

opgenomen voorzien van biljoenen met kapellen. Dit is vermoedelijk een venstertje geweest. 

Vanaf de insteek is te zien dat de spiltrap gedeeltelijk nog de oorspronkelijke eiken beschieting bezit en ook zijn 

de oorspronkelijke laat 16 e -/17 e -eeuwse eiken moer- en kinderbinten van de voormalige voor- en achterkamer 

zichtbaar. De consoles onder de moerbalk in de insteek zijn verwijderd. In het plafond (kinderbinten en 

vloerdelen) tekenen zich de bouwsporen af van een vroegere indeling. Links van de spiltrap en langs de 

scheidingsmuur is in de balklaag de oorspronkelijk raveling opgenomen van een verwijderd schoorsteengewelf 

van een bovengelegen schouw. 

De indeling op de verdieping wordt gekenmerkt door de steens scheidingsmuur tussen voor- en achterkamer. In 

de voorkamer, waar de spiltrap en overloop zijn afgescheiden door houten wanden, zijn het laat 16 e -/17 e -eeuwse 

gebint, bestaande uit: stijlen, korbelen en moerbalk, en ook de kinderbinten in het zicht. In mindere mate is dit 

het geval in de achterkamer, vanwege een betimmering van zachtboard. Zichtbaar is de aftekening van een 

schouw in de scheidingsmuur. Het schoorsteenkanaal tegen de linker bouwmuur is 19 e -eeuws of uit 1931. 

Uit de aftekening van wanden en restanten van deurkozijnen kan duidelijk worden opgemaakt dat de indeling 

van de zolderverdieping bestond uit een voor- en achterkamer, waartussen een overloop in aansluiting op de 

spiltrap. Twee eenvoudige spanten (spantbenen, spantbalk en blokkelen) dragen de balklaag van het platte dak en 

de gordingen van de dakschilden. Het dak en de indeling is bij een ingrijpende verbouwing in 1931 tot stand 

gekomen, waarbij ook de voor- en achtergevel ingrijpend (vensters en top) zijn gewijzigd. De huidige pui is 

vermoedelijk in de 19 e eeuw tot stand gekomen en gewijzigd in de 20 e eeuw. Daar waar het pleisterwerk op de 

achtergevel ontbreekt is metselwerk te zien dat waarschijnlijk uit de bouwtijd is. Het metselwerk van de 

voorgevel is dat vermoedelijk ook. 

Uit de bouwsporen en de opzet van het casco kan worden afgeleid dat het hier een zeldzame opzet betreft van 

een diep huis met centraal een brandmuur met daar tegen rug aan rug schouwen. Eén ander bekend voorbeeld in 

Leiden is Oude Rijn 64. Van de inrichting resteert de scheidingsmuur en spiltrap. 



Het losse achterhuis bestaat uit twee bouwlagen onder een tentdak. Vanuit de aanbouw kan toegang tot de 

begane grond worden verkregen. Een scheidingsmuur verdeelt deze in twee delen. In het achterste deel is een 

stallingruimte en het voorste deel een niet monumentale inrichting bestaande uit toiletten, een trappenhuis en 

twee kleine vertrekken, gescheiden door een 19 e -eeuws deurkozijn met paneeldeuren (bestede?). Moderne 

plafonds onttrekken de balklagen aan het zicht. 

Op de verdieping is het voorste deel de overloop waarvan uit de twee vertrekken in het achterste deel te bereiken 

zijn. In het linker vertrek is een rookkanaal tegen de achtergevel (Joost van Zonneveldpoort) en in het rechter is 

in de achtergevel een 6-ruits schuifvenster opgenomen. Een houten wand met vellingdelen vormt de scheiding 

tussen de vertrekken en de overloop. De samenstelling van de scheidingswand tussen de vertrekken is onbekend. 

De niet monumentale indeling dateert vermoedelijk uit de jaren ’50 van de vorige eeuw. Vastgesteld is dat de 

zolderbalklaag bestaat uit een enkelvoudige balklaag. De balklaag loopt niet door over de volle diepte van het 

huis maar eindigt boven de overloop. Deze balk vormt de overgang van het tentdak naar de aankapping. 

De kapconstructie is niet bereikbaar en daarom niet in deze notitie opgenomen. 

De gevels van het achterhuis zijn gewijzigd: de oorspronkelijke deuren raamopeningen zijn dichtgemetseld of 

dichtgetimmerd. Van het linker raamkozijn in de linker zijgevel is een doorgang naar de stalling gemaakt. de 

muren echter zijn in belangrijke mate oorspronkelijk. De gevelindeling aan de Joost van Zonnveldpoort en die 

aan de overbouwde binnenplaats duiden er op dat het geen zelfstandig huis aan de Joost van Zonneveldpoort 

was, want er ontbreekt een voordeur aan de zijde van de poort. Het huis was dus georiënteerd op de binnenplaats 

en fungeerde waarschijnlijk als los achterhuis/tuinhuis bij Mandenmakersteeg 7. 

De aanbouw die doorloopt in die van achter het pand Mandenmakerssteeg 9 is modern. 

Waardering 

De perceelsbegrenzingen zijn vermoedelijk ontstaan in de 18 e eeuw, maar gaan terug op een oudere, in ieder 

geval midden 17 e -eeuwse ontwikkeling van een veel groter (laat-) middeleeuws L-vormig perceel (oa Aalmarkt 

18 en Mandenmakerssteeg 1) en vertegenwoordigen daarom een hoge waarde. 

De bouwmassa van het voorhuis heeft een hoge monumentwaarde als een zeldzaam Leids voorbeeld van een laat 

16 e -/17 e -eeuws huistype: diep huis met dwarsmuur met weerszijden schouwen. Het betreffen dan met name de 

gevels, bouwmuren, dwarsmuur, balklagen en verdiepingshoutskelet. Hoge monumentwaarde bezit ook de 

oorspronkelijke 16 e -/17 e -eeuwse spiltrap, inclusief de deels nog aanwezige beschieting. De voorgevel heeft 

vanwege de wijzigingen die het heeft ondergaan een positieve monumentwaarde. De kapconstructie uit 1931 is 

vanwege de eenvoudige uitvoering en bewerking van geringe betekenis en heeft daardoor een indifferente 

monumentwaarde. De vermoedelijk 19 e -eeuwse balklaag van de insteek heeft door zijn onvolkomenheid en 

afwerking een indifferente monumentwaarde. De fragmentarisch nog aanwezige 19 e -/20 e -eeuwse inrichting en 

afwerking op de begane grond en verdiepingen hebben een indifferente monumentwaarde. 

De bouwmassa van het losse achterhuis heeft een hoge monumentwaarde als een zeldzaam voorbeeld van een 

18 e -eeuws huis met een tentdak. Het betreffen dan met name de gevels, balklagen en kapconstructie. Mogelijk 

dat er oudere restanten deel uitmaken van het casco. De inrichting en afwerking is van geringe betekenis 

vanwege het ontbreken van samenhang en gaafheid (begane grond) en geringe ouderdom (verdieping) en heeft 

daarom een indifferente monumentwaarde. 

De lage aanbouw heeft een indifferente waarde. 










Bijzonderheden : Bezoek (12.01.2010, alleen begane grond) door Jos van Rooden en 

Edwin Orsel (M&A). 



Inleiding 

Het pand is bezocht in verband met ontwikkelingsplannen. Helaas was het niet mogelijk de verdiepingen te 

bezoeken. Van het Aalmarktgebied bestaat een beknopte bouwhistorische rapportage uit 2001 van Dröge Bureau 

voor Bouwhistorie. Deze rapportage is op punten onvolledig en tevens achterhaald door de bouwhistorische 

kennisopbouw van de afgelopen jaren. Deze notitie is gebaseerd op een bezoek ter plaatse en de bestaande 

rapportage van Dröge en is vooral gericht op het vervaardigen van een bouwhistorische waarderingsplattegrond. 

Door de deels afgesloten en afgewerkte situatie hebben de bevindingen en conclusies een voorlopig karakter. 


Mandenmakerssteeg 9 behoort tot het type diep huis uit het eind van de 16 e of begin van de 17 e eeuw. Het 

bestaat uit twee bouwlagen onder een zadeldak, afgewolfd bij de achtergevel. Aan de achterzijde sluit over de 

volledige breedte een aanbouw van één bouwlaag met plat dak aan. Vóór 1970 was dit een los achterhuis en een 

(overbouwde) binnenplaats. De voorgevel is een originele bakstenen tuitgevel, waarvan de vensters later zijn 

gewijzigd. De pui dateert uit de 20 e eeuw, met daarin een roldeur. De bouwmuren en achtergevel zijn 

vermoedelijk uit de bouwtijd, wel zijn de vensters in de achtergevel vernieuwd en is deze op de begane grond 

vrijwel geheel verdwenen. De begane grond is één ruimte, waarvan de wanden en het plafond geheel zijn 

afgetimmerd (modern). Door de achtergevel is de aanbouw te bereiken en door een doorbraak in de rechter 

bouwmuur Mandenmakerssteeg 7. 

De bovenwoning is thans niet meer te bereiken. Het luik er naar toe is vastgezet. In 2001 is de bovenwoning nog 

wel bezocht. De eerste verdieping heeft een indeling met een voor- en achterkamer en centraal rechts een 

vermoedelijk originele spiltrap. De constructie boven de eerste verdieping is een samengestelde balklaag van 

moer- en kinderbinten. Ook de vloerconstructie is een samengestelde balklaag. De voorkamer heeft tegen de 

linkerbouwmuur een laat 19 e -eeuwse schouw, de afwerking met betimmeringen/bespanningen en een vlak 

stucplafond dateren uit dezelfde tijd of de vroege 20 e eeuw. De rookkanalen tegen de linker bouwmuur zijn 

vermoedelijk 17 e -eeuws. De kapconstructie is oorspronkelijke en bestaat uit een viertal jukken met 

dekbalkspanten en daarop een schaarspant. Tussen de jukken zijn hangbalken aanwezig ten behoeve van een 

vliering, die niet meer aanwezig is. 



Waardering 



De bouwmassa van het pand heeft een hoge monumentwaarde als voorbeeld van een relatief gaaf pand van rond 

1600. Het betreffen dan met name de gevels, bouwmuren, balklagen kapconstructie en indeling met spiltrap. De 

monumentwaarde van de pui is indifferent, maar positief voor de vensters. 

De interieurwaarden van de originele indeling en spiltrap op de eerste verdieping zijn dus hoog en positief voor 

de kenmerkende laat 19 e -eeuwse/20 e -eeuwse moderniseringen. 







Bouwhistorische notitie en waardering Mandenmakerssteeg 11 t/m 17 

Pand : Mandenmakerssteeg 11 t/m 17 

Status : resp. gemeentelijk monument nr. 312, 1556, 313 en beeldbepalend 

Bijzonderheden : Er bestaat reeds een rapportage uit 2001 van Dröge, 


Inleiding 

In verband met ontwikkelingsplannen in het Aalmarktgebied is het de bedoeling alle betreffende panden te 

bezoeken. Deze panden zijn (nog) niet bezocht. Van het Aalmarktgebied bestaat een beknopte bouwhistorische 

rapportage uit 2001 van Dröge Bureau voor Bouwhistorie. Deze rapportage is op punten onvolledig en tevens 

achterhaald door de bouwhistorische kennisopbouw van de afgelopen jaren. 

Deze notitie is gebaseerd op een schouw van de achtergevels en de bestaande rapportage van Dröge en is vooral 

gericht op het vervaardigen van een bouwhistorische waarderingsplattegrond. Door te baseren op een oudere 

rapportage hebben de bevindingen en conclusies een voorlopig karakter. 


De percelen Mandenmakerssteeg 11-17 worden op de kaart van Bast uit 1600 als dwarshuis weergegeven. Ze 

staan nog ongewijzigd op de kaart van Blaeu uit 1649, maar als diep huis afgebeeld op de kaart van Hagen uit 

1670. Hieruit kan worden opgemaakt dat de bebouwing dus is ontstaan omstreeks het midden van de 17 e eeuw, 

al dan niet met gebruikmaking van muurwerk van de voorgangers. 

Mandenmakerssteeg 11 behoort tot het type diep huis en dateert uit de 17 e eeuw. Het bestaat uit twee bouwlagen 

onder een zadeldak, afgewolfd aan de voorzijde. Aan de achterzijde sluit over de volledige breedte een aanbouw 

van één bouwlaag met plat dak aan. De voorgevel is de oorspronkelijke bakstenen tuitgevel, later gewijzigd in 

een lijstgevel met gemoderniseerde vensters en een pui uit 1869. De bouwmuren en achtergevel zijn 

vermoedelijk uit de bouwtijd. Wel zijn de vensters in de achtergevel vernieuwd en is deze gepleisterd. De 

originele constructie van het pand bestaat uit samengestelde balklagen (4 balkvakken) op consoles en een kap 

met eikenhouten dekbalkspanten en daarop een driehoeksspant. Het interieur dateert geheel uit 1982. 

Mandenmakerssteeg 13 behoort ook tot het type diep huis uit de 17 e eeuw. Het bestaat uit twee bouwlagen onder 

een zadeldak, afgewolfd aan de voorzijde. Aan de achterzijde sluit over de halve breedte een aanbouw van één 

bouwlaag met plat dak aan. De voorgevel is een 19 e -eeuwse lijstgevel met op de begane grond een pui uit 1881. 

De bouwmuren en achtergevel zijn vermoedelijk uit de bouwtijd. Wel zijn de vensters in de achtergevel 

vernieuwd en is deze gepleisterd. De originele constructie van het pand bestaat uit samengestelde balklagen 

(vermoedelijk 4 balkvakken) op consoles (deels nog aanwezig) en een kap met eikenhouten dekbalkspanten en 

daarop een driehoeksspant. Het interieur dateert geheel uit 1982. 

Mandenmakerssteeg 15 behoort ook tot het type diep huis uit de 17 e eeuw. Het bestaat uit twee bouwlagen onder 

een zadeldak, afgewolfd aan de voorzijde. Aan de achterzijde sluit over de halve breedte een aanbouw van één 

bouwlaag met plat dak aan. De voorgevel is vermoedelijk de oorspronkelijke bakstenen gevel die later is 

gewijzigd in een lijstgevel met gemoderniseerde vensters. De houten winkelpui dateert uit de 19 e eeuw. De 

bouwmuren en achtergevel zijn vermoedelijk uit de bouwtijd. Wel zijn de vensters in de achtergevel vernieuwd 

en is deze gepleisterd. De originele constructie van het pand bestaat vermoedelijk uit samengestelde balklagen en 

een kap met eikenhouten dekbalken driehoeksspant. Het interieur dateert geheel uit 1982. 

Mandenmakerssteeg 17 behoort ook tot het type diep huis, maar dit is een vernieuwbouw uit de late 19 e eeuw. 

Het bestaat uit twee bouwlagen onder een zadeldak. Aan de achterzijde sluit het aan op het achterhuis van 

Breestraat 72. De voorgevel is vermoedelijk de originele 19 e -eeuwse bakstenen tuitgevel, met een in 1982 

gewijzigde pui. De bouwmuren gaan vermoedelijk terug op een voorganger. De achtergevel (bovendaks) is uit 

de 19 e eeuw. De originele 19 e -eeuwse constructie van het pand bestaat vermoedelijk uit enkelvoudige balklagen 

en een kap met kreupele spanten. Het interieur dateert geheel uit 1982. 

Waardering 



De bouwmassa van Mandenmakersteeg 11 heeft een hoge monumentwaarde als voorbeeld van een relatief gaaf 

pand uit de 17 e eeuw. Het betreffen dan met name de gevels, bouwmuren, balklagen en kapconstructie. De 

sobere pui heeft een positieve waarde en het interieur uit 1982 is indifferent. De uitbouw heeft geen waarde. 


pand uit de 17 e eeuw. Het betreffen dan met name achtergevel, bouwmuren, balklagen en kapconstructie. 



De monumentwaarde van de sobere 19 e -eeuwse gevel is positief, maar indifferent voor het interieur uit 1982. De 

uitbouw heeft geen waarde. 


pand uit de 17 e eeuw. Het betreffen dan met name (gewijzigde) gevels, bouwmuren, balklagen en kapconstructie. 

De monumentwaarde van de fraaie houten 19 e -eeuwse pui is hoog, maar indifferent voor het interieur uit 1982. 

De uitbouw heeft geen waarde. 

De bouwmassa van Mandenmakersteeg 17 heeft een positieve monumentwaarde als voorbeeld van een relatief 

gave modernisering uit de late 19 e eeuw. Het betreffen dan met name de gevels en kapconstructie. De 19 e - 

eeuwse balklagen hebben geen uniciteitswaarde en zijn daarom indifferent. Ook de monumentwaarde van de pui 

en het interieur uit 1982 zijn indifferent. 


Begane grond 17 15 13 11 

Eerste verd. 17 15 13 11 

Zolder verd. 17 15 13 11 



Foto’s Mandenmakerssteeg 11 t/m 17 




Status : beeldbepalend 


Inleiding 


bouwhistorische rapportage uit 2001 van Dröge Bureau voor Bouwhistorie. Daarbij is echter dit pand niet 

bezocht. Deze notitie is gebaseerd op een bezoek ter plaatse en de bestaande rapportage en is vooral gericht op 

het vervaardigen van een bouwhistorische waarderingsplattegrond. Door de afgewerkte gebruikssituatie hebben 



Het perceel Mandenmakerssteeg 19 wordt op de kaart van Bast uit 1600 en Blaeu uit 1649 als dwarshuis 

weergegeven. Maar op de kaart van Hagen uit 1670 wordt een diep huis afgebeeld. Hieruit kan worden 

opgemaakt dat de bebouwing dus is ontstaan omstreeks het midden van de 17 e eeuw, al dan niet met 

gebruikmaking van muurwerk van de voorgangers. 

Mandenmakerssteeg 19 behoort tot het type diep huis en stamt uit de 17 e eeuw, maar is een vernieuwbouw uit de 

late 19 e eeuw. Het bestaat uit twee bouwlagen onder een mansardedak met een afwolving aan de voorzijde. Het 

sluit aan de achterzijde aan op het achterhuis van Breestraat 72. Mandenmakersteeg 19 is door middel van 

doorbraken in de linker zijgevel, verbonden met Breestraat 74. De voorgevel is de oorspronkelijke 19 e -eeuwse 

bakstenen lijstgevel met gemoderniseerde toegangen. De bouwmuren en achtergevel zijn vermoedelijk uit de 

17 e -eeuw. De constructie van het pand is door moderne afwerkingen niet waarneembaar, maar opmerkelijk is de 

vermoedelijk 17 e -eeuwse splitlevel indeling. Deze indeling met achter in een pand een souterrain-opkamer 

situatie is kenmerkend voor Leidse (hoek)huizen uit de 17 e eeuw zonder binnenplaats of achterhuis (bijvoorbeeld 

Aalmarkt 1). Mandenmakersteeg 19 zou zijn licht vanaf de binnenplaats achter Breestraat 74 hebben kunnen 

laten toetreden. De kapconstructie is een typisch 19 e -eeuwse mansarde-constructie met kreupele stijlen. Het 

interieur heeft een moderne afwerking. 

Waardering 



De bouwmassa van Mandenmakersteeg 19 bestaat uit een 17 e -eeuws huis en een 19 e -eeuwse modernisering. De 

17 e -eeuwse onderdelen, zoals de bouwmuren, achtergevel en de bijzondere splitlevel indeling van de balklagen 

hebben een hoge monumentwaarde. De relatief gave 19 e -eeuwse modernisering betreft de voorgevel en 

kapconstructie en deze heeft een positieve waarde. De waarde van indeling en afwerking van het interieur is 

indifferent. 









4. Bouwhistorische notitie en waardering Haarlemmerstraat blok 

Inleiding 

De panden die in het Haarlemmerstraatblok zijn onderzocht hebben alle een 17 e -eeuwse oorsprong. Bij Stille 

Rijn 7 is de aanwezigheid van de watersteeg een duidelijke aanwijzing dat de stedelijke structuur een 

middeleeuwse oorsprong heeft. De bouwhistorische kenmerken die het onderzoek van de panden van het 

Haarlemmerstraatblok heeft opgeleverd onderscheiden zich niet wezenlijk van de overige panden in de 

binnenstad uit vergelijkbare perioden. Zo is het diepe huis van twee bouwlagen hoog dominant aanwezig, al of 

niet met achterhuis of aanbouw. Ook zijn in de panden oudere structuren aanwezig, ondanks de verbouwingen en 

moderniseringen die zonder uitzondering in de loop van de eeuwen hebben plaatsgevonden. Bouwmuren, gevels 

en balklagen zijn daarbij dikwijls behouden gebleven, deze zijn bij het onderzoek dan ook met grote regelmaat 

aangetroffen. Kelders zijn niet aangetroffen. En slechts twee 17 e -eeuwse kappen zijn behouden gebleven. De 

overige oude kappen zijn met name in de 19 e eeuw vervangen door overwegend mansarde daken. De voorgevel 

en het interieur zijn het sterkst aan mode onderhevig. Het zal dan ook niet verbazen dat uit het onderzoek blijkt 

dat juist deze onderdelen de meeste veranderingen hebben ondergaan. Dat geldt in het bijzonder voor de zeer 

modegevoelige winkelpui. In het blok zijn daarom geen historische winkelpuien meer aanwezig. Deze zijn alle 

vervangen door moderne puien. 

Van de panden in het blok is wel degelijk een aantal bijzonderheden te vermelden, hoewel deze zich niet 

wezenlijk onderscheiden van de overige panden in de stad uit vergelijkbare perioden. Zo zijn in het pand 

Haarlemmerstraat 109 zijn geen spanten waargenomen. De draagfunctie hiervan wordt zeer waarschijnlijk door 

de scheidingsmuren overgenomen. Deze muren maken deel uit van de indeling uit de jaren dertig van de vorige 

eeuw. Bijzonder is verder de toepassing van een lichthof in het pand Haarlemmerstraat 111, dat tot stand is 

gekomen bij een ingrijpende verbouwing in de late 19 e eeuw waarbij ook de gevels en de kap zijn vernieuwd. 

Opmerkelijk is ook de insteekverdieping in het pand Stille Rijn 7, als onderdeel van het 17 e -eeuwse huis. 

Ondanks dat de spiltrap in de 19 e eeuw deels is vernieuwd, is de relatie met de insteekverdieping intact gebleven. 

In Leiden is een dergelijke insteekverdieping een zeer zeldzaam verschijnsel. De aanwezigheid kan worden 

verklaard door de zeer hoge begane grond. Minder zeldzaam maar wel zeer aansprekend is de 19 e -eeuwse 

turfpomp naast de keukenschouw in het achterhuis. Deze turfpomp is niet meer dan een houten stortkoker die 

uitmondt in de voorraadkast naast de schouw. Vanaf de voorraad op de zolder kon de turf in de koker gestort 

worden. Voor dit pand is ten slotte de aanwezigheid van een watersteeg belangrijk. De watersteeg is een 

indicatie van de aanwezigheid van een oudere structuur van vóór het ontstaan van dit 17 e -eeuwse pand. De linker 

zijgevel van het naburige pand Stille Rijn 9 grenst eveneens aan de watersteeg. In deze vermoedelijk 18 e -eeuwse 

gevel (mogelijk ouder) zijn twee extern geplaatste schoorsteenkanalen met een verbrede voet opgenomen. 

Dergelijke schoorstenen komen in Leiden zelden voor. Dat geldt ook voor het fraaie en gave neorenaissance 

interieur op de verdiepingen. Als laatste moet de bijzondere kapconstructie van dit pand worden genoemd. 

Opvallend is de lengte van de kap van zo’n 20 m! De kap is daarmee de langste woonhuiskap van Leiden. Ook 

de toepassing van grenen dekbalken in de onderste jukspanten, in een verder volledig in hergebruikt eiken 

uitgevoerd kap, is uitzonderlijk. 

De panden hadden alle, met uitzondering van Stille Rijn 7, een woonwinkel functie: winkelen of bedrijfvoeren 

op de begane grond en wonen op de verdiepingen. De huidige opslagfunctie voor de winkels op de begane grond 

heeft echter het wonen op de verdiepingen in de drie panden aan de Haarlemmerstraat vervangen. Stille Rijn 7, 8 

en 9 hebben hun woonfunctie weten te behouden. De toename van het gebruiksoppervlak voor de winkelen 

bedrijfsfunctie laat zich ook zien in de 20 e -eeuwse éénlaagse uitbreidingen aan de achterzijde van de panden. 

Hierdoor zijn de binnenplaatsen en de achterhuizen op de begane grond praktisch verdwenen. Dezelfde situatie 

is aangetroffen aan de zijde van de Stille Rijn. De uitbreidingen aan de panden zijn zelfs tegen elkaar 

aangebouwd met het dichtslibben van het binnengebied tot gevolg. Geconstateerd moet worden dat de 

wijzigingen die de panden in de 20 e eeuw hebben ondergaan een geringe architectonische kwaliteit hebben. Of 

het nu de puien of het (winkel)interieur betreft, het kwaliteitsniveau van de wijzigingen in voorgaande perioden 

is niet meer bereikt. 

In het navolgende is van elk pand de bouwhistorische notitie en waardering opgenomen. Na een inleiding volgt 

een historische karakterisering – beknopte beschrijving van het pand met de bouwhistorische kenmerken –, de 

bouwgeschiedenis als samenvatting en ten slotte de waardering van de bouwhistorische waarden. Deze 

waardering is ook grafisch weergegeven in de vorm van een schematische plattegrond. 


4. Bouwhistorische notitie en waardering Haarlemmerstraat 107 

Pand : Haarlemmerstraat 107 

Status : Geen 

Bijzonderheden : Bezoek (04.03.2010) door Jos van Rooden en Edwin Orsel 

(M&A). 

Inleiding 

Het pand is bezocht in verband met ontwikkelingsplannen. Deze notitie is gebaseerd op een bezoek ter plaatse en 

is vooral gericht op het vervaardigen van een bouwhistorische waarderingsplattegrond. Door de bewoonde en 



Haarlemmerstraat 107 is een woonwinkelpand en behoort tot het type diephuis, dat vermoedelijk heeft bestaan 

uit een voor- en achterhuis. Het voorhuis bestaat uit twee bouwlagen onder een mansardedak dat aan de 

voorzijde is afgewolfd. Op de begane grond is het aan de achterzijde over de volledige breedte en diepte van het 

perceel uitgebouwd. Deze lage aanbouw met een plat dak sluit tegen de T-vormige aanbouw behorende tot het 

pand Stille Rijn 8 en die tevens aansluit op de aanbouw van Stille Rijn 7. Het is niet uitgesloten dat in deze 

aanbouw nog restanten aanwezig zijn van de gang en achterhuis. Op het dak van de aanbouw van 

Haarlemmerstraat 107 is tegen de achtergevel een kleine aanbouw geplaatst. 

Op de begane grond is een winkelruimte, die door drie grote openingen in de linker bouwmuur in verbinding 

staat met die van Haarlemmerstraat 109. Aan de rechterzijde is een entree afgescheiden die via een 19 e -eeuws 

deurkozijn met bovenlicht toegang geeft tot de 19 e -eeuwse trap naar de eerste verdieping. Ter plaatse van de 

trapopgang is een getoogde doorgang met consoles, eveneens 19 e -eeuws. In de lage aanbouw zijn er mogelijk 

nog restanten van een voormalige verbindingsgang en achterhuis aanwezig. 

De verdieping heeft een moderne indeling en afwerking, die van geen belang is. Wel van belang zijn de twee 

rookkanalen tegen de linker bouwmuur. 

Dit geldt ook voor die op de zolderverdieping. Deze is verder niet ingedeeld. De twee laat 19 e -eeuwse 

kapspanten bestaan uit een kapjuk waarop een geschoorde nokstijl. Omdat de kap is betimmerd zijn de 

gordingen niet zichtbaar. De trap naar deze verdieping is van geen belang. Ter plaatse van het trapgat is een 

fragment te zien van wat een console zou kunnen zijn, als onderdeel van een oudere structuur. Het is niet 

uitgesloten dat het de structuur betreft van het diepe huis dat is afgebeeld op de kaart van Bast (1600). 

De voorgevel is een eenvoudige 19 e -eeuwse lijstgevel van schoonmetselwerk en met schuifraamkozijnen. In de 

bovenramen van de schuiframen op de eerste verdieping zijn eenvoudige glas-in-lood ramen opgenomen. De 

winkelpui is modern en van geen belang. De gepleisterde achtergevel is gelet op de aard van het muurwerk en de 

gevelankers ouder dan de voorgevel. Mogelijk dat de achtergevel en de bouwmuren nog deel uitmaken van het 

huis van rond 1600, dat op de kaart van Bast staat afgebeeld. 

De bouwgeschiedenis van het perceel vangt aan in de middeleeuwen. Het overwegend 19 e -eeuwse pand heeft 

een oudere oorsprong. Deze gaat mogelijk terug tot vóór 1600. Er zijn aanwijzingen dat de bouwmuren, 

achtergevel, de restanten van de verbindingsgang en achterhuis en mogelijk ook nog de verdiepingsbalklagen 

hiervan deel uitmaken. De voorgevel is 19 e -eeuws. Van het 19 e -eeuwse interieur resteren slechts het trapportaal 

met trap op de begane grond. Van bijzondere afwerkingen is geen sprake. 



Waardering 



De bouwmassa van het pand heeft een positieve monumentwaarde als een representatief voorbeeld van een 19 e - 

eeuws woonwinkelhuis met een oudere oorsprong. Van die oudere oorsprong maken met name de bouwmuren, 

balklagen en achtergevel deel uit. De bouwmuren hebben echter een hoge waarde als nog gave onderdelen van 

de stedenbouwkundige structuur en als dragers van de bouwhistorische informatie van de bebouwing op dit 

perceel. De bouwmassa van de aanbouw, met de mogelijke restanten van achterhuis en gang, is indifferent 

vanwege het rudimentaire karakter ervan. De voorgevel heeft een positieve monumentwaarde. De 

interieurwaarden zijn indifferent, maar positief voor de twee rookkanalen. 





Foto’s Haarlemmerstraat 107 




Status : Geen 


(M&A). 



Inleiding 









uit een voor- en achterhuis. Het bestaat uit twee bouwlagen onder een zadeldak dat aan de voorzijde is 

afgewolfd. Op de begane grond is het aan de achterzijde over de volledige breedte en diepte van het perceel 

uitgebouwd. Het is niet uitgesloten dat in deze aanbouw nog restanten aanwezig zijn van gang en achterhuis. 

Deze lage aanbouw met een plat dak sluit aan op die van Haarlemmerstraat 107 en maakt deel uit van de 

winkelruimte. 

Op de begane grond is een winkelruimte, die door drie grote openingen in de rechter bouwmuur in verbinding 

staat met die van Haarlemmerstraat 107. Het verlaagde plafond ontrekt de balklaag aan het zicht. Aan de 

linkerzijde is ter plaatse van de voormalige achtergevel een trapopgang naar eerste verdieping. 

Deze trap is op de eerste verdieping afgescheiden door een wand die aansluit op die van het trappenhuis uit de 

jaren ’30 van de vorige eeuw. De verdieping heeft geen indeling. Daar waar verlaagde plafonds zijn verwijderd 

is de 17 e -eeuws balklaag te zien. Tussen de balken zijn plaatselijk plafonds aangebracht van triplex maar ook van 

sponningdelen. 

De zolderverdieping heeft een indeling en een eenvoudige afwerking uit de jaren ’30 van de vorige eeuw. Ook 

de trap met traphek is uit deze periode. Kapspanten zijn niet waargenomen, mogelijk dat de scheidingsmuren 

hun functie hebben overgenomen. Wel is plaatselijk het dakvlak, met een vrij nieuwe beschieting op rondhouten 

sporen, te zien. 

De voorgevel is een eenvoudige 19 e -eeuwse lijstgevel van schoonmetselwerk met een cordonlijst en 

schuifraamkozijnen. In de bovenramen van de schuiframen op de verdiepingen zijn eenvoudige glas-in-lood 

ramen opgenomen. De winkelpui is modern en van geen belang. De gepleisterde achtergevel – een tuitgevel – is 

gelet op de structuur van de muur en de gevelankers ouder dan de voorgevel en vermoedelijk 17 e -eeuws. 

De bouwgeschiedenis van het perceel vangt aan in de middeleeuwen. Er zijn voldoende aanwijzingen (balklaag 

achtergevel) om aan te nemen dat het pand uit de 17 e eeuw dateert. De voorgevel is 19 e -eeuws. Uit deze periode 

is in het interieur niets meer zichtbaar. Van het interieur uit de jaren ’30 van de vorige eeuw resteert slechts de 

indeling en afwerking op de zolderverdieping en plaatselijk nog aanwezige verlaagde plafonds op de verdieping. 

Uit deze periode zijn ook de glas-in-lood ramen in de schuiframen in de voorgevel. 

Waardering 



De bouwmassa van het pand heeft een positieve monumentwaarde als een representatief voorbeeld van een van 

oorsprong 17 e -eeuws huis getransformeerd tot 19 e -eeuws woonwinkelhuis. Met name de bouwmuren, balklagen 

en achtergevel maken deel uit van dit van oorspronkelijke 17 e -eeuwse huis en hebben daarom een positieve 

monumentwaarde. De bouwmuren hebben echter een hoge waarde als nog gave onderdelen van de 

stedenbouwkundige structuur en als dragers van de bouwhistorische informatie van de bebouwing op dit perceel. 

De kap is grotendeels vervangen en heeft een indifferente waarde. De bouwmassa van de aanbouw, met 

mogelijke nog restanten van gang en achterhuis, is indifferent. De voorgevel heeft een positieve 

monumentwaarde. De interieurwaarden zijn indifferent. 











Status : Geen 


(M&A). 

Inleiding 

Het pand is bezocht in verband met ontwikkelingsplannen. Deze bouwhistorische notitie is gebaseerd op een 

bezoek ter plaatse en is vooral gericht op het vervaardigen van een bouwhistorische waarderingsplattegrond. 

Door de afgewerkte situatie hebben de bevindingen en conclusies een voorlopig karakter. 



uit een voorhuis met een tweelaagse achteraanbouw (links). Het voorhuis heeft twee bouwlagen en een 

mansardedak dat aan de voor- en achterzijde is afgewolfd. Halverwege het voorhuis is aan de linkerzijde een 

lichthof aanwezig. De aanwezigheid van een zware deelmuur, hoogteverschil in vloeren en een sprong in de 

linker perceelsgrens/bouwmuur, duidt op een oudere structuur. De voormalige binnenplaats is overbouwd met 

verschillende aanbouwen. 

Op de begane grond is een winkelruimte, waarvoor de gehele indeling (zichtbaar op archieftekening uit 1933) op 

een trap (geplaatst in 1933) aan de rechterzijde na, geheel is verwijderd. Een verlaagd plafond onder een modern 

gipsplatenplafond ontrekt de balklaag aan het zicht. De achtergevel is nog wel voor een deel aanwezig, maar 

kozijnen zijn verwijderd. Hetzelfde geldt voor de achteraanbouw . De achteraanbouw heeft nog een verdieping, 

eveneens zonder monumentale afwerking. 

De eerste verdieping bestaat uit een voorkamer, een tussengebied met links het lichthof en rechts de overloop 

met trappen en achterkamers, met daar voorlangs een gang. De voorkamer heeft een sobere 19 e -eeuwse 

afwerking met stucplafond met (standaard) ornamenten en profiellijsten, deurkozijn (met Bruynzeeldeur, 

vermoedelijk 1933), vensterlambri en een beschadigde zwart marmeren schouw. De overloop, met aan de 

rechterzijde de trap naar de begane grond (1933) en aan de linkerzijde een ombouwde 19 e -eeuwse bordestrap. 

Onder de bordestrap een trapkast, met een rond gietijzeren raampje naar het lichthof. De trapkast en bordestrap 

en de toegang naar voorkamer en achteren hebben Bruynzeel deuren (vermoedelijk uit 1933). De gang langs de 

rechterkamer is verdwenen, evenals vrijwel de gehele afwerking van gang en rechterachterkamer. De gang voor 

de linkerachterkamer en het toilet aan het einde hebben een 19 e -eeuwse afwerking met paneeldeuren. De 

linkerachterkamer heeft een keukeninrichting, vermoedelijk uit 1933. 

De tweede of zolder verdieping heeft een indeling met voorkamer, overloop en lichthof, een tussenkamer en een 

soort L-vormige achterkamer. De afwerking van voorkamer en overloop is heel sober 19 e -eeuws, o.a. met 

stucplafond, kozijnen en trap met gietijzeren spijlen. De tussen- en achterkamer hebben geen monumentale 

afwerking. Opvallend is de aanwezigheid van Brabantse wandjes op de overloop, bestaande uit horizontaal 

rachelwerk met riet en stuc. De kapspanten zijn laat 19 e -eeuwse, traditioneel vervaardigde, dekbalkspanten met 

daarop een driehoekspant. Het dak is voorzien van vertikaal beschot. 

De voorgevel is een eenvoudige laat 19 e -eeuwse lijstgevel van schoonmetselwerk met getoogde 

schuifraamkozijnen. De winkelpui is modern en van geen belang. De gepleisterde achtergevel – een afgeknotte 

tuitgevel – zal vermoedelijk ook 19 e -eeuws zijn. De bakstenen aanbouwen lijken van jongere datum. 

Het huidige pand oogt geheel laat 19 e -eeuws, met een verbouwing uit 1933. Maar gezien de zware deelmuur, het 

vloerhoogteverschil en de sprong in de linker bouwmuur is er sprake van een oudere structuur. Op de kaart van 

Bast uit 1600 is al bebouwing aanwezig. Op de begane grond is enkel de 19 e -eeuwse achtergevel en de trap uit 

1933 behouden. Op de verdiepingen is de structuur en afwerking 19 e -eeuws met een jaren dertig modernisering, 

dat daarna weer enigszins is gewijzigd. 



Waardering 



De bouwmassa van het pand heeft een positieve monumentwaarde als een representatief voorbeeld van 19 e - 

eeuws woonwinkelhuis met een jaren ’30 modernisering. Met name de bouwmuren, balklagen, kapconstructie, 

achtergevel en structuur en interieur van de verdiepingen maken hiervan deel en hebben daarom een positieve 

monumentwaarde. De bouwmuren hebben echter een hoge waarde als nog gave onderdelen van de 

stedenbouwkundige structuur en als dragers van de bouwhistorische informatie van de bebouwing op dit perceel. 

Dit zou ook kunnen gelden voor de deelmuur, hierna is nader onderzoek wenselijk. De bouwmassa van de 

aanbouwen is indifferent. De voorgevel heeft een positieve monumentwaarde. De interieurwaarden van de 

begane grond zijn, op de positieve jaren ’30 trap na, indifferent. 







4. Bouwhistorische notitie en waardering Stille Rijn 7 

Pand : Stille Rijn 7 


Bijzonderheden : Bezoek (4 maart 2010) door Jos van Rooden en Edwin Orsel 

(M&A). 

Inleiding 

Het pand is bezocht in verband met ontwikkelingsplannen. Deze notitie is gebaseerd op een bezoek ter plaatse en 

is vooral gericht op het vervaardigen van een bouwhistorische waarderingsplattegrond. Door de bewoonde en 



Stille Rijn 7 is een woonhuis en behoort tot het type diephuis. Het bestaat uit twee bouwlagen onder een 

zadeldak en afgewolfd ter plaatse van de voorgevel. Aan de achtergevel sluit een L-vormig aanbouw aan die de 

binnenplaats insluit. Rechts van het hoofdhuis, de gang (binnenplaats) en aanbouw is een zogenaamde 

watersteeg. 

Het hoofdhuis heeft de volgende indeling: aan de rechterzijde de entree waarachter de eerder genoemde gang 

met de trapopgang en aan de linkerzijde een kamer en suite. Het interieur is overwegend 19 e -eeuws. Onder 

andere het portaal in de entree in neorenaissance stijl en de schouwen zijn daarvan fraaie representanten. Maar 

ook zijn er 18 e -eeuwse interieuronderdelen aanwezig zoals de wit marmeren vloertegels en lambrisering in de 

gang en ook de deurkozijnen van de kamer en suite. Hierin zijn overigens 19 e -eeuwse paneeldeuren opgenomen. 

De enkelvoudige balklagen (de balklaag in de achterkamer heeft een onregelmatige verdeling van de balken) die 

ter plaatse van de kamers zichtbaar zijn dateren echter uit de 17-eeuw, evenals de spiltrap naar de verdiepingen. 

Het eerste kwart is van de trap is in de 19 e -eeuw gemoderniseerd. 

Halverwege de begane grond bevindt zich een smalle insteek boven de gang. De insteek is vanaf de spiltrap 

bereikbaar via een gehout deurkozijn met daarin een 17 e -eeuwse opgeklampte deur. Via een modern venster in 

de rechter zijgevel (langs de watersteeg) treedt daglicht toe. 

De indeling van de verdieping bestaat uit een voorkamer aan de voorzijde, een keuken en een kamer aan de 

achterzijde, waartussen een trappenhuis, overloop en badkamer. Tussen het trappenhuis en de keuken bevindt 

zich een toilet met een hergebruikt 18 e -eeuws deurkozijn met deur. Ook op deze verdieping is het interieur 

hoofdzakelijk 19 e -eeuws, waaronder de vensterbank, schouw en hoekkast in de voorkamer. De kasten in de 

achterkamer, naast de 18 e -eeuwse houten schouw (stoel), zijn ook 19 e -eeuws. De enkelvoudige balklaag is 17 e - 

eeuws. Opvallend is dat de balken in de voorkamer zijn uitgevoerd met een zwaar 19 e -eeuws kraalprofiel, dat er 

dus later is aangeschaafd. Dit profiel loopt niet over de gehele lengte van de balk, wat aangeeft dat er sprake is 

geweest van twee vertrekken aan de voorzijde waarvan uitsluitend de balken in rechterkamer van dit profiel 

waren voorzien. De huidige indeling is het resultaat van diverse verbouwingen (3 e kwart 20 e eeuw) die hebben 

plaats gehad. Van belang is nog het trappenhuis met de 17 e -eeuwse spiltrap. 

Ook de indeling op de zolderverdieping is een recent verbouwproduct (3 e kwart 20 e eeuw) en van geen belang. 

Bij deze verbouwing zijn ook de sporen en dakbeschot. De 17 e -eeuwse grenenhouten kapconstructie bestaat uit 

drie spanten. Elk bestaande uit twee gestapelde dekbalkspanten waarop een A-spant en waarover de flieringen en 

nokgording zijn aangebracht. 

De voorgevel is een in schoonmetselwerk opgetrokken lijstgevel uit de tweede helft van de 18 e eeuw. De 

schuiframen (model) zijn vroeg 19 e -eeuws, evenals de binnenluiken op de begane grond. De achtergevel is een 

17 e -eeuwse tuitgevel, die is gepleisterd. In de raamkozijnen op de verdieping zijn T-ramen opgenomen. Deze 

dateren uit omstreeks 1900. De kozijnen zijn mogelijk ouder. Het kruiskozijn op de zolderverdieping is een 

restauratieproduct, evenals het kleine raamkozijn in de top van de gevel. De rechter zijgevel, gelegen aan de 

watersteeg, is vanwege de onbereikbaarheid tijdens het onderzoek, niet in deze beschrijving opgenomen. 

De aanbouw is twee bouwlagen hoog. De bovenste bouwlaag heeft een plat dak en aan de zijde van de 

binnenplaats dakschilden. De aanbouw was oorspronkelijk smaller maar is later aan de linker zijde uitgebreid. 

Van belang is de 19 e -eeuwse keukenschouw met schildpadtegels en kast waarin een zogenaamde turfpomp 

(stortkoker en een voorraadkast voor turf) is opgenomen. Een groot deel van de wanden zijn betegeld met 

hergebruikte 17 e -eeuwse wandtegels. De gang in het hoofdhuis sluit aan op de gang aan de binnenplaats die 

verbonden is met de aanbouw. De gang gaf toegang tot de toiletuitbouw op de binnenplaats. Bij een recente 

verbouwing is deze gewijzigd tot een trapopgang naar de verdieping van de aanbouw. Onder deze trapopgang is 

een nieuw toilet geplaatst. 



De bouwgeschiedenis van het perceel met watersteeg vangt aan in de middeleeuwen, maar op grond van 

bouwhistorische aanwijzingen (zie bovenstaande beschrijving) en kaartmateriaal kan het huis in het midden van 

de 17 e eeuw worden gedateerd. De kaart van Hagen (1670) laat een diep huis met een trapgevel zien, waarin we 

het huidige huis herkennen. Dit huis moet betrekkelijk nieuw zijn geweest want op de kaarten van Bast (1600) en 

Blaeu (1649 staat op deze plaats nog een dwarshuis met weerzijden een toegangspoort tot de erachter liggende 

erven. Het dwarshuis heeft echter plaatsgemaakt voor twee diepe huizen (Stille Rijn 6 en 7), waarbij de rechter 

poort (watersteeg) is gehandhaafd. 

Het casco van het 17 e -eeuwse huis is in belangrijke mate nog aanwezig, evenals het trappenhuis met spiltrap. In 

de tweede helft van de 18 e eeuw is het huis verbouwd, waarbij de onder andere de voorgevel tot stand is 

gekomen. Enkele interieuronderdelen uit deze periode zijn nog aanwezig. Een tweede omvangrijke verbouwing 

heeft plaats gevonden aan het einde van de 19 e eeuw. Deze heeft met name op het interieur betrekking gehad. In 

deze eeuw is ook de aanbouw tot stand gekomen. Het is niet uitgesloten dat de oorsprong van de aanbouw ouder 

is. 

Waardering 

De perceelsbegrenzingen en watersteeg gaan terug op de historisch stedenbouwkundige structuur en 


De bouwmassa van het hoofdhuis heeft een hoge monumentwaarde als een representatief voorbeeld van een 17 e - 

eeuws getransformeerd woonhuis met een 18 e -eeuwse voorgevel en 19 e -eeuws interieur. Het betreffen dan met 

name de bouwmuren, balklagen en kapconstructie en niet te vergeten de zeldzame insteekverdieping. De voor- 

achteren zijgevel hebben een hoge monumentwaarde. De bouwmassa van de aanbouw zonder de latere 

uitbreidingen heeft een positieve monumentwaarde vanwege de vermoede ouderdom. Het betreffen dan de 

balklaag, bouwmuren en gevels. De monumentwaarde van de kapconstructie is, vanwege de geringe 

zeldzaamheid en bijzonderheid van uitvoering en materiaalgebruik, indifferent. 

De interieurwaarden van het hoofdhuis op de begane grond zijn voor wat betreft de indeling hoog. Op de 

verdiepingen zijn de monumentwaarde indifferent. Het trappenhuis met spiltrap vormt hierop een uitzondering, 

deze heeft een hoge monumentwaarde. Hoge monumentwaarde hebben ook de 18 e - en 19 e -eeuwse 

interieuronderdelen op de begane grond en de schouwen op de verdieping. Positieve monumentwaarde heeft het 

hergebruikte 18 e -eeuwse deurkozijn met paneeldeur op de verdieping. 

Positieve monumentwaarde heeft ook de 19 e -eeuwse keukenschouw met schildpadtegels en de zogenaamde 

turfpomp in de aanbouw. 


Begane grond insteek Eerste verdieping Zolderverdieping 



Foto’s Stille Rijn 7 




Status : Geen 


(M&A). 



Inleiding 








Stille Rijn 8 was tot voor kort een woonwinkelpand en behoort tot het type diephuis. Het bestaat uit twee 

bouwlagen en een zolderverdieping onder een mansardekap, dat aan de voorzijde is afgewolfd. Op de restanten 

van de achtergevel sluit een lage aanbouw (voormalige drukkerij) aan, die zich voortzet achter de aanbouw van 

het Stille Rijn 7 en de achtergevel van Stille Rijn 9. Links van het pand is een watersteeg. Deze is overdekt en 

toegankelijk vanuit de lage aanbouw en de straat. 

Tot de ingrijpende verbouwing in het begin van de jaren ’60 van de vorige eeuw bestond het pand uit een voor- 

en achterhuis, die met de gang een kleine binnenplaats omsloten. Een tweede binnenplaats en een tweelaagse 

uitbouw bevond zich achter het achterhuis, waarachter een lage aanbouw waarin de toenmalige drukkerij was 

ondergebracht. Wat resteert is slechts het voorhuis en op de begane grond de muurdammen die het knooppunt 

aangeven van de achtergevel van de eerder genoemde tweelaagse aanbouw en de lage aanbouw, maar ook die 

van de achtergevel van Stille Rijn 9. 

De voorgevel is een in schoon metselwerk uitgevoerde lijstgevel. Gezien de aard van het metselwerk lijkt deze in 

eerste instantie historisch, maar vermoedelijk gaat het hier om een restauratie en is de gevel opnieuw 

opgetrokken. De raamkozijnen zijn waarschijnlijk tijdens de ingrijpende jaren ’60 verbouwing vernieuwd. De 

moderne pui met zware metselwerk penanten is van recente datum. Op de begane grond is de rechter bouwmuur 

voor ongeveer de helft verwijderd en de achtergevel vrijwel geheel. Bouwsporen in deze gevel laten, ter hoogte 

van de verdieping, twee dichtgemetselde vensters zien. De top zal waarschijnlijk grotendeels zijn vervangen met 

het aanbrengen de mansardekap in de late 19 e eeuw. Toen is ook het raamkozijn geplaatst. De zijgevel langs de 

watersteeg is uitgevoerd in schoon metselwerk en is vermoedelijk 18 e -eeuws, maar mogelijk ouder. In deze gevel 

(aan de watersteeg) zijn twee schoorstenen met een verbrede voet opgenomen. Ook zijn ankers zichtbaar, die de 

positie van moerbalken van de vloeren van beide verdiepingen weergeven. 

Het interieur is tot stand gekomen bij de ingrijpende jaren ’60-verbouwing. Op de begane grond geeft een trap 

toegang tot het achterste vertrek op de eerste verdieping. Een muur vormt de scheiding met het voorste vertrek. 

Deze maakt deel uit van een oudere indeling. De zolderverdieping heeft geen indeling. Drie eenvoudige 

kapspanten met gordingen vormen het laat 19 e -eeuwse mansardedak. De kap is aan de binnenzijde beschoten 

met gipsplaten. 

De bouwgeschiedenis van het pand vangt met zekerheid in de 18 e -eeuw aan. Maar kan ook in de 17 e eeuw 

hebben plaatsgevonden. De kaart van Bast (1600), Blaeu (1649) en Hagen (1670) laten alle een diep huis zien, 

waarin we gemakkelijk het huidige huis herkennen. De watersteeg is dan ook al aanwezig. Behalve de linker 

zijgevel en gedeeltelijk de achtergevel zijn geen onderdelen van het casco en interieur uit deze vroege periode 

waargenomen. Mogelijk zijn wel de 17 e -eeuwse balklagen behouden, zoals de ankers in de zijgevel aanduiden. 

De latere aanbouwen en binnenplaatsen hebben bij de ingrijpende verbouwing uit het begin van de jaren ’60 van 

de vorige eeuw plaatsgemaakt voor de drukkerij. Van de laat 19 e -eeuwse periode is slechts het mansardedak en 

de top van de achtergevel behouden. 



Waardering 

De perceelsbegrenzingen en watersteeg gaan terug op de historisch stedenbouwkundige structuur en 


De bouwmassa van het pand heeft een positieve monumentwaarde als een representatief voorbeeld van een 

getransformeerd ouder (17 e -eeuws) woonhuis naar een in de jaren ’60 van de vorige eeuw ingrijpend verbouwd 

19 e -eeuws huis. Met name de bouwmuren en balklagen maken (vermoedelijk) deel uit van dit van 

oorspronkelijke 17 e -eeuwse huis en hebben daarom een positieve monumentwaarde. De linker zijgevel en de 

rechter bouwmuur hebben een hoge monumentwaarde als dragers van de historisch stedenbouwkundige 

structuur en van de bouwhistorische informatie. De achtergevel en kapconstructie hebben vanwege hun geringe 

ouderdom, zeldzaamheid en gaafheid een positieve monumentwaarde. De voorgevel en pui en het interieur 

hebben een indifferente monumentwaarde. 









Status : Geen 


(M&A). 



Inleiding 








Stille Rijn 9 was tot voor kort een woonwinkelpand en behoort tot het type diephuis, met een uitzonderlijke 

diepte van ca. 20 meter. Het bestaat uit twee bouwlagen en een zolderverdieping onder een zadeldak, dat aan de 

voor- en achterzijde is afgewolfd. Aan de achtergevel sluit een lage aanbouw (voormalige drukkerij) aan, die 

zich voortzet in de aanbouw van Stille Rijn 8 en grenst aan de aanbouw van Stille Rijn 10 en die aan de 

achterzijde van Haarlemmerstraat 111. 

Bij een ingrijpende verbouwing in het begin van de jaren ’60, waarbij de drukkerij werd uitgebreid, is de linker 

bouwmuur (Stille Rijn 8) op de begane grond grotendeels verwijderd. De grote muuropening (voorzijde) de rij 

kolommen (achterzijde) getuigen hiervan. Aan de rechterzijde bevindt zich de entree met een trap naar de 

bovenwoning, waarachter een gang over de volledige diepte van het huis. Deze is toegankelijk vanuit de begane 

grondentree, links van de entree naar de bovenwoning. Beide entrees zijn verbonden met een deurkozijn met 

zgn. oren uit het begin van de vorige eeuw. Het eerste deel van de gang is belegd met witmarmeren vloertegels 

en voorzien van een eenvoudig vlak stucplafond. In het tweede deel is een toilet, keuken en cv-ruimte 

ondergebracht. De begane grond is verder niet ingedeeld. Een niveauverschil in de begane grondvloer (op ca. 5 

meter vanuit de voorgevel) geeft de plaats aan van de voormalige scheiding van de suitekamers. 

Het 19 e -eeuwse interieur op de verdieping is uitgevoerd in neorenaissancestijl en heeft de volgende indeling. Een 

kamer en suite met rechts van de voorkamer een smalle ondiepe kamer, waarachter een overloop. Hierop sluit 

een gang aan die langs de achterkamer loopt en die toegang geeft tot een trap naar de tweede verdieping, een 

smalle kamer in het verlengde hiervan en een grote kamer links van trap en kamer trappenhuis. Beide kamers 

grenzen aan de achtergevel. Vanuit de grote kamer kan het platte dak van de aanbouw worden betreden. Alle 

kamers, met uitzondering van de kleine kamer aan de achterzijde hebben stucplafonds voorzien van 

middenornamenten en perklijsten. De kamers en suite zijn uitgevoerd met hoekornamenten. De voorste kamer 

heeft een gedecoreerde schouw tegen de linker bouwmuur en een lambrisering langs de voorgevel, evenals de 

kleine kamer aan de voorzijde. De gang en overloop heeft een eenvoudig vlak stucplafond met perklijst. Het 

interieur op de zolderverdieping is 19 e -eeuws. De verdieping telt zes kamers: drie aan de voorzijde en drie aan de 

achterzijde, waarvan er twee kamers respectievelijk aan de voor- en achtergevel grenzen en de derde achter de 

linker kamer is gesitueerd. Tussen deze kamers bevindt zich een rest(zolder)ruimte. Deze staat in verbinding 

staat met de overloop en een gang van waaruit de vertrekken via kozijnen met paneeldeuren bereikbaar zijn. 

Rechts van de gang, tegen de rechter bouwmuur, is een dienstruimte toegankelijk via twee kozijnen met 

paneeldeuren. De bovenste panelen zijn verwijderd en bezet met gefigureerd glas. Een inkijkje onder de vloer ter 

plaatse van de dienstruimte laat een deel van de kinderbalken zien, waaruit opgemaakt kan worden dat het een 

samengestelde balklaag in grenen betreft. Maar ook dat de 19 e -eeuwse gangmuur op de eerste verdieping in 

drijfsteen is opgetrokken. 



Vrijwel alle onderste jukspanten (met gekromde spantbenen) van de totaal zeven spanten zijn zichtbaar, maar de 

dakvlakken zijn overwegend afgetimmerd. Wat opvalt is dat alleen de dekbalk van de jukspanten van grenenhout 

is, terwijl de overige onderdelen alle van eikenhout zijn. Op grond hiervan en overige bouwhistorische 

kenmerken kan de kapconstructie in de vroege 17 e eeuw worden gedateerd. Een opmerkelijk detail is de 

constructie in het rechter dakvlak ter plaatse van het vierde spantvak vanuit de voorgevel. Het is niet duidelijk 

wat het is, maar mogelijk een aanzet van een dakkapel. De omvang van de kap laat zich het beste zien op de niet 

ingedeelde vliering. Het tweede jukspant en het daarop geplaatste A-vormige nokspant met schetsplaat zijn alle 

van eikenhout, evenals de flieringen en de nok. Het eikenhout waarvan de kapconstructie is gemaakt is 

hergebruikt. De telmerken zijn niet doorgenummerd maar zijn genummerd vanuit de voorgevel en achtergevel 

respectievelijk 1 t/m 4 en 1 t/m 3. Het onderscheid zit in het diep of ondiep gehakte streepje (rechts) en gehakte 

ovaaltjes of halve maantjes (links). Opvallend is dat de eerste vier spantvakken kleiner van afmeting zijn dan de 

laatste vier. De sporen zijn van gekantrecht rondhout, evenals de windschoren. 

De voorgevel is een in schoonmetselwerk uitgevoerde laat 19 e -eeuwse lijstgevel in een eenvoudige 

neorenaissancestijl. De moderne pui met zware metselwerk penanten is van recente datum. De achtergevel is een 

eenvoudige gepleisterde lijstgevel met een 19 e -eeuws karakter. Hierin zijn Empire vensters zijn opgenomen: 

twee op de zolderverdieping en drie op de verdieping. Van de laatst genoemde is alleen het rechter venster nog 

intact, het linker venster is ingekort en gemoderniseerd en het middelste gewijzigd tot deurkozijn. Gezien de 

gevelankers lijkt de gevel een oudere oorsprong dan de 19 e eeuw te hebben. De linker zijgevel is vanaf de 

achtergevel van het buurpand Stille Rijn 8 in de jaren 60 van de vorige eeuw opnieuw opgetrokken in 

kettingverband. De gevel springt t.o.v. de bouwmuur, waarop hij aansluit, iets (muurdikte) in en steekt ongeveer 

ter hoogte van de vensters boven de denkbeeldige muurplaat uit. Deze verhoging is bij de achtergevel ook 

duidelijk te zien. Naast de vier vensters ter hoogte van de zolderverdieping is op de eerste verdieping, nabij de 

hierboven genoemde achtergevel een deurkozijn met zijlichten opgenomen. De rechter zijgevel is niet 

waargenomen. 

De bouwgeschiedenis van het pand vangt met zekerheid in de 17 e -eeuw aan, maar een vroeg 17 e -eeuwse datering 

is waarschijnlijk. De kaart van Hagen (1670) laat overtuigend het zeer diepe huis zien. De kaart van Bast (1600) 

en Blaeu (1649) echter niet. Behalve de kapconstructie, de balklagen en mogelijk ook de achteren 

rechterzijgevel zijn geen onderdelen van het casco en interieur uit deze vroege periode waargenomen. De 

neorenaissance voorgevel en het interieur op de verdiepingen dateren uit de late 19 e eeuw, evenals de gang op de 

begane grond. Mogelijk dat deze qua structuur ouder is. Voor het overige is het interieur op de begane grond het 

resultaat van de verbouwing uit de jaren 60 van de vorige eeuw, met uitzondering van de entree en trap uit de 

late 19 e eeuw en het deurkozijn uit het begin van deze eeuw. 



Waardering 



De bouwmassa van het pand heeft een hoge monumentwaarde als een bijzonder voorbeeld van een 

getransformeerd ouder (17 e -eeuws) naar een ingrijpend verbouwd laat 19 e -eeuws huis met een nog fraai en 

compleet laat 19 e -eeuws interieur in renaissance stijl, de stijl waarin ook de voorgevel is opgetrokken. 

De gevels, met uitzondering van de linker zijgevel, de bouwmuren, de verdiepingsbalklagen en kapconstructie 

hebben een hoge monumentwaarde als dragers van de stedenbouwkundige structuur en van de bouwhistorische 

informatie. 

Hoge monumentwaarde heeft ook het rijke neorenaissance interieur op de eerste verdieping, vanwege de 

gaafheid en zeldzaamheid ervan. Het interieur op de zolderverdieping heeft echter vanwege de eenvoudigere 

uitvoering en geringere zeldzaamheid een positieve monumentwaarde, evenals de gang en de entree op de 

begane grond. 

De linker zijgevel en de overige onderdelen van de verbouwing uit de jaren 60 van de vorige eeuw hebben een 

indifferente monumentwaarde, met name omdat deze afbreuk doen aan de oorspronkelijke structuur van het 

pand. 


Stille Rijn 8 Stille Rijn 9 









Bijzonderheden : Bezoek (winkel op 18.01.2011.en overigen op 15.03.2011) door 

Jos van Rooden en Edwin Orsel (M&A). 

Er bestaat reeds een rapportage uit 2001 van Dröge, Bureau voor 

Bouwhistorie. 

Inleiding 







Redengevende omschrijving (voor plaatsing als gemeentelijk monument, d.d. 11.06.1991) 

Pand, deel uitmakend van een warenhuis in het bouwblok tussen de Aalmarkt, de Maarsmansteeg, de Breestraat 

en de Mandenmakerssteeg. 

Winkelwoonhuis op de hoek van de Breestraat en de Maarsmansteeg, gebouwd rond 1900. 

De bakstenen gevels worden afgesloten met een bakstenen balustrade afgedekt met natuursteen, waarbij aan de 

Breestraatzijde de balustrade onderbroken wordt door een geveltop, afgedekt met natuursteen. De afgeronde 

hoek van het pand wordt aan de bovenzijde bekroond met een torentje. 

Op de eerste verdieping bevinden zich, boven de moderne winkelpui, aan de Breestraatzijde drie schuifvensters, 

op de hoek een vijfhoekige erker en aan de Maarsmansteegzijde een breed kozijn met zesruitsvenster. 

Op de tweede verdieping bevindt zich op de hoek een balkon met ijzeren hek, met daarboven een deurkozijn met 

deur en bovenlicht en twee smalle raamkozijnen. Aan de Breestraatzijde bevinden zich vier schuifvensters, aan 

de Maarsmansteegzijde twee. De geveltop bevat een vierruits-boogvenster, het torentje een schuifvenster met 

roedenverdeling in het bovenlicht en twee kleine kozijnen met roedenverdeling. De natuurstenen lateien en 

raamdorpels zijn versierd met reliëfs. Over de gevels zijn versieringen in terracotta aangebracht. 

Het zadeldak met een steekkap achter de geveltop en een schild aan de Maarsmansteeg is gedekt met (latere) 

shingles, de torenspits is voorzien van een zinken bedekking. 

De bescherming van dit object heeft uitsluitend betrekking op het exterieur, zoals dat hiervoren is omschreven. 

(NB: uit jurisprudentie is naar voren gekomen dat uitsluiten van onderdelen in de redengevende omschrijving 

juridisch niet mogelijk is. In dit geval betekent dit dat het interieur wel onder de bescherming valt.) 


Breestraat 88 is een voormalig woonwinkelpand dat in 1916 (Dröge) integraal is gebouwd op de hoek van de 

Breestraat met Maarsmansteeg. Het ontwerp is van de architect W. Fontein. Het bestaat uit drie bouwlagen onder 

een schilddak met de nok evenwijdig aan de Breestraat. Aan de linkerzijde sluit het dak aan op de tuitgevel. Het 

zijdakschild bevindt zich dus rechts, aan de zijde van de Maarsmansteeg. De kelder onder het pand beslaat de 

volledige breedte van het pand. Aan de voorzijde (Breestraat) loopt deze kelder ca. 3,5 meter onder het trottoir 

door. 

Oude kaarten, zoals die van Bast (1600) en Blaeu (1649), laten zien dat op deze plaats bebouwing heeft gestaan 

in de vorm van een dwarshuis. Het hieronder beschreven muurfragment geeft aan dat bebouwing zelfs zijn 

oorsprong heeft in de 14 e of 15 e eeuw. 

De winkel op de begane grond wordt bereikt via de entree op de hoek van Breestraat en Maarsmansteeg. Door 

diverse verbouwingen is de oorspronkelijke afwerking niet meer aanwezig of te zien. Aan de linkerzijde van de 

voorgevelpui is de entree naar de woning. Een tochtpui voorzien van glas in lood scheidt deze af van het 

achterliggende trappenhuis. Beide vertrekken zijn voorzien van een verlaagd plafond en een lambrisering van 

schroten. Een fraai gedetailleerde trap met kwarten leidt naar de eerste verdieping en een eenvoudig uitgevoerde 

trap met kwarten, geplaatst tegen de bouwmuur, naar de kelder. De trappen en ook de tochtpui zijn uit de 

bouwtijd. 



De trap komt in de kelder uit in een gang evenwijdig aan de voorgevel. Hierlangs bevindt zich een kastenwand 

die aansluit op de spil van de trap. Boven deze trap is in de linker bouwmuur oud muurwerk zichtbaar met daarin 

de aanzet van een keldergewelf. Op grond van de lagenmaat van het metselwerk (10 lagen = 60 cm) en de dikte 

van de bakstenen (5 á 5,5, cm) is het niet uit te sluiten dat het 14 e - of 15 e -eeuws metselwerk betreft. In het 

verlengde van de gang ligt een vertrek ter breedte van de gevel aan de Maarsmansteeg. In deze muur zijn twee 

muuropeningen (voormalige koekoeken) opgenomen die aan de binnenzijde met luiken konden worden 

afgesloten. Het regelwerk tegen de muren laat zien dat het vertrek van origine een bespannen lambrisering 

(behangsel) heeft gehad. Later is ook boven de lambrisering een bespanning aangebracht. Een eenvoudig lijstje 

markeert de overgang. Het vertrek heeft een betonvloer. Evenwijdig aan de gang ligt het keukenvertrek, waarin 

een eenvoudig getoogde keukenschouw en restanten van een keukenkast en een houten frame van de voormalige 

aanrecht. Naast het aanrecht staat een keramische spoelbak opgesteld. Boven het aanrecht en de spoelbak 

bevinden zich witte wandtegels. Ook het hieronder genoemde toilet is uitgevoerd met dergelijk tegelwerk dat 

beëindigd is met een tegelstrook met bies. De vloer van de keuken en die van de hierboven en de hieronder 

genoemde gang zijn belegd met vloertegels. Vermoedelijk is de draagvloer van beton. Het vlakke stucplafond 

boven de gang, vertrek en keuken wordt gevormd door de erboven gelegen begane grondvloer. Deze is 

uitgevoerd als een vlakke betonnen vloerplaat met balken. Omdat plaatselijk het beton door roestende wapening 

is aangetast, is te zien dat de betonstaven niet door beugels maar door bandstaal zijn verbonden. Vastgesteld 

moet worden dat het een vroeg voorbeeld van een betonconstructie in Leiden is. 

De bouwmuur onder de voorgevel vormt de overgang van het gedeelte van de kelder dat onder het trottoir ligt. 

Parallel hieraan en de keuken bevindt zich de gang die toegang geeft tot een tweede vertrek (rechtsonder het 

trottoir) en het toilet aan de kop van de gang. Het toilet en een deel van de gang zijn van dit vertrek 

afgescheiden. In de bouwmuur bevinden zich de restanten van twee raamkozijnen. Deze zorgden voor 

daglichttoetreding en verse lucht via de niet meer bestaande ‘vloerlichten’, die in de betonvloer (onder het 

trottoir) ter plaatste van de gang waren opgenomen. Deze betonvloer is echter als een vlakke vloerplaat 

uitgevoerd. Ook deze vloer vormt de basis voor het stucplafond. 

Alle deuren, ook die van de kastenwand, zijn als glaspaneeldeur uitgevoerd. De kozijnen zijn afgetimmerd met 

eenvoudige geprofileerde architraven. Op enkele plaatsen zijn onderdelen van de elektrische installatie te zien 

zoals (verroeste) ijzeren elektrabuizen, en porseleinen grondplaten van schakelaars en van fittingen. 

Opgemerkt moet worden dat de kelder tot in de jaren vijftig van de vorige eeuw bewoond is geweest (Dröge). 

Het is echter niet zo dat het een oorspronkelijke situatie betreft. Van origine is de hierin ondergebracht keuken de 

enige in het huis geweest, zodat van twee woningen geen sprake kan zijn geweest. Het is echter wel mogelijk dat 

de kelder gedeeltelijk bewoond is geweest door personeel. Om twee zelfstandige woningen te kunnen realiseren 

is op de eerste verdieping van het huis een tweede keuken ingericht. 

De 1 e verdieping heeft de volgende indeling. Linksachter het monumentale trappenhuis met overloop en het 

toilet aan de kop van het trappenhuis. Linksvoor een vertrek evenwijdig aan de overloop. Rechts hiervan het 

vertrek dat zich uitstrekt over de volledige diepte van het huis en dat grenst aan de voor- en zijgevel. Vanuit de 

overloop zijn beide vertrekken via paneeldeuren (drie panelen) bereikbaar. De deurkozijnen zijn afgetimmerd 

met karakteristieke vlakke architraven. Naast de toegangsdeur naar het kleine vertrek bevindt zich een groot 

zijlicht, dat direct aansluit op de hoekschouw, waarin geglazuurde bakstenen zijn verwerkt. Beide vertrekken zijn 

ook onderling bereikbaar geweest via een paneeldeur, nabij de voorgevel, opgenomen in de scheidingsmuur. 

Deze deur is nog wel aanwezig, maar is afgetimmerd t.b.v. van de inrichting van het kleine vertrek tot keuken. 

Dit vertrek en overloop zijn uitgevoerd met een verlaagd plafond van schroten. Het grote vertrek is uitgevoerd 

met een stucplafond met een vakverdeling van lijstwerk. Tegen de bouwmuur bevindt zich in het midden van dit 

vertrek een zwart marmeren schouw geflankeerd door kasten. In de hoek met de voor- en zijgevel is een erker 

(halve achthoek) uitgebouwd. De wanden van de beide vertrekken zijn bespannen en behangen. De overige 

wanden zijn gestuct en die van het toilet ook gedeeltelijk betegeld. 

De 2 e verdieping heeft dezelfde indeling als de eerste. Het kleine vertrek heeft eveneens een bakstenen 

hoekschouw. Dit vertrek heeft een stucplafond met perklijsten. Het grote vertrek heeft ook een stucplafond maar 

met een vakverdeling van lijstwerk. De schouw met flankerende kasten zijn vermoedelijk nog aanwezig achter 

de later aangebrachte behangen bespanning. Het vertrek is op de hoek van de voor- en zijgevel niet hoekig maar 

kwartrond, vanwege de ronde hoektoren. De oorspronkelijke plafonds maken het zeer waarschijnlijk dat de 

verdiepingsbalklagen bestaan uit een eenvoudige enkelvoudige balklaag. De balken zullen ruw zijn omdat het 

nooit in de bedoeling heeft gelegen de balklaag in het zicht te brengen. De deuren en kozijnen hebben dezelfde 

uitvoering als die op de 1 e verdieping. 

Tot slot moet vastgesteld worden dat op beide verdiepingen geen sprake is van een oorspronkelijke keuken. De 

aard van de aanwezige schouwen op de verdiepingen wijzen, in tegenstelling tot de schouw in de kelder, hier 

ook niet op. De keuken in de kelder moet dan ook de enige oorspronkelijke zijn geweest. 



De zolderverdieping heeft vrijwel dezelfde indeling als de verdiepingen met als belangrijkste verschil dat er drie 

vertrekken zijn in plaats van twee. Het smalle vertrek aan de rechterzijde geeft toegang tot het hoektorentje. 

Vanwege de kap zijn langs de dakschilden knieschotten toegepast. De wanden zijn samengesteld uit stijlen 

regelwerk. Aan de zijde van de vertrekken zijn deze bespannen en behangen en aan de zijde van de overloop 

beschoten met vellingdelen. Dit geldt ook voor de beschieting van de kastenwand aan de overloop. De daarin 

opgenomen deuren zijn opgeklampt. De deuren en kozijnen zijn uitgevoerd zoals die op de verdiepingen. 

Plaatselijk zijn onderdelen van de kapconstructie te zien. Over de vermoedelijk A-vormige spanten liggen de 

gordingen. Hierover zijn de sporen aangebracht, waarop het dakbeschot. Het is zeer waarschijnlijk dat in het 

dakvlak boven de trap een groot daklicht was opgenomen. Dit is af te leiden uit het dakschild dat is dichtgezet. 

Aan de zijde van de gevel aan de Breestraat bevindt zich een steekkap, die aansluit op de topgevel (Vlaamse 

gevel). Het plafond boven de vertrekken bestaat uit een balklaag waarover een beschieting van vellingdelen. De 

balken zijn opgelegd op de gordingen ter hoogte van de tussenbalk van het A-vormige spant. 

Karakteristiek voor de gevels is hoektoren die aanvangt met de houten erker op de verdieping. Dit hoekelement, 

met op de begane grond de entree, vormt een fraai overgang van de beide gevels van het hoekpand. Beide gevels 

hebben een winkelpui, die in opzet nog oorspronkelijk is maar enige wijzigingen heeft ondergaan. De 

belangrijkste wijzigingen hebben de entree op de hoek, de etalageramen, en de natuurstenen kolommen 

ondergaan. De entree sprong oorspronkelijk in (de deur werd geflankeerd door smalle verticale ramen), de 

etalageramen zijn aan de bovenzijde van een beplating voorzien en de kolommen zijn betegeld en later weer 

zwart geschilderd. De stalen puibalken zijn ongewijzigd. De bakstenen gevel aan de Breestraat wordt bekroond 

door een topgevel (Vlaamse gevel) geflankeerd door een eveneens bakstenen balustrade. De gevel aan de 

Maarsmansteeg heeft alleen de balustrade als bekroning. De balustraden zijn afgedekt met natuurstenen 

(zandsteen) banden. Ook de lateien en de waterslagen van de kozijnen zijn in dit materiaal uitgevoerd. In de 

gevels zijn houten raamkozijnen met vaste kalven opgenomen, waaronder een drielicht ter hoogte van de eerste 

verdieping van de gevel aan de Maarsmansteeg. Ook in de topgevel is een drielicht opgenomen maar uitgevoerd 

als rondboogvenster. Ter hoogte van de kalven zijn in de gevel banden opgenomen van gefigureerde keramische 

tegels. Alle kozijnen zijn uitgevoerd met schuiframen zonder roedeverdeling, met uitzondering van de 

bovenlichten van de raamkozijnen in de toren. Deze ramen zijn alle (voor zover waarneembaar) oorspronkelijk. 

Opvallend is de uitvoering van glaslatten aan de binnenzijde. 

De bouwgeschiedenis van het perceel vangt aan in de middeleeuwen, maar alles wijst erop dat het pand in 1916 

geheel opnieuw is opgetrokken. Mogelijk dat hierbij gebruik is gemaakt van oudere bouwmuren, waarvan het 

ondergrondse fragment van het metselwerk een 14 e of 15 e -eeuwse datering niet uitsluit. 

Het in- en exterieur van het pand uit 1916 is qua opzet, inrichting en afwerking nog gaaf. In mindere mate geldt 

dat voor de kelder, waarvan de inrichting en afwerking incompleet is. De winkelpuien zijn door wijzigingen in 

het tweede kwart van de vorige eeuw in beperkte mate gewijzigd. De opzet ervan is echter intact gebleven. Ook 

het interieur is slechts in beperkte mate gewijzigd, waaronder het aanbrengen van de verlaagde plafonds van 

schroten en de keukeninrichting op de eerste verdieping. Zeer waarschijnlijk is de schouw met de flankerende 

kasten op de tweede verdieping nog achter de behangen bespanning aanwezig. Enige jaren na de bouw is in de 

kelder een tweede woning gerealiseerd. In de oorspronkelijke woning is toen op de 1 e verdieping een keuken 

ingericht. De woning in de kelder is tot in de jaren vijftig van de vorige eeuw bewoond geweest. De 

kelderwoning is niet origineel maar wel zeldzaam. 



Waardering 



De bouwmassa van het pand heeft een hoge monumentwaarde als een representatief voorbeeld van een vroeg en 

vrijwel gaaf 20 e -eeuws woonwinkelhuis op een laat middeleeuwse grondslag. Het betreft dan met name de 

bouwmuren, betonvloeren en kapconstructie. In mindere mate geldt dit voor de verdiepingsbalklagen. De gevels 

met de bijbehorende winkelpuien hebben eveneens een hoge monumentwaarde vanwege hun gaafheid. Ook de 

monumentwaarde van het interieur, waaronder interieuronderdelen zoals: schouwen, deuren en plafonds, zijn 

hoog. Hoewel de kelderwoning zeldzaam is, heeft deze vanwege de geringe compleetheid en gaafheid een 

positieve monumentwaarde. De monumentwaarde van in- exterieur zijn, op enkele uitzonderingen na, mede 

hoog vanwege hun onderlinge samenhang. Hierdoor is het pand op te vatten als een totaalkunstwerk. 


Kelder 

Eerste Verdieping 

Tweede verdieping 

Begane grond Zolderverdieping 


5. Bouwhistorische notitie en waardering Maarsmansteeg 23 

Pand : Maarsmansteeg 23 




Bureau voor Bouwhistorie. In 2002 is vergunning verleend voor 

verbouwing, waarbij het interieur al eerder door krakers ernstig was 

beschadigd. 

Inleiding 




gebaseerd op een bezoek ter plaatse, de redengevende omschrijving en de bestaande rapportage van Dröge en is 

vooral gericht op het vervaardigen van een bouwhistorische waarderingsplattegrond. Door de afgewerkte situatie 

hebben de bevindingen en conclusies een voorlopig karakter. 

Redengevende omschrijving (voor plaatsing als gemeentelijk monument) 

Winkelwoonhuis met opengewerkte lijstgevel in Jugendstil, gebouwd tussen 1911 en 1913; architect: H.J. Jesse. 

De pui op de begane grond van de voorgevel is geheel vernieuwd. Boven deze nieuwe winkelpui bevindt zich 

nog de oorspronkelijke stalen puibalk die op de hoeken naar voren waaiervormig is uitgebouwd door middel van 

geperforeerde lasplaten. 

De bovengevel bevat op de eerste en tweede verdieping glaspuien met houten dorpels, stijlen en roedenverdelingen 

in de bovenlichten waarin ruit- en ovaalvormen zijn verwerkt. Ter plaatse van de balkondeuren met kleine 

houten onderpanelen is het kalf gebogen. De borstweringen en de hoekpenanten zijn in witte verblendsteen uitgevoerd. 

Voor de balkondeuren bevinden zich op de eerste verdieping uitgebouwde balkons met ijzeren gebogen 

sierhekken. Boven de pui van de eerste verdieping bevindt zich eveneens een stalen puibalk die aan de einden is 

omgebogen. Op de tweede verdieping bevindt zich een doorgaand balkon met een ijzeren sierhek met gebogen 

stijlen en spijlen. De voorgevel op de tweede verdieping springt hierdoor terug. De hoekpenanten hebben een 

trapsgewijze, terugspringende beëindiging met gemodelleerde natuurstenen afdekplaten en ornamenten. 

Boven de houten gootlijst, ondersteund door geprofileerde gootklossen, bevindt zich een tentdak gedekt met pannen 

van het model Tuile du nord. Hierin bevindt zich vlak boven de goot een dakkapel met zesdelig kozijn en 

ramen met roedenverdeling. Boven in het dak is een kleinere dakkapel aangebracht. Beide kapellen worden 

afgedekt met een lessenaarsdak. 

Op het huis bevindt zich een tentdak, gedekt met Tuiles du Nord. 


Maarsmansteeg 23 is tussen 1911 en 1913 compleet nieuw gebouwd als een woonwinkelpand. In de zijgevels 

zijn, herkenbaar aan sprongen en ouder baksteenwerk, nog grote delen van oudere bebouwing aanwezig. Het 

ontwerp lijkt te zijn uit gegaan van twee afzonderlijke winkels met bovenwoningen, volgens een symmetrische 

opzet, maar de uiteindelijke uitvoering wijkt daarvan af (gezien bestaande toestandtekeningen uit 1941). Het lijkt 

te zijn uitgevoerd als twee winkels, maar met één bovenwoning en een bergplaats op de eerste en tweede 

verdieping voor de rechterwinkel. Het gebouw was aan de achterzijde op de begane grond geheel uitgebouwd en 

op de verdiepingen met twee kleine uitbouwen voor trappen. Deze uitbouwen zijn (waren) voorzien van 

daklichten. Vermoedelijk in 1941 is de trap in de linkeruitbouw vervangen door een verder naar voren gelegen 

steektrap. Hierbij is de linkervoorkamer ingekort, waardoor een hoekschouw werd verwijderd en vervangen door 

de schouw tegen de linker bouwmuur. In de jaren ’80 is het pand verbouwd voor restaurant, waarbij de pui is 

vervangen en naar voren geplaatst en de begane grond vrijwel is leeggehaald. In 2002 is na destructieve kraak de 

verdieping ook vrijwel leeggehaald. 

Van de originele opzet en afwerking zijn op de begane grond de natuursteen penanten van de pui bewaard 

gebleven. Van de indeling resteert een klein deel van de achtergevel en dragende kolommen van de 

scheidingsmuur. Boven het verlaagde plafond is het originele plafond van balkjes en velden met stucwerk 

grotendeels bewaard. Daarop is de oorspronkelijke indeling af te lezen. Ook op de verdieping is vrijwel het hele 

interieur verdwenen, op de originele hoekschouw en trap met toiletruimte daaronder na. Ook hier is het originele 

plafond van balkjes en vakken behouden. Op de tweede verdieping is het interieur grotendeels behouden, met 


5. Bouwhistorische notitie en waardering Maarsmansteeg 23 

wanden, trappen, hoekschouwen en deuren. Wel zijn er toiletten in 2002 gebouwd. Ook de zolder is redelijk gaaf 

bewaard, enkel een wand is er verwijderd en een slaapkamer gerealiseerd. 

Waardering 

De perceelsbegrenzingen, gevormd door de bouwmuren die ouder muurwerk bevatten, gaan terug op de 

historisch stedenbouwkundige structuur en vertegenwoordigen daarom een hoge waarde. 

De bouwmassa van het pand is het meest zuivere Jugendstilpand van het gehele Aalmarktgebied. Het casco: 

gevels, bouwmuren, dak en balklagen, maar ook de interieurs, afgezien van de begane grond en verdieping 

hebben een hoge cultuurhistorische waardering. Op de begane grond hebben de kolommen, als representanten 

van de oorspronkelijke structuur ook een hoge waarde, evenals de plafonds/balklagen en onderdelen van het 

oorspronkelijke interieur op de verdiepingen ook een hoge waarde. De wijzigingen aan in- en exterieur doen 

afbreuk aan het pand en hebben dan ook geen historische waarde. 


Begane grond Eerste verdieping Tweede verdieping Zolder verdieping 


Bijlage 1 Historie Aalmarktgebied 

Historie Aalmarktgebied 

Het Aalmarktgebied wordt omsloten door de Vrouwensteeg, de Breestraat, de Maarsmansteeg en de Aalmarkt. 

Het terrein ligt in het oudste deel van de stad. De Breestraat is een oude dijk langs de rivier de Rijn. De panden 

langs deze straat zijn gebouwd op smalle, langgerekte percelen. Met de stadswording omstreeks 1250 is de 

Aalmarkt aangeplempt, waardoor de Rijn versmalde. De versmalling is nog herkenbaar door zogenaamde 

‘waterstegen’, een uniek Leids fenomeen. De stegen waren de nieuwe achteruitgangen op de Rijn van de oudere 

percelen aan de Breestraat. Vier van deze stegen zijn nog aanwezig in het plangebied. 

Vogelvluchtkaart Bast, 1600 Huisnummerkaart ca. 1850 

Uit de oude bebouwing aan de Breestraat en de nieuwe langs de Aalmarkt ontstonden gesloten bouwblokken, 

met een kenmerkende stedenbouwkundige structuur voor het middeleeuwse Leiden: lange percelen aan de 

hoofdstraten en smalle, ondiepe percelen aan de zijstraten. Deze structuur is nog deels behouden en herkenbaar. 

Een historische afwijking is de locatie van het voormalige Catharina Gasthuis, dat hier vanaf omstreeks 1270 

was gevestigd. Deze instelling bezat een groot perceel, grofweg het gebied dat tegenwoordige de 

Stadsgehoorzaal, de Waalse kerk, het LVC, Aalmarkt 11 en de voormalige Aalmarktschool beslaat. In de 19 e 

eeuw is het gasthuis opgeheven en kregen de gebouwen een andere bestemming, zoals gehoorzaal of school. De 

gebouwen werden daarbij hergebruikt, zodat zelfs nu nog delen van het gasthuis behouden zijn in de Waalse 

kerk, een vleugel van het LVC en Aalmarkt 11. 

Straetbouc 1588 Plattegrond Catharinagasthuis 1604 

In de late 16 e eeuw en in de 17 e eeuw is er door een enorme bevolkingsgroei veel nieuw gebouwd, maar meestal 

wel binnen de bestaande perceelstructuur. In de 18 e eeuw vond een beperkte schaalvergroting plaats en werden 

twee of drie smalle percelen soms samengevoegd achter een nieuwe moderne voorgevel, zoals te zien is bij 

Breestraat 70 en 72. Vanaf het midden van de 19 e eeuw begon een proces van schaalvergroting. Deze 

interventies zijn goed afleesbaar in het stedelijke weefsel. De stadsgehoorzaal, de V&D en de bebouwing op de 

hoek van Breestraat en Mandenmakersteeg zijn hier de voorbeelden van. 


Bijlage 2 Waterstegen 

Waterstegen, een unieke Leidse karakteristiek 

Alleen de stad Leiden kent waterstegen. Deze zijn al aangelegd omstreeks 1200 en functioneren tot op heden als 

‘achter’ontsluiting van de percelen aan de Breestraat. 

Ontsluiting 

Het Aalmarktgebied is één van de oudste stadgebieden van Leiden. Het gebied is ontstaan omstreeks 1200 toen 

de Breestraat-bewoners hun percelen verlengden door aanplempingen in de Rijn, toen nog een brede 

waterstroom. De oudste percelen waren op de Breestraat gericht, de nieuwe hadden hun oriëntatie op de Rijn. De 

dijkbewoners wilden echter wel een ‘achter’uitgang houden op de rivier. Hierin voorzagen de waterstegen. 

Het Aalmarktgebied met zijn zes nog herkenbare 

waterstegen (blauw). 

In rood zijn de historische perceelslijnen aangegeven. 

Karakteristiek en functioneel 

De waterstegen zijn een uniek stedenbouwkundig fenomeen uit de tijd van het ontstaan van de stad en een 

bijzondere Leidse karakteristiek. Ze zijn kenmerkend voor het oudste deel van de binnenstad. Soms zijn de 

stegen overbouwd en daardoor vaak moeilijk herkenbaar. Maar dat veel tot nu toe hun functionaliteit hebben 

behouden, maakt duidelijk hoe krachtig dit stedenbouwkundige systeem was en is. 


Bijlage 3 Monumentenkaarten 

Status van bebouwing in het Aalmarkt- en Haarlemmerstraatblok 

Haarlemmerstraatblok 

Aalmarktblok 

Rood Rijksmonument 

Groen Gemeentelijke monument 

Geel Beeldbepalend pand 


Bouwhistorische verkenning van het Aalmarktgebied Colofon 

COLOFON 

Uitgever 

Gemeente Leiden, Monumenten & Archeologie 

Postbus 9100 

2300 PC Leiden 

Tekst en redactie 

ir. ing. E.D. Orsel en ing. J.W. van Rooden 

Monumenten & Archeologie, Gemeente Leiden 

Afbeeldingen 

Monumenten & Archeologie, tenzij bij de onderschriften van de afbeeldingen anders is vermeld 

Realisatie 

Grafisch Productie Centrum, Gemeente Leiden 

Oplage 

30 stuks

1 - Leiden

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?