MAN RAY BELICHT GEHEUGEN

MAN RAY
BELICHT GEHEUGEN
VERTAALD DOOR ERICA STIGTER
UITGEVERIJ DE ARBEIDERSPERS · AMSTERDAM · ANTWERPEN
Eerste druk augustus 1996
Tweede druk december 1996
Copyright © 1963 Man Ray
Copyright illustraties © 1988 Man Ray Trust
/ ADAGP-Paris / ARS-New York
Copyright Nawoord © 1988 Juliet Man Ray / Man Ray Trust
Copyright Nederlandse vertaling © 1996 Erica Stigter /
BV Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam
Oorspronkelijke titel: Self portrait
Uitgave: Little Brown and Company Inc., Boston
ISBN 90 295 3472 9 / NUGI 321
1

Voor Juliet
MAN RAY, n.m. synon. de Joie jouer jouir
MARCEL DUCHAMP
Picasso, jij en ik zijn de grootste schilders van onze tijd, jij in de Egyptische stijl, ik in
de moderne.
HENRI ROUSSEAU
NEW YORK
Mijn moeder vertelde me dat ik mijn eerste poppetje tekende toen ik drie was.
Later vernam ik dat ik er bijna niet was geweest. Moeder was een onschuldig meisje van
achttien en geschokt over de avances van mijn toekomstige vader. Ze gingen uit elkaar.
Na een jaar kwamen ze, allebei doodongelukkig, elkaar toevallig op straat tegen in
Philadelphia. Ze besloten samen te gaan wonen en wellicht ook mij ter wereld te
brengen.
Ik herinner me dat ik voor het eerst met verf in aanraking kwam toen ik ongeveer vijf
jaar was. We woonden in een huis voor twee gezinnen in een rustige, doodlopende
steeg. Er waren genoeg kinderen met wie ik kon spelen, en ik had een jonger broertje,
dat ik tegen zijn zin omkocht en dwong mee te doen met al mijn strooptochten en
experimenten. Dan kon ik de morele verantwoordelijkheid en schuld delen als we
werden betrapt. Op een middag waren de huisschilders vertrokken, en ze hadden de net
felgroen geschilderde luiken achtergelaten. Ze hadden ze tegen een muur gezet om te
drogen. Mijn moeder was voor het avondeten boodschappen gaan doen met de
bovenburen. Ik kreeg een inval, liep naar de luiken toe, legde mijn handen erop en
smeerde mijn gezicht zorgvuldig met de verf in. Nadat ik mijn speelmakkers had
overgehaald hetzelfde te doen ging ik achter de voordeur staan. Toen onze moeders
terugkwamen en de deur openden sprongen we onder luid boegeroep naar voren. Eén
moeder schreeuwde en de andere viel bijna flauw. Toen ze van de schrik waren
bekomen werden we allemaal hardhandig met heet water en een erg vieze zeep
schoongeboend. Nog kan ik de naftalucht ruiken, lang zo lekker niet als verse verf. Onze
kleren, die onder de verf zaten, werden weggegooid. Nu vind ik dat een verspilling
omdat ik jaren later, als modern schilder, met verf besmeurde vodden als basis voor
mijn schilderijen gebruikte. De echte straf voor dit avontuur kregen we 's avonds toen
vader thuiskwam en hoorde wat er was gebeurd. Hij gaf ons een ongenadig hard pak
slaag.
2

Toen ik zeven was verhuisden we naar Brooklyn, New York. Een neefje gaf me
voor mijn verjaardag een doos kleurpotloden. De Spanjaarden hadden bij Cuba net het
slagschip Maine opgeblazen en de kranten stonden vol met foto's van dit prachtige
schip. Ik tekende er een precies na, met geschutskoepels, kanonnen en al, kleurde het
met alle potloden naar mijn eigenzinnige inzicht en zette het hele spectrum naar mijn
hand. Iedereen had bewondering voor de kopie, getrouw tot in de kleinste details, maar
er waren wel wat bedenkingen tegen de kleuren: klopten die wel? In die dagen kon ik de
kritiek niet weerleggen, maar ik vond dat ik, omdat de originele foto's in zwart-wit
waren, gerust mijn fantasie mocht gebruiken; bovendien was het mijn manier om van
mijn vaderlandsliefde blijk te geven.
De volgende paar jaar besteedde ik al mijn vrije tijd aan tekenen en schilderen.
Ik kopieerde alles, van chromo's van Venetiaanse zonsondergangen tot Japanse prenten.
School en huiswerk verwaarloosde ik, maar ik bleek zonder dat het me enige moeite
kostte uit te blinken in het schrijven van opstellen. Mijn onderwijzer complimenteerde
me met mijn uitgebreide woordenschat. Ik las veel, vooral poëzie, en beïnvloedde mijn
jongste broertje, die begon te schrijven; toen hij tien of elf jaar was maakte hij een
sonnet waarvan ik meende dat het met die van Keats kon wedijveren. (Arm broertje, hij
was zwak en ziekelijk, kreupel nadat hij kinderverlamming had gekregen -- naam en
geneeswijze waren toen nog niet uitgevonden. Zijn grootste angst was dat hij niet zoals
wij allemaal zou kunnen sporten of deelnemen aan de pleziertjes van het leven. Maar hij
groeide op, trouwde, kreeg kinderen en werd een succesvol zakenman.) Ik leerde hem
zelfs tennissen. Hij raakte steeds meer aan mij gehecht en werd steeds minder
achterdochtig over mijn beweegredenen. Op een dag kreeg ik zin om te leren schaken;
ik leerde mezelf de kneepjes uit een boek en begon mijn broertje de zetten bij te
brengen, in de hoop een tegenstander te krijgen. Hij maakte zich het spel zonder veel
enthousiasme eigen; zijn geest was al meer gericht op de praktische en directe kant van
het leven. Voor zover ik weet heeft hij nooit meer iets geschreven of zelfs maar een
boek gelezen.
Mijn ouders begonnen zich ondertussen ongerust te maken omdat ik alleen maar
belangstelling voor de schilderkunst had. Ze waren trots op mijn prestaties, maar zagen
geen toekomst in mijn liefhebberij. Er volgden eindeloze discussies over een serieus
beroep.
Het verlangen om te schilderen werd sterker, hoewel mijn ouders iets van hun
twijfel op mij hadden overgebracht. Ik ging in het geheim door met tekenen, maar liet
steeds minder werk zien. Ik had nog nooit geprobeerd met olieverf te schilderen; na
verscheidene bezoeken aan musea leek me dit toen een onoverkomelijke opgave. Maar
ik dacht zo langzamerhand wel dat alles wat moeilijk en onmogelijk leek ook zeer
begeerlijk was. Systematisch bereidde ik me op mijn nieuwe waagstuk voor. Ik kreeg
erg weinig zakgeld en durfde mijn moeder, hoewel ze meer begrip voor me had dan
mijn vader, niet om meer geld te vragen. Er was vlak bij ons een goede winkel voor
schildersbenodigdheden, nogal vreemd voor de prozaïsche buurt waarin wij woonden,
die ik zo nu en dan bezocht voor een potlood of een vlakje. Natuurlijk verkochten ze
ook kantoorspullen en andere artikelen waar meer vraag naar was, maar mijn ogen
bleven vol verlangen rusten op de open wandkast vol met tubes olieverf. Van het
weinige geld dat ik had kocht ik een van de goedkopere tubes en toen de
winkelbediende even niet oplette stopte ik, als in gedachten verzonken, twee of drie
andere tubes in mijn zak. Door dit een paar maal te herhalen had ik binnen de kortste
keren een complete serie olieverf voor zeer weinig geld. Met de penselen lag het wat
3

moeilijker, maar ik wist eerlijker aan twee of drie ervan te komen. Mijn geweten
knaagde niet aan me, omdat ik voelde dat ik het voor een erg goed doel deed. Ik
beschouwde het maken van een schilderij als het toppunt van menselijk kunnen; tot op
de dag van vandaag ben ik deze mening toegedaan. Ik vind kunstenaars bevoorrechte en
heilige wezens, wat ze ook maken. Ik zal dit thema uitgebreider behandelen in een latere
en geschiktere fase van mijn ontwikkeling.
Maar om terug te komen op het pikken: ik werd er zeer bedreven in. Fagin zou
trots op me zijn geweest. Eigenlijk werd ik zelf een soort Fagin. Ik leerde mijn techniek
aan twee of drie vrienden door ze naar winkels met open toonbanken te sturen met de
opdracht alleen gekleurde dingen te jatten. Op een dag deed mijn moeder een
ongebruikte la open en ontdekte onder een oud overhemd een enorme voorraad
splinternieuwe kleurpotloden, klosjes zijde, gerangschikt volgens de kleuren van het
spectrum, en potjes rode, groene en paarse inkt. Ik bekende, zonder mijn discipelen te
verraden, zeg ik vol trots. Moeder stond erop met mij langs de winkels te gaan om de
schade te vergoeden. Maar sluw verklaarde ik dat de buit gestolen was van handkarren
op straat, en die waren moeilijk op te sporen.
Terugkijkend moet ik mijn grote mate van nieuwsgierigheid en vindingrijkheid
wel bewonderen. Ik was echt een tweede Leonardo da Vinci. Mijn belangstelling richtte
zich, behalve op schilderen, op de anatomie van het menselijk lichaam, zowel van de
man als de vrouw, op ballistiek en op mechanica in het algemeen. Voor het eerste
gebruikte ik mijn broertje, twee jongere zusjes en toevallige vriendjes als proefkonijnen.
Een verontwaardigd meisje klaagde bij haar moeder en ik kreeg een aframmeling waar
ik bijna van genoot. Was ik een sadist en masochist in de dop?
Ik had een klein ijzeren kanon op de kop getikt. In een sportwinkel kon je dertig
gram buskruit kopen. Daar laadde ik het kanon mee, stampte het kruit aan met natte
proppen papier en slaagde erin een knal te laten horen die hard genoeg was om alle
buren voor de ramen te krijgen. Ik redde een halfdode muis, waarmee de kat aan het
spelen was, laadde mijn kanon, maakte de staart van de muis aan de laatste prop papier
vast en stak de lont aan. Ik was teleurgesteld toen ik na de ontploffing zag dat de muis
amper een decimeter was verschoven, maar ik ben er zeker van dat dit de allereerste
poging was een levend wezen in de ruimte te lanceren.
Het was een rage om je eigen kar te maken van een zeepkist, een houten plank
en vier wielen die je in een snoep- en speelgoedwinkel kon kopen. Ik besloot iedereen te
overtreffen. Aan de gewone uitrusting voegde ik een kleine ton en een stuk kachelpijp
toe, en zo maakte ik een tamelijk waarheidsgetrouw model van een locomotief -- een
lik zwarte verf en een stuk watten, als ware het rook uit de kachelpijp, vervolmaakten de
illusie. Een paar van m'n beste vrienden mochten er tot ieders jaloezie mee de straat op.
Op een dag liep ik na school naar het achterplaatsje waar het ding stond. Daar lag het in
honderd stukken, met een bijl ernaast. Even was ik perplex, maar pakte toen trillend van
woede de bijl; ik moest de dader vinden en hem onthoofden. Moeder was de dader: het
verkeer was te gevaarlijk. Ik huilde en wierp tegen dat ik er alleen mee op de stoep reed,
maar ze was onvermurwbaar en toonde geen wroeging. Het heeft lang geduurd voor ik
het kon vergeten, en ik geloof dat ik het haar nooit heb vergeven.
Ze toonde niettemin een zekere eerbied voor mijn smaak op artistiek gebied. Zo
nam ze me op een keer mee naar de hoedenmaakster: ik moest haar helpen bij het
uitzoeken van een nieuwe hoed. Ze vroeg mijn raad als er een nieuw meubelstuk
gekocht of nieuw behang uitgezocht moest worden. Toen er een lampenkap kapotging
bood ik aan een nieuwe te maken. Ik wilde iets ongewoons, iets origineels en bovendien
4

onbreekbaars ontwerpen. Bij de ijzerhandel kocht ik een buigzame koperen plaat, trok
op het koper de vorm van de uit elkaar gehaalde lampenkap over en tekende er
vervolgens een ingewikkeld patroon van krullen en bloemen bij. Ik moet ergens een
oosterse lamp van geperforeerd metaal, die een geheimzinnig en romantisch licht
uitstraalde, hebben gezien. Met een hamer en spijker sloeg ik langs mijn ontwerp kleine
gaatjes, maar na een tijdje werd dit werk me te langdradig -- dus toen ik alleen thuis was
pakte ik mijn moeders naaimachine en begon na de draad eruitgehaald te hebben het
ontwerp te stikken alsof het een borduursel was. Het ging veel vlugger, maar de naald
brak vaak. Tegen de tijd dat het af was had ik alle reservenaalden opgemaakt. Over de
ontredderde machine zal ik het verder niet hebben. De lampenkap oogstte veel
bewondering. Mijn techniek heb ik nooit uit de doeken gedaan, maar moeder kon op
haar naaimachine nauwelijks meer naaien.
Mijn belangstelling voor dieren ging niet verder dan een enkele hond of kat die
ik als tekenmodel gebruikte. Ook paarden trokken wel mijn aandacht, maar dan alleen
om op ze te rijden. In een zijstraat was een grote brouwerij waarnaar de wagens tegen
zonsondergang werden teruggebracht. Van een van de koetsiers mocht ik zijn zware
Percheron naar de stal brengen, een paar straten verderop. Of liever, het paard bracht mij
erheen. Ik zat schrijlings tegen zijn nek aan, hield me vast aan zijn manen en het beest
liep regelrecht naar zijn stal terug. Als de Wild West Show in de stad kwam kon je een
pony huren met een echt zadel en een ritje maken rond het veld. Nadat ik mijn voet in de
stijgbeugel had gezet kreeg ik mezelf niet omhoog. De oppasser gaf me een kontje en
vroeg of ik soms lood in mijn reet had. De pony liep op zijn gemak over de route; niets
kon hem tot draven of galopperen verleiden. Ik verloor mijn belangstelling voor
paarden. Toen ik jaren later mijn eerste paardenrace bijwoonde kon ik me niet
voorstellen dat de jockeys enige macht over de dieren hadden; het waren koppige en
halsstarrige beesten die alleen renden als zij er zin in kregen. Ik leerde de beginselen van
het kaarten en gokken, maar het winnen zelf en het opstrijken van de winst lieten me
koud. Ik begreep dat ik geen geboren gokker was. Misschien was het de angst om te
verliezen. Alle kans- en behendigheidsspelletjes die ik met anderen moest spelen,
stootten me af.
Op mijn veertiende ging ik naar de middelbare school en daar begonnen mijn problemen
pas goed. Naast de gewone vakken als geschiedenis, wiskunde en talen kregen we twee
keer per week tekenen: vrij tekenen en technisch tekenen. Ik ben hun naam vergeten,
maar de leraren leken net zoveel op elkaar als een lammetje op een herdershond. De
leraar vrij tekenen was een artiest in elke betekenis van het woord. Hij had onschuldige
grijze ogen, een zacht puntbaardje en hij lispelde. Hij was ten voeten uit het type van de
gekwelde kunstenaar zoals zoveel tekenleraren, en het mikpunt van een baldadige,
lawaaierige klas, die zijn les voornamelijk zag als een pretje na de echte lessen. Zelfs in
de pauzes, die min of meer als voorbereiding op de volgende les bedoeld waren, werd er
niet zo gestoeid en met propjes gegooid. De stem van de leraar, die op het punt stond in
huilen uit te barsten, trilde als hij de wetten van perspectief en compositie probeerde uit
te leggen. Je kon net zogoed proberen apen te leren balletdansen. Ik had medelijden met
hem en probeerde hem met mijn aandacht en vakkundigheid te troosten. Ik was met
gemak de beste leerling van de klas en kreeg aan het eind van het kwartaal alle lof. Mijn
tekeningen werden aan de muren gehangen en ik werd de rest ten voorbeeld gesteld. Dit
maakte me niet geliefder bij de anderen: ook ik werd het mikpunt van hun grappen; ik
was immers het lievelingetje van de leraar.
5

De leraar technisch tekenen was een nuchtere man, mager en klein, afgestudeerd
aan het Massachusetts Institute of Technology. Als lunch at hij aan zijn bureau rozijnen
en noten en bereidde ondertussen zijn les voor. Bij zijn lessen schuwde hij de filosofie
niet. Op de borden stonden diagrammen in gekleurd krijt met daartussen zinnetjes als ik
denk, ik kan, ik wil. De leerlingen hadden voor deze leraar meer eerbied, maar ook
slechts weinig belangstelling; ze bleven zijn lessen slaafs volgen om voldoende punten
te halen voor hun rapport. Ik vond hem geweldig: hij combineerde al het praktische met
een schitterend gevoel voor grafiek. Ik bewonderde hem helemaal toen hij ter
gelegenheid van ons eindexamen een gouden speld ontwierp naar Michelangelo's hoofd
van David in bas-reliëf, omgeven door een geëmailleerde cirkel in onze schoolkleuren.
Ik volgde niet alleen zeer toegewijd zijn lessen, maar ook rende ik in de pauzes naar zijn
lokaal, waar ik al de door hem in zijn studiejaren gemaakte opgaven en tekeningen
mocht bekijken, zodat ik aan het eind van mijn middelbare school een volledige studie
in de beginselen van architectuur, technisch tekenen en typografie had voltooid. Later
kwam dit me goed van pas toen ik besloot voor mezelf te gaan zorgen en op eigen benen
te staan. Zelfs na schooltijd ging ik erheen om hem te helpen met het nakijken van het
huiswerk.
Zoals ik al eerder heb gezegd hadden mijn andere vakken te lijden onder mijn
aandacht voor kunst. Vooral geschiedenis was een nachtmerrie voor me. Ik was de
slechtste van de klas, viel in ongenade en bracht de leraar tot wanhoop. Al de anderen
hadden een voldoende voor hun eindexamen. De geschiedenisleraar begreep niets van
me. Ik leek intelligent. Mijn schriften, geschreven in een prachtig gelijkmatig
handschrift, waren versierd met vrolijk gekleurde kaarten van Caesars veldtochten, met
tekeningen van Romeinse en Griekse tempels, wapens en munten. Om zijn figuur te
redden liet hij me een middag nablijven; hij gaf me een vragenlijst, liet me de
antwoorden meteen opzoeken en me die op een nieuwe examenopgave invullen. Ik
slaagde met het vereiste aantal punten.
Op de diploma-uitreiking werd bekendgemaakt dat ik op voorspraak van de
leraren tekenen een beurs voor architectuur aan een belangrijke universiteit had
gekregen. Mijn ouders waren eindelijk echt blij en trots op me. Ik was toch nog
verstandig geworden. Ik verzoende me met het idee architect te worden omdat het ernaar
uitzag dat ik, met het respect van de maatschappij, kunst als roeping kon combineren
met een praktischer beroepsuitoefening. Ik dacht aan de prachtige kathedralen en
monumenten in Frankrijk, Italië en Griekenland, die ik in boeken had bestudeerd en
waarvan ik gedetailleerde tekeningen had gemaakt. In New York had ik de klassieke
gevel van het Brooklyn Museum, de sierlijke toren van Stanford Whites Madison
Square Garden en de gedurfde architectuur van het moderne Flatirongebouw
bewonderd.
De vakantie begon in juni, de universiteit in september, ik had dus de hele zomer
voor mezelf. Thuis was alles rustig -- er heerste een wapenstilstand in afwachting van
mijn nieuwe carrière. Maar vakantie en vrijheid betekenden voor mij tekenen en
schilderen. Op zonnige dagen nam ik, met mijn schildersdoos onder de arm, de
luchtspoorweg tot het eindpunt en was ik in een ommezien in de buitenwijken van
Brooklyn -- de open velden, schuren, paarden en grazende koeien in de weilanden. Hier,
in alle eenzaamheid, zag ik mezelf als Thoreau, ik maakte me los van alle banden en
plichten jegens de maatschappij en tijdens het schilderen leek het of al mijn gedachten
en gevoelens door mijn arm op het doek vloeiden. Achteraf besefte ik dat mijn doeken
niet weergaven wat ik werkelijk voelde.
6

De hele zomer schilderde ik binnen en buiten, en schraapte de verf, die ik in
dunne lagen had aangebracht, van de paar panelen en doeken zodat ik ze opnieuw kon
gebruiken. Toen de dag naderde waarop ik aan mijn studie moest beginnen werd ik door
aarzelingen en twijfel overvallen. Ten slotte kondigde ik thuis aan dat ik afzag van mijn
beurs en wilde gaan werken -- in mijn eigen onderhoud voorzien. Het leek me
verstandiger niet te vertellen dat ik in mijn vrije tijd door zou gaan met schilderen. Ik
had genoeg van leren. Mijn ouders kwamen de schok van ontsteltenis en ongeloof gauw
te boven. Door mijn beslissing waren ze per slot van rekening van hun
verantwoordelijkheid voor mij af. Ze hadden hoe dan ook een mond minder te voeden.
Nu begon het zoeken naar een baantje. Tijdens mijn tochten met de luchtspoorweg had
ik gezien dat er op elk station een krantenkiosk met een verkoper stond. Ik solliciteerde
en kreeg na een korte inwerkperiode een station toegewezen. Aan het eind van de eerste
week haalde ik mijn geld op en ging er niet meer heen. De spoorwegen maakten er geen
werk van.
Ik schreef op een advertentie waarin een leerling-graveur werd gevraagd. Dit was
een tak van kunst die ik me nooit eigen had gemaakt. Mijn nieuwsgierigheid was
gewekt. Ik vervoegde me met een map tekeningen, zowel vrije als technische, bij een
bureau in een oud smerig gebouw onder de Brooklyn Bridge in New York. Een grauwe
man -- zijn handen waren zwart geworden en hij droeg een schort -- bekeek ze
zorgvuldig. Hij zei dat mijn werk niet aansloot bij wat zij deden, maar dat ik wel aanleg
had. Als ik les zou willen nemen kon ik meteen beginnen. Over salaris werd niet
gesproken; het leek me verstandiger op enig gevoel van eerlijkheid van mijn
toekomstige werkgever te vertrouwen.
7