Bijlage 15 Archeologie - ruimtelijkeplannen.enschede.nl ...

PlangebiedUsseleres-Noord 

(GemeenteEnschede) 

Inventariserendarcheologischveldonderzoek 

Karterendefase 

Drs.E.A.Schorn 

Maart 2004 

BAAC-rapport 03.153 

29 

27 

25 

23 

21 

19 

28 

26 

24 

22 

20 

18

PlangebiedUsseleres-Noord 

(GemeenteEnschede) 

Inventariserendarcheologischveldonderzoek 

Karterendefase 

Drs.E.A.Schorn 

Maart 2004 

BAAC-rapport 03.153 

29 

27 

25 

23 

21 

19 

28 

26 

24 

22 

20 

18

Colofon 

ISBN: 90-5985-101-3 

Autorisatie: drs. H.M.P. Bouwmeester (senior archeoloog) 

Projectleider: drs. E.A. Schorn 

Auteur: drs. E.A. Schorn 

Redactie: drs. E.A. Schorn 

dr. ir. L.A. Tebbens 

Veldwerk: drs. L.J.H. Dentener 

drs. T. Nales 

drs. E.A. Schorn 

drs. R.M. van der Zee 

Kartografie: drs. B. de Groot 

J. Heersink 

Grafische 

Vormgeving: ing. R. Koster 

Vondstdeterminatie: drs. J.R. Mooren (vuursteen) 

drs. S.M.J.P. Verneau-Peeters (vuursteen) 

drs. T.A. Spitzers (aardewerk) 

drs. H.M.P. Bouwmeester (aardewerk) 

Copyright: Gemeente Enschede / BAAC bv, Deventer 

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm 

of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de gemeente Enschede en/of 

BAAC bv te Deventer. 

BAAC bv 

Onderzoeks- en adviesbureau voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur- en Cultuurhistorie 

Graaf van Solmsweg 103 Hofstraat 4-6 

5222 BS ‘s-Hertogenbosch 7411 PD Deventer 

Tel.: (073) 61 36 219 Tel.: (0570) 67 00 55 

Fax: (073) 61 49 877 Fax: (0570) 618 430 

E-mail: denbosch@baac.nl E-mail: deventer@baac.nl

BAAC bv IVO Usseler es Noord, gemeente Enschede 

Inhoud 

1 Inleiding 2 

1.1 Onderzoekskader 2 

1.2 Doel- en vraagstellingen 2 

1.3 Opzet van het onderzoek 2 

1.4 Ligging van het gebied 2 

2 Werkwijze 4 

2.1 Bureauonderzoek 4 

2.2 Inventariserend veldonderzoek 4 

3 Resultaten bureauonderzoek 6 

3.1 Geologie, geomorfologie en reliëf 6 

3.2 Bodem 8 

3.3 Bekende archeologische waarden 9 

3.4 Historische landschappelijke ontwikkeling 10 

4 Resultaten veldonderzoek 14 

4.1 Inleiding 14 

4.2 Geologie, geomorfologie en reliëf 15 

4.3 Bodem 16 

4.4 Archeologische resultaten oppervlaktekartering 17 

4.5 Archeologische resultaten boorkartering 19 

4.6 Archeologische interpretatie 22 

5 Conclusies en aanbevelingen 25 

5.1 Conclusies bureauonderzoek 25 

5.2 Conclusies veldonderzoek 25 

5.3 Aanbevelingen 26 

6 Literatuur en kaarten 27 

Bijlagen 

Bijlage 1: Archeologische- en geologische tijdvakken 

Bijlage 2: Oppervlaktekarteringskaart 

Bijlage 3: Boorpuntenkaart met archeologische indicatoren 

Bijlage 4: Lithologisch en bodemkundig profiel A-A’ 

Bijlage 5: Determinatielijst oppervlaktevondsten en boorvondsten 

Bijlage 6: Indicatorenlijst 

Bijlage 7: Zones met verwachte concentraties van nederzettingssporen 

Bijlage 8: Archeologische verwachtingskaart. 

Bijlage 9: Paleoreliëfkaart 

1


1 Inleiding 

1.1 Onderzoekskader 

In opdracht van de gemeente Enschede heeft het onderzoeks- en adviesbureau voor 

Bouwhistorie, Archeologie, Architectuurhistorie en Cultuurhistorie (BAAC bv) een 

Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek (IVO) verkennende fase uitgevoerd ten 

behoeve van het plangebied Usseler es Noord. Aanleiding voor dit onderzoek is de 

geplande realisatie van een bedrijventerrein. Hierbij zijn bodemingrepen te verwachten, 

waardoor eventueel aanwezige archeologische waarden kunnen worden verstoord. 

1.2 Doel- en vraagstellingen 

Het doel van het Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek is tweeledig: 

1. Het verkrijgen van inzicht in de landschappelijke ligging van eventueel aanwezige 

archeologische resten, in het bijzonder de geologische, geomorfologische en 

bodemkundige opbouw ter plaatse, voor zover archeologisch relevant. 

2. Het verkrijgen van inzicht in de aard, omvang, ouderdom, gaafheid en conservering 

van de archeologische resten ter plaatse. 

Om de bovengenoemde doelstellingen te realiseren, luiden de onderzoeksvragen voor 

het studiegebied: 

- Welke delen van het onderzoeksgebied waren landschappelijk gezien geschikt 

voor bewoning? 

- Welke delen van het onderzoeksgebied zijn verstoord en tot welke diepte? 

- Wat is de locatie van de aangetroffen vindplaatsen? 

- Waaruit bestaan de archeologische resten en wat is de ouderdom daarvan? 

- Wat is de horizontale en verticale verspreiding van de archeologische resten? 

- Aan welke sitetypen kunnen de archeologische resten worden toegeschreven? 

- Wat is de (verwachte) conservering en gaafheid van de archeologische resten? 

1.3 Opzet van het onderzoek 

Het onderzoek is gesplitst in twee delen: een bureauonderzoek gevolgd door een 

inventariserend veldonderzoek. Het doel van het bureauonderzoek is het verwerven 

van informatie, aan de hand van bestaande bronnen, over bekende of verwachte 

archeologische waarden, binnen het onderzoeksgebied. Bij het inventariserend 

veldonderzoek is met behulp van waarnemingen in het veld deze informatie getoetst en 

aangevuld. 

In dit rapport zijn de resultaten van het onderzoek beschreven. Op basis van deze 

resultaten zijn aansluitend aanbevelingen gegeven over de eventueel noodzakelijke 

bescherming van het gebied of mogelijk vervolgonderzoek. 

Het veldwerk van dit onderzoek heeft plaatsgevonden in december 2003 en januarifebruari 

2004. Het onderzoek is uitgevoerd volgens het Programma van Eisen van de 

provinciaal archeoloog van Overijssel (drs. S. Wentink) en conform het handboek 

Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 2.0. 

1.4 Ligging van het gebied 

Het onderzoeksgebied is gelegen in de gemeente Enschede in de provincie Overijssel. 

Het plangebied Usseler es Noord ligt ten zuidwesten van Enschede en behoort tot het 

2


buitengebied (fig. 1.1). Het plangebied is totaal 155 hectare groot. Het bedrijventerrein 

zal uit 60 hectare uitgeefbare kavels bestaan en 25 hectare ontwikkeling openbaar 

gebied, zodat de totale grootte 85 hectare gaat bedragen. Het onderzoeksgebied wordt 

begrensd door de volgende wegen: Westerval (noordwesten), Usselerrondweg 

(noordoosten) en de A35 (zuiden). 

Het huidige grondgebruik bestaat uit grasland en akkerland en de daarbij behorende 

boeren erven. 

De volgende twee coördinatenparen, volgens het rijksdriehoek-meetsysteem, geven de 

ligging van het onderzoeksgebied aan: 

Zuidwesthoek: X: 253.250 / Y: 469.250 

Noordoosthoek: X: 255.600 / Y: 470.625 

Figuur 1.1 Ligging onderzoeksgebied 

3


2 Werkwijze 

2.1 Bureauonderzoek 

Tijdens het bureauonderzoek is aan de hand van bestaande bronnen informatie 

verzameld betreffende bestaande archeologische waarden. Bij de inventarisatie van 

bekende archeologische waarden is gebruik gemaakt van de volgende gegevens: 

- het Centraal Archeologisch Archief (CAA) 

- het Centraal Monumenten Archief (CMA) 

- Archeologisch Informatie Systeem (ARCHIS) 

- Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) 

- de bodemkaart 

- de geomorfologische kaart 

- de geologische kaart 

- relevante achtergrondliteratuur (zie literatuurlijst) 

2.2 Inventariserend veldonderzoek 

Naar aanleiding van het bureauonderzoek is het veldonderzoek uitgevoerd. De totale 

grootte van het plangebied bedraagt circa 155 hectare, waarbinnen een 

bedrijvengebied van 85 hectare wordt ontwikkeld. De locatie van het bedrijvengebied 

binnen het plangebied ligt nog niet vast. Daarom laat de gemeente Enschede alle 

terreinen met een middelhoge tot hoge archeologische verwachtingswaarde binnen het 

plangebied onderzoeken. Op grond van deze archeologische verwachtingswaarden 

moet circa 105 hectare van het totale plangebied van 155 hectare archeologische 

onderzocht worden. Het veldonderzoek bestaat uit een oppervlaktekartering (ook wel 

veldkartering genoemd) en een boorkartering. 

Oppervlaktekartering 

Ongeveer 72 hectare van het onderzoeksgebied bestaat uit bouwland, waarop in 

tegenstelling tot grasland een oppervlaktekartering is uitgevoerd. Een 

oppervlaktekartering is mogelijk aangezien door ploegen eventueel aanwezige 

archeologische indicatoren als aardewerk en vuursteen aan het oppervlak komen te 

liggen en daardoor zichtbaar zijn. Er is een extensieve oppervlaktekartering verricht, 

waarbij de akkers in banen met een onderlinge afstand van circa 10 meter zijn 

belopen. 

Er is gelet op het voorkomen van archeologische indicatoren. Archeologische 

indicatoren kunnen aanwijzingen zijn voor de aanwezigheid, ter plaatse of in de directe 

omgeving, van een archeologische vindplaats. Deze indicatoren kunnen bestaan uit 

bijvoorbeeld aardewerk, huttenleem, vuursteen, metaal, fosfaat, houtskool en 

(verbrand) bot. De vondsten zijn gemarkeerd en later met behulp van meetlinten 

ingemeten ten opzichte van de kadastrale grenzen. Alleen de relevante archeologische 

indicatoren (die duiden op de aanwezigheid van een archeologische vindplaats) zijn 

verzameld en gedetermineerd. 

Booronderzoek 

Het totale onderzoeksgebied van 105 hectare, bestaande uit zowel bouwland als 

grasland, is door middel van een booronderzoek onderzocht om vast te stellen of het 

bodemprofiel en archeologische indicatoren aanleiding geven te veronderstellen dat er 

4


archeologische resten aanwezig zijn. Tevens is tijdens het booronderzoek vastgesteld 

of en waar de bodem verstoord is. 

Het onderzoek is conform het Programma van Eisen uitgevoerd met een Edelmanboor 

met een diameter van 15 cm. Onderzoek met de Edelmanboor met een diameter van 

15 cm heeft in vergelijking tot een Edelmanboor met een diameter van 7 cm als 

voordeel dat een groter bodemmonster door middel van zeven op archeologisch 

materiaal kan worden onderzocht. De trefkans is daarbij groter dan bij een 

Edelmanboring. Tijdens het booronderzoek is de lithologische opbouw van de bodem 

gedetailleerd beschreven volgens de NEN 5104. Gelijktijdig is de bodemkundige 

opbouw bekeken, zodat inzicht is verkregen in hoeverre het bodemprofiel intact is. De 

intactheid van het bodemprofiel bepaalt de gaafheid van een archeologische vindplaats 

als deze zich in het bodemvormende laagpakket bevindt. 

De boringen zijn volgens een boorraster van 40 x 50 m uitgezet. Dit raster bestaat uit 

boorraaien die 40 m uit elkaar liggen, waarbij binnen de raai om de 50 m een boring 

wordt gezet. In de opeenvolgende raaien verspringen de boringen 25 m ten opzichte 

van elkaar. Hierdoor ontstaat een zo gelijkmatig mogelijke verdeling van de boringen 

over het oppervlak, waarbij de kans op het aantreffen van archeologische waarden per 

oppervlak statistisch gezien even groot is. Om de kans op het aantreffen van 

archeologische indicatoren zo groot mogelijk te laten zijn, zijn de boringen uitgevoerd 

tot tenminste 25 cm in de schone C-horizont. De grondmonsters zijn door middel van 

een zeef met een maaswijdte van 4 mm onderzocht op de aanwezigheid van 

archeologische vondsten in de bodem. 

Op plaatsen waar het reliëf, de bodemopbouw, archeologische indicatoren in de 

boringen of vondsten aan het oppervlak aanleiding gaven tot nader onderzoek zijn ten 

behoeve van de waardering (bepalen van de omvang, ouderdom, aard, gaafheid en 

conservering van een vindplaats) aanvullende boringen gezet. Hierbij is het bestaande 

boornet verdicht tot 20 x 25 meter. De boringen zijn op dezelfde wijze uitgevoerd en 

beschreven als bij het boornet van 40 x 50 meter. In totaal zijn er 62 aanvullende 

boringen uitgevoerd. 

De locaties (x, y) van de boringen zijn met behulp van meetlinten ingemeten en de 

hoogteligging ten opzichte van NAP (Nieuw Amsterdams Peil) is met behulp van een 

waterpasinstrument bepaald. 

5


3 Resultaten bureauonderzoek 

3.1 Geologie, geomorfologie en reliëf 

Het onderzoeksgebied is gelegen in het oostelijk zandgebied (Berendsen, 2000). Het 

oostelijk zandgebied is het gebied ten oosten van de rivierklei van de Gelderse IJssel 

en de Oude IJssel. De noordgrens valt vrijwel samen met de Overijsselse Vecht. Het 

oostelijk zandgebied wordt gekenmerkt door een sterk verbrokkeld reliëf: op korte 

afstanden komen grote verschillen voor in hoogteligging, bodemtypen en 

waterhuishouding. Het gebied helt in grote lijnen gezien af van ongeveer 40 m bij de 

Nederlands-Duitse grens naar circa 2 m + NAP in het Salland. Lokaal komen 

geïsoleerde heuvels en heuvelruggen voor tot een maximale hoogte van 85 m. De 

bedekking van het gebied ten tijde van het Pleistoceen (bijlage 1)door het landijs in het 

Saalien is van grote betekenis geweest voor de huidige reliëfverschillen in het 

landschap. 

Er komen enkele stuwwallen voor uit het Saalien (zie bijlage 1). De meest oostelijke 

stuwwallen van het oostelijk zandgebied bestaan gedeeltelijk uit tertiaire fijnzandige en 

kleiige mariene (= zee) afzettingen. Het tertiair is een geologisch tijdvak (62,5-2,5 

miljoen jaar geleden). De tertiaire afzettingen liggen in dit gebied op geringe diepte 

onder het maaiveld en konden daardoor worden meegestuwd. De stuwwallen in het 

oostelijk zandgebied zijn voor een deel door het ijs overreden; dit blijkt uit het 

voorkomen van keileem op de gestuwde afzettingen. In de Achterhoek en Twente 

komen vrij dikke grondmorene pakketten (keileem) voor. Grondmorene is sediment dat 

door de schurende werking van het landijs onder het ijs ontstaat. De keileem is vrij 

ondoorlatend waardoor de grondwaterstanden lokaal hoog zijn. 

In het grootste deel van het oostelijk zandgebied bestaat het pleistocene oppervlak uit 

dekzand en fluvioperiglaciale afzettingen (Twente Formatie) die in de laatste ijstijd (het 

Weichselien) zijn afgezet (bijlage 1). Het reliëf wordt gekenmerkt door vlakke, 

afvoerloze depressies en dekzandkopjes, afgewisseld met langgerekte ruggen. 

Langgerekte dekzandruggen met een west-oost oriëntatie komen vooral in Salland 

voor. Dekzand is zand dat door de wind is afgezet. Fluvioperiglaciale afzettingen zijn 

afzettingen die door de rivier zijn afgezet onder koude klimaatcondities. 

Plaatselijk komen smalle stroken holocene beekafzettingen (Singraven Formatie) voor. 

Deze afzettingen kunnen bestaan uit matig fijn tot zeer grof zand met lokaal leem of 

veen. 

Volgens de geologische kaart (RGD, 2000) bestaat het centrale deel (Usseler es) van 

het onderzoeksgebied uit grondmorene (Dr6: meestal keileem, grindhoudend lemig 

zand en leem, met stenen en blokken) met een dekzandbedekking dunner dan 2 m. In 

het geval van de Usseler es is de grondmorene enigszins gemodelleerd waarbij een 

drumlin-achtige vorm (druppelvormige heuvel) is ontstaan. Deze heeft een duidelijke 

noord-zuid richting die een indicator is voor de stromingsrichting van het landijs. Het 

gebied rondom de Usseler es bestaat voornamelijk uit fluvioperiglaciale afzettingen met 

een dikte van meer dan 2 m (Tw4: fijn tot grof zand, plaatselijk met leem en/of 

veenlagen). Aan de zuidoostzijde van de es bevindt zich een oost-west georiënteerd 

dekzandpakket met een dikte van meer dan 2 m (Tw3: zeer fijn tot matig fijn zand, 

vaak iets lemig). 

Volgens de geomorfologische kaart (Stiboka, 1979) bestaat het centrale deel (Usseler 

es) van het onderzoeksgebied uit een hoge grondmorene (10B14) al dan niet bedekt 

6


met dekzand en/of een oud bouwlanddek (figuur 3.1). Ter hoogte van het midden van 

de es en aan de oostzijde gelegen is een droog dal (2R3) aanwezig (al dan niet met 

dekzand of löss). Ten zuidoosten van de es bevindt zich een relatief laaggelegen 

vlakte van grondmorene (2M5) al dan niet met welvingen, bedekt met dekzand. In deze 

vlakte bevindt zich ook een dalvormige laagte (2R2) zonder veen. Ten westen van de 

es bevindt zich een relatief hooggelegen vlakte van grondmorene al dan niet met 

welvingen, bedekt met dekzand, zwak golvend. Ook bevinden zich aan de westzijde 

van de es twee gordeldekzandruggen (3K16 en 4K16), al dan niet bedekt met een oud 

bouwlanddek, die ongeveer oost-west zijn georiënteerd. 

Figuur 3.1 Geomorfologische kaart van het onderzoeksgebied 

7


3.2 Bodem 

Volgens de bodemkaart (Stiboka, 1979) bestaat de bodem in het onderzoeksgebied 

voor meer dan 80% uit hoge zwarte enkeerdgronden (zEz21), die uit leemarm en zwak 

lemig fijn zand bestaan. Deze strekken zich uit tot ver buiten het centrale deel (Usseler 

es) van het onderzoeksgebied. Dit bodemtype wordt meestal aangetroffen op de hoger 

en dus droger gelegen zandgronden, die in gebruik zijn als akkerland. Enkeerdgronden 

zijn gronden met een niet vergraven, humushoudende bovengrond die dikker is dan 50 

cm. Deze worden doorgaans ook wel esdekken genoemd. Een esdek is ontstaan door 

het eeuwenlang opbrengen van potstalmest op de akker. De mest bestond uit plaggen 

die in de stal werden gelegd om de uitwerpselen van het gestalde vee op te vangen. 

De plaggen werden met de uitwerpselen als mest op de akker gebracht. Op deze wijze 

kon een akkercomplex op zandgrond gedurende eeuwen jaarlijks opnieuw bebouwd 

worden zonder dat de bodem uitgeput raakte. De vorming van een esdek kan 

teruggaan tot de 11 e eeuw, maar stamt meestal uit de 13 e eeuw of later. Bestond de 

mest uit bosstrooisel of grasplaggen, dan ontstond een bruin esdek. Zwarte 

enkeerdgronden wijzen op een gebruik van heideplaggen. Op deze wijze kon het land 

rond het akkercomplex gedeeltelijk ontgrond raken, terwijl de akkergrond tot ruim een 

meter opgehoogd kon worden. 

Bij opgravingen van middeleeuwse boerderijen zijn tot dusverre nog geen resten van 

potstallen aangetroffen (Vervloet, 1986). Dit leidt tot de gedachte dat aanvankelijk de 

mest en de plaggen in de open lucht met elkaar werden vermengd. De potstal wordt 

beschouwd als een relatief recente landbouwtechnische verbetering, die een 

doelmatiger gebruik van de mest mogelijk maakte. In de 18 e en 19 e eeuw bereikte het 

potstalsysteem waarschijnlijk de uiterste graad van perfectie. 

In gebieden met esdekken dient rekening te worden gehouden met een rijk 

bodemarchief. Aangezien het oorspronkelijke oppervlak vanaf de Middeleeuwen is 

opgehoogd betekent dit dat de eventueel aanwezige archeologische resten uit de 

perioden van vóór de Middeleeuwen meestal goed bewaard zijn gebleven. 

Een karakteristiek bodemprofiel van een hoge zwarte enkeerdgrond in het 

onderzoeksgebied ziet er volgens de bodemkaart als volgt uit: 

Tabel 3.1: Kenmerken en horizonten van een enkeerdgrond (Stiboka,1979) 

Horizont Diepte in cm Omschrijving 

Aanp 0-30 

Cultuurdek 

Aan2 

30-80 

B2b Oud profiel 80-110 

Zeer donkergrijs, zeer humeus, 

zwak lemig, fijn zand 

Zeer donkergrijs, zeer humeus, 

zwak lemig, fijn zand 

Donker roodbruin, zwak lemig, fijn 

zand 

BCb Oud profiel 110-130 Bruinoranje, zwak lemig, fijn zand 

C11b 130-140 Oranjegeel, zwak lemig, fijn zand 

Moedermateriaal 

C12b 

140-150 Geel, zwak lemig, fijn zand 

Door bodemvorming kunnen in het sediment vaak de volgende drie hoofdhorizonten 

worden onderscheiden (zie tabel), namelijk: de A-horizont, de B-horizont en de C- 

8


horizont. De A-horizont is een minerale of moerige horizont waarin de organische stof 

geheel of vrijwel geheel is omgezet. De B-horizont is een minerale (soms moerige) 

horizont waarin een of meer van de volgende kenmerken voorkomen: 

1. inspoeling van kleimineralen, sesquioxyden of humus uit hoger liggende 

horizonten, al dan niet in combinatie. 

2. nagenoeg volledige homogenisatie met bovendien zodanige veranderingen dat: 

a. nieuwvorming van kleimineralen is opgetreden, en/of 

b. sesquioxyden zijn vrijgekomen, of 

c. een blokkige of samengestelde prismatische bodemstructuur is ontstaan. 

De onder 1 genoemde B-horizont wordt ook wel de inspoelingshorizont genoemd. 

Sesquioxyden zijn ijzer- of aluminiumverbindingen die ontstaan door verwering van 

primaire mineralen. De onder 2 genoemde B-horizont is ter plaatse veranderd en wordt 

ook wel structuur-B genoemd. De C-horizont is een moerige of minerale laag, die 

weinig of niet is veranderd door bodemvormende processen, die een A- en B-horizont 

zouden kunnen doen ontstaan. Vaak bevindt zich aan de onderzijde van de A-horizont 

een E-horizont (ook wel uitspoelingshorizont genoemd), die door uitspoeling is verarmd 

aan humus, kleimineralen en/of sesquioxyden en is daardoor lichter van kleur. Zand uit 

de E-horizont van podzolgronden wordt wel loodzand genoemd. De kleine b staat voor 

begraven bodemlagen in verband met het aanwezige esdek. 

Andere aanwezige bodemtypen in het lager gelegen deel van het onderzoeksgebied 

zijn de veldpodzolen (op 12% van het oppervlak aanwezig), de beekeerdgronden (op 

5% van het oppervlak aanwezig) en de laarpodzolen (op 3% van het oppervlak 

aanwezig). 

3.3 Bekende archeologische waarden 

Voor het bureauonderzoek zijn de archeologische vondstmeldingen van het 

onderzoeksgebied uit het ARCHIS archief van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig 

Bodemonderzoek (ROB) geïnventariseerd. Uit dit archief blijkt dat er uit het 

onderzoeksgebied zelf geen vondstmeldingen en of archeologische terreinen bekend 

zijn. De meest nabije, ten noordoosten en twee direct aan de zuidgrens (A35) gelegen, 

vindplaatsen betreffen de waarnemingsnummers: 22211, 24374 en 24474. 

Vindplaats 22211 betreft een opgraving op de Elferink Es (fig. 1.1, pag. 3) waar 

verschillende sporen (huisplattegronden, begravingen en ontginningsgreppels), 

aardewerk en vuursteen zijn aangetroffen uit de periode Mesolithicum-Late 

Middeleeuwen. Centraal onder de 6 hectare grote es loopt een noord-zuid gerichte 

dekzandrug, waarop de grondsporen voorkomen. Deze sporen lopen naar het noorden 

door. De mesolithische bewoningsresten zijn schaars. Van de Late IJzertijd 

grondsporen is ruim ¼ hectare opgeg raven. 

Vindplaats 24374 betreft een opgraving ten behoeve van de aanleg van de A35 waar 

begravingssporen (kringgreppels), nederzettingssporen (voorraadkuil, enkele 

(paal)kuilen) aardewerk en vuursteen uit de Midden IJzertijd zijn aangetroffen. De 

ligging van de vindplaats is weergegeven bijlage 2. Op grond van het aangetroffen 

aardewerk in één van de kringgreppels, blijkt dat het om grafheuveltjes uit de Midden 

IJzertijd gaat. De nederzettingssporen komen waarschijnlijk uit dezelfde periode. 

Vindplaats 24474 betreft ook een opgraving ten behoeve van de aanleg van de A35 

waar sporen van een boerenerf met spieker, gelegen tussen twee sloten, en laat 

middeleeuws aardewerk zijn aangetroffen. De ligging van de vindplaats is 

weergegeven bijlage 2. 

9


In de directe omgeving van de Usseler es ligt de Josink Esch (fig. 1.1, pag. 3). Ook bij 

de ontwikkeling van de Josink Esch zijn archeologische sporen en vondsten 

aangetroffen uit de periode Mesolithicum-Late Middeleeuwen (ADC Rapport 128, 

2002). De resultaten van dit onderzoek zijn nog niet in Archis verwerkt. 

De Indicatieve Kaart Archeologische Waarden geeft aan dat het plangebied bestaat uit 

delen met een lage, een middelhoge en hoge archeologische verwachtingswaarde. 

Alle delen met een middelhoge tot hoge archeologische verwachtingswaarde binnen 

het plangebied onderzoeken komen voor archeologisch onderzoek in aanmerking. 

Deze verwachtingswaarde is gebaseerd op landschappelijke kenmerken van het 

terrein, zoals bodemgesteldheid en geomorfologie. Op grond van deze archeologische 

verwachtingswaarden is circa 105 hectare van het totale plangebied van 155 hectare 

onderzocht worden. 

Archeologische onderzoeksresultaten op de bovengenoemde met de Usseler es 

vergelijkbare kleinere essen en de archeologische onderzoeksresultaten bij de aanleg 

van de A35 door de Usseler es doen vermoeden dat het archeologische potentieel van 

de Usseler es wel eens zeer rijk kan zijn. 

3.4 Historische landschappelijke ontwikkeling 

Voor de historische landschappelijk ontwikkeling wordt voor een groot deel de visie van 

Ad Verlinde en van Zuidam (in Rappol, 1993) gevolgd. 

Er blijkt een duidelijke relatie te zijn tussen de geomorfologie en woonlocaties uit 

vroegere perioden. Bijna zonder uitzondering blijken, de door prehistorische en vroeghistorische 

bewoners (10 e /11 e eeuw na Chr.) uitgekozen terreinen voor bewoning, 

bewerking en begraving in Overijssel te bestaan uit: reliëfrijke oftewel hoge dekzanden 

(inclusief de later erop ontstane stuifzanden), stuwwallen en smeltwaterafzettingen. 

Niet minder dan bijna tweederde deel van Overijssel was van nature niet geschikt voor 

bewoning in de periode 6000 v. Chr. tot 1000 na Chr. Het onbewoonbare deel bestond 

uit lage dekzanden, moerassen, dalen, alsmede de meeste beek- en rivierafzettingen. 

Van het bewoonbare deel werd ruwweg de helft niet benut. De belangrijkste redenen 

daarvoor zijn: 

• Delen van de stuwwallen bestonden door de aanwezigheid van tertiaire klei en 

keileem uit te zware en te natte gronden. 

• Het ontbreken van oppervlaktewater op de stuwwal in combinatie met de 

minerale armoede van de grove zanden. 

• Geïsoleerde ligging van bewoonbare locaties temidden van onbewoonbaar 

gebied. 

Uiteindelijk resteert nog maar ruwweg 1/6 deel van het oppervlak dat geschikt is voor 

bewoning. 

De boven geschetste situatie geldt dus vooral de tijdsruimte tussen circa 6000 v. Chr. 

en 100 na. Chr. Voor het vroege Mesolithicum en het late Laat Paleoliticum (periode 

van circa 15.000-6000 v. Chr.) geldt voor zover bekend in Oost-Nederland hetzelfde 

verspreidingsbeeld. 

Voor het Vroeg- en Midden Paleolithicum (ouder dan 35.000 v. Chr.) is de aard en de 

verspreiding van vondsten anders. Er zijn geen grondsporen uit die tijd bekend. De 

enige geomorfologische eenheden aan de oppervlakte die oud genoeg zijn om er 

10


dergelijke vondsten op aan te treffen zijn de stuwwallen. Tot 1993 is pas één 

middenpaleolithisch vondstcomplex op de Overijsselse stuwwallen aangetroffen. 

Wanneer het Paleolithicum evenals de late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd buiten 

beschouwing wordt gelaten, dan resteert een tijdvak van 10.000 jaar. In die 10.000 jaar 

is de typische dekzandprovincie Overijssel qua bewoonbaarheid te karakteriseren als 

een eilandenrijk. In dat opzicht vormen Salland en Twente een geheel andersoortig 

gebied dan de grote “massieven” van de Veluwe en Drenthe. Het zijn vooral de 

langgerekte hogere zandige gronden, langs beken, rivieren en stuwwallen, die als ware 

natuurlijke wegen door het landschap vormden, die de voorkeur van de pre- en vroeg 

historische bevolking kregen. 

Landgebruik 

In de Middeleeuwen overheerste in de gebieden met hoger gelegen droge 

zandgronden de roggeverbouw. In de 5 e of 6 e eeuw verdrong de rogge de tarwe, 

omdat rogge minder eisen stelt aan de bodem en daarom redelijk gedijt op dit type 

grond. 

In minder droge zandgebieden en in andere gebieden, waar meer beekdalen 

voorkwamen, zoals in Overijssel, Drenthe en Brabant was een andere ruimtelijke 

inrichting gebruikelijk. Hier dienden de hogere zandgronden als akkers en de lagere 

zandgronden en beekdalen als wei- en hooiland. Ook werd op de lagere delen wel 

haver verbouwd. Zelfs onder natte omstandigheden bood dit gewas nog goede 

groeiresultaten. 

Vanaf de 10 e /11 e eeuw zijn in Overijssel en Drenthe ingrijpende veranderingen van 

woonlocaties, ontginningen, esaanleg en drainages begonnen. Woonplekken van de 

boerderijen werden verschoven van de hogere zandgronden naar de voet ervan. 

Woon- en begraafsporen onder esdekken dateren dan ook meestal uit de perioden 

voorafgaand aan de 10 e eeuw. De nederzettingen van de IJzertijd tot en met de 

Vroege Middeleeuwen lagen ongeveer 2 km uit elkaar en de gehuchten omvatten 

meestal 1-3 boerderijen. Ieder mini-dorpje had ongeveer 4 km² nodig. Het aantal 

boerderijen in de nederzettingen breidde zich in de 10 e /11 e eeuw aanzienlijk uit. 

Daarnaast vond er samentrekking van boerderijen in een dorpskern plaats, terwijl 

daarvoor de boerderijen verspreid lagen over het dorpsterritorium te midden van hun 

eigen akkers. In een dergelijke situatie wordt daarom wel gesproken van een overgang 

van landbinding naar burenbinding. Ook werden er nederzettingen gesticht in tot 

dusverre onontgonnen gebieden. Hoe de onderlinge samenhang van genoemde 

ontwikkelingen is geweest en waardoor ze in gang zijn gezet staat allerminst vast. 

Gezien het grote aantal nieuwe nederzettingen en ontginningen is de veronderstelling 

van een aanzienlijke bevolkingstoename sinds de 10 e eeuw onvermijdelijk. De 

toename van de gemiddelde bedrijfsvoering lijkt te wijzen op vergroting van de 

agrarische productie als gevolg van technische verbeteringen. De inlijving in het 

Frankische Rijk heeft naar het zich laat aanzien het realiseren van agrarische 

overschotten bewerkstelligd en tevens noodzakelijk gemaakt, vanwege de 

economische verplichting bij te dragen aan de instandhouding van de staat. Dit 

gebeurde door middel van de uitgifte van privileges via het grootgrondbezit en door het 

leenstelsel. De ontwikkeling van kernnederzettingen is wellicht te danken aan de 

gewijzigde akkerbouw, die leidde tot grotere akkers en verhoogde opbrengsten. 

Burenbinding was wenselijk in verband met de bouwdwang, het binnenhalen van de 

oogst en stoppelbeweiding. 

11


Plaggenbemesting 

Kenmerkend voor de laat middeleeuwse landbouw op de zandgronden is de 

plaggenbemesting. De introductie van plaggenbemesting hing samen met de overgang 

op een veel intensievere vorm van akkerbouw, de zogenaamde “eeuwige 

roggeverbouw”. Hierbij werd in oktober rogge ingezaaid, in augustus van het jaar erop 

geoogst en in oktober opnieuw ingezaaid, zodat de akkers per jaar slechts twee 

maanden braak lagen. Braakligging in de winter kwam in de Middeleeuwen vaker voor, 

waarbij een zomergraan zoals haver, gerst of vlas als tussengewas werd gebruikt. De 

precieze samenhang tussen de overschakeling op plaggenbemesting en de eeuwige 

roggebouw is niet bekend. Als redenen worden genoemd het op peil houden van de 

vruchtbaarheid van de akkerbodems bij uitbreiding van het akkerareaal, maar ook 

vergroting van het vochthoudend vermogen zou, vooral op de drogere zandgronden, 

van belang zijn geweest. 

Hoe het ook zij, plaggenbemesting en eeuwige roggebouw werden tussen de 10 e en 

de 14 e eeuw op grote schaal ingevoerd. De akkers bleven door deze bemesting 

permanent in gebruik. In Drenthe en Twente worden ze essen genoemd. 

Het gebruik van de karploeg met meerdere ingespannen dieren maakte het maken van 

bochten moeilijker. Om die reden ging men bij nieuwe ontginningen over tot de aanleg 

van zeer lange percelen. Op grond hiervan kunnen oudere delen van de essen worden 

onderscheiden van de uitbreidingen uit latere tijd. Wanneer lange, smalle percelen in 

dezelfde richting liggen, vaak aansluiten op de boerderijen en stuk voor stuk vanaf één 

zijde bereikbaar zijn spreekt men van éénstrepige essen. Deze komen met name voor 

in gebieden met een regelmatig hellend reliëf, zoals bijvoorbeeld op de flanken van 

stuwwallen. 

Ontbossing 

Vanaf de Middeleeuwen vindt er een grootschalige aantasting van het bosbestand 

plaats. Hierdoor werden vanaf de Late Middeleeuwen aaneengesloten bossen een 

zeldzaamheid. Heidevelden en graslanden domineerden voortaan het landschap. 

De bosbegroeiing werd aangetast door de aanleg van permanente akkers. Door de 

overbeweiding kon geen herstel van de bosvegetatie plaatsvinden. Daarnaast leverden 

de bossen bouwmaterialen en andere geriefmaterialen. Hout diende als brandstof voor 

verwarming, de bakoven en voor de productie van houtskool ten behoeve van de 

ijzersmelterij en de ijzerbewerking. Op veel plaatsen waren de gevolgen rampzalig. Er 

ontstonden zandverstuivingen, waardoor soms zelf verplaatsing van hele dorpen 

noodzakelijk werd. 

Verkaveling 

Esnederzettingen vormen een aanpassing aan gebieden met een onregelmatig reliëf, 

waar slechts beperkte, hogere en daardoor drogere delen van het terrein geschikt 

waren als akkerland. Die geschiktheid werd nog versterkt vanwege de grotere 

humusrijkdom, veroorzaakt de oorspronkelijke loofwoudvegetatie (bruine bosbodems 

of moderpodzolen). Het grasland lag in de meer uitgestrekte lagere terreindelen. Voor 

de bouw van boerderijen werd over het algemeen voor een situering bij de gronden die 

het meest intensief in gebruik waren gekozen, dus tussen akkerland en grasland, daar 

waar water op bereikbare afstand of in de diepte kon worden gewonnen. 

Het oudste permanente akkerland moet trouwens meestal in een zone buiten de essen 

worden gezocht, bij de betrekkelijk grote onregelmatig blokvormige en omwalde 

huiskampen, waarop de oudste boerderijen zijn te vinden. 

12


In Twente komen vooral veel esnederzettingen in de vorm van een kransesdorp voor. 

Deze zijn gelegen op vrij grote, maar betrekkelijk lage geïsoleerde zandopduikingen, 

die bijna helemaal door de es in beslag worden genomen. De es wordt geheel door 

boerderijen omkranst. Dit is de meest gunstige bewoningsvorm wanneer de es door 

grasland is omringd en omsloten wordt door woeste grond. 

Het kransesdorp van de Usseler es bij Enschede wordt beschouwd als het prototype 

van de oorspronkelijke occupatievorm. Rond de es is een zone met huiskampen 

aanwezig, waarop de boerderijen staan. In deze krans moet waarschijnlijk het oudste 

permanente akkerland gezocht worden. De es is waarschijnlijk pas later in gebruik 

genomen. De bezitsspreiding van het akkerland op de es is gering. Het ligt meestal 

geconcentreerd in de buurt van de boerderij. Dat wijst erop dat de hoeven ter plaatse al 

aanwezig waren toen de es werd opgedeeld. Opvallend is de éénstrepige verkaveling, 

die eveneens met een individuele occupatie vanaf de randen in verband kan worden 

gebracht. Anderzijds werkte de regelmatige afhelling deze structuur in de hand. 

In veel gevallen is de krans later secundair ontstaan, bijvoorbeeld als gevolg van een 

verhoogde ontginningsactiviteit door toename van de bevolking. Verspreiding vond 

plaats vanuit een kern of flank, of door het verplaatsen van hoeven naar de onderzijde 

van de es. Deze nieuwe boerderijen hebben vaak regelmatiger huiskampen of ze 

ontbreken. De boerderijen staan dan op de rand van de es. 

Uit bovenstaand verhaal blijkt dat door de gunstige landschappelijke ligging (relatief 

hoog) van het plangebied, de vele historische ontwikkelingen en de vorming van 

esdekken in het algemeen en van de Usseler es in het bijzonder er mogelijk een groot 

archeologisch potentieel te verwachten is. 

13


4 Resultaten veldonderzoek 

4.1 Inleiding 

Op alle akkerpercelen is een oppervlaktekartering uitgevoerd. Het totaal belopen 

oppervlak bedraagt ongeveer 72 hectare. De onderzochte percelen zijn onderverdeeld 

in 47 vakken (bijlage 2). 

Voor het booronderzoek zijn in eerste instantie 499 edelmanboringen uitgevoerd 

(bijlage 3). Voor het nader onderzoek ten behoeve van de waardering zijn 62 boringen 

uitgevoerd. Om tot 25 cm in het schone zand (C-horizont) te reiken moest er tussen 0,5 

m en 1,60 m diep worden geboord. Op de enkeerdgronden (grootste deel van het 

onderzoeksgebied) is tussen de 1,0 m en 1,60 m diep geboord. Het totaal aantal 

uitgevoerde boringen is lager dan begroot, doordat het te onderzoeken oppervlak na 

aftrek van de erven en wegen kleiner is geworden. De benodigde tijdsduur voor de 

begrote boringen is echter geheel benut voor de uitgevoerde boringen. De uitvoering 

van de boringen kostte veel meer tijd dan geschat, omdat er relatief diep moest worden 

geboord op de enkeerdgronden. Het oppervlak waarop archeologische vondsten zijn 

aangetroffen was veel groter dan verwacht en ook het aantal vondsten was relatief 

groot. Hierdoor moest een groter gebied veel intensiever gezeefd worden, wat 

eveneens veel meer tijd vergde. Op grond van de boringen is een oost-west profiel 

gemaakt, waarbij in het bovenste deel van het profiel de bodemkundige en in het 

onderste deel van het profiel de lithologische (gesteentesoort/grondsoort) informatie is 

weergegeven (bijlage 4). 

Hieronder worden de resultaten met betrekking tot de geologie, geomorfologie, reliëf, 

bodem en archeologie besproken. De resultaten worden in de volgende paragrafen per 

deelgebied besproken, waarvan de ligging is weergegeven in figuur 4.1. 

Figuur 4.1: Indeling onderzoeksgebied Usseler es 

14


4.2 Geologie, geomorfologie en reliëf 

Van west naar oost gaand kunnen er op grond van het reliëf drie gebieden worden 

onderscheiden: Het westelijke gebied met een hoogte tussen 29,50-31,00 m + NAP 

(fig. 4.1). Het centrale gebied (Usseler es) met een hoogte tussen de 31,00-36,50 m + 

NAP, waarbij het hoogste punt op het midden van de es is gelegen en de randen van 

de es op ongeveer 31,00 m + NAP liggen. Het oostelijke gebied met een hoogte tussen 

de 29,00-31,00 m + NAP. Bijlage 4 geeft een indruk van het aanwezige reliëf in het 

westelijke en centrale gebied. Ter beoordeling of het paleoreliëf (het aanwezige reliëf 

voor de aanleg van het esdek) verschilt van het huidige aanwezige reliëf is een 

paleoreliëfkaart van het onderzoeksgebied gemaakt (bijlage 9). Hiervoor is de dikte van 

het esdek afgetrokken van de gemeten maaiveldhoogte. Het paleoreliëf komt in grote 

lijnen overeen met het huidige reliëf, voor zover er sprake is van de aanwezigheid van 

slechts 1 esdek (zie paragraaf 4.6) . 

Uit het booronderzoek blijkt, dat er een grote overeenkomst bestaat tussen het 

oostelijke en westelijke gebied. Hier komen binnen 1,5 m -mv zwak tot matig siltige, 

goed gesorteerde fijnzandige (150-210 µm) afzettingen voor, die tot de Formatie van 

Twente behoren. Plaatselijk komen leem en/of veenlagen voor. In het centrale gebied 

komen binnen 1,5 m –mv, onder het antropogene esdek (50-80 cm dik), slecht 

gesorteerde zwak tot matig siltige, vaak iets tot sterk grindhoudende, fijnzandige tot 

matig grofzandige afzettingen voor. In de onderste lagen bevinden zich vaak stenen en 

keien. Deze afzettingen behoren tot de Formatie van Twente en de Formatie van 

Drenthe. Gezien de lithologie en de vorm betreft het een door het landijs 

gemodelleerde/gestuwde grondmorene (F. v. Drenthe) met in de toplaag een menging 

van grondmorene en dekzand (F. v. Twente). De slechte gesorteerdheid van het 

dekzand en de grindhoudendheid geven deze vermenging aan. 

Het lithologische profiel A-A’ (bijlage 4) laat een dwarsdoorsnede zien van het 

westelijke gebied en het centrale gebied. Ten westen van boring 65 bevinden zich 

fijnzandige en goed gesorteerde afzettingen (noordelijke dekzandrug) van de Formatie 

van Twente en ten oosten van boring 65 bevinden zich matig fijnzandige tot matig 

grofzandige (iets grindhoudend) en slecht gesorteerde afzettingen van de Formatie van 

Drenthe met een kleine bijmenging van de Formatie van Twente. In het zuidelijke deel 

van het centrale gebied gaan bovengenoemde zandige afzettingen over in lemige 

afzettingen (mogelijk keileem). Langs de noordelijke rand van het centrale gebied gaan 

de zandige afzettingen over in groene kleiige afzettingen (mogelijk ook keileem). 

Gezien de groene kleur van de klei is het niet uitgesloten dat het tertiaire klei betreft die 

tot de Formatie van Dongen behoort. Deze klei komt lokaal aan het oppervlak voor. 

Waarschijnlijk is deze klei door het landijs opgenomen (ook wel “lokaalmorene” 

genoemd) en hier weer afgezet. 

Geomorfologisch gezien bestaat het centrale gebied uit een hoge grondmorene, waar 

aan de top een geringe vermenging met dekzand is opgetreden. Deze is afgedekt door 

een oudbouwlanddek (50-80 cm dik). Het droge dal (2R3) in het centrale gebied is 

vaag te herkennen als een drassige depressie. Het westelijke gebied bestaat uit een 

zwakgolvend dekzandlandschap, waarbinnen twee dekzandruggen met een 

oudbouwlanddek en een dekzandkopje liggen. Het oostelijk gebied bestaat uit een 

zwakgolvend dekzandlandschap met laagten. 

15


4.3 Bodem 

Het westelijke gebied 

Dit gebied bestaat uit een associatie van overwegend enkeerdgronden met 

laarpodzolen en veldpodzolen. Op de noordelijke dekzandrug is het enkeerddek 50-60 

cm dik, waaronder een al dan niet intacte moderpodzol aanwezig is. Voor het 

noordelijke lagere deel van deze dekzandrug geldt dat er ook veldpodzolen aanwezig 

zijn (zie bodemkundig profiel A-A’, bijlage 4). Op de zuidelijke dekzandrug is het 

enkeerddek 50-80 cm dik, waaronder een al dan niet intacte moderpodzol aanwezig is. 

De B-horizont van de moderpodzolen op de beide dekzandruggen is minder sterk 

ontwikkeld dan die in het centrale gebied. Dit kan worden verklaard door de lagere 

ligging van de dekzandruggen en hogere grondwaterstanden, waardoor de B-horizont 

zich minder diep kan ontwikkelen. 

De laarpodzolen en veldpodzolen met een al dan niet intact bodemprofiel bevinden 

zich in de lagere terreindelen tussen de dekzandruggen, waarbij de laarpodzolen hoger 

gelegen zijn dan de veldpodzolen. 

Het centrale gebied 

Dit gebied (Usseler es) bestaat geheel uit hoge zwarte enkeerdgronden. Het humeuze 

esdek (Aan= antropogene A-horizont) heeft ten noorden van de Haaksbergerstraat een 

dikte van 50-80 cm en ten zuiden van de Haaksbergerstraat een dikte van 50-60 cm 

(zie bodemkundig profiel A-A’, bijlage 4). De bovenste 30-40 cm (ploeghorizont) van 

het enkeerddek heeft meestal een bruinzwarte kleur. Van 40-80 cm is de kleur van het 

enkeerddek grijszwart. In deze laag zijn gebleekte zandkorrels aanwezig, die afkomstig 

zijn van de op de heide gestoken plaggen voor de plaggenbemesting, maar in het 

bodemprofiel zelf is geen E-horizont aanwezig. 

Onder het esdek zijn vrijwel intacte moderpodzolen (holtpodzolgrond) aanwezig, die 

vroeger bruine bosgronden werden genoemd. Er is dus sprake van een ouder 

begraven bodemprofiel onder het enkeerddek. Aan de onderzijde van het enkeerddek 

is op de overgang naar de moderpodzol een begraven bodemoppervlak (Ahb) 

waargenomen. De bruine bosgronden zijn voor de ontbossingen ontstaan onder een 

bosvegetatie van vooral loofbos. Het is een goed en vruchtbaar bodemtype. 

Tabel 4.1 geeft een standaard bodemprofiel weer van een enkeerdgrond met begraven 

moderpodzol, zoals deze in het onderzoeksgebied is aangetroffen in het centrale 

gebied (volgens de bodemkundige indeling van De Bakker en Schelling, 1989). 

Tabel 4.1: Enkeerdgrond op begraven moderpodzol (holtpodzol) 

Horizont Diepte in cm Omschrijving 

Aa1p 0-30 

Cultuurdek 

Aa2 

30-60 

Ahb 

Bwsb 

Begraven 

bodemoppervlak 

Begraven 

Structuur-B 

16 

60-70 

70-90 

Zwart, zeer humeus, zwak lemig, fijn 

zand 

Grijszwart, matig humeus, zwak 

lemig, fijn zand 

Donkerbruin, matig humeus, zwak 

lemig, fijn zand 

Bruin tot grijsgeelbruin, zwak 

humeus, zwak tot matig lemig, iets 

grindhoudend fijn zand


BC 

Begraven 

BC-horizont 

17 

90-110 

C Moedermateriaal 110-120 

Bruinoranje tot oranje, zwak tot 

matig lemig, grindhoudend fijn tot 

matig fijn zand 

Geel, zwak tot matig lemig, 

grindhoudend fijn tot matig fijn zand 

In het centrale gebied is in ongeveer 30% van de boringen het oude bodemoppervlak 

aanwezig dat niet door menselijke activiteit is verstoord. Gezien de donkerbruine kleur 

en de homogene samenstelling van deze laag lijkt het geen oude akkerlaag te zijn. Het 

was moeilijk om het oude bodemoppervlak in de boringen te herkennen. Vanwege de 

gebruikte boorkopdiameter (door programma van eisen voorgeschreven) komt de 

opgeboorde grond relatief sterk verdraaid en gemengd naar boven. Door de menging 

van de grond en het feit dat deze direct gezeefd wordt, is er geen goed zicht op het 

totale beeld van het bodemprofiel. Hierdoor is het vaak niet duidelijk of er op de 

overgang van de enkeerdgrond (grijszwart van kleur) naar de begraven moderpodzol 

sprake is van een 10-20 cm dikke oude Ah-horizont dan wel Bws-horizont (donkerbruin 

van kleur). De B-horizont van de moderpodzol heeft een dikte van 20-70 cm (bruin tot 

grijsbruin van kleur), waaronder de C-horizont is gelegen. 

Langs de noorden oostrand van het centrale gebied is het humeuze opgebrachte 

antropogene dek soms minder dan 50 cm dik en is er dus geen sprake van een echte 

enkeerdgrond. Ook is de B-horizont hier veel dunner (10-20 cm) of ontbreekt zelfs 

geheel, zodat er sprake is van een AC-profiel. Het aanwezige bodemtype behoort hier 

tot de laarpodzolen. Ook op de top van de Usseler es komen enkele zones voor waar 

het humeuze dek 40-50 cm dik is en waar door verploeging tevens een deel van de Bhorizont 

is verdwenen. Bodemkundig gezien is ook hier sprake van een laarpodzol. 

Het oostelijke gebied 

Dit gebied bestaat uit laarpodzolen en beekeerdgronden. Het humeuze opgebrachte 

antropogene dek is bij beide bodemprofielen 30-50 cm dik. Onder het humeuze dek (Ahorizont) 

van de laarpodzol bevindt zich een B-horizont van 10-30 cm. De B-horizont is 

bij de laarpodzol vaak door verploeging verdwenen, waardoor hier alleen nog sprake is 

van een AC- profiel. Beekeerdgronden worden gekenmerkt door een AC- profiel. Door 

de lage ligging (hoge grondwaterstanden) is geen B-horizont ontwikkelt. Laarpodzolen 

met een AC-profiel worden op grond van hun hogere ligging onderscheiden van 

beekeerdgronden. 

4.4 Archeologische resultaten oppervlaktekartering 

Voor de oppervlaktekartering zijn alle aanwezige akkerpercelen belopen. In totaal is 72 

hectare onderzocht die zijn opgedeeld in 47 vakken (bijlage 2), waarbij 88 

vondstnummers zijn uitgegeven (bijlage 5). De vondstzichtbaarheid varieerde van 

slecht tot goed. Op een klein deel van de akkers lag veel maisafval of stond veel 

onkruid waardoor de zichtbaarheid slecht was. Het grootste deel van de akkers 

bestond uit ongeploegde maisstoppelvelden met een matige zichtbaarheid. Vooral op 

de nieuw ingezaaide akkers met wintertarwe was de zichtbaarheid goed. Aan het begin 

van het veldonderzoek in december 2003 was de grond vrij droog en niet zo goed 

uitgeregend (voorwaarde voor een goede vondstzichtbaarheid). In de tweede helft van 

januari 2004 nam de vondstzichtbaarheid na heftige regenval toe. Op een paar 

percelen waar voorheen niets was waargenomen waren nu enkele vondsten zichtbaar. 

Over het algemeen lag er zeer weinig vondstmateriaal aan het oppervlak. Het meeste


materiaal bestond uit post middeleeuws aardewerk en puin uit de 19 e -20 e eeuw. 

Aardewerk ouder dan de Middeleeuwen is op 1 vondst na niet aangetroffen, wat zeer 

opvallend is gezien de resultaten van de boorkartering. Er lag zeer weinig aardewerk 

uit de Vroege tot Late Middeleeuwen en de16 e -18 e eeuw aan het oppervlak. Het 

meeste aangetroffen aardewerk kan worden beschouwd als mestaardewerk. Dit 

aardewerk is met de mest mee opgebracht en heeft dus geen archeologische 

indicatieve waarde voor de plek zelf. Het aangetroffen aardewerk uit de 9 e -12 e eeuw 

duidt mogelijk op bewoning ter plekke. Dit aardewerk is relatief hard gebakken en met 

granietgruis gemagerd. 

Naast aardewerk is voornamelijk vuursteen waargenomen. Op sommige percelen was 

relatief veel vuursteen aanwezig (komt van nature voor in de hier aanwezige zandige 

keileem). Een deel van het vuursteen is mogelijk ten gevolge van het steken van 

plaggen voor de plaggenbemesting van elders meegekomen. Op het hogere deel van 

de gestuwde keileemrug (centrale gebied) is, waarschijnlijk vanwege de geringe dikte 

(vaak minder dan 50 cm) van het esdek vuursteen aangeploegd. Hieronder volgt per 

deelgebied een globale beschrijving van de aangetroffen oppervlaktevondsten. 


In dit gebied zijn zeer weinig oppervlaktevondsten gedaan. Meer dan de helft van het 

gebied bestaat uit grasland waarop geen oppervlaktekartering kon worden uitgevoerd. 

Alleen op de zuidelijke dekzandrug (vak 20 en 22) en op de percelen direct ten 

noorden (Vak 18 en 19) en ten zuiden (vak 21) van deze rug is wat laat middeleeuws 

(14 e -15 e eeuw) en post-middeleeuws vondstmateriaal waargenomen. In vak 21 is 

tevens een Romeinse scherf en een vuursteen afslag verzameld (vondstnummer 25, 

bijlage 5). 


In dit gebied ligt zeer weinig aardewerk aan het oppervlak. Het aardewerk stamt vooral 

uit de 19 e -20 e eeuw. In de zone direct ten noorden (vak 26, 27, 29, 30, 32, 35, 36 en 

39) en ten zuiden (vak 45-47) van de Haaksbergerstraat is wat vroeg- tot laat- 

middeleeuws (9 e -15 e eeuw) en post-middeleeuws (16 e -18 e eeuw) aardewerk 

aangetroffen. Opvallend zijn de drie vondsten van middeleeuws aardewerk (9 e -12 e 

eeuw) in vak 11 die pas na zware regenval zichtbaar waren. De vondsten 85 en 86 

liggen dicht bij elkaar en bevinden zich onderaan de helling, waar het esdek slechts 30 

cm dik is. Het feit dat er bijna geen aardewerk uit de 9 e -12 e eeuw is aangetroffen, doet 

vermoeden dat het aardewerk uit een vindplaats omhoog is geploegd en niet via de 

helling naar beneden is gespoeld. 

In het gehele gebied komt vuursteen voor. Het grootste deel van het vuursteen bestaat 

uit natuurlijk, onbewerkt vuursteen. Ten westen van de Ruilverkavelingsweg (loopt van 

noord naar zuid over het hoogste deel van de rug) ligt vrij weinig en ten oosten van de 

Ruilverkavelingsweg ligt relatief veel vuursteen aan het oppervlak. Het meeste 

bewerkte vuursteen is aangetroffen op het hoogste deel van de gestuwde keileemrug 

(bijlage 9). Dit hogere en relatief vlakke deel bevindt zich vooral in het gebied tussen 

de Ruilverkavelingsweg en de oostelijke perceelsgrens van de vakken 12-15, 33 en 34 

en de eerste helft van de vakken 8-10 (bijlage 2). Het esdek is hier vaak slechts 30-50 

cm dik. Waarschijnlijk is bij het (diep)ploegen bewerkt vuursteen van een hier gelegen 

vindplaats omhoog geploegd. Een deel van het omhoog geploegde vuursteen zal door 

erosie en het herhaalde ploegen voornamelijk in oostelijke richting hellingafwaarts zijn 

18


getransporteerd (vakken 16, 37-39). Waarschijnlijk is ook een deel van het vuursteen 

(vakken 1 en 25) in westelijke richting hellingafwaarts getransporteerd. 

Ten zuiden van de Haakbergerstraat is ook ten westen (vak 47) en ten oosten (vakken 

45 en 46) van de Ruiverkavelingsweg relatief veel bewerkt vuursteen aangetroffen. 

Waarschijnlijk is op het hoge deel (Ruilverkavelingsweg) vuursteen van een vindplaats 

omhoog geploegd (esdek 40-60 dik). Het meeste bewerkte vuursteen bevindt zich aan 

de westzijde van de Ruilverkavelingsweg en is deels hellingafwaarts getransporteerd. 

In de lager gelegen westhoek van vak 47 is relatief veel bewerkt vuursteen 

aangetroffen. Mogelijk is hier ook vuursteen van een vindplaats omhoog geploegd 

gezien de geringe dikte (40-50 cm) van het esdek. 


Het noordoostelijke deel van dit gebied bestond geheel uit grasland zodat hier geen 

oppervlaktekartering kon worden uitgevoerd. Alleen in het zuidwestelijke deel van dit 

gebied is een oppervlaktekartering uitgevoerd. In het oostelijke gebied is relatief veel 

bouwpuin aangetroffen, waarbij de grootste puinconcentraties op de westelijke helft 

van de vakken 40 en 41 zijn aangetroffen. In vergelijking tot de andere gebieden is in 

het oostelijk gebied het meeste aardewerk aangetroffen (bijlage 2 en bijlage 5). Bij de 

oppervlaktekartering is zowel vroeg- (9 e -11 e eeuw), laat- (12 e -15 e eeuw) en post- 

middeleeuws aangetroffen. Vooral in vak 40 is veel aardewerk uit de 9 e -12 e eeuw 

aangetroffen (bijlage 2). Een groot deel van dit aardewerk is aangetroffen op het 

onderste deel van de zuidelijke helft van vak 40. Vondstnummer 88 geeft een 

vondstconcentratie van dit aardewerk weer in vak 40 (bijlage 5). De relatief grote 

hoeveelheid aardewerk uit de 9 e -12-e eeuw in vak 40 doet vermoeden dat hier een 

archeologische vindplaats uit deze periode aanwezig is. Het esdek is hier slechts 30-50 

cm dik, zodat bij aanwezigheid van een vindplaats aardewerk makkelijk omhoog 

geploegd kan worden. De vondstconcentratie van aardewerk uit de 9 e -12 e eeuw 

(vondstnummer 88) in vak 40 ligt aan de rand van een drassige laagte (bijlage 2), wat 

eigenlijk een vreemde plek is om zoveel vondstmateriaal te vinden. Meestal wordt het 

vondstmateriaal op het wat hoger gelegen deel van het terrein aangetroffen. Het is niet 

duidelijk of deze drassige laagte natuurlijk is of kunstmatig. In het geval dat het om een 

kunstmatig aangelegde laagte gaat die uit dezelfde periode stamt als het verzamelde 

aardewerk is er mogelijk sprake van een relatie tussen de laagte en het aardewerk 

(misschien klei gewonnen voor fabricage van aardewerk?). 

4.5 Archeologische resultaten boorkartering 

In 41% (232 boringen) van de in totaal uitgevoerde 561 boringen zijn archeologische 

indicatoren aangetroffen (bijlage 6). De meest voorkomende indicatoren zijn: 

aardewerk, bewerkt vuursteen en houtskool. Daarnaast zijn ook huttenleem, bot, 

baksteen, (metaal)slakken, kooltjes, sintels en zwarte schilfers aangetroffen. De zwarte 

schilfers zijn mogelijk te beschouwen als een soort verbrandingsresidu. 

Wanneer alleen het bewerkt vuursteen en aardewerk als indicatief worden beschouwd 

voor de aanwezigheid van een archeologische vindplaats, dan zijn in 25% van de 

boringen (141 stuks) archeologische indicatoren aangetroffen. De aangetroffen 

aardewerkfragmenten zijn meestal niet groter dan één of enkele vierkante centimeters. 

Het aardewerk is in de meeste gevallen relatief zacht en kan vaak makkelijk tussen de 

vingers worden verpulverd. Tussen het aangetroffen vuursteen zitten weinig 

gebruiksvoorwerpen. In de meeste gevallen betreft het afslagen en brokken. De 

gedetermineerde en gedateerde indicatoren zijn beschreven in bijlage 5. 

19


De in bijlage 3 weergegeven indicatoren (wat aardewerk en vuursteen betreft) zijn bijna 

allemaal aangetroffen in de B-horizont en/of C-horizont van de bodem (zie ligging 

indicatoren in het bodemkundig profiel A-A’, bijlage 4). Dit betekent dat de aangetroffen 

indicatoren zich grotendeels in situ bevinden (ongestoorde ligging), waardoor de 

indicatoren de ligging van een archeologische vindplaats vrij goed weergeven. 

Indicatoren in de Aan-horizont (cultuurdek) zijn meestal verploegd en/of via bemesting 

opgebracht. Vaak is waargenomen dat de B-horizont indicaties gaf voor (pre-) 

historische bewoning. Deze indicaties waren kleurveranderingen en/of 

structuurveranderingen die vrijwel zeker op de aanwezigheid van archeologische 

grondsporen duiden. Uitgaande van het feit dat de begraven A-horizont (Ahb, voor 

zover aanwezig) onder het esdek het oude oppervlak aangeeft waarop geleefd moet 

zijn, is het vreemd dat er weinig tot geen aardewerk en vuursteen in de onderkant van 

het esdek en/of Ahb-horizont en zelfs in de bovenste helft van de B-horizont zijn 

aangetroffen. Het meeste aardewerk en vuursteen werd aangetroffen in de onderkant 

van de B-horizont en de bovenkant van de C-horizont. De oorzaak van het ontbreken 

van aardewerk en vuursteen in deze lagen kan mogelijk deels worden verklaard door 

de aanwezigheid van een ouder esdek. Het oudere esdek heeft ongeveer dezelfde 

bruine kleur en lithologische samenstelling als de B-horizont van de holtpodzol, 

waardoor beide lagen in de megaboor niet van elkaar te onderscheiden zijn. Volgens 

de archeoloog H. Scholten-Lubberding (mondelinge mededeling) is het een 

gebiedsspecifiek fenomeen dat zich vooral in Twente voordoet. De aanwezigheid van 

een tweede en ouder esdek heeft invloed op de conservering en herkenbaarheid van 

de archeologische grondsporen. Mogelijk kan door nader onderzoek in de vorm van 

een proefsleuven worden vastgesteld waar een ouder esdek aanwezig is. 

Het is niet uit te sluiten dat de gestuwde grondmorene al werd bewoond voordat het 

dekzand erop werd afgezet. In dat geval is er mogelijk een bewoningsniveau aanwezig 

op de overgang van grondmorene naar dekzand waar vuursteenvondsten uit het Vroeg 

Paleolithicum tot en met het begin van het Laat Paleolithicum zijn te verwachten. 

Zoals verwacht zijn de meeste archeologische indicatoren aangetroffen op de wat 

hoger gelegen delen van het gebied, die bij uitstek geschikt zijn voor bewoning 

(vergelijk bijlage 3 en figuur 3.1). De meeste archeologische indicatoren zijn 

aangetroffen op de gestuwde grondmorene van het centrale gebied (Usseler es) en de 

dekzandruggen van het westelijke gebied. Daarnaast zijn ook op een dekzandkopje in 

het westelijke gebied en op de dekzandwelvingen in het oostelijke gebied enkele 

indicatoren aangetroffen. Hieronder volgt per gebied een overzicht van de procentuele 

verhoudingen tussen boringen met indicatoren en het totale aantal boringen per 

deelgebied, die het bovengeschetste beeld ondersteunen. In tabel 4.2 is het aandeel 

boringen met archeologische indicatoren per deelgebied weergegeven. 


In dit gebied zijn 210 boringen uitgevoerd, waarbij in 50 boringen indicatoren zijn 

aangetroffen. In 20 boringen is bewerkt vuursteen en/of aardewerk aangetroffen (al 

dan niet met andere indicatoren samen). Daarnaast zijn in 30 boringen, buiten de 

bovengenoemde boringen, nog andere indicatoren aangetroffen (voornamelijk 

houtskool). Wanneer de aanwezige indicatoren worden uitgesplitst naar aanwezigheid 

op de zuidelijke dan wel noordelijke dekzandrug, dan ontstaat een geheel ander beeld. 

Op de zuidelijke dekzandrug zijn 42 boringen uitgevoerd, waarbij in 26 boringen 

indicatoren zijn aangetroffen. In 12 boringen is vuursteen (1 keer) en/of aardewerk 

aangetroffen (al dan niet met andere indicatoren samen). Daarnaast zijn in 14 

20


boringen, buiten de bovengenoemde boringen, nog andere indicatoren aangetroffen 

(voornamelijk houtskool. Op de noordelijke dekzandrug zijn 37 boringen uitgevoerd, 

waarbij in 18 boringen indicatoren zijn aangetroffen. In 5 boringen is aardewerk 

aangetroffen (al dan niet met andere indicatoren samen). Daarnaast zijn in 13 

boringen, buiten de bovengenoemde boringen, nog andere indicatoren aangetroffen 

(voornamelijk houtskool). 


In dit gebied zijn 301 boringen uitgevoerd, waarbij in 183 boringen indicatoren zijn 

aangetroffen. In 119 boringen is bewerkt vuursteen en/of aardewerk aangetroffen (al 

dan niet met andere indicatoren samen). Daarnaast zijn in 64 boringen, buiten de 

bovengenoemde boringen, nog andere indicatoren aangetroffen (voornamelijk 

houtskool). 


In dit gebied zijn in totaal 50 boringen uitgevoerd. Vanwege de ruimtelijk afwijkende 

ligging (bijlage 3) en ongunstige landschappelijke situatie van het noordoostelijke deel 

is alleen naar de archeologische potentie van het landschappelijk gunstig gelegen 

zuidwestelijke deel gekeken. Hier zijn 31 boringen uitgevoerd, waarbij in 3 boringen 

indicatoren zijn aangetroffen. In 2 boringen is aardewerk aangetroffen (al dan niet met 

andere indicatoren samen). Daarnaast is in 1 boring, buiten de bovengenoemde 

boringen, nog huttenleem als indicator aangetroffen. 

Tabel 4.2: Aandeel boringen met archeologische indicatoren per deelgebied 

Totale gebied 

(n = 561) 

Westelijke gebied 

(n = 210) 

Zuidelijke dekzandrug 

(n = 42) 

Noordelijke dekzandrug 

(n = 37) 

Centrale gebied 

(n = 301) 

Oostelijke gebied 

(n = 31) 

Met alle indicatoren 

(in %) 

21 

Met indicatoren vuursteen 

en aardewerk (in %) 

41% 25% 

24% 10% 

62% 28% 

49% 14% 

61% 40% 

10% 6% 

Het eerste dat opvalt in tabel 4.2 is het hoge percentage (41%) boringen met alle 

indicatoren in het totale gebied. Ook als alleen de indicatoren vuursteen en/of 

aardewerk worden bekeken is dit percentage (25%) hoog. Uit ervaring kan worden 

gezegd, dat dit een zeer hoog percentage is voor een zo groot (105 hectare) en 

landschappelijk gezien divers gebied bij een IVO verkende fase. 

Uit tabel 4.2 blijkt verder dat op de landschappelijke elementen die voor bewoning het 

meest geschikt zijn ook de hoogste percentages indicatoren zijn aangetroffen. Op de 

dekzandruggen in het westelijke gebied betreft het percentage boringen met alle 

indicatoren voor de zuidelijke dekzandrug 62% en voor de noordelijke dekzandrug 

49%. Voor dezelfde situatie ligt het percentage voor de gestuwde grondmorene uit het 

centrale gebied 61%. Bij alle drie de landschapselementen ligt het percentage ruim 

boven het gemiddelde percentage van het totale gebied (41%).


Op grond van het gedateerde aardewerk en vuursteen (bijlage 5) zijn gebieden 

aangegeven waar bepaalde concentraties van nederzettingssporen uit verschillende 

archeologische tijdvakken worden verwacht (bijlage 7). Dit betekent niet dat er buiten 

deze gebieden geen archeologische sporen verwacht worden (zie ligging indicatoren, 

bijlage 3 en datering indicatoren, bijlage 5). Daarnaast zijn in het centrale gebied, op 

grond van de aangetroffen slakken, sintels, houtskool en schilfers, twee locaties 

onderscheiden waar mogelijk metaalbewerking heeft plaatsgevonden en/of 

metaalsmeltovens kunnen hebben gestaan. 

Gebieden met vondsten uit de volgende archeologische tijdvakken zijn onderscheiden: 

Paleolithicum-Bronstijd, IJzertijd-Romeinse Tijd en Middeleeuwen. Dit betekent niet dat 

er binnen deze gebieden geen sporen uit andere archeologische tijdvakken aanwezig 

kunnen zijn. Er zijn alleen geen indicatoren aangetroffen die dit kunnen bevestigen. Het 

gebied waarbinnen paleolithische tot en met Bronstijdsporen worden verwacht is 

geheel gebaseerd op de datering van het vuursteen. Het overgrote deel van het 

vuursteen is niet nader te dateren dan Paleolithicum-Bronstijd. Slechts zeven stuks 

vuursteen konden nader gedateerd worden en stammen uit het Mesolithicum en/of 

Neolithicum. De gebieden waarbinnen sporen uit de IJzertijd-Romeinse Tijd en 

Middeleeuwen worden verwacht zijn geheel gebaseerd op de datering van het 

aardewerk. Opvallend is dat het middeleeuwse aardewerk hoofdzakelijke uit de 9 e -12 e 

eeuw stamt. Om geen archeologische informatie te verliezen zijn binnen 

bovengenoemde gebieden enkele puntlocaties weergeven, waarvan het aardewerk 

specifiek in de Bronstijd dan wel Vroege Middeleeuwen (5 e eeuw tot begin 8 e eeuw, 

Merovingisch) kan worden gedateerd. 

Uit bijlage 7 blijkt, dat de meeste gebieden, met verwachte concentraties van 

nederzettingssporen (Paleolithicum-Bronstijd, IJzertijd-Romeinse Tijd en 

Middeleeuwen) zich op de gestuwde grondmorene in het centrale gebied ten noorden 

van de Haaksbergerstraat bevinden. Ook blijken bovengenoemde gebieden elkaar 

deels te overlappen. Andere gebieden met verwachte concentraties van 

nederzettingssporen bevinden zich in het westelijke gebied. Op de noordelijke- & 

zuidelijke dekzandruggen worden concentraties verwacht van sporen uit de 

Middeleeuwen (9 e -12 e eeuw). Daarnaast bevindt zich op een dekzandkopje mogelijk 

een concentratie van sporen uit het Paleolithicum-Bronstijd. 

4.6 Archeologische interpretatie 

De geologische ontstaansgeschiedenis van het gebied met de bijbehorende 

geomorfologie geeft aan dat er in het onderzoeksgebied bewoningssporen voor 

kunnen komen vanaf het Paleolithicum tot heden. Uit eerder onderzoek blijkt dat er in 

de directe omgeving bewoningssporen aanwezig zijn die dateren uit het Mesolithicum- 

Middeleeuwen. De meeste archeologische indicatoren zijn aangetroffen op de hogere 

terrein delen, die van oudsher geschikt zijn voor bewoning (bijlage 3). Deze hogere 

terreindelen hebben over het algemeen een esdek dat meer 50 cm dik is, waardoor de 

aanwezige grondsporen vrij goed beschermd zijn. Bijna alle archeologische indicatoren 

uit de boringen komen van onder het esdek en meestal zelfs uit de B en C-horizont van 

de bodem beneden het oude bodemoppervlak (voor zover aanwezig). Dit betekent dat 

de aanwezige sporen zeer goed bewaard zijn gebleven. Ook de in meerdere boringen 

waargenomen kleur- en structuurveranderingen in de B-horizont geven aan dat er 

archeologische grondsporen aanwezig zijn. Vooral de archeologische indicatoren uit de 

boorkartering zijn indicatief voor de aanwezigheid en situering van de archeologische 

22


vindplaatsen. Dit geldt niet voor het oostelijke gebied, hier zijn vooral de indicatoren 

van de oppervlaktekartering indicatief voor de aanwezigheid van een vindplaats. 


In dit gebied zijn voornamelijk archeologische indicatoren aangetroffen op de zuidelijke 

en noordelijke dekzandrug en een klein dekzandkopje (fig. 4.1). Op de zuidelijke en 

noordelijke dekzandrug worden vooral bewoningssporen uit de Middeleeuwen (9 e -12 e 

eeuw) verwacht, hoewel oudere bewoningssporen niet uit te sluiten zijn (bijlage 7). Op 

grond van het vuursteen zijn op het dekzandkopje mogelijk bewoningssporen te 

verwachten uit het Paleolithicum-Bronstijd. 


In dit gebied, bestaande uit gestuwde grondmorene, zijn archeologische indicatoren 

aangetroffen (bijlage 3). Hier worden bewoningssporen verwacht uit het Paleolithicum- 

Middeleeuwen. In bijlage 7 zijn drie grote gebieden onderscheiden waar concentraties 

van bewoningssporen uit het Paleolithicum-Bronstijd, IJzertijd-Romeinse Tijd en 

Middeleeuwen (9 e -12 e eeuw) worden verwacht. Ook zijn enkele puntlocaties 

weergegeven waar specifiek vondstmateriaal uit de Vroege Middeleeuwen (5 e eeuw tot 

begin 8 e eeuw) en de Bronstijd is aangetroffen. Daarnaast zijn twee specifieke 

gebruiksgebieden onderscheiden waar mogelijk metaal is gesmolten en waar 

metaalbewerking heeft plaatsgevonden. 


In dit gebied zijn alleen archeologische indicatoren aangetroffen in het relatieve vlakke 

zuidwestelijke deel van het gebied. Bij de oppervlaktekartering is hier veel 

middeleeuws aardewerk aangetroffen, waarvan het grootste deel uit de 9 e -12 e eeuw 

stamt. Mogelijk bevindt zich hier een vindplaats uit deze periode. Het esdek is hier veel 

dunner waardoor de eventueel aanwezige archeologische sporen minder goed 

bewaard zijn gebleven. Ook het bodemprofiel (vaak een AC profiel) geeft aan dat de 

conserveringscondities hier minder goed zijn dan in de andere gebieden met 

archeologische vindplaatsen. Het bij de oppervlaktekartering gevonden vuursteen geeft 

aan dat hier mogelijk ook sporen uit het Paleolithicum-Bronstijd aanwezig kunnen zijn. 

Het is niet uit te sluiten dat zich hier ook nederzettingssporen en sporen van een 

grafveld uit de Midden IJzertijd bevinden, gezien de opgraving die hier aan de rand van 

het gebied is uitgevoerd voor de aanleg van de A35. 

De verspreiding van de archeologische indicatoren uit de boringen geeft aan dat vanaf 

het Paleolithicum-Middeleeuwen vooral de hoge terreindelen bewoond zijn geweest. 

Dit komt overeen met de bewoningsontwikkeling zoals deze in hoofdstuk 3.4 is 

geschetst. 

Voor alle drie gebieden geldt dat op grond van de datering van het jongste aardewerk 

uit de boringen de bewoning zich na de 12 e eeuw is gaan verplaatsen van de hogere 

terreindelen naar de lagere delen en zich concentreerde in kleine kernen langs de 

huidige randen van het escomplex (aangelegd op de dekzandruggen en op de 

gestuwde grondmorene). Deze verplaatsing van de bewoning komt overeen met het 

begin van de esvorming. Dit wordt bevestigd door de datering van het oudere deel van 

het (mest)aardewerk (13 e -15 e eeuw) van de oppervlaktekartering. Uit de ligging en 

verspreiding van het laat-middeleeuwse aardewerk blijkt dat een aantal 

bewoningslocaties uit deze periode (die overeen komen met de huidige ligging van een 

23


aantal boerderijen) zijn gelegen rondom de zuidelijke dekzandrug van het westelijke 

gebied en aan de zuidoostzijde van het centrale gebied in het oostelijke gebied. 

De laatstgenoemde bewoningslocatie heeft mogelijk al een oudere oorsprong gezien 

de grote hoeveelheid aardewerk uit de 9 e -12-e eeuw dat hier bij de 

oppervlaktekartering is gevonden. 

Op grond van het bovenstaande verhaal en de resultaten van het bureauonderzoek en 

het veldonderzoek (hoofdstukken 3 en 4) is een archeologische verwachtingskaart 

gemaakt van de gebieden waar archeologische indicatoren zijn aangetroffen die voor 

vervolgonderzoek in aanmerking komen (bijlage 8). 

Er zijn gebieden met een zeer hoge, hoge en middelhoge archeologische verwachting 

onderscheiden. Gebieden met een zeer hoge verwachting hebben een hoog aandeel 

boringen met archeologische indicatoren (tabel 4.2), liggen in een zone waar een 

concentratie van nederzettingssporen wordt verwacht (bijlage 7) en hebben onder het 

esdek een bijna geheel intact oud bodemprofiel (voornamelijk moderpodzol). Gebieden 

met een hoge verwachting hebben ook een hoog aandeel boringen met archeologische 

indicatoren, maar liggen niet in een zone waar een concentratie van 

nederzettingssporen wordt verwacht en hebben onder het esdek een redelijk tot bijna 

intact oud bodemprofiel (moderpodzol dan wel laarpodzol). Gebieden met een 

middelhoge verwachting hebben een laag aandeel boringen met archeologische 

indicatorenhoge, liggen niet in een zone waar een concentratie van 

nederzettingssporen wordt verwacht en hebben onder het esdek een al dan niet intact 

oud bodemprofiel (laarpodzol en veldpodzol). 

24


5 Conclusies en aanbevelingen 

5.1 Conclusies bureauonderzoek 

De IKAW geeft voor het onderzochte deel van het plangebied een middelhoge tot hoge 

archeologische verwachtingswaarde. 

Er zijn geen vindplaatsen en/of archeologische terreinen bekend uit het 

onderzoeksgebied zelf. De aanwezigheid van vindplaatsen (aangetoond door 

opgravingen dan wel proefsleuven) in de directe omgeving geeft aan dat hier ook 

vindplaatsen kunnen worden verwacht. 

Op grond van de bodemkundige beschrijving van het gebied kan worden 

geconcludeerd dat eventueel aanwezige vindplaatsen redelijk tot goed bewaard zullen 

zijn gebleven, gezien de aangegeven grote verbreiding van de enkeerdgronden. 

Aan de westzijde van het oostelijk egebied, op de grens met het centrale gebied, ligt 

een oude weg/pad die Borchweg wordt genoemd (loopt dood tegen de A35). Deze 

naamgeving duidt aan dat hier in de buurt mogelijk een versterkte hoeve heeft gelegen. 

5.2 Conclusies veldonderzoek 

• De verbreiding van de enkeerdgronden beperkt zich tot de hoger gelegen 

gronden in het westelijke en centrale gebied. Dit betekent dat vooral in deze 

gebieden de archeologische grondsporen goed bewaard zullen zijn gebleven. 

• De op de hogere gronden onder het huidige esdek aanwezige en vaak goed 

ontwikkelde oude moderpodzolen (holtpodzol) zijn al in de prehistorie attractief 

als bewoningslocatie, omdat deze gronden in landbouwkundig opzicht zeer 

vruchtbaar zijn. 

• De mogelijke aanwezigheid van een niet herkende op de B-horizont van een 

holtpodzol lijkende tweede en ouder esdek is een mogelijke verklaring voor het 

feit dat veel archeologische indicatoren pas onderin de B-horizont worden 

aangetroffen. 

• Op vooral de hoger gelegen gronden in het westelijke en centrale gebied zijn bij 

het booronderzoek archeologische indicatoren aangetroffen die duiden op de 

aanwezigheid van meerdere vindplaatsen. 

• De archeologische indicatoren uit de boorkartering bevinden zich grotendeels in 

situ (B-horizont en C-horizont bodem), waardoor de indicatoren de ligging van 

een vindplaats vrij goed weergeven. 

• Gezien de grote diepte waarop in het centrale gebied vaak nog vuursteen werd 

aangetroffen is het niet uit te sluiten dat hier op een dieper niveau 

bewoningssporen uit het Vroeg Paleolithicum tot en met het vroege Laat 

Paleolithicum aanwezig zijn. 

• Met name in het oostelijke gebied geven archeologische indicatoren, die 

gevonden zijn bij de oppervlaktekartering, de mogelijke ligging van een 

vindplaats weer. Doordat het esdek hier relatief dun is of ontbreekt zullen 

archeologische grondsporen hier over het algemeen minder goed bewaard zijn 

gebleven. 

• Concentraties van nederzettingssporen uit de Middeleeuwen, IJzertijd- 

Romeinse Tijd en Paleolithicum-Bronstijd worden verwacht in het westelijke en 

centrale gebied. Op de noordelijke en zuidelijke dekzandrug van het westelijke 

gebied bevinden zich zones met middeleeuwse nederzettingssporen. In het 

25


centrale gebied bevinden zich zones uit alle drie de perioden, die elkaar deels 

overlappen. 

• In het centrale gebied zijn twee locaties onderscheiden waar vermoedelijk 

gebruikssporen aanwezig zijn van smeltovens en metaalbewerking. 

• Ook in de gebieden buiten de zones, waar indicatoren zijn aangetroffen, 

worden nederzettingssporen verwacht. 

5.3 Aanbevelingen 

Gezien het hoge aandeel van de boringen waarin archeologische indicatoren zijn 

aangetroffen wordt zowel in de gebieden met een middelhoge, hoge en zeer hoge 

archeologische verwachting vervolgonderzoek aanbevolen. De archeologische 

verwachtingskaart geeft die gebieden weer waar vervolgonderzoek wordt aanbevolen. 

Hoewel er geen directe aanwijzingen voor de aanwezigheid van grafvelden zijn 

gevonden (moeilijk te detecteren bij een booronderzoek) moet men er terdege rekening 

mee houden dat deze aanwezig zijn. Gezien de waarschijnlijke bewoningscontinuïteit 

van het Paleolithicum-Middeleeuwen moeten er meerdere grafvelden aanwezig zijn, 

die meestal aan de randen of in de directe nabijheid van de nederzettingen hebben 

gelegen. 

Alleen door vervolgonderzoek in de vorm van proefsleuven kan worden vastgesteld in 

hoeverre er bewoningssporen aanwezig zijn en in hoeverre deze intact zijn. Tevens 

kunnen proefsleuven uitsluitsel geven of er een tweede bewoningsniveau onder het 

dekzand op de gestuwde grondmorene aanwezig is. 

Gezien het feit dat de grootste concentraties van bewoningssporen worden verwacht 

op de gestuwde grondmorene van het centrale gebied en de dekzandruggen van het 

westelijke gebied, dient hier het zwaartepunt van het proefsleufonderzoek te liggen. Dit 

sluit niet uit dat ook in de andere gebieden een proefsleufonderzoek dient te worden 

uitgevoerd. 

Pas na de resultaten van het proefsleufonderzoek wordt duidelijk wat de 

archeologische waarde en betekenis is van de gewaardeerde gebieden. Op grond van 

deze resultaten kan worden bepaald welke gebieden eventueel voor bescherming in 

aanmerking komen of opgegraven dienen te worden. 

Naast het proefsleufonderzoek wordt een historisch onderzoek aanbevolen om een 

beter inzicht te krijgen van de bewoningsgeschiedenis en de historisch ontwikkeling 

van het gebied, die na de 12 e eeuw sterk veranderden. 

Hoewel getracht is een zo gefundeerd mogelijk advies te geven op grond van de 

gebruikte onderzoeksmethoden, is de aanwezigheid van archeologische sporen in de 

gebieden waar geen vervolgonderzoek wordt aanbevolen niet volledig uit te sluiten. 

26


6 Literatuur en kaarten 

Literatuur 

Bakker, H. de & J. Schelling 1989: Systeem van bodemclassificatie voor Nederland. 

Staring Centrum, Wageningen. 

Berendsen, H.J.A. 2000: Landschappelijk Nederland. Van Gorcum & Comp. B.V., 

Assen. 

Dijkstra, J. & E. Schrijer 2002: Aanvullend Archeologisch onderzoek op de Josink Es 

te Enschede. ADC, Bunschoten 

Verlinde, A.D. 1993: Sporen van menselijke bewoning en hun relatie met bodem en 

reliëf, hoofdstuk 9. In Rappol, M.: In de bodem van Salland en Twente. Lingua Terrae, 

Amsterdam. 

Vervloet, J.A.J. 1986: Het Nederlandse Landschap; Een historisch-geografische 

benadering. Stichting Matrijs, Utrecht. 

Zuidam, van J.M.A. 1993: De cultuurlandschappelijke ontwikkeling vanaf de vroege 

Middeleeuwen. In Rappol, M.: In de bodem van Salland en Twente. Lingua Terrae, 

Amsterdam. 

Geraadpleegde kaarten 

Bodemkaart van Nederland (1:50.000), 1979: Blad 34 Oost-35/Enschede- 

Glanerbrug. Staring Centrum, Wageningen. 

Geologische kaart van Nederland (1:50.000), 2000: Blad Enschede West, Enschede 

Oost/Glanerbrug. NITG-TNO. 

Geomorfologische kaart van Nederland (1:50.000), 1979: Blad 34-35 Ensched- 

Glanerbrug. Stichting voor Bodemkartering (Wageningen) en Rijks Geologische Dienst 

(Haarlem). 

Grote Provincie Atlas (1:25.000), 1997: Overijssel. Wolters-Noordhoff bv, Groningen. 

27

Bijlage 1 

Overzicht geologische en archeologische tijdvakken

Bijlage 4: Lithologisch en bodemkundig profiel A-A’

Bijlage 5: Oppervlakte- en boorvondsten 

Verklaring afkortingen 

blauwgr = blauwgrijs 

dakp = dakpan 

gesm =gesmoord 

handgv = handgevormd 

hv = handgevormd 

inw = inwendig 

ker = keramiek 

kgp = kogelpot 

munsterl = munsterland 

nat = natuurlijk 

pingsd = pingsdorf 

prehist = prehistorie 

roodb = roodbakkend 

ruww = ruwwandig 

stg = steengoed 

vst = vuursteen 

witb = witbakkend 

zoutgl = zoutglazuur

PALEO 

PALEOV 

PALEOM 

PALEOL 

PALEOLA 

PALEOLB 

MESO 

MESOV 

MESOM 

MESOL 

NEO 

NEOV 

NEOVA 

NEOVB 

NEOM 

NEOMA 

NEOMB 

NEOL 

NEOLA 

NEOLB 

BRONS 

BRONSV 

BRONSM 

BRONSMA 

BRONSMB 

BRONSL 

IJZ 

IJZV 

IJZM 

IJZL 

ROM 

ROMV 

ROMVA 

ROMVB 

ROMM 

ROMMA 

ROMMB 

ROML 

ROMLA 

ROMLB 

ME 

VME 

VMEA 

VMEB 

VMEC 

VMED 

LME 

LMEA 

LMEB 

NT 

NTA 

NTB 

NTC 

Paleolithicum/ oude steentijd 

Paleolithicum vroeg 

Paleolithicum midden 

Paleolithicum laat 

Paleolithicum laat A 

Paleolithicum laat B 

Mesolithicum/ midden steentijd 

Mesolithicum vroeg 

Mesolithicum midden 

Mesolithicum laat 

Neolithicum / nieuwe steentijd 

Neolithicum vroeg 

Neolithicum vroeg A 

Neolithicum vroeg B 

Neolithicum midden 

Neolithicum midden A 

Neolithicum midden B 

Neolithicum laat 

Neolithicum laat A 

Neolithicum laat B 

Bronstijd 

Bronstijd vroeg 

Bronstijd midden 

Bronstijd midden A 

Bronstijd midden B 

Bronstijd laat 

IJzertijd 

IJzertijd vroeg 

IJzertijd midden 

IJzertijd laat 

Romeinse tijd 

Romeinse tijd vroeg 

Romeinse tijd vroeg A 

Romeinse tijd vroeg B 

Romeinse tijd midden 

Romeinse tijd midden A 

Romeinse tijd midden B 

Romeinse tijd laat 

Romeinse tijd laat A 

Romeinse tijd laat B 

Middeleeuwen 

Middeleeuwen vroeg 

Middeleeuwen vroeg A 

Middeleeuwen vroeg B 

Middeleeuwen vroeg C 

Middeleeuwen vroeg D 

Middeleeuwen laat 

Middeleeuwen laat A 

Middeleeuwen laat B 

Nieuwe tijd 

Nieuwe tijd A 

Nieuwe tijd B 

Nieuwe tijd C 

tot 8800 v Chr. 

tot 300.000 v Chr. 

300.000-35.000 v Chr. 

35.000-8800 v Chr. 

35.000-18.000 v Chr. 

18.000-8800 v Chr. 

8800-4900 v Chr. 

8800-7100 v Chr. 

7100-6450 v Chr. 

6450-4900 v Chr. 

5300-2000 v Chr. 

5300- 4200 v Chr. 

5300-4900 v Chr. 

4900-4200 v Chr. 

4200-2850 v Chr. 

4200-3400 v Chr. 

3400-2850 v Chr. 

2850-2000 v Chr. 

2850-2450 v Chr. 

2450-2000 v Chr. 

2000-800 v Chr. 

2000-1800 v Chr. 

1800-1100 v Chr. 

1800-1500 v Chr. 

1500-1100 v Chr. 

1100-800 v Chr. 

800-12 v Chr. 

800-500 v Chr. 

500-250 v Chr. 

250-12 v Chr. 

12 v Chr. - 450 na Chr. 

12 v Chr. - 70 na Chr. 

12 v Chr. - 25 na Chr. 

25 - 70 na Chr. 

70- 270 na Chr. 

70- 150 na Chr. 

150- 270 na Chr. 

270- 450 na Chr. 

270- 350 na Chr. 

350- 450 na Chr. 


450- 1050 na Chr. 

450- 525 na Chr. 

525- 725 na Chr. 

725- 900 na Chr. 

900- 1050 na Chr. 


1050- 1250 na Chr. 


1500- heden 

1500- 1650 na Chr. 

1650- 1850 na Chr. 

1850- heden

Bijlage 5: Vondstenlijst 

Project: 03.153 Enschede Usseler Es IVO 

Inhoud 

Vondsten Monsters 

Vondstnummer 

Boringnummer 

Megaboring nummer 

Bodemlaag 


Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

FRAGMENT 

1 x 1 ker 1 wand blauwgr/kgp lmaa 

1 x 1 ker 1 wand roodbakkend ntb 

1 x 1 vst 1 kern paleo-brons 

1 x 1 vst 3 brok paleo-brons 

1 x 1 vst 2 natuurlijk 


1 x 1 vst 4 afslag paleo-brons 






5 x 4 vst 3 natuurlijk paleo-brons 








VORM 

11 x 7 ker 1 bodem stg-1 siegburg lmeb 14e eeuw 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 

Graaf van Solmsweg 103, 5222 BS 's Hertogenbosch 

Hofstraat 4-6, 7411 PD Deventer 

Datum Opmerkingen/vondstomstandigheden 

12e/13e eeuw 

bloempot/evt Rom/vmea 

brok van een kern 

verbrand 

verbrand 

mogelijk natuurlijk 

Siegburg


Project: 

03.153 Enschede Usseler Es IVO 

Inhoud 


Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

FRAGMENT 


12 x 8 steen 1 wrijfsteen paleo-brons 




15 x 13 vst 3 brok paleo-brons 

15 x 13 vst 2 natuurlijk 

16 x 15 vst 16 natuurlijk 

16 x 15 vst 1 brok paleo-brons 

16 x 15 vst 1 flint nta 

16 x 15 vst 20 natuurlijk 

16 x 15 steen 1 natuurlijk 

16 x 15 vst 1 brok g 

paleo-brons 

16 x 15 vst 1 bber paleo-brons 

16 x 15 vst 2 brok paleo-brons 

16 x 15 vst 3 afslag paleo-brons 

17 x 11 ker 1 bodem stg-1 munsterl lmeb-nta 

17 x 11 ker 1 wand stg-2 zoutgl nta 




VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




verbrand 

granietsteen met mogelijk wrijfsporen 


1 brok verbrand 

nat. splijter; aan dorsale kant mult. afslagnegatieven. 

Vuurstenen ketser voor geweer uit 17/18e eeuw 

graniet 

verbrand 

15/16e eeuw


Project: 


Inhoud 


Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

FRAGMENT 

18 x 16 steen 1 natuurlijk 




19 x 16 steen 1 natuurlijk 


20 x 1 bot 1 occipit. dierlijk 

21 x 18 ker 1 rand drinkschaal stg-1(siegbg?) lmeb 

21 x 18 ker 1 wand kruik stg-1 overig lmeb 





23 x 19 ker 2 wand stg-1 siegburg lmeb 

23 x 19 ker 3 wand grijs lmeb 

24 x 20 ker 1 schouder kruik stg-2 lmeb-nta 

24 x 20 ker 1 wand stg lmeb-nta 




24 x 20 vst 1 bber paleo-brons 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




klappersteen 

graniet 

geretoucheerde afslag 

inw.+rand engobe; 14e-15e eeuw 

14/15e eeuw 

verbrand 

15e eeuw 

15/16e eeuw


Project: 


Inhoud 


Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

FRAGMENT 

25 x 21 ker 1 rand stg-2 munsterl ntb 

25 x 21 ker 1 wand stg-1 overig lmeb 


25 x 21 ker 1 wand rom ruww romm 



26 x 22 ker 1 rand kan stg-1 siegburg lmeb 



27 x 25 ker 1 bodem stg-1 munsterl? lmeb-ntb 




28 x 26 ker 1 wand pingsd.laat lmea 

28 x 26 verbr leem 1 wand 




29 x 27 ker 1 wand hessen-schortens vmea-vmeb 



VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 





14e eeuw 


vlakke bodem 


brok van een kernsteen 

12e eeuw 

mogelijk natuursteen 

15e eeuw 

13e-14e eeuw 

5e-7e eeuw

Vondstenlijst 

Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

FRAGMENT 



31 x 29 ker 1 wand pingsd.-imitatie lmea 

32 x 30 ker 1 wand bijna-stg-1 lmeb 

32 x 30 ker 1 wand merov ruww? vmea-vmec 






34 x 32 ker 1 wand onbekend/ vemd/rom 



35 x 33 ker 2 wand stg-2 munsterl nta-ntb 








VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




Munsterland; imitatie vroeg-Pingsdorf 

vroege 14e eeuw 

verm. Merovingisch 

9-12e eeuw; locale witb. gesm. 

verbrand 

verbrand 

afslag met notch


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

FRAGMENT 

37 x 34 ker 1 bodem stg-1 munsterl? lmeb-ntb 

37 x 34 ker 1 rand onbekend/ nta-ntb 



38 x 35 ker 1 wand witb.gesmoord lmea 

38 x 35 ker 1 bodem witb.gesm./grijs lmea 



39 x 36 ker 1 wand stg-2 munsterl nta-ntb 

39 x 36 verbr.leem 1 






42 x 37 ker 1 bodem stg-1 munsterl nta-ntb 



45 x 40 ker 2 rand kookpot kgp laat lmea 

45 x 40 ker 2 wand kgp lmea 

45 x 40 ker 1 wand paffrath-achtig lmea 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




vlakke bodem 

vlakke bodem;evt grijs loc.10e-14e? 



verbrand 

vlakke bodem 


vgl.V88;12e-13e eeuw 

ws.12e-13e eeuw;te dun voor prehist? 

11e-12e eeuw


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

FRAGMENT 


45 x 40 ker 2 wand bijna stg-1 lmeb 

45 x 40 ker 1 rand stg-1 siegburg lmeb 

45 x 40 ker 1 wand stg-1 lmeb 

45 x 40 ker 2 rand stg-2 nta 

45 x 40 ker 2 wand stg-1 overig lmeb-nta 

45 x 40 ker 2 oor kruik stg-2 zoutgl nta 

45 x 40 ker 1 rand kom stg-2 overig nta-ntb 

45 x 40 ker 1 rand kom stg-2 munsterl nta-ntb 

45 x 40 ker 1 rand pot stg-2 munsterl nta-ntb 

45 x 40 ker 1 bodem stg munsterl ntb 




46 x 41 ker 3 wand stg2 munsterl ntb 

46 x 41 ker 1 rand roodbakkend ntb 

46 x 41 ker 1 wand dakp/elmpt lmea-ntc 


46 x 41 ker 2 wand kgp vmed-lmea 


47 x 42 ker 1 wand kgp evt.prehist lmea 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




eerste helft 14e eeuw 

14 eeuw drinkbekertje 


zalfpotje drinkbekertje 14/15 eeuw 

15/16e eeuw 

rijnlands 

siegburg resp anders 15e eeuw 

bloempot 

19-20e eeuw resp 13 eeuw 


(late?)12e eeuw:zie V88


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

FRAGMENT 


48 x 43 vst 1 kling paleo-brons 


49 x 44 ker 1 wand stg-2 munsterl ntb 



50 x 45 ker 1 wand bloempot? rood ongeglaz ntb 

51 x 45 ker 1 rand pingsd.laat lmea 

52 x 45 ker 1 wand munsterl ntb 

53 x 45 ker 1 wand stg-1 munsterl nt 

53 x 45 ker 1 bodem stg-2 munsterl? nta-ntb 


53 x 45 ker 1 wand rom? Ruww rom/vmeb 


55 x 45 vst 1 kling paleo-brons 


57 x 46 ker 1 wand witb.gesmoord lmea/rom 

57 x 46 ker 1 wand grijs (vmed-) lmeb 

57 x 46 ker 1 wand stg-2 nta 



VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




gebroken kling 

2e helft 12e eeuw 

zie v72:rom? 

evt lmea 

blauw beschilderd 

9/12e eeuw 

(10-)13-16e eeuw 

versiering stempel+blauw;evt.munsterl? 

verbrand


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

FRAGMENT 




60 x 46 ker 1 bodem stg-2 nta 


61 x 46 ker 1 wand stg-1 munsterl? lmeb 

62 x 46 ker 1 wand gesmoord/grijs lmea-lmeb 

63 x 47 ker 1 wand stg-2 munsterl? lmeb-ntb 

64 x 47 ker 1 wand witb gesmoord vmed-lmea 









70 x 47 ker 1 wand stg-2 munsterl nta(-ntb?) 


72 x 47 ker 1 wand vme? vme? 

73 x 47 ker 1 wand stg-2 munsterl nta(-ntb?) 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




15/17e eeuw 



gedr opp met zw opp vl 9-12e eeuw 

15e-vroege 19e eeuw 

ws 11e/12e eeuw 

verbrand 


baksel onbekend:rom.?/12-13e;zie V53


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

FRAGMENT 

VORM 

SOORT 


74 x 47 ker 1 wand stg-1 munsterl lmeb-nta 







fragment kern? 





verbrand 


83 x 38 vst 3 natuurlijk ; 

84 x 39 ker 2 d kan stg-1 siegburg lmeb 

14e eeuw 



85 x 11 ker 1 wand kgp vmed-lmea 

86 x 11 ker 1 wand kgp(laat?) vmed-lmea 

87 x 11 ker 1 wand kgp/prehist ijzm-lmea 

88 x 40 ker 7 rand kookpot kgp laat lmea 

11/12e eeuw 

88 x 40 ker 23 wand kgp laat lmea overwegend hard/laat (12e eeuw) 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 


Hofstraat 4-6, 7411 PD Deventer


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

88 x 40 ker 1 wand pingsd laat lmea 

88 x 40 ker 1 wand pingdsd imitatie lmea 

89 6 A vst 1 brok paleo-brons 

89 6 A/B vst 1 indet paleo-brons 

90 7 C vst 1 afslag meso-neo 

90 7 C vst 1 indet. paleo-brons 

91 8 C ker 1 wand romeinshv romv-roml 

91 8 C ker 1 wand prehist/rom hv ijz-rom 

91 8 B vst 1 afslag paleo-brons 

92 9 B/C vst 1 afslag paleo-brons 

93 15 B vst 1 kling meso-neov 

94 18 B/C ker 1 wand kgp laat lmea 

95 21 B/C ker 1 wand kgp vmed-lmea 

96 24 B vst 1 afslag meso-neo 

97 27 B vst 1 kling meso-neo 

98 29 C metaal 1 ijzer 

98 29 B ker 1 wand (prehist)rom hv (ijz/)rom 

99 41 B ker 1 wand kgp? vmed-lmea 

100 49 C ker 1 wand prehist evt kgp ijz-(lmea) 



FRAGMENT 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




ca 1200 

10e/12e eeuw 

20 cm 

80 cm 

100 cm gebroken afslag 

100 cm 

120 cm aan beide z gepolijst 

100 cm 

50 cm 

130 cm 

90 cm gebroken 

110-120 cm 12/13 eeuw 

100-110 cm 10/13 eeuw 

110 cm 

100-120 cm gebroken en verbrand 

90 cm 

80 cm beide z gepolijst 

110-120 cm 

100 cm 

100 cm 

100 cm gebroken en verbrand


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

103 64 B ker 1 wand prehist-rom hv ijzv-roml 

104 65 A ker 1 wand blauwgr lme 

105 66 BC ker 1 wand (prehist)/kgp ?-lmea 

106 67 ? ker 1 wand prehist ijz -(rom) 

107 69 B ker 1 wand (ijz?)-rom romm-roml 

108 70 B/C ker 1 wand kgp/prehist ijz-vmed 


108 70 B/C vst 1 kling meso-neo 

108 70 B/C vst 1 indet. paleo-brons 

109 75 B ker 1 rand rom 

110 81 C ker 1 wand kgp vmec-lmea 

111 89 B vst 1 kling meso 

112 90 BC ker 1 wand prehist ijzv 

113 93 C ker 1 wand prehist-rom hv ijz-rom 


114 94 B vst 1 kling meso 


114 94 B vst 1 brok paleo-brons 

115 95 B vst 1 afslag paleo-brons 



FRAGMENT 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




90 cm 

50 cm 13/14 eeuw 

versierd met vert nagelindr. IJz? 

70-100 cm gebroken 

70-100 cm gebroken 

70-100 cm gebroken en verbrand 

100 cm 9-12e eeuw 

gebroken zachte percussie 80 cm 

110 cm; wand harpstedtpot ruw-gepolijst? 

110 cm 

80 cm 

80-90 cm 

80-90 cm 

80-90 cm 

90 cm gebroken 

70-80 cm 

70-80 cm


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 


118 99 C ker 1 rand kgp lmea 

119 100 B ker 1 wand prehist/kgp ?-vmed 


120 102 A vst 1 afslag paleo-brons 

121 104 C bot 1 diafyse dierlijk 

121 104 BC vst 1 afslag paleo-brons 

122 109 B ker 1 wand kgp vmed-lmea 

122 109 B/C vst 2 brok paleo-brons 


123 110 B ker 1 wand prehist bronsm-ijz 


124 111 B vst 1 indet. paleo-brons 

125 113 B? vst 1 afslag paleo-brons 

126 115 B/C vst 1 brok paleo-brons 


128 124 BC ker 1 wand prehist/kgp ?-lmea 

129 125 B ker 2 wand prehist-romeins ijzv-roml 

130 126 BC ker 1 wand romeinshv romv-romm 


131 127 BC vst 1 brok paleo-brons 

FRAGMENT 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




100 cm 

110 cm; dekselgeul 

90-120 cm 

90, 100 en 120 cm 

20 cm, gebroken 

90 cm 

80-90 cm, gebroken en verbrand 

60 cm 

60-80 cm 

60-80 cm 

50-70 cm 

50-70 cm 


60-90 cm 

80-90 cm 

100 cm 

80-90 cm 

120 cm; schouderomslag met halsaanzet van 

100 cm, gebroken en verbrand 

130 cm


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

132 128 B ker 1 wand kgp evt prehist ?-lmea 

132 128 B ker 1 wand prehist/kgp 

133 130 B/C ker 5 wand prehist?/rom? ?-vmeb 

133 130 B/C ker 1 wand kgp 

prehist, evt vmed-lmea 

134 131 BC ker 1 wand 

romeins ijz-(rom) 



137 134 C ker 1 wand kookpot onbekend vmed-lmea 

138 135 B ker 1 wand hv-prehist/kgp 

romeinshv ?-lmea 


hessen romv-vmec 

140 139 B/C ker 1 wand kgp evt.prehist ?-lmea 

141 143 B ker 1 wand prehist/(kgp??) ijz (/lmea) 



143 145 BC vst 1 indet. paleo-brons 


j ( 

145 147 B/C ker 2 wand prehist/(kgp) lmea) 



147 151 B/C ker 1 wand prehist 

147 151 B/C ker 1 wand kgp/prhist. 

FRAGMENT 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




80 cm; te dun voor prehist? 

80 cm 

80-130 cm; 

80-130 cm; 

90 cm; 

130 cm 

80 cm 

120 cm.; 9-12e eeuw:witb.gesm. locaal 

100 cm 

120 cm 

60 cm 

120-150 cm 

100 cm 

100 cm 


70/150 cm 

80-100 cm. 

80-100 cm, verbrand 



120-150 cm


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

132 128 B ker 1 wand kgp evt prehist ?-lmea 

132 128 B ker 1 wand prehist/kgp 

133 130 B/C ker 5 wand prehist?/rom? ?-vmeb 

133 130 B/C ker 1 wand kgp 

prehist, evt vmed-lmea 


romeins ijz-(rom) 



137 134 C ker 1 wand kookpot onbekend vmed-lmea 

138 135 B ker 1 wand hv-prehist/kgp 

romeinshv ?-lmea 


hessen romv-vmec 

140 139 B/C ker 1 wand kgp evt.prehist ?-lmea 

141 143 B ker 1 wand prehist/(kgp??) ijz (/lmea) 



143 145 BC vst 1 indet. paleo-brons 


j ( 

145 147 B/C ker 2 wand prehist/(kgp) lmea) 



147 151 B/C ker 1 wand prehist 

147 151 B/C ker 1 wand kgp/prhist. 

FRAGMENT 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




80 cm; te dun voor prehist? 

80 cm 

80-130 cm; 

80-130 cm; 

90 cm; 

130 cm 

80 cm 

120 cm.; 9-12e eeuw:witb.gesm. locaal 

100 cm 

120 cm 

60 cm 


100 cm 

100 cm 


70/150 cm 

80-100 cm. 

80-100 cm, verbrand 



120-150 cm


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

147 151 B/C vst 1 brok paleo-brons 

148 152 BC ker 1 wand handgv romeins romv-roml 

148 152 BC vst 2 afslag paleo-brons 

149 155 BC ker 1 wand prehist/kgp ijz-lmea 

149 155 BC ker 1 wand kgp/prhist. ijz-lmea 

149 155 BC ker 1 wand kgp evt prehist ijz-lmea 

150 156 BC ker 1 wand kgp vmec-lmea 

150 156 BC ker 1 wand kgp vmec-lmea 

151 159 BC vst 1 afslag paleo-brons 

152 161 B/C ker 3 wand kgp vmed-lmea 

152 161 B/C ker 1 wand kgp evt prehist vmed-lmea 

152 161 B/C ker 2 wand handgev.indet ?-lmea 

152 161 B/C vst 1 brok paleo-brons 

153 162 B/C ker 1 wand hv indet ?-lmea 

154 163 B ker 1 wand prehist ijz 

154 163 B vst 1 indet. paleo-brons 

155 164 C ker 1 wand kgp (vmed-) lmea 

156 166 B ker 1 wand onbekend vmed-lmeb 

157 172 B/C ker 1 wand merov handgv? vmea-vmeb? 

157 172 B/C ker 1 wand rom/merov? roml-vmeb? 

158 173 B/C ker 2 wand kgp vmed-lmea 

FRAGMENT 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




120-130/150 cm 

90-110 cm 

90-110 cm, 1 gepatineerd 

80 cm 

80 cm 

80 cm 

130-140 cm; te dun voor prehist 

130-140 cm. 

80 cm 

90-140 cm;ws.12e eeuw 

90-140 cm.;vgl V88 

90-140 cm 

90-140 cm 

110 cm 

80 cm; 


100 cm (9e-) 13e eeuw, ws. 12e eeuw 

70 cm;pingsd/protostg/stg-imitatie 

100-120 cm 

100-120 cm 

100-130


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

158 173 B/C vst 1 afslag paleo-brons 

158 173 B/C vst 1 indet. paleo-brons 

159 176 C vst 1 afslag paleo-brons 

159 176 C vst 1 brok paleo-brons 

160 177 B ker 1 wand prehist bronsv 

160 177 B ker 1 wand prehist 

161 179 B/C ker 2 wand handgev.indet ?-vmeb 



164 184 BC ker 1 rand kgp vmed-lmea 

164 184 BC ker 1 wand kgp vmed-lmea 


165 188 B vst 1 afslag neo 

166 191 BC ker 1 rand kgp vmed-lmea 

167 192 BC ker 1 wand prehist/kgp? ijzv-lmea 


167 192 BC vst 1 afslagkern paleo-brons 

168 193 C vst 1 brok paleo-brons 

169 194 BC vst 1 afslagkern paleo-brons 



FRAGMENT 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




100-130 cm 


90-100 cm 

90-100 cm 

spatelindruk versiering 

100-120 cm; 

70-80 cm, gebroken 

50 cm 

80-110 cm 

80-110 cm 

80-110 cm 

70 cm, geretoucheerd 

60 cm 

90-100 cm 

90-100 cm 


90 cm 


80 cm 

70-80 cm, gebroken


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

172 199 B ker 1 wand kgp 


173 200 C ker 1 wand kgp/lthessens vmec-lmea 

174 201 C ker 1 wand prehist?/rom? 




176 203 C vst 2 afslag paleo-brons 

177 204 C ker 1 wand handgev. indet ?-lmea 



179 207 B/C ker 2 wand kgp vmed-lmea 







183 227 BC ker 1 wand prehist-rom hv ijz-rom 

184 228 B ker 1 wand blauwgrijs lmea-lmeb 

185 232 C ker 1 wand grijs lmeb 

FRAGMENT 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




80 cm; 

80-110 cm 

110 cm 

90 cm, sec. verbrand. 

60-100 cm, 



80 cm, 1 gebroken 

80 cm 

80/100 cm 

80/100 cm, verbrand 

70-110 cm 

70-80/110 cm, accident Siret 

70-80/110 cm 


80 cm, gepatineerd 

90 cm 

120-130 cm 

120-130 cm; verbrand 

70 cm. 13e eeuw 

100 cm; 13e-14e eeuw


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 



188 237 C ker 1 wand gesmoord/grijs? vmea/lmea-b 



190 248 A/B ker 1 wand (rom hv) /kgp vmed-lmea 

191 258 BC ker 1 wand kgp/prehist ?-lmea 

192 270 B ker 1 wand handgev. indet ?-lmea 



194 302 C ker 1 wand (prehist) kgp (ijz)-lmea 


194 302 C vst 1 krabber paleo-brons 

195 309 C ker 1 wand handgev. Indet ?-lmea 


197 329 C ker 1 wand waterkruik stg-1 ntb-ntc 

198 331 x ker 

198 331 x ker 3 wand kgp evt.prehist ?-lmea 

199 335 A ker 1 rand blauwgrijs lmea 

200 340 B ker 1 wand grijs lmeb 

201 342 x ker 1 wand kgp lmea 

FRAGMENT 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 





80-90 cm, gepatineerd 

100-110 cm;merov?/9e-14e 

100-110 cm 


80cm; sec. verbrand 

100 cm 

70 cm 

100 cm 

100 cm 

100 cm 


100 cm 

90 cm 

90 cm 

80/90 cm;18e-20e eeuw 

bij b 331;9e-12e eeuw;1 schouder 

40 cm -mv, paffr.imitatie 12e-13e eeuw 

b 340 50 cm in overgang;evt. 9e-12e eeuw 

opp.vondst rondom


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

201 342 x ker 1 wand grijs lmeb 

201 342 x ker 1 wand stg-1 munsterl? lmeb 

291 342 x ber 3 wand dakpan lmeb-nt 

202 351 A ker 1 wand kgp lmea 

202 351 x ker 1 rand kom grijs lmea 

202 351 x ber 1 rand dakpan rood lmeb-ntc 


204 354 x ker 1 wand bad/hun/pingsd vmea-vmed 

205 378 ? ker 1 wand kgp vmed-lmea 

206 385 B ker 1 wand kgp lmea 

207 386 C ker 1 wand kgp lmea 

208 399 C ker 1 rand? roodbakkend lmeb-nta 

209 451 ? ns 1 kwarts? 

209 451 ? ker 3 wand prehist/romeins ijzv-roml 

210 458 A vst 1 brok paleo-brons 



213 475 A ker 1 wand bord roodb.ringeloor nta 

214 479 x vst 1 natuurlijk 

215 496 B ker 1 wand prehist-rom/kgp ijzm-lmea 

216 497 A ker 1 wand handgev.indet ?-lmea 

FRAGMENT 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




opp.vondst rondom 



20 cm;13e, evt. 12e eeuw 

opp.vondst 

opp.vondst 


opp.vondst; mogelijk merov knikw 

diepte onbekend 

90 cm.;zie V88:ws.late 12e 

90 cm; 10e -12e eeuw; beige breuk. 

80 cm; romeins? 

klopsteen? 

40 cm, verbrand 



40 cm -mv, 17e eeuw 

Oppervlaktevondst, boring 479 

80 cm;kgp bezemstr?(12e)/prehist 

50 cm


Project: 

Vondstnummer 

Boringnummer 


Bodemlaag 


Inhoud 



Vaknummer 

MATERIAAL 

AANTAL 

216 497 B ker 1 wand prhist/kgp ?-lmea 

217 498 BC ker 1 wand kgp\rom/vme (rom)-lmea 

217 498 BC ker 2 wand handgev. indet ?-lmea 

217 498 x bouwmat 1 asbest NTC 

218 499 C verbr.leem 1 

219 500 C ker 1 wand kgp/prehist ?-lmea 

220 502 ? ker 

221 503 C ker 3 wand prehist/kgp ?-lmea 

222 505 Ab ker 1 wand kgp/prehist ?-lmea 

222 505 Ab ker 4 wand handgev.indet ?-lmea 

222 505 Ab vst 1 afslag paleo-brons 

223 507 B ker 2 wand handgev. Indet 

224 509 A ker 2 wand kgp vmed-lmea 

224 509 B ker 1 wand kgp/prehist ?-lmea 

224 509 B ker 1 wand kgp/prhist. ijzm-lmea 

225 510 x vst 1 brok paleo-brons 

226 514 B ker 1 rand kgp vmed-lmea 

227 519 C hutteleem 1 

227 519 C ker 2 wand kgp vmed-lmea 


FRAGMENT 

VORM 

SOORT 

DATERING 

ORGANISCH 

ANORGANISCH 

DENDRO 

C-14 

DIVERSEN 




70 cm 

70-80 cm 

70-80 cm 

opp.vondst. 

60 cm. 

70 cm 

70 cm 

70-80 cm 

70-80 cm 

70-80 cm 

130 cm -mv 

40 cm -mv 

70 cm -mv 

70 cm in B-hor, 

Bij boring 510-511oppervlaktevondst 

100 cm; sec. verbrand 

60-80 cm 

60 cm. 

100 cm

BIJLAGE 6: Archeologische Indicatorenlijst Boringen 

Project: Usseleres (gemeente Enschede) Projectnummer: 03.153 

Vondstnummer 

Boornummer 

Megaboornummer 

Bodemhorizont 


Vaknummer 

Inhoud 


A 

A 

R 

D 

E 

W 

E 

R 

K 

B 

A 

K 

S 

T 

E 

E 

N 

H 

U 

T 

T 

E 

N 

L 

E 

E 

M 

N 

A 

T 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

V 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

G 

L 

A 

S 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

S 

C 

H 

I 

L 

F 

E 

R 

H 

O 

U 

T 

S 

K 

O 

O 

L 

K 

O 

O 

L 

T 

J 

E 

Datum 

BAAC bv 

Opmerkingen/ 

vondstomstandigheden 

6 E/B x x 8-12-2003 vondstdiepte vuursteen 20cm en 80 cm 

7 C x 8-12-2003 vondstdiepte vuursteen 110cm 

B 

O 

T 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

8 B en C x x 8-12-2003 vondstdiepte vuursteen 50 cm aardewerk 110 en 120 cm 

9 B/C x x 8-12-2003 vondstdiepte vuursteen 130 cm 

10 x 8-12-2003 

15 B x 9-12-2003 vondstdiepte vuursteen 90 cm 

18 B/C x 9-12-2003 vondstdiepte vuursteen 110-120 cm 

21 B/C x 9-12-2003 vondstdiepte aardewerk 100-110 cm 

24 B x 9-12-2003 vondstdiepte vuursteen 110 cm 


29 B en C x x 11-12-2003 vondstdiepte aardewerk 80 cm, metaal op 90 cm 

35 x 11-12-2003 

41 B x 11-12-2003 vondstdiepte aardewerk 100 cm 

49 C x 15-12-2003 vondstdiepte aardewerk 100 cm 

56 x 15-12-2003 

58 B x x x 15-12-2003 vondstdiepte vuursteen op 100 cm 



D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

A 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

D 

E 

N 

D 

R 

O 

C 

1 

4 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

Graaf van Solmsweg 103 

5222 BS ‘s-Hertogenbosch 

Hofstraat 4-6 

7411 PD Deventer



Vondstnummer 

Boornummer 


Bodemhorizont 


Vaknummer 

Inhoud 


A 

A 

R 

D 

E 

W 

E 

R 

K 

B 

A 

K 

S 

T 

E 

E 

N 

H 

U 

T 

T 

E 

N 

L 

E 

E 

M 

N 

A 

T 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

V 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

G 

L 

A 

S 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

S 

C 

H 

I 

L 

F 

E 

R 

H 

O 

U 

T 

S 

K 

O 

O 

L 

Datum 

BAAC bv 

Opmerkingen/ 


61 C x x 15-12-2003 vondstdiepte vuursteen 100 cm 

64 B x 15-12-2003 vondstdiepte aardewerk 90 cm 

65 A x 15-12-2003 vondstdiepte aardewerk 50 cm 

66 BC x x 15-12-2003 vondstdiepte aardewerk 90 cm 

K 

O 

O 

L 

T 

J 

E 

67 ? x 15-12-2003 vondstdiepte aardewerk 110 cm 

68 B x x 15-12-2003 vondstdiepte aardewerk 80 cm 

69 C x x x 15-12-2003 vondstdiepte aardewerk 110 cm 

B 

O 

T 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

70 B/C x x x 15-12-2003 vondstdiepte vuursteen 80 100 en 110 cm, aardewerk 110 cm 

71 x 16-12-2003 

72 x 16-12-2003 

73 x 16-12-2003 

75 B x 16-12-2003 vondstdiepte aardewerk 50 cm 

79 x 16-12-2003 

80 x 16-12-2003 

81 C x 16-12-2003 vondstdiepte aardewerk 100 cm 

83 b 16-12-2003 baksteen 

85 x 16-12-2003 

86 x 16-12-2003 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

A 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

D 

E 

N 

D 

R 

O 

C 

1 

4 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 



Hofstraat 4-6 

7411 PD Deventer



Vondstnummer 

Boornummer 


Bodemhorizont 


Vaknummer 

Inhoud 


A 

A 

R 

D 

E 

W 

E 

R 

K 

B 

A 

K 

S 

T 

E 

E 

N 

H 

U 

T 

T 

E 

N 

L 

E 

E 

M 

N 

A 

T 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

V 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

G 

L 

A 

S 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

Datum 

87 x 16-12-2003 

S 

L 

A 

K 

S 

C 

H 

I 

L 

F 

E 

R 

H 

O 

U 

T 

S 

K 

O 

O 

L 

BAAC bv 

Opmerkingen/ 


89 B x x 16-12-2003 vondstdiepte vuursteen 80 cm 

K 

O 

O 

L 

T 

J 

E 

B 

O 

T 

93 B +C x x x 05-01-2004 vondstdiepte vuursteen 70 cm, aardewerk 110 cm 

94 B+BC x x 05-01-2004 vondstdiepte vuursteen 90 en 110 cm 


96 B x x 05-01-2004 vondstdiepte vuursteen 70 en 80 cm 

97 x 05-01-2004 



100 B+C x x x 05-01-2004 vondstdiepte vuursteen 90-120 cm, aardewerk 90 cm 

101 x 05-01-2004 

102 A x x 05-01-2004 vondstdiepte vuursteen 20 cm 

104 BC+C x x 05-01-2004 vondstdiepte vuursteen 80-90 cm 

105 x 05-01-2004 

106 x 05-01-2004 

107 x 05-01-2004 

109 B+C x x x 06-01-2004 vondstdiepte vuursteen 60-80 cm, aardewerk 60 cm 

110 B x x 06-01-2004 vondstdiepte aardewerk 100 cm 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

A 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

D 

E 

N 

D 

R 

O 

C 

1 

4 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 



Hofstraat 4-6 

7411 PD Deventer



Vondstnummer 

Boornummer 


Bodemhorizont 


Vaknummer 

Inhoud 


A 

A 

R 

D 

E 

W 

E 

R 

K 

B 

A 

K 

S 

T 

E 

E 

N 

H 

U 

T 

T 

E 

N 

L 

E 

E 

M 

N 

A 

T 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

V 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

G 

L 

A 

S 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

S 

C 

H 

I 

L 

F 

E 

R 

H 

O 

U 

T 

S 

K 

O 

O 

L 

K 

O 

O 

L 

T 

J 

E 

Datum 

BAAC bv 

Opmerkingen/ 


111 B x x 06-01-2004 vondstdiepte vuursteen 50 en 70 cm 

112 x 06-01-2004 

113 B? x x 06-01-2004 vondstdiepte vuursteen 90 cm 

114 x 06-01-2004 

115 B-C x x 06-01-2004 vondstdiepte vuursteen 60-90 cm 

117 B-C x x 06-01-2004 vondstdiepte vuursteen 80-100 cm 

118 x 06-01-2004 

123 x 06-01-2004 

124 BC x x 12-01-2004 vondstdiepte aardewerk 100 cm 

125 B-BC x x x 12-01-2004 vondstdiepte aardewerk 80-90 cm 

126 BC x x 12-01-2004 

127 B-BC x x 12-01-2004 vondstdiepte vuursteen 100 en 130 cm 



130 B-C x x x 13-01-2004 vondstdiepte aardewerk 80-130 cm 

131 B-BC x 13-01-2004 vondstdiepte aardewerk 70 en 90 cm 

B 

O 

T 

132 B en C x x x 13-01-2004 vondstdiepte vuursteen 110 cm, aardewerk 80 cm 

133 B-BC x 13-01-2004 vondstdiepte aardewerk 80-90 cm 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

A 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

D 

E 

N 

D 

R 

O 

C 

1 

4 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 



Hofstraat 4-6 

7411 PD Deventer



Vondstnummer 

Boornummer 


Bodemhorizont 


Vaknummer 

Inhoud 


A 

A 

R 

D 

E 

W 

E 

R 

K 

B 

A 

K 

S 

T 

E 

E 

N 

H 

U 

T 

T 

E 

N 

L 

E 

E 

M 

N 

A 

T 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

V 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

G 

L 

A 

S 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

S 

C 

H 

I 

L 

F 

E 

R 

H 

O 

U 

T 

S 

K 

O 

O 

L 

K 

O 

O 

L 

T 

J 

E 

Datum 

BAAC bv 

Opmerkingen/ 


134 C x x 13-01-2004 vondstdiepte aardewerk 120 cm 


136 x 13-01-2004 


138 x 13-01-2004 

139 B-C x 13-01-2004 vondstdiepte aardewerk 60-80 cm 


141 x 13-01-2004 


143 B x x 15-01-2004 vondstdiepte aardewerk 120-150 cm 

B 

O 

T 

144 B x x x 15-01-2004 vondstdiepte vuursteen 110 cm, aardewerk 90 cm 

145 BC x x x 15-01-2004 vondstdiepte vuursteen 90 cm 

146 A x x 15-01-2004 vondstdiepte vuursteen 70 cm 

147 B en C x x x x 15-01-2004 vondstdiepte vuursteen 80 cm, aardewerk 100 cm 

148 C x x x x 15-01-2004 vondstdiepte vuursteen 130 cm 


150 x x 15-01-2004 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

151 A-C x x x x 15-01-2004 vondstdiepte vuursteen 130 cm, aardewerk 80 en 130-150 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

A 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

D 

E 

N 

D 

R 

O 

C 

1 

4 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 



Hofstraat 4-6 

7411 PD Deventer



Vondstnummer 

Boornummer 


Bodemhorizont 


Vaknummer 

Inhoud 


A 

A 

R 

D 

E 

W 

E 

R 

K 

B 

A 

K 

S 

T 

E 

E 

N 

H 

U 

T 

T 

E 

N 

L 

E 

E 

M 

N 

A 

T 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

V 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

G 

L 

A 

S 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

S 

C 

H 

I 

L 

F 

E 

R 

H 

O 

U 

T 

S 

K 

O 

O 

L 

K 

O 

O 

L 

T 

J 

E 

B 

O 

T 

Datum 

BAAC bv 

Opmerkingen/ 


152 BC-C x x x 15-01-2004 vondstdiepte vuursteen 90-110, aardewerk 110 cm 

153 x 15-01-2004 

154 C x x 15-01-2004 vondstdiepte aardewerk 100 cm 

155 BC x x 15-01-2004 vondstdiepte aardewerk 80 cm 

156 BC x x x 15-01-2004 vondstdiepte aardewerk 130-140 cm 



159 BC x x 15-01-2004 vondstdiepte vuursteen 80 cm 


M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

161 x x x 15-01-2004 vondstdiepte vuursteen 90 cm, aardewerk 100-110 en 130-140 

162 C x x 15-01-2004 vondstdiepte aardewerk 100-110 cm 

163 B x x x 16-01-2004 vondstdiepte vuursteen en aardewerk op 80 cm 


165 x 16-01-2004 


167 x 16-01-2004 

168 x 16-01-2004 

170 x 16-01-2004 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

A 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

D 

E 

N 

D 

R 

O 

C 

1 

4 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 



Hofstraat 4-6 

7411 PD Deventer



Vondstnummer 

Boornummer 


Bodemhorizont 


Vaknummer 

Inhoud 


A 

A 

R 

D 

E 

W 

E 

R 

K 

B 

A 

K 

S 

T 

E 

E 

N 

H 

U 

T 

T 

E 

N 

L 

E 

E 

M 

N 

A 

T 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

V 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

G 

L 

A 

S 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

Datum 

171 x 16-01-2004 

S 

L 

A 

K 

S 

C 

H 

I 

L 

F 

E 

R 

H 

O 

U 

T 

S 

K 

O 

O 

L 

K 

O 

O 

L 

T 

J 

E 

BAAC bv 

Opmerkingen/ 


172 B+C x x 16-01-2004 vondstdiepte aardewerk 100 en 120 cm 

B 

O 

T 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

173 B+C x x x 16-01-2004 vondstdiepte vuursteen 110 en 130 cm, aardewerk 110 en 120 cm 

174 x 16-01-2004 

176 C x x 16-01-2004 vondstdiepte vuursteen 90 en 100 cm 


178 x 19-01-2004 

179 B+C x x x 19-01-2004 vondstdiepte aardewerk 110 en 120 cm 

180 BC x x 19-01-2004 vondstdiepte vuursteen 70 cm 


183 x 19-01-2004 

184 BC x x x 19-01-2004 vondstdiepte vuursteen 90 cm, aardewerk 80-90 cm 

186 x 19-01-2004 


190 x 19-01-2004 


192 BC+C x x 19-01-2004 vondstdiepte vuursteen 90 en 110 cm 

193 C x x 19-01-2004 vondstdiepte vuursteen 90 cm 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

A 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

D 

E 

N 

D 

R 

O 

C 

1 

4 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 



Hofstraat 4-6 

7411 PD Deventer



Vondstnummer 

Boornummer 


Bodemhorizont 


Vaknummer 

Inhoud 


A 

A 

R 

D 

E 

W 

E 

R 

K 

B 

A 

K 

S 

T 

E 

E 

N 

H 

U 

T 

T 

E 

N 

L 

E 

E 

M 

N 

A 

T 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

V 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

G 

L 

A 

S 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

S 

C 

H 

I 

L 

F 

E 

R 

H 

O 

U 

T 

S 

K 

O 

O 

L 

Datum 

BAAC bv 

Opmerkingen/ 


194 BC x 20-01-2004 vondstdiepte vuursteen 60 cm 


197 x 20-01-2004 

K 

O 

O 

L 

T 

J 

E 

198 BC+C x 20-01-2004 vondstdiepte vuursteen 70 en 80 cm 

B 

O 

T 

199 B+BC x x 20-01-2004 vondstdiepte vuursteen 100 cm, aardewerk 80 cm 


M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

201 B-C x x 20-01-2004 vondstdiepte vuursteen 60 en 80-100, aardewerk 90 cm 


203 C x 20-01-2004 vondstdiepte vuursteen 80 cm 


205 B+C x x 20-01-2004 vondstdiepte vuursteen 80 en 100 cm 

206 x 20-01-2004 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

207 B+C x x x 20-01-2004 vondstdiepte vuursteen 70-80 en 110 cm, aardewerk 70 en 100 cm 

208 x 20-01-2004 

209 x 22-01-2004 

210 x 22-01-2004 


213 x x 22-01-2004 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

A 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

D 

E 

N 

D 

R 

O 

C 

1 

4 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 



Hofstraat 4-6 

7411 PD Deventer



Vondstnummer 

Boornummer 


Bodemhorizont 


Vaknummer 

Inhoud 


A 

A 

R 

D 

E 

W 

E 

R 

K 

B 

A 

K 

S 

T 

E 

E 

N 

H 

U 

T 

T 

E 

N 

L 

E 

E 

M 

N 

A 

T 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

V 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

G 

L 

A 

S 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

Datum 

214 x 22-01-2004 

215 x 22-01-2004 

S 

L 

A 

K 

S 

C 

H 

I 

L 

F 

E 

R 

H 

O 

U 

T 

S 

K 

O 

O 

L 

K 

O 

O 

L 

T 

J 

E 

B 

O 

T 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

A 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

D 

E 

N 

D 

R 

O 

C 

1 

4 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

BAAC bv 

Opmerkingen/ 



219 x 22-01-2004 


221 x b 22-01-2004 

222 x 22-01-2004 

223 x 22-01-2004 

224 x 22-01-2004 

225 x 22-01-2004 

227 BC+C x x 22-01-2004 vondstdiepte aardewerk 120-130 cm 


231 b 26-01-2004 

232 C x x 26-01-2004 vondstdiepte aardewerk 100-110 cm 

235 BC-C x x 26-01-2004 vondstdiepte vuursteen 70-100cm 

236 BC-C x 26-01-2004 vondstdiepte vuursteen 80-90 cm 

237 C x x x 26-01-2004 vondstdiepte vuursteen 110 cm, aardewerk100 cm 

241 x 29-01-2004 



Hofstraat 4-6 

7411 PD Deventer



Vondstnummer 

Boornummer 


Bodemhorizont 


Vaknummer 

Inhoud 


A 

A 

R 

D 

E 

W 

E 

R 

K 

B 

A 

K 

S 

T 

E 

E 

N 

H 

U 

T 

T 

E 

N 

L 

E 

E 

M 

N 

A 

T 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

V 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

G 

L 

A 

S 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

S 

C 

H 

IL 

F 

E 

R 

H 

O 

U 

T 

S 

K 

O 

O 

L 

K 

O 

O 

L 

T 

J 

E 

Datum 

BAAC bv 

Opmerkingen/ 


242 B-BC x x 29-01-2004 vondstdiepte vuursteen 80-90 cm 

244 x 29-01-2004 

247 x 29-01-2004 

248 A/B x 29-01-2004 vondstdiepte aardewerk 80 cm 

252 x b 30-01-2004 baksteen onderkant A-horizont 

255 b 30-01-2004 baksteen onderkant A-horizont 

258 BC x 30-01-2004 vondstdiepte aardewerk 100 cm 

259 x 30-01-2004 

261 x 30-01-2004 

262 x 30-01-2004 

263 x 30-01-2004 

265 x 30-01-2004 

267 x 30-01-2004 

268 x 30-01-2004 


271 x 30-01-2004 

272 x 30-01-2004 

273 x 30-01-2004 

B 

O 

T 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

A 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

D 

E 

N 

D 

R 

O 

C 

1 

4 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 



Hofstraat 4-6 

7411 PD Deventer



Vondstnummer 

Boornummer 


Bodemhorizont 


Vaknummer 

Inhoud 


A 

A 

R 

D 

E 

W 

E 

R 

K 

B 

A 

K 

S 

T 

E 

E 

N 

H 

U 

T 

T 

E 

N 

L 

E 

E 

M 

N 

A 

T 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

V 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

G 

L 

A 

S 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

Datum 

280 x x 09-02-2004 

281 x 09-02-2004 

282 x 09-02-2004 

283 x 09-02-2004 

286 x 09-02-2004 

290 x 09-02-2004 

S 

L 

A 

K 

S 

C 

H 

I 

L 

F 

E 

R 

H 

O 

U 

T 

S 

K 

O 

O 

L 

K 

O 

O 

L 

T 

J 

E 

B 

O 

T 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

A 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

D 

E 

N 

D 

R 

O 

C 

1 

4 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

BAAC bv 

Opmerkingen/ 


? 293 BC x 10-02-2004 vondstdiepte vuursteen 60 cm 



301 x 06-01-2004 

302 C x x 06-01-2004 vondstdiepte vuursteen 100 cm, vondstdiepte aardewerk 100 cm 

? 304 x 10-02-2004 uitspoelingsvondst bij oud boorgat, diepte onbekend 



314 x 10-02-2004 uitspoelingsvondst bij oud boorgat, diepte onbekend 

315 x 10-02-2004 uitspoelingsvondst bij oud boorgat, diepte onbekend 

335 A x x 08-01-2004 vondstdiepte aardewerk 40 cm 

340 B/BC? x 08-01-2004 vondstdiepte aardewerk 50 cm 



Hofstraat 4-6 

7411 PD Deventer



Vondstnummer 

Boornummer 


Bodemhorizont 


Vaknummer 

Inhoud 


A 

A 

R 

D 

E 

W 

E 

R 

K 

B 

A 

K 

S 

T 

E 

E 

N 

H 

U 

T 

T 

E 

N 

L 

E 

E 

M 

N 

A 

T 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

VU 

UR 

ST 

EE 

N 

GL 

A 

S 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

Datum 

344 x 12-01-2004 

345 x 12-01-2004 

348 x 12-01-2004 

S 

L 

A 

K 

S 

C 

H 

I 

L 

F 

E 

R 

H 

O 

U 

T 

S 

K 

O 

O 

L 

K 

O 

O 

L 

T 

J 

E 

B 

O 

T 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

A 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

D 

E 

N 

D 

R 

O 

C 

1 

4 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

BAAC bv 

Opmerkingen/ 


352 B x 12-01-2004 vondstdiepte vuursteen 60-70 cm 

378 x 09-02-2004 uitspoelingsvondst bij oud boorgat, diepte onbekend 


385 B x 15-01-2004 vondstdiepte aardewerk 90 cm 

386 C x x 15-01-2004 vondstdiepte aardewerk 90 cm 

398 x 19-01-2004 

456 A x 22-01-2004 vondstdiepte aardewerk 60 cm 

458 A+C x x 22-01-2004 vondstdiepte vuursteen 40 cm, aardewerk 70 cm 



494 x 27-01-2004 


497 A+B x x 27-01-2004 vondstdiepte aardewerk 50 en 70 cm 

498 BC/C x x 27-01-2004 vondstdiepte aardewerk 70-80 cm 

499 x 27-01-2004 



Hofstraat 4-6 

7411 PD Deventer



Vondstnummer 

Boornummer 


Bodemhorizont 


Vaknummer 

Inhoud 


A 

A 

R 

D 

E 

W 

E 

R 

K 

B 

A 

K 

S 

T 

E 

E 

N 

H 

U 

T 

T 

E 

N 

L 

E 

E 

M 

N 

A 

T 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

V 

U 

U 

R 

S 

T 

E 

E 

N 

G 

L 

A 

S 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

S 

C 

H 

I 

L 

F 

E 

R 

H 

O 

U 

T 

S 

K 

O 

O 

L 

Datum 

BAAC bv 

Opmerkingen/ 



502 x 27-01-2004 


504 x 27-01-2004 

K 

O 

O 

L 

T 

J 

E 

B 

O 

T 

M 

E 

T 

A 

A 

L 

S 

L 

A 

K 

505 A2 x x x 27-01-2004 vondstdiepte vuursteen 70-80cm, aardewerk 70-80 cm 



508 x 28-01-2004 


511 x 28-01-2004 


515 A2 x x 28-01-2004 vondstdiepte aardewerk 100 cm 

516 x 28-01-2004 

517 x 28-01-2004 


? 551 B x 12-02-2004 vondstdiepte vuursteen 90 cm 

553 B? x x x 12-02-2004 vondstdiepte vuursteen 90 cm, mogelijk natuurlijk 

554 BC x 12-02-2004 vondstdiepte aardewerk 100 cm 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

A 

N 

O 

R 

G 

A 

N 

I 

S 

C 

H 

D 

E 

N 

D 

R 

O 

C 

1 

4 

D 

I 

V 

E 

R 

S 

E 

N 



Hofstraat 4-6 

7411 PD Deventer

Enschede, Usseler Es: een waarderend 

proefsleuvenonderzoek 

M.C. Kenemans 

met bijdragen van: 

W.K. van Zijverden, 

S.B.C. Bloo, 

E.A.K. Kars, 

R. Machiels

Colofon 

ADC ArcheoProjecten Rapport 413 

Enschede, Usseler Es: een waarderend proefsleuvenonderzoek 

Auteur: M.C. Kenemans 

met bijdragen van: W.K. van Zijverden, S.B.C. Bloo, E.A.K. Kars, R. Machiels 

In opdracht van: Gemeente Enschede 

Directievoerende: ArcheoLogic Past2Present 

Foto’s en tekeningen: ADC, tenzij anders vermeld 

© ADC, ArcheoProjecten Amersfoort, juni 2005 

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt 

worden door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook 

zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. 

Het ADC aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend 

uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. 

Autorisatie: 

dr. M.C. Kenemans 

ISBN 90-5874-40-19 

ADC ArcheoProjecten 

Tel 033-299 81 81 

Postbus 1513 

3800 BM Amersfoort 

Fax 033-299 81 80 

Email info@archeologie.nl

Inhoudsopgave 

1. Inleiding 5 

2. Vraagstelling en doel van het onderzoek 5 

3. Methode van onderzoek 6 

4. Fysisch geografisch onderzoek: landschap en bodemopbouw (W. van Zijverden) 8 


4.2 Veldonderzoek 9 

4.3 Interpretatie 18 

5. Sporen en structuren 19 


5.2 Het centrale deel 19 

5.3 De zuidwestelijke dekzandrug 25 

5.4 Het westelijk en oostelijk deel: de laagte 27 

5.5 Conclusie 28 

6. Het vondstmateriaal 29 


6.2 Aardewerk (S.B.C. Bloo) 29 

6.2.1 Inleiding 29 

6.2.2 Baksels en typeringen 30 

6.2.3 Decoratie 31 

6.2.4 Keramische objecten 33 

6.2.5 Conclusie 33 

6.3 Natuursteen (E.A.K. Kars) 34 


6.3.2 Bewerkt materiaal 35 

6.3.3 Onbewerkt materiaal 36 

6.3.4 Herkomst uitgangsmateriaal 36 


6.4 Vuursteen (R. Machiels) 37 


6.4.2 Verspreiding en type-indeling 37 

6.4.3 Herkomst 38 


6.5 Resultaten 14 C onderzoek 38 

7. Antwoorden en conclusies t.a.v. de vraagstelling 40 

8. Waardering t.a.v. behoudenswaardigheid 44 

Literatuur 45 

Lijst van afbeeldingen en tabellen 46

en 

en 

ADMINISTRATIEVE GEGEVENS VAN DE VINDPLAATS 

N 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Opdrachtgever: gemeente Enschede 

Uitvoerder: ADC Archeoprojecten 

Bevoegd gezag: Provincie Overijssel 

Provincie: Overijssel 

Gemeente: Enschede 

Onderzoeksgebied: Enschede 

Toponiem: Usseler es 

Datum Veldwerk: 29-11-04 t/m 19-01-05 

Datum Evaluatie/ 

Selectiefase: 01-02-05 

Datum Uitwerkingsfase: 02-02-05 t/m 22-06-05 

Periode: Laat Paleolithicum - NT 

Kaartblad: 34F 

Landelijk registratienummer: 8066 

Coördinaten: 253.450/ 469.350 

253.450 / 470.500 

255.300 / 469.350 

255.300 / 470.500 

Gemeentecode + jaartal: ENSE2-04 

ADC-projectcode: 4050400 

465000 470000 475000 

00000000000000000000 

Hengelo 

Hengelo 

Enschede - Usseler es 

Locatie van het onderzoeksgebied 

bron: Geodan 

Afb. 1 

Enschede 

Usseler es 

5000m 5000m 5000m 5000m 

5000m 5000m 5000m 5000m 

ENSCHEDE 

ENSCHEDE 

Enschede Enschede 

Glanerbrug 

Glanerbrug 

250000 255000 260000 

Periode 

Tijd in jaren 

Nieuwe tijd 1500 na Chr. - heden 

Late Middeleeuwen 1050 na Chr. - 1500 na Chr. 

Vroege Middeleeuwen 450 na Chr. - 1050 na Chr. 

Romeinse tijd 12 voor Chr. - 450 na Chr. 

IJzertijd 800 voor Chr. - 12 voor Chr. 

Bronstijd 1900 voor Chr. - 800 voor Chr. 

Neolithicum (Nieuwe Steentijd) 5300 voor Chr. - 1900 voor Chr. 

Mesolithicum (Midden Steentijd) 8800 voor Chr. - 5300 voor Chr. 

Paleolithicum (Oude Steentijd) 300.000 voor Chr. - 8800 voor Chr. 

ADC ArcheoProjecten Rapport 413 Enschede, Usseler Es 

4 

GLA 

GLA GL GLA

1 Bestek: ArcheoLogic Rapportage nr. 

183 versie 1.0; PvE goedgekeurd 16- 

11-2004. 

2 KNA versie 2.1 2004. 

3 Schorn 2004. 

4 Dijkstra & Schrijer 2002; Ploegaert 

2005; Verlinde 1993. 

5 Schorn 2004, bijlage 2 

6 Mededeling H. Scholte Lubberink 

(RAAP) 


De gemeente Enschede overweegt om een 

deel van de Usseler es te laten ontwikkelen 

als bedrijventerrein. Om vast te stellen of een 

eventuele ontwikkeling zal leiden tot aantasting 

van de in het gebied aanwezige archeologische 

waarden is een gebied van 156 ha 

nader onderzocht. Daarvan zal circa 90 ha 

nodig zijn voor het bedrijventerrein en de 

daarbij behorende voorzieningen. De archeologische 

monumentenzorg is aangemerkt als 

een voorwaarde van het project Usseler es. 

De doelstelling daarbij is om inpassing van 

de archeologische waarden bij de verdere 

stedenbouwkundige planontwikkeling mogelijk 

te maken. 

Doel van het archeologische onderzoek is 

om de gegevens te verzamelen die nodig zijn 

voor de stedenbouwkundige randvoorwaarden 

en inrichtingsvarianten. 

Van 29 november 2004 tot en met 19 januari 

2005 heeft ADC ArcheoProjecten in opdracht 

van de gemeente Enschede een karterend 

proefsleuvenonderzoek uitgevoerd op de 

Usseler es (afbeelding1). 

Het onderzoek stond onder directievoering 

van Past2Present ArcheoLogic waarbij P. van 

der Kroft en R. Isarin als contactpersonen 

optraden. 

Het veldwerk werd onder leiding van M. 

Kenemans (Senior Archeoloog) uitgevoerd 

door een vast veldteam bestaand uit W. van 

Zijverden (fysisch geograaf), W. Roessingh 

(Archeoloog), R. van der Kolk (veldtechnicus), 

M. Bruinenberg (veldtechnicus) en R. 

Nieboer (veldassistent). Tevens is ondersteuning 

verleend door G. Williams (Archeoloog), 

S. Al Karaimeh (veldtechnicus), E. van 

Egmond (veldtechnicus) en M.Stiekema 

(veldtechnicus / fysisch geograaf). 

De firma Basten leverde 2 graafmachine’s 

met schaafbak en ervaren machinisten. 

Op basis van het Bestek en Programma van 

Eisen, 1 goedgekeurd door de Provincie 

Overijssel en conform de richtlijnen van de 

Kwaliteits Norm Archeologie (KNA) 2 is het 

werk door ADC ArcheoProjecten uitgevoerd. 

2 Vraagstelling en doel van het 

archeologisch onderzoek 

Eind 2003 is door BAAC een inventariserend 

veldonderzoek in het centrale deel van het 

plangebied uitgevoerd. 3 Dit betrof een 

bureauonderzoek, een karterend en deels 

waarderend booronderzoek, alsmede een 

oppervlaktekartering op 72 ha bouwland. 

Het bureauonderzoek leverde vier in ARCHIS 

gemelde vindplaatsen op, twee direct ten 

noorden en twee ten zuiden van het onderzoeksgebied. 

Het betreft aan de noordzijde 

de locaties Josink es en Elferink es. Beide 

betreft een dekzandrug waarop bewoningssporen 

uit de periode Mesolithicum – Late 

Middeleeuwen 4 werden aangetroffen. 

Aan de zuidzijde van het onderzoeksgebied 

zijn bij de aanleg van de rijksweg A35 op 

twee plekken bewoningssporen uit respectievelijk 

de Late Middeleeuwen (boerenerf) 

en uit de Midden IJzertijd (nederzetting en 

grafheuvels) gevonden. 5 

Bij aanvang van het huidige onderzoek bleek 

kort tevoren (november 2004) langs de zuidzijde 

van het terrein, enkele tientallen meters 

ten noorden van de A35, een gasleiding te 

zijn aangelegd. De aanleg hiervan is door de 

firma RAAP archeologisch begeleid. In het 

tracé werd van west naar oost het volgende 

aangetroffen: 6 

-Ten westen van de Usseleresweg agrarische 

sporen uit de Late Middeleeuwen en Nieuwe 

tijd. 

-Direct ten westen van de Usseleresweg een 

greppel met Vroeg Middeleeuws aardewerk. 

-Direct ten oosten van de Usseleresweg 

nederzettingssporen uit eind Vroege of begin 

Midden IJzertijd. 

-Ten oosten van de Helweg (dit is het verlengde 

van de Ruilverkavelingsweg die midden 

over de es loopt, aan de zuidzijde van de 

N18) werden nederzettingssporen uit eind 

Vroege en begin Midden IJzertijd gevonden. 

Ter hoogte van deze vindplaats heeft de 

AWN tijdens de aanleg van de A35 

IJzertijdsporen aangetroffen die niet in 

ARCHIS gemeld zijn. 

-Verder werd geconstateerd dat het terrein 

ter hoogte van het bij aanleg van de A35 

aangetroffen IJzertijd grafveld volledig vergraven 

is. 

De zones waarbinnen door BAAC het karterend 

booronderzoek werd uitgevoerd waren 

vooral de zones met middelhoge en hoge 

verwachting volgens de IKAW. 

De lage verwachtingszone, namelijk de krans 

rond de es, was hiermee nauwelijks gechecked. 

Het doel van het huidige karterende proef- 


5

sleuven onderzoek was om, in aanvulling 

hierop, voor het hele plangebied vast te stellen 

of en waar er daadwerkelijk bewoningssporen 

aan te treffen zijn. 

In het PvE waren 15 onderzoeksvragen opgenomen 

die als leidraad dienden voor het 

onderzoek: 

1. Is er sprake van vindplaatsen? Zo ja, wat 

voor type vindplaats(en) betreft het? 

2. Hoe groot is (zijn) de vindplaatsen? 

3. Van welke ouderdom is (zijn) de vindplaatsen? 

4. Is er een horizontale en/of verticale stratigrafie 

en periodisering te herkennen in de 

opbouw van de vindplaats(en)? Zo ja, is er 

sprake van gescheiden zones (clusters) en / 

of niveaus? 

5. Is bij nader onderzoek opgraven in meerdere 

vlakken noodzakelijk en zo ja, hoeveel 

en waar? 

6. Op welke diepte(s) liggen deze vindplaatsen? 

Van belang is hierbij aandacht te 

schenken aan een eventueel tweede niveau 

onder de laag van Usselo met een datering 

in het Vroege Paleolithicum tot en met het 

begin van het Late Paleolithicum. 

7. Wat is de conserveringstoestand van de 

grondsporen en vondsten in horizontale en 

verticale zin? 

8. Wat is de spoor- en vondstdichtheid? 

9. Wat is de relatie tussen de vindplaats en 

het natuurlijke landschap? 

10. Biedt de vindplaats mogelijkheden tot 

een reconstructie van het landschap rond de 

nederzetting in engere en ruimere zin, voor 

zover daartoe goed geconserveerde, gesloten 

en gedateerde monsterlocaties worden aangetroffen 

(diepe sporen die niet direct blootstaan 

aan erosie, zoals waterputten, diepe 

kuilen en sloten, etc)? 

11. Is er een relatie tussen de aangetroffen 

vondsten en sporen met eerder gedane 

oppervlaktevondsten? 

12. Is er een graf of zijn er graven aangetroffen, 

en uit welke periode dateren deze? 

13. Liggen de graven solitair of is er sprake 

van een grafveld? 

14. Wijzen sporen en vondsten op de aanwezigheid 

van een ambachtelijke productie? 

15. Is er sprake van continuïteit dan wel discontinuïteit 

met zowel de voorgaande als de 

opvolgende periode? Waarom wel, of 

waarom niet? 

3 Methode van onderzoek 

In totaal zijn 163 proefsleuven van 4 bij 15 

meter uitgezet, aangelegd en gedocumenteerd 

(afbeelding 2). 

In het oorspronkelijk puttenplan waren 195 

putten gepland. Door omstandigheden als het 

ontbreken van betredingstoestemming, ingezaaid 

gewas, kabels en leidingen en de 

recente aanleg van een gasbuissleuf langs de 

zuidrand van het terrein verviel een groot 

aantal van deze putten en zijn in overleg met 

de directievoerende 37 nieuwe putten uitgezet 

en aangelegd. Ook is één put op basis 

van daarin aangetroffen crematiegraven met 

120 m 2 uitgebreid. 

Aan de putten van het oorspronkelijk puttenplan 

was vooraf een putnummering uitgedeeld. 

Deze was gebaseerd op het (oneven) 

nummer van het westelijke hoofdmeetpunt 

van de meetlijn van een put (zie afbeelding 

3.2). Door het vervallen van een groot aantal 

oorspronkelijk geplande putten is de nummering 

van de uiteindelijk daarvan aangelegde 

putten niet opeenvolgend en doorlopend. 

Voor de nieuw uitgezette putten is ter onderscheid 

een nummering vanaf nummer 501 

aangehouden. De nieuw uitgezette putten 

hebben wel een doorlopende nummering. 

In principe is telkens één vlak aangelegd, 

direct op sporenniveau. Van een aantal putten 

werd gedurende het veldwerk vastgesteld 

dat ze niet op een goed leesbaar niveau 

waren aangelegd, maar in een verbruiningslaag. 

Deze zijn verdiept tot op zichtbaar sporenniveau 

en analoog geregistreerd als 

tweede vlak. In de digitale allesporenkaart 

zijn deze vlakken wel als vlak 1 gedigitaliseerd, 

omdat dit een overzicht van het aangetroffen 

sporenniveau betreft (afbeelding 3.1 

en 3.2). 

De werkwijze bij elke put was als volgt: het 

vlak werd, na verwijdering van de bouwvoor, 

telkens in één keer tot op sporenniveau aangelegd. 

Hierbij werden tijdens het verdiepen 

de lagen systematisch met een metaaldetector 

afgezocht en de vondsten in vakken van 4 

bij 5 meter verzameld. 

Het sporenvlak werd vervolgens gefotografeerd, 

op een veldtekening geregistreerd (per 

raai putten) en gewaterpast. Ook werden per 

put 3 kolomopname’s van het noordprofiel 

met een onderlinge afstand van 7 meter 

gemaakt. De middelste hiervan is telkens 

gefotografeerd. 

De putten 207, 213, 219, 225 en 229 zijn, na 

goedkeuring door de directievoerende, niet 

analoog getekend, maar ingemeten met 

behulp van een zogeheten Robotic Total 

Station. 


6

115 

113 

117 

121 

119 

125 

123 

131 

129 

87 89 

133 

581 

137 

139 

519 143 

145 

147 

521 

523 525 

149 

527 

247 

163 

169 

517 

251 

253 

165 167 

255 

171 173 

257 

259 529 

531 

175 

261 

177 

263 

179 

533 


535 

181 

183 

267 

185 187 

189 

269 

537 

49 

191 

271 

539 

51 

193 

273 547 

195 

507 

275 

45 

277 

47 

199 201 

279 

203 

545 

505 

41 

205 

281 

43 

207 

283 

501 503 

211 

213 

285 

37 


287 289 

509 

291 

217 

219 

31 

221 293 

307 

511 

295 

309 

513 

297 

225 

299 

227 

311 


301 

229 

303 

325 

323 

327 

83 

75 

583 

65 

69 

59 

63 

551 

549 

469500 469750 470000 470250 

21 

19 

17 

555 

53 

15 

13 

557 


333 

331 

341 

339 

337 

335 

237 239 

561 

543 

347 

345 

571 

351 

349 

541 

565 

N 

575 

569 

355 

353 

577 

359 

357 

369 

367 

365 

373 

371 

375 

379 

377 

250m 

0 

253500 253750 254000 254250 254500 254750 255000 255250 

7 

Enschede - Usseler Es 

Legenda 

Opgravingsput met nummer 

Overzicht van de putten AB 23-03-2005 

163 

Afb. 2

7 Spek, 2004 

8 Berendsen, 1997. 

9 Codering Archeologisch Basis 

Register : VME D tot LME B. 

10 Groenewoudt, Spek & Van der Velde 

1998. Spek 2004. 

4 Fysisch geografisch onderzoek: landschap en bodemopbouw 

W. van Zijverden 


In het kader van een grootschalig IVO op de 

Usseler es is een aantal profielen opgenomen. 

Op basis van deze profielopnamen, het 

verkennend booronderzoek en enkele waarnemingen 

van Isarin en Van der Kroft 

(Archeologic) is een korte landschappelijke 

beschrijving gemaakt. De Usseler es beslaat 

een groot oppervlak van in totaal 155 hectare. 

Tweederde hiervan omvat bouwland, de 

rest is grasland met enige bebouwing van 

boerderijen. Zowel de es als het oorspronkelijk 

landschap is grotendeels in tact. De geologische 

kennis van het gebied is gebrekkig. 

Daarnaast is de kennis van de ontwikkeling 

van essen in dit type landschap vooral gebaseerd 

op studies uitgevoerd in Drenthe. 7 Het 

plangebied omvat een groot aaneengesloten 

oppervlak waardoor de unieke mogelijkheid 

bestaat grip te krijgen op de ontwikkeling 

van het landschap en het gebruik van dit 

landschap door de mens door de eeuwen 

heen. 

Regionale ontwikkeling 

Het gebied is gelegen in het oostelijk zandgebied. 

In dit gebied komen enkele stuwwallen 

voor die gevormd zijn in het Saalien. De 

oostelijke stuwwallen bestaan uit gestuwde 

tertiaire mariene afzettingen. De stuwwallen 

zijn gedeeltelijk overreden waardoor grondmorene 

(keileem) voorkomt op deze afzettingen. 

Deze grondmorene vormt plaatselijk een 

relatief dik pakket. Het grootste deel van het 

pleistocene oppervlak in het oostelijk dekzandgebied 

bestaat uit fluvioperiglaciale 

afzettingen die in het Weichselien zijn 

gevormd en dekzand. Het dekzand landschap 

is doorsneden door beekdalen. 

Hierdoor zijn langgerekte dekzandruggen 

doorsneden zodat een landschap is ontstaan 

met een gevarieerd reliëf van kleine dekzandkopjes 

en droge dalen. 8 

Volgens de geologische kaart wordt het centrale 

deel van de Usseler es gevormd door 

een grondmorene afgedekt met een pakket 

dekzand dunner dan twee meter. Het gebied 

rondom de Usseler es bestaat uit fluvioperiglaciale 

afzettingen dikker dan 2 meter. De 

geomorfologische kaart schetst een vergelijkbaar 

beeld. Aan de westzijde van de 

morenerug zijn twee kleine dekzandruggetjes 

aangegeven. Aan de oostzijde bevindt 

zich een deel van een droog dal. De bodemkaart 

geeft voor het grootste deel van het 

terrein een hoge zwarte enkeerdgrond aan. 

In het lager gelegen deel van het onderzoeksgebied 

worden velden laarpodzolen, 

en beekeerdgronden aangegeven. 

De ontwikkeling van esdekken 

Een es is een terrein dat is opgehoogd met 

van elders aangevoerd materiaal waarbij het 

doel is de bodemeigenschappen van het 

betreffende terrein te verbeteren. Daarbij kan 

men bijvoorbeeld denken aan een verbetering 

van de vochthuishouding en de bodemvruchtbaarheid. 

Een es, in noordoost Nederland ook wel aangeduid 

met de termen eng of enk, kan getypeerd 

worden als gemeenschappelijk 

bouwland. Essen zijn ontstaan gedurende de 

Volle Middeleeuwen 9 en vormen een onderdeel 

van het historische landschap van een 

buurtschap waartoe bijvoorbeeld ook de dorpen, 

graslanden en gemeenschappelijke 

gronden behoren. Met de term gemeenschappelijk 

wordt geduid op een groep 

gebruikers die gezamenlijk een bodemkundige 

eenheid, bijvoorbeeld een dekzandrug, 

ontginnen en gezamenlijk zorg dragen voor 

het onderhoud van omheiningen en toegangswegen. 

Iedere gebruiker bezit evenwel 

zijn eigen stuk grond. Als gevolg van gewijzigde 

eigendomsrechten, vererving e.d. ontstonden 

in de loop der eeuwen tal van kleine 

percelen die middels historisch-geografisch 

onderzoek nader in kaart te brengen zijn. 

Essen onderscheiden zich van zogenaamde 

kampen of eenmansessen. Deze laatste categorie 

betreft een individuele ontginning en in 

gebruik name van landbouwgronden. 

Vaak wordt het begrip es gelijkgesteld met 

een verhoging die ontstaan is door het 

opbrengen van een plaggendek. Onderzoek 

naar deze dekken heeft echter aangetoond 

dat deze plaggendekken over het algemeen 

te dateren zijn in de Nieuwe tijd (15 e /16 e 

eeuw voor Oost-Nederland). 10 Deze ophoging 

vond plaats met behulp van mest vermengd 

met plaggen uit de potstal. Het is het zand 

dat zich tussen de plaggen bevond dat de 

ophoging bewerkstelligd heeft. In sommige 

gevallen is de verhoging een onbewust 

gevolg van een bemestingstechniek, in sommige 

gevallen betreft het intentionele ophogingen, 

bijvoorbeeld om depressies en 

gedeeltes van beekdalen op te vullen. 

Voor het vermengen van de mest in de potstal 

kon gebruik gemaakt worden van bosstrooisel, 

heideplaggen of plaggen afkomstig 

uit de beekdalen. Aan de kleur van het plaggendek 

kan de herkomst van de plaggen 

worden afgelezen. In plaggendekken zijn 

vaak verschillende gelaagdheden herken- 


8

11 Spek 2004. 

12 Spek 2004. 

13 Vervloet, 1986. 

14 Schorn, 2004. 

15 Van alle overige putten zijn door het 

veldteam telkens 3 kolomopname’s 

van het noordprofiel gemaakt. 

16 NNI, 1989 en Bosch, 2000. 

17 Ten Cate et al., 1995. 

18 Deze is als memo bij dit rapport 

geleverd aan de directievoerende 

(ArcheoLogic Past2Present). 

baar. Nader onderzoek heeft uitgewezen dat 

deze gelaagdheid geen relatie heeft tot 

antropogene ophogingsactiviteiten maar eerder 

samenhangt met lokale hydrologische 

processen. 11 

Een categorie grondsporen die nauw verbonden 

is met de reconstructie van de landbouwgeschiedenis 

van de Middeleeuwen en 

Nieuwe tijd betreft de zogenaamde spitsporen 

en esgreppels. De spitsporen en esgreppels 

hangen vermoedelijk samen met 

pogingen om de waterdoorlatendheid op 

lokaal niveau te verbeteren of om uitgespoelde 

mineralen naar het akkeroppervlak 

te brengen. Een bijzondere categorie esgreppels 

dateert uit de 18 e en 19 e eeuw. Deze is 

vaak te vinden in de periferie van de akkers. 

De greppels zijn gegraven teneinde grond te 

verzamelen om te vermengen met mest uit 

de potstal. 12 De potstal ontstaat pas aan het 

eind van de Middeleeuwen en wordt als 

zodanig beschouwd als een relatief recente 

landbouwtechnische verbetering. 13 De potstal 

is blijven bestaan tot de invoering van de 

kunstmest in de 19 e eeuw. Aanvankelijk zullen 

de mest en plaggen op het erf in de 

openlucht met elkaar zijn vermengd. 

4.2 Veldonderzoek 

Het booronderzoek dat is uitgevoerd in het 

kader van het verkennend en waarderend 

archeologisch onderzoek bevestigt bovenstaand 

beeld van de geologische ontwikkeling 

van het gebied. 14 In aanvulling op dit 

beeld wordt opgemerkt dat in het dekzand 

lokaal veen en leemafzettingen voorkomen. 

Daarnaast wordt op basis van dit onderzoek 

voor een groot deel van het terrein geconcludeerd 

dat de oorspronkelijke bodem grotendeels 

in tact aanwezig is onder de es. 

Deze zones zijn op de verwachtingskaart 

aangegeven als gebieden met een hoge en 

middelhoge archeologische verwachting. De 

hoge zwarte enkeerdgronden beperken zich 

tot het hoogste deel van het terrein. 

Tijdens het IVO zijn 163 putten aangelegd. 

Gezien de grote variatie in textuur en 

bodems is in overleg met de directievoerder 

besloten twee profielen op te nemen van 

twee kruiselings georiënteerde raaien en 

daarnaast ad random enige putten te bekijken 

en indien noodzakelijk te beschrijven. 

Uiteindelijk zijn profielen beschreven van 

twee doorlopende raaien en een drietal korte 

raaien 15 (afbeelding 4.1.1). De lithologie is 

laagsgewijs gedocumenteerd. 

Bij de beschrijving is SBB 5.1 gehanteerd 

waarbij de lithologie is beschreven conform 

NEN 5104. 16 Bodems zijn beschreven conform 

de handleiding bodemgeografie van het 

Staring Centrum. 17 Daarnaast is afgesproken 

om een onderzoeksvoorstel voor een geïntegreerd 

landschappelijk onderzoek op te stellen 

voor een eventueel vervolgonderzoek. 18 

Hoewel de lithologische opbouw sterk wisselt 

over het terrein is in het algemeen 

sprake van de volgende lithologische 

opbouw. De basis wordt gevormd door grof 

(600-1000 µm) slecht afgerond slecht gesorteerd 

grindrijk zand (Zs1(g1)). In dit pakket 

zand bevinden zich zwerfstenen die sterk 

variëren in diameter. Op twee plaatsen kon 

de sedimentaire gelaagdheid in dit pakket 

worden vastgesteld (put 181 en put 527). 

Hierbij werd duidelijk dat in de top van dit 

sediment enkele cryoturbate structuren voorkomen, 

maar dat daaronder geen enkele 

aanwijzing bestaat voor stuwinggelaagdheden. 

Dit pakket is afgedekt door een pakket 

matig fijn uiterst siltig zand of sterk zandige 

leem (Zs4/Lz3(g1) 105-210 µm). Deze laag 

bevat vrijwel steeds een laag percentage 

grind en soms zwerfstenen en wordt gekenmerkt 

door gleyverschijnselen. Daarboven 

bevindt zich een pakket matig fijn tot matig 

grof, matig afgerond zwak siltig zand (Zs1 

150-300 µm). In dit zand zijn geen sedimentaire 

gelaagdheden waargenomen. Dit zand 

is relatief rijk aan mineralen ten opzichte van 

“gewoon” dekzand. Op enkele plaatsen is de 

top van deze laag verploegd en aangerijkt 

met houtskool, aardewerk verbrande klei, etc. 

Over het gehele terrein is de top van dit pakket 

afgedekt met een pakket matig tot sterk 

humeus, matig fijn, zwak siltig zand (Zs1h2/3 

150-210 µm). In dit pakket zijn vrijwel steeds 

drie of meer lagen herkenbaar waarbij de 

onderste lagen steeds bruin van kleur zijn, 

terwijl de bovenste lagen steeds zwart van 

kleur zijn. Uitzondering hierop vormen de 

putten 59, 63, 65 en 69 in het noordelijk deel 

van het onderzochte terrein. Hier is het 

afdekkende pakket zonder uitzondering zwart 

van kleur. 

Verspreid over het terrein komen verschillende 

bodemtypen voor. Vanuit archeologisch 

perspectief is het belangrijk een onderscheid 

te maken tussen de van nature aanwezige 

bodemtypen (podzolen en brikgronden) en 

de door de mens beïnvloede bodemtypen 

(eerdgronden). Voor de Middeleeuwen 

bestond het esdekkenlandschap namelijk 

nog niet en geven de natuurlijke bodems 

weer welke mogelijkheden het terrein bood. 

Hieronder volgen enkele profielbeschrijvingen 

en foto’s van profielen die een indruk 

geven van de verschillen in lithologische, 

geologische en bodemkundige opbouw. 

Put 281 (afbeelding 4.1.2) 

Nadat dit profiel is beschreven is dit profiel 


9


10 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

253500 254000 254500 255000 

469500 470000 

N 

250m 

0 


Overzicht van de putraaien waarvan het profiel door de fysische geograaf beschreven is 

Legenda 

Opgravingsput 

(op locatie putraai met putnummer) 

Putraai 

163 

AB 23-03-2005 

Afb. 4.1.1 

Afb. 4.1.2 Profielopname. 

Put 281 

diepte textuur Md kleur ox/red Fe bodem opmerking 

000-030 bouwvoor o 0Aap 

030-050 Zs1h2 150-210 zwbr o 0 Aa 

050-080 Zs2 150-210 grbr o 1 Bhs 

080-130 Zs2 150-210 grgl or 1 Cg 

130-140 Zs4 150-210 blro or 2 Cg gevlekt

Afb.4.1.3 Profielopname (R. Isarin – Archeologic) 

verdiept door Isarin & Van der Kroft 

(Archeologic). De basis van het profiel 

bestaat uit zeer grof zand. Dit sediment is 

horizontaal gelamineerd en bevat geen 

breukpatronen of andere verschijnselen die 

wijzen op stuwing. De afzettingen lijken te 

zijn gevormd door fluviatiele processen in 

een vlechtend systeem (zie afbeelding 4.1.3). 

Het daarboven gelegen pakket afzettingen is 

sterk vervormd door cryoturbatie. In het profiel 

zijn behalve verknijpingen ook vorstwiggen 

waargenomen (zie afbeelding 4.1.4). Dit 

sediment heeft vermoedelijk een eolische 

oorsprong, dat wil zeggen aangevoerd en 

afgezet door de wind. In het pakket bevinden 

zich relatief grote stenen. Deze stenen lijken 

zich overwegend op de grens van dit pakket 

en het daarboven gelegen pakket te bevinden. 

Mogelijk is dit veroorzaakt als gevolg 

van opvriezing. Op de foto is een voorbeeld 

van opvriezing zichtbaar waarbij de stenen 

als het ware worden gesorteerd en op deze 

wijze grote cirkels vormen (zie afbeelding 

4.1.5). Daarboven bevindt zich een dun pakket 

zand. Dit zand is relatief goed gesorteerd 

en matig afgerond. Daarnaast bevat het relatief 

veel zware mineralen en mineralen 

anders dan kwarts. Het zand heeft een eolische 

oorsprong en kan worden aangemerkt 

als dekzand. Dit dekzand heeft overwegend 

een lokale oorsprong gezien de matige 

afronding en het relatief grote percentage 

mineralen anders dan kwarts. Dit geldt voor 

alle profielen waarin dekzand is aangetroffen. 

De top van het dekzand is niet in tact en 

vermoedelijk opgenomen in het daarboven 

gelegen pakket humushoudend zand. Dit 

humushoudende pakket is geïnterpreteerd 

als een eerdlaag. De top van de eerdlaag is 

opgenomen in de bouwvoor. 


Het profiel bestaat in zijn geheel uit goed 

gesorteerd matig fijn zand. Het zand is 

gezien de uniformiteit en goede sortering 

eolisch, dat wil zeggen door windafzetting, 


11

Afb 4.1.4 Profielopname (R. Isarin – Archeologic) 

Afb 4.1.5 Opvriezingsverschijnsel 


12

Put 37 


000-030 bouwvoor 0Aap1 

030-058 Zs1h3 150-210 zwbr o 0 Aa1 

058-070 Zs1h3 150-210 zwbr o 0 Aa2 

070-088 Zs1h3 150-210 br o 0Aap2 oude akkerlaag 

088-092 Zs1 150-210 gr o 0AE 

092-100 Zs1 150-210 br or 2 Bhs 

100-130 Zs1 150-210 gl or 1 C 

Afb 4.1.6 Profielopname. 

gevormd en geïnterpreteerd als dekzand. De 

oorspronkelijk bodem die in de top van dit 

pakket is gevormd is licht verploegd gezien 

de aanwezigheid van een AE horizont. De 

van oorsprong aanwezige bodem is van het 

type veldpodzol. Op de oude akkerlaag is 

een pakket sterk humeus zand aanwezig 

waarin twee lagen konden worden onderscheiden 

op basis van kleurnuances. Dit 

pakket is geïnterpreteerd als eerdlaag. De 

kleurverschillen worden vermoedelijk veroorzaakt 

door een verschil in oorspong van de 

plaggen. Dit geldt eveneens voor de hieronder 

beschreven profielen. De top van de 

eerdlaag is opgenomen in de bouwvoor. 


Het profiel bestaat uit matig siltig, matig fijn 

tot matig grof zand. Het zand is goed gesorteerd 

en matig afgerond. Op basis van de 

uniformiteit en de sortering betreft het 

eolisch, dat wil zeggen door de wind afgezet 

zand en is het geïnterpreteerd als dekzand. 

Het natuurlijke bodemprofiel is vrijwel volledig 

aanwezig. Restanten van de oorspronkelijke 

A-horizont bevinden zich in de basis van 

de daarboven gelegen eerdlaag. Deze eerdlaag 

bestaat uit sterk humeus matig fijn 

zand. De top van de eerdlaag is opgenomen 

in de bouwvoor. Van oorsprong betreft het 

een bodem van het type haarpodzol. 


De basis van het profiel bestaat uit uiterst 

siltig zand. Naar boven toe neemt de siltigheid 

iets af. Het sediment bevat grind. In de 

beschrijving is echter verzuimd aan te geven 

in welke mate. Tijdens het onderzoek zijn 

geen cryoturbate verschijnselen waargenomen 

in deze laag. Tijdens het onderzoek is 

niet duidelijk geworden wat de genese is van 

deze laag. Mogelijk betreft het een laag die 

overwegend door de wind is afgezet en 

waarin stenen door bijvoorbeeld opvriezing 

terecht zijn gekomen. Het ontbreken van cryoturbate 

verschijnselen is hier echter mee in 

tegenspraak. Mogelijk betreft het een laag 

die een fluviatiele (beekdal) oorsprong heeft. 

De top van het pakket is afgedekt met een 

pakket sterk humeus zand dat is geïnterpreteerd 

als een eerdlaag. De top van de oorspronkelijke 

bodem is verdwenen. De 

B-horinzont wordt gekenmerkt door verbruining 

waardoor grondsporen niet meer zichtbaar 

zijn als verkleuring en uitsluitend 

herkenbaar zijn aan insluitsels. Daarom is op 

deze locatie het vlak circa 50-55 cm dieper 

aangelegd in vergelijking tot de andere putten. 

Put 191(afbeelding 4.1.9) 

Het gehele profiel bestaat uit goed gesorteerd 

matig fijn zand. Gezien de uniformiteit 

en de sortering is dit een eolische c.q. windafzetting 

die wordt geïnterpreteerd als dekzand. 

In de top van het pakket is een bodem 

ontwikkeld die vrijwel geheel compleet is. 

Slechts de bovenkant van de oorspronkelijke 

A-horizont is aangetast. Daarboven bevindt 

zich een eerdlaag waarin op basis van kleurnuances 

drie verschillende lagen konden 


13


Put 351 

Put 41 


000-035 bouwvoor dbr 0 Aap 

035-055 Zs2h3 150-210 dbr o 0Aa 

055-090 Zs3h1 150-210 br o 0 Bhw verbruining! 

090-100 Zs3 150-210 gl or 1 BCg 

100-130 Zs4 150-210 gl or 1 Cg 


000-050 bouwvoor 0Aap 

050-100 Zs2h3 150-210 dbr o 0 Aa aan basis brokjes oorsp. A 

100-110 Zs2h2 150-210 br o 0Bh 

110-140 Zs2 210-300 grgl o 0 C 

140-150 Zs2 210-300 gl or 1 Cg 



14


Put 191 

worden onderscheiden. De eerdlaag bevat 

met het blote oog zichtbare macroresten. De 

top van het profiel is opgenomen in de 

bouwvoor. Van dit profiel is een doorlopend 

monster genomen. Uit dit monsters kunnen 

verschillende sub-monsters worden genomen. 

Waarschijnlijk bevindt zich goed geconserveerd 

pollen in de A-horizont. Dit pollen 

geeft informatie over de aard van de vegetatie 

voorafgaand aan de aanleg van de eerdlaag. 

Daarnaast zijn mogelijk macroresten 

aanwezig die gebruikt kunnen worden voor 

een 14 C-datering zodat een idee kan worden 

verkregen van de aanvang van de aanleg 

van de es. Indien gemineraliseerde en/of 

verkoolde macroresten afwezig zijn kan 

mogelijk een datering worden verkregen van 

de gehele A-horizont. Hieraan kleven echter 

diverse bezwaren. Met behulp van micromorfologisch 

onderzoek kan worden bekeken 

of -en in welke mate- er verstuiving 

heeft plaatsgevonden en op welke wijze de 

bodem is bewerkt voor afdekking met een 

eerdlaag. Uit de eerdlaag kunnen monsters 


035-057 Zs1h2 150-210 brzw O 

0 

0 Aa1 

057-065 Zs1h2 150-210 brzw O 0 Aa2 

056-079 Zs1h2 150-210 br O 0Aa3 

079-083 Zs1h2 150-210 br O 0Ah top Ah aangeploegd 

083-086 Zs1h2 150-210 brgr O 0 E 

086-103 Zs1 150-210 br O 0 Bh 

103-115 Zs1h2 150-210 grbr O 1 BC gebioturbeerd 

115-140 Zs1 150-210 gl O 1 C 

140-150 Zs1 150-210 grgl Or 1 Cg 

worden genomen op basis waarvan de aard 

van het strooisel en het voorkomen van bijvoorbeeld 

rogge kan worden gedestilleerd. 

Rogge is pas relatief laat geïntroduceerd en 

kan zodanig als tijdsindicator worden 

gebruikt. De eerdlagen van het profiel in put 

225 bevatten overigens meer zichtbare 

macroresten, maar hiervan is geen monster 

genomen. 


Het profiel van put 527 is wat betreft lithogenetische 

opbouw vergelijkbaar met put 281. 

Echter het pakket dekzand is dikker. De 

basis van het profiel wordt gevormd door 

horizontaal gelamineerd matig grof zand. Dit 

zandpakket bevat geen cryoturbate structuren 

of andere aanwijzingen die wijzen op 

stuwing. Het pakket heeft mogelijk een fluvioglaciale 

of proglagiale genese (zie discussie 

onder interpretatie). Dit zand is afgedekt 

door een pakket uiterst lemig zand waarin 

involuties aanwezig zijn. Dit zand bevat grind 

maar er is bij de opname verzuimd aan te 


15

Put 191 


000-035 bouwvoor 0Aap 



056-079 Zs1h2 150-210 br O 0Aa3 

079-083 Zs1h2 150-210 br O 0Ah top Ah aangeploegd 

083-086 Zs1h2 150-210 brgr O 0 E 

086-103 Zs1 150-210 br O 0 Bh 

103-115 Zs1h2 150-210 grbr O 1 BC gebioturbeerd 

115-140 Zs1 150-210 gl O 1 C 

140-150 Zs1 150-210 grgl Or 1 Cg 

geven in welke mate. Daarboven bevindt zich 

een pakket goed gesorteerd matig fijn zand. 

Gezien de uniformiteit en de sortering is dit 

zand eolisch, dus door de wind afgezet en is 

aangemerkt als dekzand. De oorspronkelijke 

top van het natuurlijk bodemprofiel is verdwenen. 

De B-horizont bevat opvallend veel 

houtskool en kleine fragmenten verbrande 

klei. Het profiel is afgedekt met een eerdlaag 

waarin op basis van kleurnuances 5 lagen 

kunnen worden onderscheiden. 


Het profiel in deze put wijkt sterk af van alle 

andere profielen. Ook is geen vergelijkbaar 

profiel aangetroffen in de beschreven raaien. 

Het profiel bestaat uit slecht gesorteerd 

slecht afgerond uiterst grof zand met een 

grindpercentage oplopend tot 5%. Dit pakket 

is afgedekt met een eerdlaag waarin drie 

lagen zijn te onderscheiden op basis van 

kleurnuances. Een vierde laag onderscheidt 

zich door een andere textuur die vermoedelijk 

is ontstaan door bioturbatie waarbij relatief 

grof materiaal vermengd is geraakt met 

het relatief fijne materiaal uit de opgebrachte 

eerdlaag. In het grove zand heeft enige kleiinspoeling 

plaatsgevonden. Het sediment is 


vermoedelijk van fluvioglaciale of proglaciale 

oorsprong; het is echter onduidelijk waardoor 

het siltrijke zandpakket en het dekzand 

op deze lokatie ontbreekt. Mogelijk heeft 

hier voor de aanleg van het esdek afplagging 

plaatsgevonden waarbij de siltrijke horizont 

en het dekzand zijn weg gegraven. Het 

archeologisch onderzoek heeft hier echter 

geen aanwijzingen in de vorm van spitsporen 

of iets vergelijkbaars opgeleverd. 


De basis van het profiel bestaat uit goed 

gesorteerd zwak siltig, matig fijn zand. 

Gezien de uniformiteit en de goede sortering 

is dit pakket van eolische oorsprong en is 

het aangemerkt als dekzand. In het pakket 

dekzand konden geen bodemhorizonten 

worden onderscheiden anders dan de Chorizont, 

het onveranderde moedermateriaal. 

Het dekzand is afgedekt door een eerdlaag 

die zeer zwart van kleur is en waarin geen 

onderscheid kon worden gemaakt op basis 

van kleurnuances. De top van de eerdlaag is 

opgenomen in de bouwvoor. De aangetroffen 

eerdlaag lijkt van het type “brabantse es” te 

zijn zoals hierboven beschreven en is vermoedelijk 

in of na de 16e eeuw in één keer 


16


Put 139 


000-032 bouwvoor Aap 

032-057 Zs1h3 150-210 dbr o 0Aa1 

057-078 Zs1h3 150-210 dbr o 0Aa2 

078-101 Zs1h3 150-210 dbr o 0 Aa3 

101-120 Zs1h1 300-420 dbr o 0Aa4 

120-136 Zs1g1 800-1400 br o 0 Bht g=1% 

136-152 Zs1g1 800-1400 robr o 1 BC g=5% 

152-160 Zs1g1 800-1400 ro o 1 C g=5% 

Put 59 



000-035 bouwvoor brzw Aap 

035-075 Zs1h3 150-210 bzw o 0Aa 

075-120 Zs1 150-210 glgr o 0 C 


17

aangelegd. De putten 63, 65 en 69 vertonen 

een identieke profielopbouw. Het gehele terrein 

waarop deze putten zijn gelegen is volledig 

uitgevlakt. Verschillen in het 

oorspronkelijke reliëf zijn niet of nauwelijks 

meer zichtbaar, in tegenstelling tot op de rest 

van de Usseler es. 

4.3 Interpretatie 

De basis van de Usseler es wordt gevormd 

door relatief grofzandige afzettingen. Vooraf 

werd verondersteld dat deze afzettingen 

gestuwd zouden zijn. Hoewel tijdens de 

opgraving slechts zeer beperkt inzicht is verkregen 

in de diepere ondergrond zijn geen 

aanwijzingen gevonden voor stuwing. 

Vermoedelijk is sprake van fluvioglaciale of 

proglaciale afzettingen. De eerste betreffen 

afzettingen die onder het ijs zijn gevormd, 

bijvoorbeeld kames, de tweede betreffen 

afzettingen die voor het ijs zijn gevormd, bijvoorbeeld 

sandrs. Beide type afzettingen 

worden in het algemeen gevormd door 

smeltwaterrivieren met een vlechtend 

patroon. Deze afzettingen zijn gevormd toen 

het landijs zich terugtrok aan het einde van 

het Saalien. Gezien de grote reliëfverschillen 

lijkt een fluvioglaciale afzetting meer voor de 

hand te liggen dan een proglaciale afzetting. 

Beide zijn op basis van de huidige waarnemingen 

echter theoretisch mogelijk. Gezien 

het beperkte aantal waarnemingen mag stuwing 

als oorzaak van de reliëfverschillen 

vooralsnog niet volledig worden uitgesloten. 

Het sterk tot uiterst siltige zand dat de grofzandige 

afzettingen over vrijwel de gehele 

Usseler es lijkt te bedekken wordt gekenmerkt 

door het voorkomen van cryoturbate 

verschijnselen zoals involuties en vorstwiggen. 

Deze afzetting is in de verschillende 

profielen verschillend ontwikkeld. Voor zover 

bekend is de dikte steeds min of meer gelijk. 

Hoewel een interpretatie als keileem voor de 

hand ligt gezien de veronderstelling van een 

drumlin zoals aangegeven in het rapport van 

BAAC, betreft het gezien de afwezigheid van 

stuwingsverschijnselen vermoedelijk geen 

keileem maar een eolische afzetting. Het 

grind en de grote keien die zich in deze laag 

bevinden kunnen vanuit de onderliggende 

laag door opvriezing in deze laag terecht zijn 

gekomen. De morfologie van deze laag is 

vooralsnog onbekend. Op een aantal plaatsen 

is deze laag aangetroffen in de opgravingsputten 

maar op een aantal plaatsen ook 

niet. Waarschijnlijk bevindt deze laag zich 

hier op een dieper niveau. De morfologie van 

deze laag is om twee redenen belangrijk. Ten 

eerste bepaalt deze laag de hydrologie van 

de Usseler es in sterke mate. Zo is bijvoorbeeld 

het hoogste punt van de Usseler es 

minder geschikt geweest voor landbouw vanwege 

een relatief slechte waterhuishouding. 

Ten tweede geeft het verloop van deze laag 

ook het verloop van de onderliggende laag 

weer zodat een idee kan worden verkregen 

van de genese van het onderliggende landschap. 

Over het gehele terrein is dekzand afgezet. 

Uitsluitend in put 139 ontbreekt dit dekzand. 

Het dekzand is over het algemeen goed 

gesorteerd en matig afgerond. Het zand is in 

vergelijking met bijvoorbeeld het dekzand in 

Drenthe en Noord-Brabant relatief mineraalrijk. 

Het dekzand is daarom waarschijnlijk 

overwegend van lokale herkomst. De dekzandruggen 

die zijn aangegeven in het westelijk 

deel van het plangebied komen 

duidelijk naar voren in de reliëfkaart van 

BAAC. Deze ruggen komen ook in het proefonderzoek 

duidelijk naar voren. Put 41 en 45 

zijn op het hogere deel van één van deze 

ruggen gelegen terwijl de putten 31 en 45 op 

de flanken zijn gelegen. Ook de dalvormige 

laagte die op de geomorfologische kaart is 

aangegeven aan de zuidoostzijde komt in de 

profielen duidelijk naar voren, met name bij 

de putten 349 en 353. Het pakket sterk en 

uiterst siltig zand aan de basis van het profiel 

lijkt hier iets dikker te zijn. Mogelijk 

betreft het hier afzettingen in een beekdal. In 

het algemeen is de textuur in de dalen siltrijker 

dan op de ruggen en de plateaus. 

Over het gehele terrein komen verschillende 

bodemtypen voor. Opmerkelijk is dat op 

grote delen van de Usseler es het oorspronkelijke 

bodemprofiel grotendeels in tact is. In 

een enkel profiel is het nagenoeg volledig in 

tact (put 191). Daarnaast is in een aantal 

putten aan de basis van de es een oude 

akkerlaag aanwezig. Vooralsnog is het onduidelijk 

met welke periode van bewoning deze 

laag geassocieerd dient te worden. Wanneer 

de verbreiding van deze laag bekend is kan 

de ontwikkeling van de Usseler es beter in 

kaart worden gebracht. Op basis van de uitgevoerde 

profielopnamen is het aannemelijk 

dat het doen van een dergelijke analyse op 

de Usseler es mogelijk is. Ook het booronderzoek 

zoals uitgevoerd door BAAC wijst 

hierop. Deze laag bevat veel verkoold materiaal. 

Op basis van macroresten uit deze laag 

is het mogelijk een indicatie te krijgen van 

het moment waarop deze bodems in cultuur 

zijn geweest. Deze geven een indicatie voor 

de ouderdom van de daarboven gelegen 

eerdlagen. De bodems variëren van laar- tot 

haarpodzolen, daarnaast komen bodems met 

verbruiningshorizonten voor en bodems met 

een geringe mate van klei-inspoeling. 


18

De eerdlaag die zich over de gehele Usseler 

es uitstrekt, lijkt met uitzondering van de 

eerdlaag in het westelijk deel van het onderzoeksgebied 

(put 59, 63, 65 en 69) zeer uniform 

van opbouw te zijn. Aan de basis is de 

eerdlaag steeds relatief bruin van kleur. Aan 

de top is de eerdlaag steeds relatief zwart 

van kleur. Op een aantal plaatsen is vastgesteld 

dat de eerdlagen macroscopisch herkenbare 

plantenresten bevatten. Op basis 

van kleurnuances kunnen verschillende 

lagen worden herkend variërend van één tot 

vijf lagen. Opmerkelijk is dat vooralsnog 

geen aanwijzingen zijn gevonden voor lokale 

verstuivingen in de vorm van dunne zandbanden 

hetgeen vrij gebruikelijk is in intensief 

gebruikte akkerbouwgebieden. Verwacht 

wordt dat deze gedurende het vervolgonderzoek 

worden aangetroffen. Dergelijke stuifzanden 

lenen zich bijzonder goed voor 

ouderdomsbepalingen door middel van optische 

gestimuleerde luminescentie (OSL) en 

kunnen zodoende inzicht verschaffen in de 

ontwikkeling van de es. 

5 Sporen en structuren 


Het onderzoeksterrein was opgedeeld in het 

centrale es-gedeelte, inclusief zuiden 

noordwestelijke dekzandrug, en een westelijk 

en oostelijk lager gelegen deel. 

Afbeelding 3.1 (kaartbijlage) geeft een 

totaaloverzicht van alle aangetroffen putten, 

sporen en (mogelijke) structuren. Afbeelding 

3.2 (kaartbijlage) is een uitvergroting van het 

centrale deel van de es. 

Omdat het een karterend proefsleuvenonderzoek 

betrof mocht volgens PvE over aangetroffen 

sporen geen coupe worden gezet. 

Hierdoor kon een verkleuring nooit met 

zekerheid, maar wel met grote waarschijnlijkheid 

op basis van kleur en vulling als spoor 

geïdentificeerd worden. Door het ontbreken 

van de dwarsdoorsnede (coupe) kon ook de 

daadwerkelijke aard van een spoor niet met 

zekerheid bepaald worden. Het interpreteren 

van groepen sporen als ‘mogelijke delen van 

structuren’ is daardoor ook puur op basis van 

aanblik gedaan. 

Zone-indeling: 

Op basis van het aangetroffen aardewerk, de 

daaraan gekoppelde datering en de aangetroffen 

bewoningssporen is een zonekaart 

gemaakt (afbeelding 5.1). Deze is gebaseerd 

op spoordichtheid (laag – gemiddeld – hoog 

– zeer hoog) en de vondstspreiding (zie 

afbeelding 7). Een lage spoordichtheid wil 

zeggen slechts een enkele kuil of paalgat per 

put; ‘gemiddeld’ wil zeggen een gemiddelde 

van 24 sporen per put ofwel 0,4 spoor per m 2 ; 

‘hoog’ is gemiddeld 54 sporen per put ofwel 

1 spoor per m 2 en ‘zeer hoog’ is gemiddeld 92 

sporen per put ofwel 1,5 spoor per m 2 . 

De verschillende zone’s zijn genummerd en 

worden hieronder per terreindeel beschreven. 

5.2 Het centrale esdeel 

Op de es en de zuidwestelijke dekzandrug 

zijn in totaal 125 putten aangelegd. Hiervan 

waren er 101 volgens oorspronkelijk plan, 24 

nieuw uitgezette putten en een uitbreiding 

van put 513 met 120 m 2 . 

Op het centrale esdeel splitst zich een duidelijke 

bewoningszone uit op de zuidwestelijke 

flank (= zuidwestelijke kwart; zone 2) 

van de bolling. 

Hier is in 90 % van de putten een gemiddeld 

tot zeer hoge spoordichtheid aangetroffen 

(afbeelding 4.2.1). Delen van plattegronden, 

hutkommen, kuilen en andere bewoningssporen 

zijn in dichte concentratie aangetroffen. 

De meeste (delen van) structuren 


19

Zone 1 

Zone 4b 

Zone 4a 

470000 

Zone 2a 

Zone 2d 

Zone 5 

Zone 2b 

Zone 2c 

Zone 7b 

Zone 3 

Zone 7a 

N 

Zone 6 


Zone 8 

250m 

0 

254000 255000 


Bewoningzones: spoordichtheid en datering 

Legenda 

Zone 5: YT - Romeins 

Zone 1: LYT - Romeins 

zeerhoog 

Zone 6: YT 

hoog 

Zone 7a: YT/RT/VME 

7b: YT/RT/VME 

Zone 2a: LYT - Romeins 

2b: YT - RT/ (VME) 

2c: YT - RT 

2d: YT - RT 

gemiddeld 

Zone 3: MYT 

laag 

Zone 8: LME 

Zone 4a: Romeins 

4b: Neo/Bronstijd/YT/Romeins 

zone met bewerkt vuursteen 

20 

AJA 19-04-2005 

Nieuwe tijd ( na 1500) 

Afb. 5.1

Afb 5..2.1: Aanzicht grondsporen in put 199. 

hebben een noordwest – zuidoost oriëntatie 

(afbeelding 5.2.2). 

Het vondstmateriaal dateert voornamelijk uit 

de IJzertijd en Romeinse tijd. Er zit echter, in 

en rond het deel met zeer hoge spoordichtheid, 

ook wat duidelijk Vroeg Middeleeuws 

materiaal tussen. Uit deze periode zijn ook 

resten van ijzerproductie (slakmateriaal, 

ovenwand stukken etc.) aangetroffen, onder 

andere in enkele grote kuilen of hutkommen 

in put 177, 179, 191 en 515. In de putten 173, 

181 en 193 werd ook slakmateriaal verzameld 

uit de onderkant van het esdek, waarmee 

een eventuele productiezone in de noordelijke 

helft van zone 2 gesitueerd moet worden. 

Qua vormtype’s en baksel is er over deze 

hele zone een sterke indicatie voor de 

Romeinse tijd. Deze zet zich ook voort in de 

putten die in de noordwestelijke kwart van 

de es zijn aangelegd. De spoordichtheid 

(zone 1) is hier veel lager. 

Zone 1: 

Dit betreft de putten 143, 145, 149 en 519 t/m 

527 in het noordwestelijk deel van de centrale 

es. 

De putten hebben een lage spoordichtheid, 

gemiddeld minder dan 4 sporen per put. Het 

gaat om “losse” paalgaten of een solitaire 

kuil. 

De uitzondering hierop is put 145 waarin een 

rij paalgaten is aangetroffen die mogelijk 

deel van een structuur vormen die zich in 

zuidelijke richting voortzet (afbeelding 5.2.3). 

Of het een deel van een huisplattegrond of 

een bijgebouw betreft is niet duidelijk. 

Deze zone kenmerkt zich als perifere zone of 

betreft een losse, dat wil zeggen vrij liggende, 

huisplaats. 

Het aangetroffen aardewerk (in totaal 14 

stuks) komt voornamelijk uit de onderkant 

van het esdek van put 143, 145, 525 en 527. 

Het dateert in de Late IJzertijd / Romeinse 

tijd. In put 143 werd een kuil aangetroffen 

met 4 fragmenten aardewerk die dateren uit 

de Romeinse tijd. Er werd in deze zone geen 

bewerkt natuursteen aangetroffen. 

De omvang van zone 1 is 150 bij 150 meter = 

2,25 ha. 

Het gebied ten noorden van zone 1 leverde 

in twee ver uit elkaar liggende putten (115 en 

133) nog een enkele mogelijk spoor op. De 

overige putten bevatten slechts natuurlijke 

verkleuringen en recente verstoringen. Geen 

van de putten leverde vondstmateriaal op. 

Zone 2: 

Dit betreft de putten 163 t/m 229, 37, 43 en 

501 t/m 511. In principe betreft het één grote 

vindplaats met een kern (A), bewoningszone(B), 

randgedeelte (C) en periferie (D). 


21


Enkele putten met delen van structuren 

Legenda 

Deel van plattegrond 

Deel van structuur 

Hutkom 

Wandgreppel 

put 189 

put 191 

469925 469950 469975 

N 

put 199 

10m 

0 

AB 17-03-2005 

254175 254200 254225 

Afb. 5.2.2 

22

470240 

N 

0 

254440 254450 


Put 145, deel van een gebouwplattegrond 

Afb. 5.2.3 

De indeling A t/m D komt overeen met de 

terminologie ‘zeer hoge’, ‘hoge’, ‘gemiddelde’ 

en ‘lage spoordichtheid’. 

De kern (A) omvat de putten 189, 191 en 199. 

Hier was zogezegd door de sporen, gemiddeld 

92 per put, de ondergrond bijna niet 

meer zichtbaar (afbeelding 5.2.2) Dit is, 

samen met zone 2B ten zuiden ervan, qua 

vondstmateriaal het zonedeel waar de Vroeg 

Middeleeuwse component duidelijk aanwezig 

is: in put 189 zijn dit 25 stuks aardewerk 

op een totaal van 32. 

Het totaal aantal aardewerk fragmenten uit 

deze 3 putten is 186. Hiervan bleken 164 

stuks dateerbaar. Uit put 189 kwam uit 2 

sporen een scherf die gedateerd kon worden 

in de IJzertijd en/of Romeinse tijd. Uit put 

191 kwamen uit spoor 24 twee scherven die 

respectievelijk als Vroeg Romeins en 

Romeins gedateerd zijn. De overige scherven 

(160) werden voornamelijk aangetroffen in 

de onderste lagen van het esdek. 

De hoge spoordichtheid maakt het zeer goed 

mogelijk dat in deze zone bewoning van de 

(Late) IJzertijd tot en met de Vroege 

Middeleeuwen op één niveau door elkaar 

heen ligt! 

De zone met hoge spoordichtheid (B) , 

gemiddeld 54 sporen per put, bevindt zich 

ten noorden, westen en zuiden rondom de 

kern. Het betreft de putten 175, 177, 181, 183, 

205, 207 en 507. Deze putten leverden in 

totaal 415 aardewerkfragmenten op waarvan 

6 niet te dateren waren. Meer dan de helft, 

5m 

namelijk het opmerkelijk aantal van 211 

scherven, werd aangetroffen in de onderkant 

van het esdek ter hoogte van spoor 5 in put 

183. Deze waren, net als het gros van de 

overige scherven, niet nader te dateren dan 

IJzertijd / Romeinse tijd. 

De putten 177 en 207 leverden ook Vroeg 

Middeleeuws aardewerk op, maar wel in zeer 

gering percentage t.o.v. het ijzertijdmateriaal 

met duidelijk Romeinse inheemse karakteristieken. 

In put 177 werd deels in het noordprofiel 

een grote kuil aangetroffen met Vroeg 

Middeleeuws slakmateriaal en ovenwandstukken. 

Dit bewijst de aanwezigheid van 

meerdere bewoningsperioden binnen één 

niveau. 

In de noordelijke putten 175, 177 en 181 werd 

ook Laat Middeleeuws aardewerk verzameld 

uit het esdek. Dit betreft hoogstwaarschijnlijk 

strooivondsten, aangevoerd bij ophoging 

van het esdek. 

Het gedeelte met een ‘gemiddelde’ spoordichtheid 

van 24 sporen per put (zone 2C) 

bevindt zich rondom zone 2 B. 

Het betreft de putten 167 t/m 173, 179, 185, 

193, 201, 211 t/m 229 en 501, 503, 505, 515 en 

517. Deze 18 putten leverden in totaal 269 

aardewerk scherven op waarvan er 71 niet 

dateerbaar waren. De datering komt in alle 

putten neer op IJzertijd en / of Romeinse tijd. 

Wel bevond zich in put 179 een langwerpige 

kuil en in put 515 in het profiel een kuil met 

resten van Vroeg Middeleeuwse ijzerproduc- 


23 

AB 17-03-2005

tie (slakken). Ook hier wordt dus het beeld 

van meerdere bewoningsperioden op één 

niveau, zoals in put 177, bevestigd. 

De westzijde van zone 2C is minder duidelijk 

begrensd, omdat daar behalve put 515 geen 

proefputten zijn aangelegd. Op basis van de 

afnemende spoordichtheid in put 507 die 

daardoor als ‘grensgeval’ voor zowel zone 2b 

als 2c geldt, kan echter met vrij grote zekerheid 

de grens getrokken worden zoals in 

afbeelding 5.1. 

Wat de zuidzijde betreft is de begrenzing niet 

vastgelegd. In de meest zuidelijke put 229 

zijn nog volop sporen aanwezig. De bewoning 

kan nog maximaal doorlopen tot put 

237 op 150 meter ten zuiden ervan. Hierin 

zijn namelijk geen sporen meer aangetroffen. 

In zone 2A, B en C zijn vooral paalgaten, kuilen, 

hutkommen en (wand)greppels aangetroffen. 

De paalgaten maken in veel gevallen 

onderdeel uit van structuren zoals huisplattegronden 

of andere gebouwen en spiekers. 

Geen enkele structuur is compleet binnen 

één putgrens aangetroffen. 

De periferie-putten (zone 2D: 37, 43, 501, 

163, 165, 201, 203, 509 en 511) leverden een 

enkele kuil of mogelijk paalgat op. Aan het 

vondstmateriaal uit de putten (55 stuks 

waarvan 20 niet dateerbaar) kon geen 

nadere datering dan ‘(Late) IJzertijd / 

Afb 5.2.4: Coupe over crematiekuil. 

Romeinse tijd’ toegekend worden. 

Duidelijk is dat zone 2 een intensief bewoond 

gedeelte is geweest gedurende de IJzertijd 

tot en met de Vroege Middeleeuwen. 

Deze bewoningszone heeft een omvang van 

ongeveer 250 bij 500 meter. Dit is 12,5 ha. 

Zone 3: 

Aan de zuidzijde, net over de bolling heen, is 

ten oosten van bewoningszone 2 van IJzertijd 

en Laat Romeinse datering put 513 aangelegd. 

In de onderkant van het esdek werd 

één scherf aangetroffen die niet nader te 

dateren is dan IJzertijd / Romeinse tijd. 

De enige sporen die deze put opleverde 

waren twee crematiekuiltjes (afbeelding 

5.2.4). Van de beide crematiekuiltjes bleek 

één nog enige diepte met een inhoud met 

crematieresten te hebben. Het andere kuiltje 

was nog slechts zeer oppervlakkig, maar 

bevatte wel zoveel crematieresten om hem 

als grafkuil te kunnen aanmerken. Dit betekent 

dat deze laatste kuil hoger gelegen 

heeft en dat hiervan al een groot deel was 

opgenomen in het erboven aanwezige esdek. 

Bij uitbreiding van de put waarin de crematies 

werden aangetroffen richting noorden 

zuidoosten werden echter geen andere graven 

aangetroffen. Dit kan te maken hebben 

met het eventueel volledig verploegd en 

opgenomen zijn in het esdek, maar ook is er 


24

de mogelijkheid dat we hier te maken hebben 

met twee solitaire begravingen. 

De beide graven zijn bemonsterd voor 14 Canalyse 

door middel van Accelerator Mass 

Spectrometry (AMS). Het best bewaarde 

graf is daadwerkelijk onderzocht (zie paragraaf 

6.4) en leverde een datering in de 

Midden IJzertijd op. Dit geeft aan dat ze 

mogelijk bij de vroegste bewoning van zone 

2 kunnen horen. 

Zone 4: 

Deze is opgedeeld in zone 4A (met bewoningssporen) 

en 4B (alleen aardewerk). 

Zone 4A betreft drie putten in de noordoosthoek 

van de centrale es. De putten 529, 533 

en 535 liggen op de naar het (noord)oosten 

aflopende flank. In alle putten zijn slechts 

enkele sporen aangetroffen (mogelijk paalgaten) 

en 1 scherf. Ze hebben daarmee een 

lage spoor- en vondstdichtheid. Het is niet 

duidelijk of we hier te maken hebben met de 

periferie van een nederzetting of met sporen 

die betrekking hebben op een losse huisplaats. 

In put 531 zijn geen sporen, maar is 

wel 1 scherf aangetroffen. Het totaal komt 

daarmee op 2, beide gedateerd als Romeins. 

Ook in de putten 247, 251, 253, 257 en 259, 

direct ten westen van de drie bovengenoemde 

putten is aardewerk aangetroffen 

(16 stuks waarvan 5 indeterminabel), maar 

geen sporen. Dit is zone 4 B. Opvallend is 

dat hier, naast het ‘gebruikelijke’ IJzertijd en 

Romeins gedateerde materiaal ook in 3 putten 

(247, 251 en 259) ouder materiaal voorkomt, 

namelijk bronstijd (in elk 1 scherf) en 

neolithisch aardewerk (3 scherven in put 

259). Dit moet echter als opspit of strooivondsten 

beschouwd worden. 

Mogelijk sluit deze zone aan op zone 5 die 

op 100 meter ten zuidwesten ervan ligt. 

Behalve dus de westelijke begrenzing is ook 

de noordelijke niet geheel zeker. Het aangetroffen 

aardewerk in put 531 van zone 4A en 

de putten van zone 4B houden de mogelijkheid 

van noordelijker aan te treffen bewoningssporen 

open. 

Zone 5: 

Het oostelijk deel van de es leverde centraal, 

op het hoogste deel van de es, nauwelijks 

sporen op. Het is dus een zone met een lage 

spoor- en vondstdichtheid 

Het betreft de putten 267, 271, 273, 277 t/m 

289, 293, 545 en 547. Slechts 4 putten (273, 

277, 287 en 545) leverden aardewerk op, 

voornamelijk uit het esdek. In totaal 117 

scherven waarvan 63 niet dateerbaar. De 

rest dateerde in de IJzertijd / Romeinse tijd. 

In put 273 zwierven er nog 5 mogelijke 

bronstijdscherven doorheen. 

Op de rand en overgang naar de oostelijke 

flank werden in een aantal putten “losse” 

sporen aangetroffen. Ofwel betreft het de 

randzone van de zuidwestelijke nederzetting(en) 

of we hebben hier te maken met 

losse huisplaatsen. 

Put 273, centraal op de oostflank gelegen, 

leverde wat paalgaten en een kuil met veel 

grote fragmenten aardewerk en brokken 

natuursteen op (afbeelding 5.2.5); de overige 

putten slechts een enkele kuil of losliggend 

paalgat. 

Het aardewerk uit de kuil in put 273 betrof 

33 scherven. Deze dateren voornamelijk in 

de IJzertijd, waarbij er één als vroege 

IJzertijd en één mogelijk Romeins gedateerd 

is. 

Zone 6: 

Het zuidelijk deel van de es, direct ten noorden 

en zuiden van de N18, leverde in een 

aantal putten enkele sporen met ijzertijdaardewerk 

op. Bij aanleg van de putten in dit 

deel bleek een verbruiningslaag het zichtbare 

sporenniveau af te dekken. Een aantal 

putten was in eerste instantie op dit niveau 

aangelegd, maar is later verdiept tot het 

daadwerkelijk ‘zichtbare sporenniveau’. Het 

eigenlijke bewoningsniveau ligt dus hoger 

dan het uiteindelijk aangelegde sporenniveau. 

Bij een vervolgonderzoek in deze zone zal 

dus rekening gehouden moeten worden met 

de aanleg van 2 vlakken in het zuidelijk deel 

van de es. 

In slechts één put (349) is een rij (paal)gaten 

met natuursteen en 5 stuks aardewerk aangetroffen 

(afbeelding 5.2.6). De 3 dateerbare 

scherven komen uit de IJzertijd; een nadere 

datering is niet mogelijk. 

De spoordichtheid is laag te noemen, maar 

mogelijk betreft het hier een deel van een 

structuur die in de periferie van een nederzetting 

ligt. Deze bevindt zich waarschijnlijk 

ten zuiden of zuidoosten van deze put gezien 

de bevindingen van RAAP in de gasbuissleuf 

ten zuiden van put 353 t/m 359 en de aangetroffen 

ijzertijdsporen bij aanleg van de A35 

direct ten zuiden hiervan. 

5.3 De zuidwestelijke dekzandrug 

Een deel van de ‘centrale’ putten kon hier 

wegens het ontbreken van betredingstoestemming 

niet aangelegd worden. 

Sporen werden aangetroffen aan de noordoost- 

en zuidwestzijde van de dekzandrug. 

Hier zijn echter wegens geweigerde betredingstoestemming 

geen proefsleuven aangelegd. 

De noordoostelijke putten 501 en 503 

zijn als overgangsputten naar het esgedeelte 

aangelegd. De bewoningssporen hierin lijken 

aan te sluiten bij die aangetroffen in de oostelijke 

ervan gelegen putten 505 en 507, 


25

Afb 5.2.5: Put 273: kuil met veel AW + NS in put 273. 

Afb 5.2.6: Put 349: rij paalkuilen met NS. 


26

Afb. 5.2.7 

welke uit de Midden tot Late IJzertijd lijken 

te dateren. 

Zone 7: 

Op het zuidelijke deel van de door BAAC 

gekarteerde zuidwestelijke dekzandrug zijn 

in de putten 13 t/m 21 bewoningssporen 

aangetroffen. In de putten 13, 15 en 17 betrof 

dit wat losse paalgaten en een kuil. In put 19 

mogelijk de paalgaten van een spieker. Deze 

putten hebben een lage spoor- en vondstdichtheid 

(zone 7A). 

In put 15 werd nabij het westprofiel een kuil 

aangetroffen. Het esdek hierboven leverde 5 

scherven op die in de Late Middeleeuwen te 

dateren bleken. Put 19 leverde 3 scherven 

IJzertijd / Romeins op. Put 21 bleek een put 

met gemiddeld tot hoge spoordichtheid en 

gemiddelde vondstdichtheid (afbeelding 

5.2.7). De aangetroffen sporen betroffen 

paalgaten, greppels en een hutkom die dicht 

op en over elkaar lagen. Het betreft hoogstwaarschijnlijk 

een deel van een nederzetting 

of losse huisplaats. 

De begrenzing ervan richting noorden en 

oosten is onbekend. Een eventuele omvang 

is daardoor niet aan te geven. 

De datering van het vondstmateriaal (alleen 

aardewerk) gaat twee kanten op: uit de 

onderkant van het esdek werden 3 scherven 

verzameld die uit de Vroege Middeleeuwen 

dateren. Uit de hutkom werden 2 scherven 

verzameld die respectievelijk 

IJzertijd/Romeins en Romeins dateren. Dit 

lijkt erop te duiden dat beide perioden vertegenwoordigd 

zullen zijn in de aangetroffen 

sporen. 

5.4 Het westelijk en oostelijk deel: de 

laagte 

In het westelijk deel zijn in totaal 15 putten 

aangelegd; 8 volgens oorspronkelijk plan en 

7 nieuw uitgezette putten. Van deze putten 

lagen er 12 centraal op de westhelft van het 

terreindeel. De overige 3 werden in de uiterste 

zuidwesthoek aangelegd. De overige 

delen van het westdeel konden niet onderzocht 

worden wegens niet verleende betredingstoestemming. 

Over de noordelijke en 

een groot deel van de zuidelijke helft kan 

daarom wat archeologie betreft geen uitspraak 

worden gedaan. 

De aangelegde putten bleken allen relatief 

laag te liggen. Het NAP-verschil ten opzichte 

van het hoogste deel van de bolling (put 275: 

35,05 m + NAP) bedroeg aan de westzijde 

(put 65: 27,76 m + NAP) maximaal 7,29 meter. 

Het sporenniveau lag hier gemiddeld 25 tot 

30 cm onder maaiveld en ook direct onder de 

bouwvoor. Van een esdek was hier niet of 

nauwelijks sprake. De grondwaterstand 

bleek in alle gevallen vlak onder de bouwvoor, 

dus net boven sporenniveau, te liggen. 

Direct na aanleg van de putten stonden deze 

vaak binnen een uur blank. 

De aangetroffen sporen bleken vooral greppels 

en sloten van het voorlaatste verkavelingssysteem 

(voor 1941) te zijn. Er zijn geen 

archeologisch interessante sporen, dat wil 

zeggen Middeleeuws of ouder, aangetroffen. 

In het oostelijk lage deel zijn in totaal 19 putten 

aangelegd; 13 volgens oorspronkelijk 

plan en 6 nieuw uitgezette putten. 

Ook deze putten bleken allen relatief laagte 


27

19 Bouwmeester 2002. 

20 van der Velde & Kenemans 2002. 

21 de Wit 2003. 

ten opzichte van het centrale deel te liggen. 

Het hoogteverschil bedroeg hier aan de 

oostzijde (put 309: 30,63 m + NAP) maximaal 

4,42 meter ten opzichte van put 275 (35.05 m 

+ NAP). 

De bouwvoor lag vrijwel direct op het sporenniveau 

en was maximaal 35 cm dik. En 

ook hier bestond in verhouding tot het maaiveld 

een hoog grondwaterniveau waardoor 

de putten binnen een dag blank stonden. 

De opbrengst aan sporen was hetzelfde als 

in het westdeel, met uitzondering van de 

meest zuidwestelijke put 377 (zone 8). 

Zone 8: 

Dit betreft put 377 in het oostelijk deel van 

het onderzoeksterrein. Hierin is, diagonaal 

door de put, een brede sloot of greppel aangetroffen 

met Laat Middeleeuws steengoedaardewerk 

(900-1400 n. Chr.) en wat 

natuursteen. 

Aangezien de overige ten noorden en oosten 

ervan gelegen putten geen sporen hebben 

opgeleverd kan de greppel mogelijk de 

begrenzing van een nederzetting ten zuiden 

ervan zijn. Bij het karteren heeft BAAC veel 

9 e - 12 e eeuws aardewerk aangetroffen langs 

de zuidrand van dit terreindeel. 

Vuursteenzone 

In verschillende putten zijn vuurstenen artefacten 

aangetroffen (zie afbeelding 4.2 en 6). 

Dit betreft stukken vuursteen waarop sporen 

van menselijke bewerking zijn aangetroffen. 

Het zijn vooral afslagen en een enkel klingetje 

of kernstuk (zie paragraaf 5.3). Ze zijn niet 

nader te duiden dan bewerkt vuursteen met 

een datering die kan lopen van het Laat 

Paleolithicum tot en met de Vroege IJzertijd. 

De meeste vondsten zijn gedaan ter hoogte 

van de noordelijke helft van bewoningszone 

2. Omdat er in verhouding een groot aantal 

artefacten tevoorschijn kwam in put 173 

bestaat de mogelijkheid dat zich in de buurt 

van deze put een vuursteenvindplaats 

bevindt. 

5.5 Conclusie 

De aangetroffen bewoningssporen op de 

zuidwestflank en de zuidwestelijke dekzandrug 

duiden op een nederzetting waarbij 

gedacht moet worden aan erven met een 

boerderij, bijgebouwtjes, hutkommen, 

opslag- en afvalkuilen, mogelijk waterputten 

etc. Gezien de grote spoordichtheid en 

elkaar oversnijdende sporen gaat het waarschijnlijk 

om een relatief plaatsvaste nederzetting 

van 2 tot 5 boerderijen. Wanneer een 

boerderij na 30 tot 50 jaar in verval raakte 

werd op geringe afstand een nieuw huis 

gebouwd. De totale nederzetting bleef daardoor 

gedurende eeuwen op min of meer 

dezelfde plek liggen. 

De structuurdelen van mogelijke plattegronden 

en andere sporen die vrij lijken te liggen 

in het noordwestelijk, noordoostelijk, oostelijk 

en zuidelijke deel van de centrale es 

betreffen waarschijnlijk Einzelhöfe en de 

periferie daarvan. Dit zijn losse huisplaatsen 

die zich in de loop van de eeuwen over de es 

verplaatsten, zogenaamde ‘zwervende erven’. 

Vergelijkbare sites uit de periode 

IJzertijd/Romeinse tijd/Vroege Middeleeuwen 

uit het noordoosten en oosten van het land 

zijn onder andere Zutphen (Leesten), 19 

Zelhem (Soerlant) 20 en Emmen 

(Frieslandweg). 21 

Wat bewoning betreft, hebben vooral het 

centrale deel van de es, de zuidwestelijke 

dekzandrug en één locatie langs de zuidrand 

van het oostelijk deel, archeologisch interessante 

sporen opgeleverd. Deze dateren van 

het Laat Paleolithicum tot en met de 

Middeleeuwen. 

Het feit dat er delen van losse huisplaatsen 

en solitaire crematies aangetroffen zijn moet 

als waarschuwing gelden voor de niet door 

middel van proefsleuven onderzochte delen 

van de centrale es. De kans is wel degelijk 

aanwezig dat deze zich ook hier bevinden! 

De lagere zones van het westelijke en oostelijk 

deel van het terrein leverden alleen sporen 

op daterend in de periode Nieuwe Tijd. 

Hoewel in beide delen geen volledig overzicht 

kon worden verkregen is de kans klein 

dat er op de ongeziene delen oudere bewoningssporen 

tevoorschijn voorkomen. 

Een uitzondering hierop vormen de door 

BAAC gekarteerde noordwestelijke dekzandrug 

en het westelijke dekzandkopje die 

beide niet onderzocht zijn. Hier blijft de kans 

op bewoningssporen aanwezig. 

Op het centrale deel komen behalve vuursteen, 

voornamelijk bewoningssporen uit de 

IJzertijd, Romeinse tijd en Vroege 

Middeleeuwen voor. Dit geldt ook voor de 

bewoningssporen aangetroffen op de zuidwestelijke 

dekzandrug. De locatie met bewoningssporen 

in het oostelijk deel dateert in 

de Middeleeuwen. 

Conservering en gaafheid van sporen: 

Hoewel er in principe niet gecoupeerd mocht 

worden kan op basis van het uiterlijk van de 

sporen op vlakniveau gesteld worden dat de 

conservering ervan goed tot zeer goed lijkt. 

De twee sporen die uiteindelijk toch gecoupeerd 

zijn om daterend materiaal te verzamelen, 

hadden nog een redelijke diepte (20 

en 40 cm) en een voor archeobotanische 

analyse mogelijk kansrijke inhoud. Dit is echter 

in het kader van het huidige onderzoek 

niet onderzocht. 


28

22 Put 47 leverde sterk aangetast en 

verweerd materiaal op, gerold 

materiaal komt uit de putten 143, 

163, 237, 277, 377, 533. Materiaal uit 

deze putten is waarschijnlijk door 

water aangetast. 

Van de crematiekuiltjes bleek qua diepte één 

van beide nog redelijk geconserveerd, de 

andere was nog slechts zeer oppervlakkig 

bewaard gebleven. Deze was al grotendeels 

in het esdek opgenomen. 

Over het algemeen kan gesteld worden dat 

de aangetroffen bewoningssporen goed tot 

zeer goed bewaard gebleven lijken te zijn. 

6 Vondstmateriaal 


Het aangetroffen vondstmateriaal bestond 

hoofdzakelijk uit aardewerk, natuursteen, 

vuursteen, bot (zowel onverbrand als verbrand), 

ijzerslakken en metaal. 

Het onverbrande bot betrof fragmenten dierlijk 

bot die in het kader van het huidige 

onderzoek niet nader geanalyseerd zijn. 

Het verbrande bot betrof crematieresten die 

in twee grafkuiltjes werden aangetroffen. Eén 

graf is bemonsterd voor 14 C-analyse. 

In totaal zijn er 20 ijzerslakken aangetroffen. 

Het betreft een groot aantal productieslakken, 

een enkele smeedslak en mogelijk herverhittingsslakken. 

Verder een stuk 

ovenwand waaraan valt af te lezen dat deze 

minstens vier keer gebruikt is, en een grote 

kuilovenslak die alleen uit de 3 e / 4 e eeuw n. 

Chr. tot de Vroege Middeleeuwen kan stammen. 

De onderzoeksvraag met betrekking tot het 

al dan niet constateren van ambachtelijke 

productie is hiermee positief beantwoord. 

Met welk type productie we hier te maken 

hebben en of dit ter plekke of in de zeer 

nabije omgeving heeft plaatsgevonden, kan 

alleen door nader onderzoek in het veld vastgesteld 

worden. 

Er zijn 38 stuks metaal verzameld. Dit betreft 

tijdens de aanleg van het vlak in de bouwvoor 

en esdek al dan niet met behulp van 

een metaaldetector aangetroffen vondsten. 

Het zijn vooral sterk gecorrodeerde ijzeren 

voorwerpen (o.a. spijkers) en mogelijk 

natuurlijke corrosieklonten. Alleen door middel 

van röntgenonderzoek zou de daadwerkelijke 

aard van deze voorwerpen kunnen 

worden vastgesteld. 

In het kader van het huidige onderzoek is 

nadere analyse van dit materiaal niet noodzakelijk 

bevonden. 

De categorieën aardewerk, natuursteen en 

vuursteen zijn nader geanalyseerd en 

beschreven in de hierna volgende deelrapporten. 

6.2 Aardewerk 

S.B.C. Bloo 

6.2.1 Inleiding 

In totaal zijn er 1270 fragmenten aardewerk 

verzameld met een gewicht van 8.709 gram 

verzameld. De scherven zijn over het algemeen 

goed geconserveerd op enkele putten 

na. 22 Enkele putten leveren goede en grote 


29

23 Grote fragmenten in put 183, 191, 

273. 

24 Determinatie S.Ostkamp en 

D.Gerrits (ADC ArcheoProjecten); 

zie ook Verhoeven 1998:25. 

25 Van Es, Miedema & Wynia 

1985:595. 

5% 

5% 

scherven op; het merendeel bestaat echter 

uit kleine fragmenten tussen de 4 en 9 cm. 23 

Het materiaal is voornamelijk te dateren in 

de IJzertijd / Romeinse tijd tot in de Late 

Middeleeuwen (afbeelding 6.1.1). Enkele 

fragmenten zijn ouder, uit het Neolithicum en 

de Vroege Bronstijd. Een paar fragmenten 

zijn wat jonger en dateren in de Nieuwe tijd. 

Het materiaal werd voor 95 % verzameld uit 

de onderkant van het esdek, net boven sporenniveau. 

De aangetroffen sporen leverden 

slechts in een enkel geval bij aanleg aardewerk 

op. 

Op grond van het dus in principe grotendeels 

contextloze materiaal kan met betrekking 

tot de sporen slechts een vrij globaal 

dateringsoverzicht gemaakt worden. 

6.2.2 Baksels en typeringen 

Zo goed als al het aardewerk is verschraald 

met minerale magering. De magering kan 

bestaan uit gebroken kwarts, gebroken 

kwarts met glimmers en “roze graniet” 

bestaande uit kwarts, roze veldspaten en 

glimmers (de soort graniet is niet te achterhalen). 

Vooral de grote roze brokken in de 

klei overheersen. Het is dan ook erg moeilijk 

om de verschillende perioden op basis van 

baksels te onderscheiden. In deze omgeving 

is het altijd een probleem geweest om op 

basis van magering het aardewerk te dateren. 

Ook de hardheid is geen aanwijzing om 

onderscheid te maken. 

Voornamelijk op basis van randfragmenten 

die duidelijk kogelpot of kogelpotachtig zijn 

verhouding periode (N=1052 fragmenten) 

4% 

6% 

1% 

Afb 6.1.1 Overzicht aardewerk per periode. 

0% 

57% 

2% 

20% 

NEOX 

BRONS/IJZ 

IJZX 

IJZ/ROM 

ROMX 

VME 

LME 

(de vroegmiddeleeuwse voorlopers van 

kogelpotten genaamd Hessen-Schortens 

aardewerk; afbeelding 6.1.2), zijn ook wandfragmenten 

in hetzelfde vondstnummer 

gedateerd. 24 Het “niet-kogelpotachtige” aardewerk 

bevat iets minder gebroken kwarts 

en is soms geglad aan de binnenzijde. De 

paar fragmenten die morfologische kenmerken 

bevatten zijn vergelijkbaar met aardewerk 

dat is aangetroffen onder andere in 

Bennekom. Van Es, Miedema en Wynia 

beschrijven de verschraling van het vroeg 

Romeinse aardewerk. 25 Ze onderscheiden 

vier baksels waarvan twee sterk overeenkomen 

met het aardewerk van Enschede. 

Baksel b bestaat uit een magering met 

gebroken kiezels met zand, hard gebakken, 

deels gepolijst en deels besmeten, geelgrijze 

kleur. Ruim 200 scherven hebben een baksel 

overeenkomstig baksel type b. Baksel c 


NT 

INDET 

Afb 6.1.2 Randfragment Hessen-Schortens aardewerk. 

30

26 Taayke 2002:191. 

27 Taayke 2002:191, fig 3, pot 1; gevonden 

put. 21 spoor46, vnr. 128. 

28 put 179, vnr. 66. 

29 Van Es, Miedema & Wynia 1985:607, 

afb. 58, scherf 201 of 136. 

30 Van Es & Verlinde 1977: 56, fig. 48. 

scherf 43. 

wordt gekenmerkt door klei met gebroken 

kiezels en met organische bestanddelen, 

zeer poreus en licht gebakken met een geelgrijze 

kleur (afbeelding 6.1.3). Vijf fragmenten 

hebben een overeenkomstig baksel als type 

c. 

Afb 6.1.3 Romeins handgevormd aardewerk met organische 

magering, put 185. 

De scherven zijn dusdanig gefragmenteerd 

dat profielen nauwelijks te reconstrueren 

zijn. Soms is wel geleding te zien zoals bij 

schouder/buik fragmenten. Meestal gaat het 

om vloeiende overgangen als bij het type A 

van Taayke. 26 Eenmaal is een scherf met rand 

en overgang schouder/buik aangetroffen 

zodat we deze kunnen typeren als Taayke 

A1-1. 27 Een ander determineerbaar fragment 

kan van een type Taayke C1 zijn alleen is de 

rand niet aanwezig. 

6.2.3 Decoratie 

Versieringen zijn een enkele keer aangebracht. 

Meestal treffen we vingertopindrukken 

bovenop de rand aan. Deze fragmenten 

kunnen we in de IJzertijd dateren. Eén maal 

zijn indrukken aan de buitenzijde van de 

rand geplaatst. 28 Dit komt vaker voor bij 

materiaal uit de Romeinse tijd. 29 In hetzelfde 

vondstnummer zit veel aardewerk dat voornamelijk 

met zand is verschraald. 

Vingertopindrukken zijn ook op de grootste 

buikomvang geplaatst (afbeelding 6.1.4). 

Afb 6.1.4 Schouderfragment met vingertopindukken op 

een rij, put 205. 

Dergelijke versiering komen we tegen op 

aardewerk uit de Bronstijd, maar ook in de 

Romeinse tijd. Op een wandfragment zijn 

vingertopindrukken vlakdekkend in rijen 

aangebracht vergelijkbaar met aardewerk uit 

de Romeinse tijd. 30 Eén randfragment heeft 

aan de buitenzijde indrukken van een rechthoekige 

spatel (afbeelding 6.1.5). Drie 

indrukken zijn nog zichtbaar. Een ander 

randfragment is bewerkt met een dun en 

puntig stokje (afbeelding 6.1.6). 

Afb 6.1.5 Randfragment met spatelindrukken, 

Neolithicum, put 259. 

Wikkeldraadversiering, waarbij een touwtje 

om een hard voorwerp in de klei is gedrukt, 

is eenmaal aangetroffen op een wandfragment 

(afbeelding 6.1.7). Kamversiering komt 

op een paar fragmenten voor. Deze versiering 

is zowel in de late fase van de Vroege 

IJzertijd als in de vroege fase van de Midden 

IJzertijd gebruikt en ook weer in de 

Romeinse tijd. Omdat de fragmenten met fijn 

zand zijn gemagerd kunnen ze waarschijnlijk 

aan deze jongste periode worden toegeschreven. 


31 

Afb 6.1.6 Randfragment met indrukken van spatel in hals, 


Afb 6.1.7 Wikkeldraadindrukken, Vroege Bronstijd, put 193.

31 put 108. 

32 put 183. 

33 Van Es, Miedema & Wynia 1985:605 

abb.47. 

34 72 fragmenten. 

35 Put 43. 

36 250 fragmenten. 

37 Van Es, Miedema & Wynia 

1985:595, abb.32. 

Vier fragmenten aardewerk zijn waarschijnlijk 

in het Neolithicum te dateren, zoals het 

randfragment met spatelindrukken. 31 Een 

heel klein fragmentje is versierd met groeven 

en indrukken van bolle spatelindrukken. Dit 

is een stukje van een klokbeker. 32 

Uit de Bronstijd komt het fragment met wikkeldraadindrukken. 

Het fragment met 

indrukken van een ronde spatel (afbeelding 

6.1.6) is mogelijk te dateren in de Vroege 

Bronstijd. Een groot deel van een tweeledige 

emmervormige pot is in eerste instantie in 

de Bronstijd gedateerd maar deze vorm komt 

ook voor tot aan de 3 e eeuw in de Romeinse 

tijd (afbeelding 6.1.8). 33 Sommige fragmenten 

bevatten minder gebroken roze veldspaten 

en meer kwarts. Dit lijkt iets ouder materiaal, 

Afb 6.1.8 Randfragment van tweeledige emmervormige 

pot, put 273. 

Afb 6.1.9 Beker met besmijting op buik en gepolijste hals, Midden IJzertijd, put 273 

mogelijk Bronstijd of Vroege IJzertijd. Soms is 

aardewerk aan de buitenzijde bewerkt met 

een kleipapje. 34 Dit noemen we besmijting. 

Dit opruwen van de buitenzijde is door pottenbaksters 

gedaan in de Late Bronstijd tot 

en met de Romeinse tijd. Het meest komt het 

voor in de (Midden) IJzertijd (afbeelding 

6.1.9). Een halsfragment dat gepolijst is aan 

de binnen en buitenzijde komt van een drieledige 

pot met een vloeiend S-profiel. Op de 

grootste buikomvang zit de aanhechting van 

een voormalige stafband (afbeelding 6.1.10). 35 

Dit exemplaar is te dateren in de Late 

Bronstijd/Vroege IJzertijd. Veel scherven 

hebben een zwarte kleur, zijn gepolijst en 

bevatten veel gebroken veldspaten en 

kwarts. 36 Deze behoren aan potten die we in 

de IJzertijd kunnen dateren. Omdat er weinig 

morfologische kenmerken zijn, kunnen we 

geen preciezere datering geven. Het merendeel 

zal Late IJzertijd zijn. 

Een paar fragmenten zijn op basis van versiering 

of morfologische kenmerken als 

handgevormd Inheems Romeins aardewerk 

te benoemen. In put 179 is een bodem 

gevonden waarbij de binnenzijde vloeiend in 

de wand overloopt zoals we kennen van 

wrijfschalen (afbeelding 6.1.11). Ook het eerder 

genoemde randfragment met vingertopindrukken 

aan de buitenzijde behoort tot 

dit aardewerk. 

Een randfragment met een groef onder de 

rand is waarschijnlijk ook uit deze tijd 

(afbeelding 6.1.12). Twee drieledige bekers 

met gefaceteerde randen zijn in put 167 

gevonden (afbeelding 6.1.13). Een derde drieledige 

beker is aan de buitenzijde gepolijst. 

Van het type I A uit Bennekom is het randfragment 

dat gevonden is in put 193 (afbeelding 

6.1.14). 37 Dit exemplaar is in de 1 e eeuw 

te dateren. 


32

Afb 6.1.10 Halsfragment met aanzet van stafband, 

Bronstijd/Vroege IJzertijd, put 43. 

Afb 6.1.11 Bodem als van een wrijfschaal, Romeinse tijd, put 179. 

Afb 6.1.12 Randfragment met knik in de hals, put 41. 

Afb 6.1.13 Randfragment van drieledige beker met gepolijste 

buitenzijde en gefaceteerde rand, Romeinse tijd, 

put 167. 

6.2.4 Keramische objecten 

Uit put 189 is een spinklos verzameld 

(afbeelding 6.1.15). Deze kan zowel in de 

IJzertijd als in de Romeinse tijd zijn gemaakt. 

Een ander fragment waarvan het gebruik of 

de herkomst binnen een potprofiel niet dui- 

Afb 6.1.14 Randfragment met uitstaande rand, put 193. 

Afb 6.1.15 Spinklos, put 189. 

Afb 6.1.16 Onduidelijk fragment met doorboring en 

mogelijk aanzet oor, put 201. 

delijk is, is te zien op afbeelding 6.1.16. Er is 

een doorboring gemaakt en bovendien lijkt 

er op de rand een aanzet tot een uitstulping 

of oor te zitten. 

6.2.5 Conclusie 

Het totaal van 1270 stuks aardewerk is goed 

geconserveerd. Het betreft veel goede fragmenten, 

dat wil zeggen analyseerbare stukken 

en weinig gruis. Het meeste materiaal is 


33

38 Prangsma 2003 en Prangsma 2004. 

39 Mondelinge mededeling H. van der 

Velde. 

niet afgerond en dus nauwelijks aangetast. 

Enkele vondstnummers bevatten aardewerk 

met “waterschade” of relatief sterk afgerond 

materiaal. 

Het aardewerk heeft geen gedraaide 

Romeinse scherven opgeleverd; het 

Romeinse dat er is, is geheel handgevormd. 

Ook door het ontbreken van potten van het 

type Uslar zoals aangetroffen in Wehl moeten 

we denken aan een vroege bewoning in de 

Late IJzertijd/vroege Romeinse tijd. 38 Het ontbreken 

van gedraaid aardewerk is vergelijkbaar 

met het minieme aantal gedraaide 

scherven te Raalte-Hordelman/Telgen, ook 

dit wijst op een vroege datering. 39 Met enkele 

typen potten die vergelijkbaar zijn met 

Bennekom en Wijk bij Duurstede-De Horden, 

kunnen we dit aardewerk in de (eerste helft 

van de) eerste eeuw na Chr. plaatsen. 

Het IJzertijd aardewerk bevat niet veel typologische 

kenmerken. We kunnen de bewoning 

van de omgeving laten beginnen in de 

(Midden) IJzertijd met een doorloop in de 

Romeinse tijd. 

Een paar fragmenten zijn te dateren in de 

Vroege Middeleeuwen. Bij het aardewerk 

afkomstig uit het spoorrijke westelijk centrale 

esgedeelte (met name bewoningszone 2A en 

B) moet opgemerkt worden dat er per put 

vaak geen strikte scheiding in de datering 

aan te brengen is. Hier loopt zowel IJzertijd 

als Vroege Middeleeuwen door elkaar. 

Het ontbreken van gedraaid Romeins, Von 

Uslar-aardewerk en Rhein Weser Germanisch 

aardewerk en het wél voorkomen van Vroeg 

Middeleeuws materiaal lijkt toch een onderbreking 

aan te geven van het gebruik van 

deze Es gedurende de 2 e en 3 e eeuw na Chr. 

Het oudere materiaal, uit het Neolithicum en 

de Bronstijd, is gescheiden van het vuursteen 

aangetroffen en kan voorlopig als 

opspit worden beschouwd. 

6.3 Natuursteen 

E.A.K. Kars 

6.3.1 Inleiding. 

Natuursteen is vanaf het Paleolithicum tot 

heden een belangrijke grondstof voor 

gereedschap. Als gebruiksmateriaal is 

natuursteen minder onderhevig aan ontwikkelingen 

dan de meeste andere materiaal 

groepen. Dit bemoeilijkt ook vaak de dateerbaarheid 

van het materiaal. Steen heeft 

vooral potentie op het vlak van de interpretatie 

van activiteiten op een vindplaats, het 

vaststellen van brongebieden van het uitgangsmateriaal 

en het inzicht verkrijgen in 

uitwisselingspatronen en handel. Doordat 

natuursteen vaak “zwaar en onhandig” is, 

heeft het vaak een andere handelsroute of 

uitwisselingsweg gehad dan aardewerk. Het 

materiaal kan dan ook veel informatie verschaffen 

over organisatie en logistiek. Tot op 

heden was het natuursteen onderzoek voornamelijk 

gericht op de vroeg(st)e culturen, 

aangezien natuursteen hier de grootste bron 

was voor het vervaardigen van gereedschap. 

Voor deze perioden zijn er voornamelijk van 

vuurstenen objecten typochronologieën ontwikkeld. 

Binnen andere steensoorten en 

materialen uit latere perioden zijn echter ook 

typochronologische kenmerken aan te wijzen. 

Hier is echter tot nu toe door een 

beperkt aantal specialisten aandacht aan 

besteed. 

In totaal zijn er 65 stenen voor onderzoek 

aangeboden. Hieruit is een selectie gemaakt 

op basis van de grootte en bewerking- of 

productiesporen van het materiaal. Stenen 

minder dan 40 mm zonder duidelijke productie- 

of bewerkingsporen zijn niet geselecteerd. 

Het overige materiaal is 

gedetermineerd op steensoort, vorm, grootte, 

bewerkings- en/of gebruikssporen en sporen 

van verbranding en verwering. Van artefacten 

zijn het type artefact, het gewicht en de 

exacte afmetingen bepaald. In totaal zijn er 

38 stenen geselecteerd en gedetermineerd, 

(tabel 6.2.1). 

Vrijwel al het materiaal is verzameld uit de 

laag direct boven het sporenniveau, ofwel de 

onderkant van het esdek. 

De vraag in het programma van eisen 

waarop het natuursteen antwoorden zou 

kunnen geven luidt: 

-Wijzen sporen en vondsten op de aanwezigheid 

van een ambachtelijke productie? 

steensoort aantal 

zandsteen 18 

kwartsiet 6 

graniet 4 

kw zandsteen 3 

lei 2 

tefriet 2 

gangkwarts 1 

gneis 1 

lydiet 1 

totaal 38 

Tabel 6.2.1 Aantal artefacten per steensoort 


34

6.3.2 Bewerkt materiaal. 

Met bewerkt materiaal, artefacten, wordt 

bedoeld alle stenen die, macroscopisch, herkenbare 

sporen van gebruik en/of bewerking 

vertonen. In totaal zijn er 12 artefacten aangetroffen 

die in drie categorieën, maalstenen, 

slijpgereedschap en bouwmateriaal 

ingedeeld kunnen worden (tabel 6.2.2). Er is 

ook en afslag gevonden en een object waar 

het niet mogelijk is te vaststellen wat voor 

type artefact het is. 

artefactgroep zandsteen graniet lei tefriet kw zandsteen totaal 

slijpgereedschap 4 4 

bouwmateriaal 2 1 3 

maalstenen 1 2 3 

afslag 1 1 

indet 1 1 

totaal 5 2 2 2 1 12 

Tabel 6.2.2 Soort artefacten per steensoort 

40 Dit zijn dateringen volgens vondsten 

gevonden tot 1985, van 

Heeringen 1985. 

41 Hörter 1994, 30. 

42 Kars 2002. 

Maalstenen 

Maalstenen zijn al sinds de prehistorie in 

gebruik. Maalstenen kunnen van diverse 

steensoorten worden gemaakt. In Nederland 

zijn de eerste maalstenen voornamelijk vervaardigd 

van zandstenen, granieten, conglomeraten 

en breccies. Deze steensoorten 

hebben een korrelig oppervlak dat ze 

geschikt maakt voor gebruik als maalsteen. 

Vanaf de IJzertijd komen in ons land de eerste 

producten voor die echt uit een groeve 

komen en dus wijzen op een ander organisatieniveau. 

Dit zijn de niet-draaiende, zadelvormige 

maalstenen van tefriet. Deze 

steensoort heeft een poreus oppervlak, 

waardoor het uitermate geschikt is als maalsteen. 

Dateringen van de niet-draaiende tefrietstenen 

in Nederland zijn: 40 

- Type A van late Bronstijd tot vroege 

IJzertijd; 1100-500 v.Chr. 

- Type B tussen 500-250 v. Chr. 

midden_IJzertijd. 

- Type C “Napoleonshoed” van midden 

IJzertijd tot 200 v.Chr. 

In de late IJzertijd/vroeg-Romeinse tijd wordt 

de draaimolen in Nederland geïntroduceerd. 

De diameter van de draaimolen is een typochronologisch 

kenmerk, terwijl de dikte van 

de steen een indicatie geeft voor de intensiteit 

van het gebruik. Zo variëren de diameters 

van deze handmolens van ca. 35 cm in 

de eerste eeuw v. Chr. tot 40 cm in de 

Romeinse tijd. 41 

Tussen het geselecteerde materiaal zijn in 

totaal vier maalstenen aangetroffen, hiervan 

zijn er twee van tefriet vervaardigd, één van 

rozegrijze graniet en één maalsteen is van 

grofkorrelige zandsteen. De maalstenen van 

tefriet (22:1 en 118:1) uit bewoningszone 2 

zijn beide kleine fragmenten, minder dan 10 

cm en beide hebben een maalvlak. Verder 

vertonen ze geen typochronologische kenmerken. 

Beide fragmenten zijn ook te 

gefragmenteerd om te bepalen of het gaat 

over draaiende of niet draaiende maalstenen. 

Het maalsteenfragment vervaardigd van 

rozegrijze graniet is ook klein, slechts 58 mm 

groot, en vertoont een afgesleten vlak (vnr 

176:1). Het object is te gefragmenteerd om te 

zeggen om wat voor type het gaat, maar 

gezien de steensoort en de context is het 

waarschijnlijk een niet draaiende maalsteen 

maar een zadel- of schaalvormig maalsteen 

geweest. Het is aangetroffen in een kuil met 

veel grote fragmenten aardewerk in put 273 

(bewoningszone 4). 

Een fragment (vnr 133:1) van zandsteen is 35 

x 28 x 16 cm groot. Het object vertoont over 

de hele oppervlak een vlak afgesleten vlak. 

Dit artefact zou een maalsteen kunnen zijn 

geweest. Maalstenen van zandsteen zijn vaak 

vervaardigd uit meer grofkorrelige zandsteen 

en hebben meestal een concaaf maalvlak. Zo 

ontstaat het vermoeden dat het artefact als 

iets anders gediend zou kunnen hebben. Het 

object komt uit put 349 (bewoningszone 6). 

Het aardewerk dat hier gevonden is dateert 

in de IJzertijd. 

Slijpgereedschap 

De indeling van slijpgereedschap is gebaseerd 

op de grootte, vorm en functie van het 

artefact. Er zijn bij deze groep drie types te 

onderscheiden. Dit zijn wetstenen, slijpblokken 

en slijpstenen. Wetstenen zijn slijpstenen 

die klein genoeg zijn om vanuit de hand 

gebruikt te kunnen worden. Slijpstenen zijn 

gedefinieerd als groter, niet-mobiel slijpgereedschap. 

De categorie slijpblokken omvat 

slijpgereedschap dat niet bij de andere twee 

groepen kan worden onderverdeeld. Ze zijn 

vaak onregelmatig van vorm. Dit zijn doorgaans 

hergebruikte slijpstenen. 42 

In de putten 171, 181 en 201 van bewoningszone 

2 zijn vier fragmenten slijpgereedschap 

aangetroffen. Er zijn twee slijpblokken en 

twee objecten (vnr 71:1, 37:1) die te gefragmenteerd 

zijn om te kunnen zeggen om 

welke type slijpgereedschap het gaat. Het 

ene slijpblok (vnr 76:1) is van een fijnkorrelige 

groengrijze zandsteen. Het artefact is 

gefragmenteerd en alleen de dikte is origineel. 

Het slijpblok vertoont twee tegenovergestelde 

vlakke slijpvlakken en op het ene 

vlak zit ook een groef. Het fragment is 75 x 


35

38 x 25 mm groot. 

Het tweede slijpblok (vnr 158:1) van rozebruine 

zandsteen vertoont een vlak slijpvlak. 

Het artefact is 102 x 71x 42 mm groot en met 

de originele dikte. Het object is verbrand. 

Het derde stuk slijpgereedschap (vnr 71:1), is 

vervaardigd van een rozegrijze zandsteen, is 

43 x 28 x 9 mm groot, vertoont een slijpvlak 

maar is te gefragmenteerd om te kunnen 

bepalen tot welke type het hoort. 

Bouwmateriaal 

In put 509 is in het esdek een groot blok van 

bruingrijze kwartsietische zandsteen gevonden. 

Het blok heeft een trapezoïde vorm en 

is 34 cm lang tussen 13-17 cm breed en 7 

cm dik. De twee lange zijkanten en de 

onderkant zijn afgesleten. De overige vlakken 

zijn licht ruw. Waar de steen voor is 

gebruikt, is niet duidelijk, maar het is waarschijnlijk 

dat hij niet bij de prehistorische 

nederzetting hoort. Het blok is vermoedelijk 

een bouwsteen. 

Afslag 

Er is op de opgraving in bewoningszone 2 

een afslag aangetroffen van een wit/grijze 

graniet (vnr 26:1). Het object is 42 x 34 x 10 

mm groot. Afslagen ontstaan voornamelijk bij 

het bewerken van steen. Vaak dienden de 

afslagen als messen of schrapers, maar ook 

werd in veel gevallen de kern gebruikt. 

Afslagen ontstaan echter ook als restproducten 

van gereedschapsproductie. Het meest 

waarschijnlijke is dat deze afslag bij het 

‘vernieuwen’ of maken van een artefact, vermoedelijk 

een maalsteen, is ontstaan. 

6.3.3 Onbewerkt materiaal 

Onder onbewerkt materiaal wordt verstaan, 

al het materiaal dat geen sporen van bewerking 

en/of gebruik vertoont. Dit onbewerkt 

materiaal kan door de mens uit steengroeven 

gewonnen zijn en met een specifiek doel 

naar de nederzetting gebracht zijn. Het kan 

ook een fragment zijn dat door fragmentatie 

en/of verwering alle kenmerken van bewerking 

en/of gebruik verloren heeft. Om een 

onderscheid te maken tussen het door de 

mens aangevoerde materiaal en het door de 

natuur aangevoerde materiaal, wordt het 

onbewerkt materiaal ingedeeld in afgerond, 

afgerond/hoekig en hoekig. Afgerond wil 

zeggen dat het voornamelijk stenen betreft 

die door geologisch transport en erosie zijn 

afgesleten. Deze categorie is niet voor determinatie 

geselecteerd. Deels afgerond, deels 

hoekig wil zeggen dat de stenen ook door 

geologisch transport (rivieren) en erosie zijn 

afgesleten maar het verschil met de bovenstaande 

groep is dat ze door processen als 

verhitting en/of mechanische bewerking 

gebroken zijn. Vaak komen de steensoorten 

uit deze groep met elkaar overeen. De derde 

groep, het hoekige materiaal, bestaat uit stenen 

die geen afgeronde kanten hebben. Dit 

materiaal komt over het algemeen niet uit 

rivier afzettingen, maar is waarschijnlijk door 

de mens uit steengroeven gewonnen en met 

een specifiek doel naar de nederzetting 

gebracht. De steensoorten uit deze groep 

verschillen dan ook vaak met de eerste twee 

groepen. 

Het hoekige onbewerkte materiaal kan ook 

afkomstig zijn van gefragmenteerde artefacten, 

dat juist door die fragmentatie alle sporen 

van bewerking en/of gebruik verloren 

heeft. Uiteraard kunnen het ook stenen zijn 

die uit de regio verzameld zijn. 

In totaal zijn er bij het proefsleuvenonderzoek 

26 onbewerkte stenen groter dan 40 

mm aangetroffen (tabel 6.2.3). Van het materiaal 

is 27 % afgerond en 50% deels afgerond, 

deels hoekig. De steensoorten van 

deze groepen zijn gangbare stenen in rivier 

of grondmorene afzettingen. Op basis hiervan 

mag worden aangenomen dat de herkomst 

van dit materiaal in de nabijgelegen 

grondmorene gezocht moet worden. De 

derde hier aangetroffen groep, het hoekige 

materiaal, omvat 23% van het onbewerkte 

materiaal. Hierbij zijn geen steensoorten die 

afwijken van de soorten die voorkomen in de 

dichtbij liggende grondmorene. 

De helft van de onbewerkte steen heeft sporen 

van verbranding, 54%. De meeste vertonen 

scheuren of waren gebarsten wat zou 

kunnen betekenen dat ze haard- of kookstenen 

zijn geweest. 

steensoort aantal 

zandsteen 13 

kwartsiet 6 

graniet 2 

kw zandsteen 2 

gangkwarts 1 

gneis 1 

lydiet 1 

totaal 26 

Tabel 6.2.3 totaal artefacten per put 

6.3.4 Herkomst uitgangsmateriaal 

De meeste steensoorten die zijn aangetroffen 

komen voor in de grondmorene, die ook 

onder de site ligt. Deze stenen zijn waarschijnlijk 

dichtbij de site gewonnen. Tefriet is 

echter een steensoort die niet in deze afzet- 


36

43 Kars 2001. 

44 Kars 2002, Kars 2003. 

45 Kars en van Pruissen, in voorbereiding. 

46 Deeben en Schreurs 1997. 

tingen is te vinden. Dit gesteente is waarschijnlijk 

gewonnen in de Eifel, nabij 

Andernach, Duitsland en is van daaruit naar 

de nederzetting vervoerd. 43 De bruingrijze 

zandsteen van het bouwblok lijkt ook een 

andere herkomst te hebben. Om de herkomst 

nader te bepalen is echter verdere 

analyse nodig. 


Het gedetermineerde materiaal van deze site 

vertoont een hoge mate van fragmentatie en 

verbranding. Dit kan het gevolg zijn van het 

gebruik van natuursteen als haard- of kooksteen. 

Dit is een beeld dat overeenkomt met 

prehistorische nederzettingen. 44 Alle artefacten 

duiden op huishoudelijk gebruik met uitzondering 

van de bouwsteen. De 

aanwezigheid van tefriet wijst erop dat er, 

directe of indirecte, contacten waren met het 

Duitse Eifel gebied, waar deze steensoort in 

groeven gewonnen is. Het andere steenmateriaal 

is voornamelijk lokaal gewonnen en 

voor eigen gebruik bestemd. Gezien de mate 

van verbranding zijn deze stenen zeer waarschijnlijk 

voor haarden/of kookstenen 

gebruikt. Dit is ook een beeld dat overeenkomt 

met andere prehistorische sites. 45 

Het vondstmateriaal suggereert geen 

ambachtelijke productie maar een voornamelijk 

huishoudelijke toepassing van natuursteen. 

De conserveringsomstandigheden zijn 

goed. De fragmentatie van de steen is primair 

en is niet veroorzaakt door verwering. 

6.4 Vuursteen 

R. Machiels 

6.4.1 Inleiding 

Na een eerste scan en selectie van al het 

verzamelde vuursteen (212 stuks) zijn nog 60 

artefacten overgebleven om te 

determineren. 46 Op verzoek van de opdrachtgever 

heeft de directievoerende 

(ArcheoLogic) de geselecteerde vuurstenen 

nogmaals laten bekijken door H. Peeters en 

S. Peeters-Verneau van de firma BAAC. Dit 

als second opinion om te kunnen vaststellen 

of er mogelijk Vroeg of Midden Paleolithisch 

materiaal tussen zat. Dit bleek niet zo te zijn. 

De 60 artefacten zijn onder te verdelen in 34 

artefacten en 26 pseudo-artefacten. Een stuk 

vuursteen wordt artefact genoemd als het 

sporen van bewerking vertoont. Dit zijn 

onder andere zogeheten slagbobbels, retouche 

en slijtsporen door gebruik. De pseudoartefacten 

komen verder in de tekst niet 

meer voor. 

De 34 artefacten zijn op verschillende manieren 

in 22 opgravingsputten verzameld. Bij het 

aanleggen van het vlak zijn 29 artefacten 

verzameld uit de onderkant van het esdek en 

3 artefacten zijn afkomstig uit sporen. Op de 

stort zijn ook nog 2 artefacten verzameld 

waaronder het enige dateerbare artefact, de 

bijlafslag van put 275 (afbeelding 6.3.1). 

6.4.2 Verspreiding en type-indeling 

De meeste artefacten zijn verzameld in de 

noordelijke putten van bewoningszone 2 (zie 

afbeelding 5.1), een 10-tal komt uit ver uiteen 

liggende putten in het zuidwesten, noordoosten, 

oosten en zuiden van het centrale 

esdeel. 

Alleen in put 173, aan de noordrand van 

bewoningszone 2, zijn meer dan 3 artefacten 

aangetroffen. Geen van deze artefacten laat 

een nauwkeurige datering toe. 

Het vuursteen materiaal is onder te verdelen 

in 4 werktuigen, 28 stuks afval en 2 potlids. 

De werktuigen zijn verder onder te verdelen 

in een gemodificeerde afslag ( afbeelding 

6.3.2) die gevonden is in put 203, twee 

gebruikte afslagen en een gebruikte kling. 

Daarnaast zijn de 28 stuks afval (afslagen) 

aangetroffen en 2 potlids (door verhitting 

afgesprongen delen vuursteen). 

Voor de verdere onderverdeling van de artefacten 

per put zie tabel 6.3.3. 

Afb 6.3.1 Vuurstenen bijlafslag 

Afb 6.3.2 Gemodificeerde afslag 


37

type 31 167 171 173 181 183 185 187 191 193 201 203 211 229 251 269 275 285 295 353 357 509 Totaal 

1710 Geretoucheerde afslag 1 1 

1720 afslag met gebruiksretouche 1 1 2 

1820 kling met gebruiksretouche 1 1 

3010 Brok 1 1 

3021 decortificatiestuk 1 1 2 1 1 1 7 

3034 klingkern met 2 t.o. slagvlakken 1 1 

3038 afslagkern met 2 slagvlakken 1 1 2 

3041 Kernvernieuwingsstuk 1 1 

3050 Afslag 1 1 1 3 1 1 1 1 1 1 1 1 14 

3051 bijlafslag 1 1 

3060 Kling 1 1 

3090 Potlid 2 2 

Totaal 1 2 1 5 1 3 2 1 2 2 1 1 1 1 1 1 2 1 2 1 1 1 34 

Tabel 6.3.3 totaal artefacten per put 

47 Simons 1989. 

6.4.3 Herkomst 

Het aangetroffen vuursteen is met uitzondering 

van de verbrande stukken geclassificeerd 

als morene vuursteen wat in de 

natuurlijke ondergrond voorkomt. Die ondergrond 

bestaat hoogstwaarschijnlijk uit fluvioglaciale 

of proglaciale afzettingen met 

daarop afgezet dekzand (zie paragraaf 4.1). 

Van de 34 stuks vuursteen zijn er 3 verbrand, 

wat een percentage van 8,8% is. 


De 34 verzamelde artefacten zijn over een 

groot areaal verzameld en zijn beslist geen 

eenheid te noemen. Veel van deze artefacten 

moeten dan ook gezien worden als losse 

vondsten en zijn de overblijfselen van het 

gebruik van landschap door mensen. De 5 

artefacten aangetroffen in put 173 geven de 

indruk dat het hier om een concentratie gaat 

die in of in de nabijheid van deze opgravingsput 

gezocht moet worden . 

Het enige artefact dat nader gedateerd kan 

worden is de bijlafslag uit put 275 die van 

het Neolithicum tot en met de vroege 

IJzertijd te dateren is . Het overige materiaal 

kan niet nader gedateerd worden dan vanaf 

het Laat Paleolithicum tot en met de vroege 

IJzertijd. 47 

De reden waarom Vroeg- of Midden 

Paleolithicum als datering wordt afgewezen 

is niet omdat vindplaatsen uit die periode 

niet te verwachten zouden zijn. Ze kunnen 

worden aangetroffen op plaatsen waar het 

oude oppervlak dagzoomt, dat wil zeggen 

waar niet of nauwelijks dekzand aanwezig is. 

Dit is op de Usseler es het geval op het 

hoogste deel van de morenerug. Hier is 

slechts een dunne laag dekzand op de 

grondmorene aangetroffen (zie hoofdstuk 4, 

beschrijving put 281). De dekzandafzetting 

op de grondmorene heeft zich vanaf het Laat 

Paleolithicum gevormd. 

Op basis van het landschap en de geologie 

van de Usseler es is bewoning in de bewuste 

periode dus mogelijk geweest. Het vuursteen 

zelf blijkt echter qua bewerkingstechniek, 

uiterlijk (niet gepatineerd door langdurige 

blootligging aan het oppervlak) en qua typologie 

geen Vroeg- of Midden Paleolithische 

kenmerken te hebben. Hieruit mag geconcludeerd 

worden dat het vuursteen zelf geen 

aanwijzingen geeft voor Vroeg- of Midden 

Paleolithische bewoning. 

6.5 Resultaten 14 C onderzoek 

Het best bewaarde crematiekuiltje, dat wil 

zeggen met de grootste inhoud aan crematieresten, 

is bemonsterd voor 14 C-analyse. De 

crematieresten zijn uitgezeefd door het ADC 

ArcheoProjecten. De analyse van de verbrande 

botfragmenten is uitgevoerd in 

Utrecht bij het R.J. van de Graaff laboratorium. 

De resultaten zijn afgebeeld in de 

onderstaande tabel. De analyse heeft als 

gecalibreerde datering opgeleverd 231-289 

v.Chr en 353-388 v. Chr. Hieruit volgt dat de 

datering ergens rond de tweede helft van de 

4 e eeuw v. Chr. ligt, dat wil zeggen in de 

Midden IJzertijd. 


38

14 C AMS results 

Sample Analysed Mass UtC ð13C 14C Age Calendar Age 

Name Fraction (mg) Nr (p.mil) (BP) (cal BP) 

Ense2_04_16 charcoal 2.060 13516 -26.2 2255 ± 37 2181-2239, 

2303-2338 

UtC Nr: laboratory number, reference to the analysis 

ð13C: ratio of 13C 12C with respect to PDB reference; (if applicable) estimate indicated by e) 

14 14 14 12 13 C age (BP): 

C age (yr Before Present) from measured ratio of C to C, normalized to ð C = 25 p. mil) 

Calendar age (cal BP): intervals (1?–probability) using the program Calib4 (Radiocarbon 35, 1993, 215-230) fot the 

atmospheric environment (default), or – indicated by m: -for the marine environment with 402 

years reservoir age; 

conversion to cal AD/cal BC according to the relation cal AD = 1950 – cal BP or 

cal BC = cal BP – 1950. 


39

7 Antwoorden en conclusies ten aanzien van de vraagstelling 

Ten aanzien van de vraagstellingen zoals 

genoemd in hoofdstuk 2 kan het volgende 

gezegd worden: 

1. Is er sprake van vindplaatsen? Zo ja, wat 

voor type vindplaats(en) betreft het? 

-Er zijn vindplaatsen aangetroffen. Het gaat 

hierbij om zones met sporen van menselijke 

bewoning, namelijk nederzettingssporen. 

Elke ruimtelijk gescheiden groep sporen is 

als vindplaats aangemerkt. 

2. Hoe groot is (zijn) de vindplaatsen? 

-De omvang per vindplaats kan door middel 

van het uitgevoerde onderzoek niet exact 

vastgesteld worden. Dit wordt veroorzaakt 

doordat er mogelijk vindplaatsen uit meerdere 

perioden over of door elkaar liggen. 

Een indicatie voor de mogelijke c.q. waarschijnlijke 

omvang van de vindplaatsen 

(bewoningszones) per periode is weergegeven 

op de zonekaart (afbeelding 5.1). 

3. Van welke ouderdom is (zijn) de 

vindplaatsen? 

-De ouderdom van de vindplaatsen loopt uiteen 

van IJzertijd tot en met de 

Middeleeuwen / Nieuwe tijd. Voor een indicatie 

per bewoningszone wordt verwezen 

naar de zonekaart (afbeelding 5.1). 

4. Is er een horizontale en/of verticale 

stratigrafie en periodisering te herkennen in 

de opbouw van de vindplaats(en)? Zo ja, is 

er sprake van gescheiden zones (clusters) 

en / of niveaus? 

-Er is eenrizontale stratigrafie en een verticale 

periodisering vastgesteld. Er is sprake 

van zowel gescheiden als elkaar overlappende 

periodeclusters, maar er zijn verticaal 

geen bewoningslagen te onderscheiden. Het 

betreft één sporenniveau. 

5. Is bij nader onderzoek opgraven in 

meerdere vlakken noodzakelijk en zo ja, 

hoeveel en waar? 

-In het zuidelijk deel van de centrale es, dat 

wil zeggen in de putten 331 tot en met 367, 

541 en 543, is in meer of mindere mate een 

verbruiningslaag aangetroffen. Bij eventueel 

vervolgonderzoek moet hier rekening worden 

gehouden met de aanleg van 2 vlakken. 

6. Op welke diepte(s) liggen deze 

vindplaatsen? Van belang is hierbij aandacht 

te schenken aan een eventueel tweede 

niveau onder de laag van Usselo met een 

datering in het Vroege Paleolithicum tot en 

met het begin van het Late Paleolithicum. 

-De laag van Usselo is niet aangetroffen en 

ook de aanwezigheid van een niveau met 

Vroeg tot Midden Paleolithicum lijkt niet 

aanwezig. 

De aangetroffen vindplaatsen liggen op 60 

tot 150 cm onder huidig maaiveld. 

7. Wat is de conserveringstoestand van de 

grondsporen en vondsten in horizontale en 

verticale zin? 

-De conserveringstoestand van de grondsporen 

en vondsten in horizontale en verticale 

zin is zeer goed te noemen. Zie 

paragraaf 4.2. 

8. Wat is de spoor- en vondstdichtheid? 

-De spoor- en vondstdichtheid is variabel 

(zie afbeelding 5.1 en afbeelding 7), maar 

gaat voor beide min of meer gelijk op. 

In de zones met bewoningssporen is de 

dichtheid matig tot zeer groot te noemen. 

Het laatste vooral ter hoogte van de bewoning 

op de westelijke en zuidwestelijke flank 

van de morenerug. Het betreft de putten 171 

tot en met 229. 

9. Wat is de relatie tussen de vindplaats en 

het natuurlijke landschap? 

-De bewoning blijkt zich vooral op de hogere 

delen c.q. de flanken van de morenerug te 

bevinden. In de lagere zone’s zijn alleen sporen 

uit recentere tijden aangetroffen. 

Wel blijkt zowel uit het huidig onderzoek als 

uit de resultaten van de langs de zuidzijde 

van het terrein aangelegde gasbuissleuf dat 

de bewoning niet alleen geconcentreerd 

maar ook op kleine plekken als losse huisplaatsen 

verspreid over het terrein voorkomt. 

Deze kleine vindplaatsen zijn natuurlijk door 

een karterend onderzoek waarbij de putten 

minimaal 50 meter uiteen liggen moeilijk te 

vinden. De kans dat er nog meer zijn dan nu 

aangetroffen, en dan met name in de niet 

door middel van proefputten gekarteerde 

delen van de es is vrij groot. 

10. Biedt de vindplaats mogelijkheden tot 

een reconstructie van het landschap rond de 

nederzetting in engere en ruimere zin, voor 

zover daartoe goed geconserveerde, 


40

Rotatiepagina 


41

Rotatiepagina 

42

gesloten en gedateerde monsterlocaties 

worden aangetroffen (diepe sporen die niet 

direct blootstaan aan erosie, zoals 

waterputten, diepe kuilen en sloten, etc)? 

-Aangezien er niet gecoupeerd is kan over de 

mate van conservering van de spoorvullingen 

niet met zekerheid uitspraak gedaan worden. 

Op basis van het uiterlijk (kleur en zichtbare 

inhoud) van hiertoe mogelijk geschikte sporen 

zoals hutkommen en grote kuilen lijkt de 

vindplaats zeer zeker mogelijkheden te bieden 

voor het aantreffen van gesloten en goed 

geconserveerde monsterlocaties ten bate van 

landschapsreconstructie. 

11. Is er een relatie tussen de aangetroffen 

vondsten en sporen met eerder gedane 

oppervlaktevondsten? 

-De vergelijking met de door BAAC middels 

kartering gedane vondsten is een redelijk 

opmerkelijke. De zuidwestelijke dekzanduitloper 

leverde bij de oppervlakte kartering Laat 

Middeleeuws en Post Middeleeuws aardewerk 

op. Hier werden echter in de ondergrond 

bewoningssporen uit de IJzertijd en 

mogelijk Vroege Middeleeuwen aangetroffen. 

Op het centrale deel van de es werd op het 

zuidwestelijke kwart en het meest zuidelijke 

deel 9 e – 15 e en 16 e - 18 e eeuws materiaal 

gekarteerd. De bewoningssporen in de 

ondergrond leverden echter daterend materiaal 

uit de IJzertijd / Romeinse tijd op, met 

een kleine fractie mogelijk Vroeg 

Middeleeuws materiaal. Het aangetroffen 

Laat- en Post Middeleeuws aardewerk betreft 

dan ook hoogstwaarschijnlijk strooivondsten. 

De proefsleuven op het noordoostelijk (centrale) 

deel leverden weinig bewoningssporen 

op, maar wel vondstmateriaal met een 

IJzertijd en Romeinse datering. Dit komt 

geenszins overeen met het aan de oppervlakte 

gekarteerde materiaal uit de 9 e tot 12 e 

eeuw. 

Van het oostelijk deel was alleen het zuidwesten 

gekarteerd. De hier aangelegde 

proefsleuven leverden overeenkomend met 

de kartering vondstmateriaal en bewoningssporen 

aan de uiterste zuidrand op, namelijk 

met een datering in de Volle tot Late 

Middeleeuwen ( 9 e tot 14 e eeuw). 

Concluderend kan gezegd worden dat de 

oppervlakte kartering in de meeste gevallen 

niet betrouwbaar is gebleken voor een voorspelling 

van eventueel aan te treffen bewoningssporen 

en hun datering. 

12. Is er een graf of zijn er graven 

aangetroffen, en uit welke periode dateren 

deze? 

-Er zijn twee crematiekuiltjes aangetroffen. 

Deze lagen naast elkaar. Eén was goed 

bewaard en 14 C analyse heeft een datering 

opgeleverd in de Midden IJzertijd. 

13. Liggen de graven solitair of is er sprake 

van een grafveld? 

-De crematiekuiltjes liggen binnen een (uitgebreide) 

put van 180 m 2 solitair. Aangezien 

er alleen op ruim 30 meter ten westen en 

niet ten noorden, oosten en zuiden proefputten 

liggen is de vraag of ze echt solitair liggen 

of toevallig in een legere zone of aan de 

rand en dus toch deel uitmaken van een 

grafveld niet met zekerheid te beantwoorden. 

14. Wijzen sporen en vondsten op de 

aanwezigheid van een ambachtelijke 

productie? 

-Een aantal putten heeft, deels onderin het 

esdek, deels uit sporen zélf, ijzerslakken en 

stukken ovenwand opgeleverd. Het betreft in 

alle gevallen productieslakken en ze duiden 

dus op de ambachtelijke productie van ijzer. 

15. Is er sprake van continuïteit dan wel 

discontinuïteit met zowel de voorgaande als 

de opvolgende periode? Waarom wel, of 

waarom niet? 

-Aan de hand van de bewoningssporen en 

het daarin en nabij aangetroffen aardewerk 

en natuursteen is er sprake van een vrijwel 

continue bewoning van de IJzertijd tot en 

met de Late Middeleeuwen. Op basis van het 

vondstmateriaal lijkt echter de periode 2 e en 

3 e eeuw na Chr. te ontbreken. Sporen uit de 

zogeheten Nieuwe Tijd zijn in de lager gelegen 

westelijke en oostelijke krans rond de es 

aangetroffen. 

De voorafgaande periode, het Laat 

Paleolithicum tot en met de Bronstijd, kan 

vertegenwoordigd zijn in het aangetroffen 

vuursteen, maar dit is niet met zekerheid vast 

te stellen. Wat het aardewerk betreft is er 

materiaal uit het Neolithicum en de Bronstijd 

aangetroffen, maar dit lijkt vooralsnog opspit 

en is niet aan bewoningssporen te koppelen. 


43

48 KNA versie 2.1 H3 p.24-31: 

Waarderen (VS07). 

49 Dijkstra & Schrijer 2002; Ploegaert 

2005. 

50 Verlinde 1993. 

8 Waardering t.a.v. behoudenswaardigheid 

Bij het beoordelen van een vindplaats ofwel 

bewoningszone op behoudenswaardigheid 

wordt uitgegaan van de volgende waarden: 

beleving, fysieke kwaliteit en inhoudelijke 

kwaliteit. 48 

Aangezien bij het huidige onderzoeksgebied 

de aangetroffen vindplaatsen niet zichtbaar 

aan het oppervlak liggen is de waardering 

voor beleving niet van toepassing. 

De beoordeling van de fysieke kwaliteit is 

gerelateerd aan de ‘gaafheid’ en ‘conservering’ 

van de vindplaats, kortom de mate 

waarin archeologische overblijfselen nog 

intact en in hun oorspronkelijke positie aanwezig 

zijn. 

De vindplaatsen op de Usseler es liggen op 

de flanken van een grondmorene met dekzandafzettingen 

en op een zuidwestelijke 

dekzanduitloper. Sinds de Middeleeuwen zijn 

ze afgedekt door een dik esdekpakket. Dit 

esdek- of akkerlagenpakket heeft er voor 

gezorgd dat de vindplaatsen niet of nauwelijks 

verstoord zijn. Ook zijn de vindplaatsen 

ruimtelijk geheel intact door het grote oppervlak 

van het onverstoorde en hooggelegen 

terrein. 

Door een stabiele grondwaterstand, die zich 

ruim onder spoorniveau bevindt, liggen ze in 

een fysiek zeer stabiele omgeving. 

Op basis hiervan kan gesteld worden dat de 

score op ‘fysieke kwaliteit’ hoog is en daarmee 

behoudenswaardig genoemd kan worden. 

De waardering op inhoudelijke criteria hangt 

af van de zeldzaamheidswaarde, de informatiewaarde 

en de ensemblewaarde. 

De mate van zeldzaamheid en informatiewaarde 

van dit type monument is gemiddeld 

te noemen als er gekeken wordt naar het 

voorkomen van vergelijkbare vindplaatsen in 

de omgeving. Op de Josink es en de Elferink 

es, ten noorden en noordoosten van de 

Usseler es gelegen, zijn ook goed geconserveerde 

bewoningssporen aangetroffen onder 

een esdek. Deze dateren respectievelijk uit 

het Neolithicum/Late Bronstijd/IJzertijd 49 en 

het Mesolithicum/Vroege 

IJzertijd/Middeleeuwen. 50 

De zeldzaamheid en informatiewaarde van 

de Usseler es zijn echter wel hoog te noemen 

als wordt gekeken naar het feit dat binnen 

één terrein bewoningssporen worden aangetroffen 

opeenvolgend van het Neolithicum 

tot en met de Middeleeuwen en Nieuwe tijd. 

Dit komt zelden voor binnen Nederland. 

Chronologische kennislacunes kunnen door 

middel van het onderzoeken van deze vindplaats 

worden opgevuld. 

Ook kan dit intacte en grootste escomplex 

van Europa een grote bijdrage leveren aan 

het onderzoek naar het ontstaan van esdekken. 

De ensemblewaarde is de meerwaarde die 

wordt toegekend aan een vindplaats op 

grond van de mate waarin sprake is van een 

archeologische en van een landschappelijke 

context. 

In de nabijheid van de Usseler es bevinden 

zich zoals gezegd meer vindplaatsen uit de 

verschillende aangetroffen periodes waardoor 

inter-site analyse en bestudering van de 

ontwikkeling binnen de archeo-regio per 

periode mogelijk is. 

Het oorspronkelijk reliëf is, hoewel afgedekt 

door een esdek, nog goed herkenbaar. Het 

toenmalige landschap en landgebruik kunnen 

met behulp van aanwezige organische 

sedimenten zeer goed gereconstrueerd worden. 

Conclusie is dat de fysieke en inhoudelijke 

kwaliteit van de vindplaatsen aangetroffen 

op de Usseler es hoog scoren en dat de 

vindplaatsen daarmee als behoudenswaardig 

aangemerkt moeten worden. 


44

Literatuur 

BERENDSEN, H.J.A., 1997: Landschappelijk 

Nederland, Assen. 

BOUWMEESTER, H.M.P., 2002: Prehistorie tussen de 

schapen: archeologisch onderzoek Zutphen – 

Looërenk (Leesten Oost), BAAC rapport 00.068. 

BOSCH, J.A.H., 2000: Standaard Boor 

Beschrijvingsmethode, Versie 5.1, Zwolle (NITG 

rapport, 00-141-A). 

CATE, J.A.M. TEN, A.F. HOLST, H. KLEIJER & J. STOLP, 

1995: Handleiding bodemgeografisch veldonderzoek. 

Richtlijnen en voorschriften, deel A: Bodem, 

Wageningen (DLO-Staring Centrum, Technisch 

document, 19A). 

DEEBEN , J. EN SCHREURS, J. 1997: Codelijst voor 

laat paleolithische , mesolithische en neolithische 

artefacten . Tweede versie, Amersfoort. 

DIJKSTRA,J. & E. SCHRIJER, 2002: Aanvullend 

Archeologisch Onderzoek op de Josink Es te 

Enschede, ADC rapport 128, Bunschoten. 

ES, W.A. VAN, & A.D. VERLINDE, 1977: Overijssel in 

Roman and Early Medieval Times. Berichten van 

de Rijksdienst voor het Oudheidkundig 

Bodemonderzoek 27, 7-90. 

ES, W.A. VAN, M. MIEDEMA & S.L. WYNIA, 1985: Eine 

Siedlung der römischen Kaiserzeit in Bennekom, 

Provinz Gelderland, Berichten van de Rijksdienst 

voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 35, 533- 

652. 

GROENEWOUDT, B.J., TH. SPEK & H.M. VAN DER VELDE, 

1998: Raalte-Jonge Raan: de geschiedenis van een 

Sallandse bouwlandkamp, Amersfoort. 

GROOTH, M.E.TH. DE ,1994: Studies on Neolithic 

flint exploitations, Analecta Praehistorica Leidensia 

25, Leiden. 

HEERINGEN, R.M. VAN, 1985: Typologie, Zeitstellung 

und Verbreitung der in die Niederlande importierten 

vorgeschichtlichen Mahlsteine aus Tephrit, 

Archäologisches Korrespondenzblatt 15, p. 371-383. 

HÖRTER, F., 1994: Getreidereiben und Mühlsteine 

aus der Eifel. Ein Beitrage zur Steinbruch- 

Mühlengeschichte, Mayen. 

KARS, E.A.K., 2001: Natuursteen, in: A.A.A. 

Verhoeven & O. Brinkkemper (red.), Twaalf eeuwen 

bewoning langs de Linge bij de Stenen 

Kamer in Kerk-Avezaath (ca. 750-1998), 

Rapportage Archeologische Monumentenzorg 85, 

p. 341-360, Amersfoort. 

KARS, E.A.K., 2002: Natuursteen, in: E.E.B. Bulten, 

F.J.G. van der Heijden & T. Hamburg: Emmeloord, 

Prehistorische visweren en fuiken, ADC Rapport 

140, p. 96-102, Bunschoten. 

KARS, E.A.K., 2003: Natuursteen, in: H.M. van der 

Velde, et al.: Knooppunt Holsloot, Rijksweg 37, 

ADC Rapport 156, p. 35-39, Bunschoten. 

KARS, E.A.K. EN C. VAN PRUISSEN, 2004: 

Natuursteen, in: J. Dijkstra en A. van Benthem: 

Houten, terrein 9, ADC Rapport 264, p. 80-87, 

Amersfoort. 

KARS, E.A.K. EN C. VAN PRUISSEN, IN VOORBEREIDING: 

Natuursteen A73, Becker en van de Graaf. 

NEDERLANDS NORMALISATIE-INSTITUUT, 1989: 

Geotechniek, classificatie van onverharde grondmonsters 

NEN 5104. Normcommissie 351 06, 

Delft. 

PLOEGAERT, P., 2005: Archeologisch onderzoek op 

de Josink Es, gemeente Enschede, ADC rapport 

387, Amersfoort. 

PVE: Programma van eisen karterende proefsleuven 

Usseler es te Enschede. 

PRANGSMA, N.M., 2003: Archeologisch onderzoek 

bij Zorgcentrum Oldershove te Wehl, ADC rapport 

172, Amersfoort. 

PRANGSMA, N.M., 2004: Archeologisch onderzoek 

bij Zorgcentrum Oldershove te Wehl, een vervolg, 

ADC rapport 297, Amersfoort. 

SIMONS, A. 1989: Bronze und Eisenzeitliche 

Besiedlung in den Lossborden. Archäologische 

Siedlungsmuster im Braunkohlengebiet. Britisch 

Archaeological Reports, International Series 467 , 

Oxford. 

SCHORN, E.A., 2004: Plangebied Usseler es Noord 

(gemeente Enschede), Inventariserend archeologisch 

veldonderzoek, Karterende fase, BAAC-rapport 

03.153, Den Bosch/Deventer. 

SPEK, TH., 2004: Het Drentse esdorpenlandschap. 

Een historisch-geografische studie, Utrecht. 

TAAYKE, E., 2002: Handmade pottery from a 

Roman Period Settlement at Wijk bij Duurstede- 

De Horden, Berichten van de Rijksdienst voor het 

Oudheidkundig Bodemonderzoek 45, 189-218. 

VELDE, H.M. VAN DER & M.C. KENEMANS, 2002: 

Archeologisch onderzoek op de toekomstige 

woningbouwlocatie Soerlant III te Zelhem, ADC 

rapport 135, Bunschoten. 

VERHOEVEN, A.A.A., 1998: Middeleeuws gebruiksaardewerk 

in Nederland (8 ste -13 de eeuw). 

Archaeological Studies 3. Amsterdam University 

Press. 

VERLINDE, A.D., 1993: Een nederzetting uit de 

Vroege IJzertijd en middeleeuwse ontginningsgreppels 

te Enschede, Westerheem 42, 62 - 68. 

VERVLOET, J.A.J. 1986: Het Nederlandse landschap; 

Een historisch-geografische benadering, Stichting 

Matrijs, Utrecht. 

WIT, M.J.M. DE, 2003: Een Definitief Archeologisch 

Onderzoek langs de Frieslandweg te Emmen, 

gemeente Emmen (Dr.), ARC rapport 64. 


45

Lijst van afbeeldingen en tabellen 

Afb 1: Enschede Usseler es; locatie van het 

onderzoeksgebied. 

Afb 2 Overzicht putten op het terrein. 

Afb 3.1 Allesporenkaart: Puttenplan met 

interpretatie van de sporen. 

Afb 3.2 Allesporenkaart: uitvergroting centrale 

esdeel. 

Afb 4.1.1 Putraaien waarvan het profiel door 

de fysisch geograaf beschreven is. 


Afb 4.1.3 Profielopname (R. Isarin – 

Archeologic) 

Afb 4.1.4 Profielopname (R. Isarin – 

Archeologic) 

Afb 4.1.5 Opvriezingsverschijnsel 

Afb 4.1.6 Profielopname 







Afb 5.1 Zone-kaart: spoordichtheid en bewoning 

per archeologische periode 

Afb 5.2.1 Foto aanzicht grondsporen in put 

199 

Afb 5.2.2 Enkele putten met structuurdelen 

Afb 5.2.3 Put 145: deel van gebouwplattegrond 

Afb 5.2.4 Foto: coupe over crematiekuil 

Afb 5.2.5 Foto put 273: kuil met veel AW + 

NS in put 273 

Afb 5.2.6 Foto: put 349: rij paalkuilen met NS 

Afb 5.2.7 Put 21: sporen zuidwestelijke dekzandrug 

Afb 6.1.1 Overzicht aardewerk per periode. 

Afb 6.1.2 Randfragment Hessen-Schortens 

aardewerk 

Afb 6.1.3 Romeins handgevormd aardewerk 

met organische magering, put 185. 

Afb 6.1.4 Schouderfragment met vingertopindukken 

op een rij, put 205. 

Afb 6.1.5 Randfragment met spatelindrukken, 


Afb 6.1.6 Randfragment met indrukken van 

spatel in hals, Neolithicum, put 259. 

Afb 6.1.7 Wikkeldraadindrukken, Vroege 

Bronstijd, put 193. 

Afb 6.1.8 Randfragment van tweeledige 

emmervormige pot, put 273. 

Afb 6.1.9 Beker met besmijting op buik en 

gepolijste hals, Midden IJzertijd, put 273. 

Afb 6.1.10 Halsfragment met aanzet van stafband, 

Bronstijd/Vroege IJzertijd, put 43. 

Afb 6.1.11 Bodem als van een wrijfschaal, 

Romeinse tijd, put 179. 

Afb 6.1.12 Randfragment met knik in de hals, 

put 41. 

Afb 6.1.13 Randfragment van drieledige beker 

met gepolijste buitenzijde en gefaceteerde 

rand, Romeinse tijd, put 167. 

Afb 6.1.14 Randfragment met uitstaande 

rand, put 193. 

Afb 6.1.15 Spinklos, put 189. 

Afb 6.1.16 Onduidelijk fragment met doorboring 

en mogelijk aanzet oor, put 201. 

Tabel 6.2.1 Aantal artefacten per steensoort. 

Tabel 6.2.2 Soort artefacten per steensoort. 

Tabel 6.2.3 Onbewerkte stenen per steensoort. 

Afb 6.3.1 Vuurstenen bijlafslag. 

Afb 6.3.2 Gemodificeerde afslag. 

Tabel 6.3.3 Totaal artefacten per put. 

Afb 7 Vondstspreidingskaartje. 


46

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

513 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

207 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

213 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

219 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

225 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 


























117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

117 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

121 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

123 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

125 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

129 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

131 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

133 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

137 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 

149 


























163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

163 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

167 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

169 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

171 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

173 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

177 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

181 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

183 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

185 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

187 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

189 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

19 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

191 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

193 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

195 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

199 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

201 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

203 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

205 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

21 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 

211 


























217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

217 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

237 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

239 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

247 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

251 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

253 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

255 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

257 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

259 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

261 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

263 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

267 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

269 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

271 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

273 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

275 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

277 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

279 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

281 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

283 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

285 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

287 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

289 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

291 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

293 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

295 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

297 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

299 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

301 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

303 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 

31 


























325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

325 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

327 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

333 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

339 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

341 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

37 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

373 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

41 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

43 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

45 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

49 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

51 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

551 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

145 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

221 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

307 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

309 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

311 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

323 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

331 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

335 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

337 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

345 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

347 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

349 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

351 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

353 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

355 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

357 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

359 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

365 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

367 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

369 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

371 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

375 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

377 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

379 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

47 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

501 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

503 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

505 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

507 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

509 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 

511 


























517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

517 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

519 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

521 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

523 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

525 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

527 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

529 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

531 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

533 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

535 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

537 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

539 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

541 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

543 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

545 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

547 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

549 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

553 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

555 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

557 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

561 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

565 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

569 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

571 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

575 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

577 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

581 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

583 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

59 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

63 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

65 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

69 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

75 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

83 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

87 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 

89 


Interpretatie van de sporen 

Crematiegraf 

Deel van plattegrond 

Deel van structuur 

Greppel 

Middeleeuwse greppel 

Hutkom 

Kuil 

Kuil met ijzerslak 

Complete structuur 

Mogelijke structuur 

Wandgreppel 

253500 254000 254500 255000 

469500 470000 

N 

50m 

0 

Afb. 3.01

41 

1 

5 

1 

1 

1 

3 1 

2 2 

2 

1 

1 

1 

1 

2 

1 

1 

1 

N 

1 

1 

500m 

500m 

0000000000 


Verspreiding van aardewerk, natuursteen en vuursteen 

Legenda 

Verspreiding van vuursteen 

Totaal aantal per put 

Verspreiding van natuursteen 

Totaal aantal per put 

Verspreiding van het aardewerk 

Totaal aantal scherven per put 

1 tot 2 stuks 

2 tot 5 

5 tot 10 

1 tot 2 stuks 

2 tot 4 

4 tot 8 

10 tot 29 

1 tot 5 stuks 

5 tot 10 

10 tot 20 

20 tot 50 

50 tot 280 

AB 17-03-2005 

1 artefact plus aantal 

Afb. 7

USSELER ES WEST 

MICROMORFOLOGISCH ONDERZOEK 

Opdrachtgever: 

Naam: Gemeente Enschede 

Contactpersoon: Dr. René Isarin, Adviseur Archeologie, 

Gemeente Enschede 

Organisatie: Past2Present-ArcheoLogic 

Adres: Pelmolenlaan 12-14 

Postcode/plaats: 3447 GW Woerden 

Telefoon: 0348 – 437788 

Gsm. 06 - 54994858 

Opdrachtnemer: Kooistra Micromorphological Services 

Uitvoering: Dr. M.J. Kooistra 

Adres: Snijdersteeg 16 

Postcode/plaats: 3911 VP Rhenen 

Telefoon: 0317 - 617382 

E-Mail: maja.kooistra@wur.nl 

Projectnummer: 0503? 

Datum: april 2005 

1

1. Inleiding 

USSELER ES WEST, GEMEENTE ENSCHEDE 

MICROMORFOLOGISCH ONDERZOEK 

In januari 2005 is in het kader van een opgraving op de Usseler Es, gemeente Enschede 

onderzoek gedaan naar het ontstaan van het esdek en de daaronder gelegen lagen. Onder 

het esdek kwam een grijsbruine cultuurlaag voor, met daaronder restanten van de Bh en 

Bs van een podzolbodem. Om meer inzicht te krijgen in de genese van deze grijsbruine 

cultuurlaag, mogelijk oudere akkerlagen, zijn twee bodemmonsters (slijpplaten) 

microscopisch onderzocht. Om de context zo duidelijk mogelijk te krijgen zijn 

overgangen naar het bovenliggende plaggendek en het onderliggende bodemprofiel mee 

bemonsterd. Deze rapportage bevat de analyse van deze twee slijpplaten met hun 

interpretatie. 

2. Methode van onderzoek 

De bodemmonsters zijn aangeleverd in het type brede pollenbak, waaruit de twee, niet 

aaneensluitende, monsters zijn gestoken. De diepten verwijzen naar de bovenkant van de 

pollenbak. De monsters zijn eerst luchtgedroogd en daarna geïmpregneerd met een 

kleurloze onverzadigde polyester oplossing. Na verdamping van het grootste gedeelte van 

het de aceton uit deze oplossing zijn de monsters verhard met gamma radiatie. De 

slijpplaten van 8 x 15 cm met een dikte van 25 µm zijn gemaakt uit de kern van de 

verharde blokken, om verstoringen zoveel mogelijk uit te sluiten. De hardingsmethode 

met gamma radiatie staat vermeld in Bisdom en Schoonderbeek (1983). Verder zijn de 

slijpplaten geprepareerd volgens de procedure die ontwikkeld is door Jongerius en 

Heintzberger (1975). De slijpplaten zijn geanalyseerd met een polarisatie lichtmicroscoop 

met vergrotingen tot 200 x. Overzichten van de gebruikte procedures voor het 

reconstrueren van processen en daarmee de genese van bodem en landschap in 

verschillende perioden met behulp van micromorfologie zijn gegeven in Kooistra (1990, 

1991). 

3. Resultaten 

De slijpplaten zijn afzonderlijk beschreven en daarna gezamenlijk geïnterpreteerd. De 

beschrijving bestaat uit drie delen: 1. het bodemmateriaal waaruit de grond bestaat; 2. de 

holten en structuur die erin voorkomen; 3. de natuurlijke en antropogene verschijnselen 

die in deze grond voorkomen. Slijpplaatmonsters worden altijd van onder naar boven 

bestudeerd om zoveel mogelijk bij de chronologie van oud naar jong aan te sluiten. 

2

Slijpplaatmonster Usseler Es West 35-50 cm diepte (slijpplaatno. 5002) 

Bij deze slijpplaat gaat het om de onderkant van de grijsbruine cultuurlaag en de 

overgang naar het daaronder gelegen bodemprofiel. Dit is een duidelijke grens die in 

onregelmatige, verticaal georiënteerde, tongen verloopt van ca. 2 cm breed over een 

diepte van ca. 5 cm. De diepste tongen lopen tot de ondergrens van de slijpplaat. 

Bodemmateriaal 

Het bodemmateriaal onder de grijsbruine laag is een dekzand met een min of meer 

regelmatige pakking. Om de dekzandkorrels komen humus-ijzerhuidjes voor tot 35 µm 

dikte. 

Het bodemmateriaal in de grijsbruine laag is ook een dekzand, maar bevat vrijwel geen 

humus-ijzerhuidjes. Hier zijn tussen de onregelmatig gepakte dekzandkorrels bruingrijze 

clusters van humeus materiaal aanwezig, die lokaal de gehele holte tussen de korrels 

opvullen. In een deel van deze humeuze clusters is te zien dat dit een samenpersing is van 

een aantal afzonderlijke ellipsvormige excrementen van de mesofauna (50-80 µm breed), 

in de rest zijn dit amorfe clusters humeus materiaal. 

Holten 

De holten onder de grijsbruine laag bestaan uit zowel pakkingholten tussen de korrels als 

biologische holten. Dit zijn voornamelijk onregelmatige dieren wortelgangen tot 2 mm 

breed. 

De holten in de grijsbruine laag betreffen voornamelijk onregelmatige wortel- en 

diergangen van hetzelfde type. Daarnaast komen wat pakkingholten voor, maar ook een 

klein aantal bewerkingsholten, ontstaan door grondbewerkingen. De bewerkingsholten 

zijn regelmatig later door wortels en bodemfauna gemodificeerd. 

Verschijnselen 

In het bodemmateriaal onder de grijsbruine laag komen de volgende verschijnselen voor: 

- Enkele kleine accumulaties van ellipsvormige excrementen van de mesofauna (50-80 

µm breed) bij en in holten. 

- In enkele gangen komen restanten van wortels voor. 

- Regelmatig worden in holten enkele losse dekzandkorrels aangetroffen. 

In het bodemmateriaal in de grijsbruine laag komen de volgende verschijnselen voor: 

- Afgeronde, vaak verbrokkelde, verkoolde organische resten tot 800 µm lengte komen 

regelmatig voor. Voor zover herkenbaar zijn dit verbrande resten van een 

kruidvegetatie c.q. gewassen. Vaak zijn deze door druk ingeperst in het 

bodemmateriaal. 

- Regelmatig komen, door externe druk, min of meer verkneedde clusters van 

ellipsvormige excrementen van mesofauna (50-80 µm breed) voor. Vaak zijn korrels 

dekzand ingeperst in dit humeuze materiaal. Soms zijn ze aanwezig als een soort 

coating langs holten. In deze excrementen komen vaak zwarte pikkels en brokjes voor, 

afkomstig van verkoold organisch materiaal 

- Afgeronde ijzeraccumulaties tot 300 µm Ø, vaak ingebed in de grondmassa. Enkele 

ijzeraccumulaties zijn verbrand, waardoor het ijzer roder is geworden. 

3

- Holten zijn regelmatig gedeeltelijk verstoord, dicht gedrukt of grotendeels opgevuld 

met zowel dekzandkorrels als humeus materiaal. 

Slijpplaatmonster Usseler Es West 5,5 – 20,5 cm diepte (slijpplaatno. 5001) 

Bij deze slijpplaat gaat het om de bovenkant de grijsbruine cultuurlaag en de overgang 

naar het daarboven gelegen plaggendek. Deze overgang is diffuus en heeft een golvend 

verloop. De overgang van het plaggendek naar de grijsbruine cultuurlaag begint op ca. 7 

cm onder de bovenrand van de brede aangeleverde monsterbak. De grijsbruine 

cultuurlaag is hier wat anders van samenstelling dan in de hiervoor beschreven slijpplaat. 

Bodemmateriaal 

Het bodemmateriaal in de grijsbruine laag is een dekzand waarin een goed ontwikkelde 

zwartige bruine moderhumus aanwezig is, die bestaat uit accumulaties van ellipsvormige 

excrementen van de mesofauna (50-80 µm breed) die vrijwel alle holten tussen de 

zandkorrels opvullen. 

Het bodemmateriaal in plaggendek bestaat uit een bruinzwarte humeuze, licht lemige 

grondmassa die veel dekzandkorrels bevat. Verhouding beide componenten ca. 50:50. Dit 

is een wat armer type mull humus 

Holten 

De holten in de grijsbruine cultuurlaag bestaan uit pakkingholten tussen zowel de 

zandkorrels als de excrementen van de moder humus en biologische holten. Dit zijn 

voornamelijk onregelmatige dieren wortelgangen tot 2 mm breed. Daarnaast komt een 

enkele bewerkingsholten voor, ontstaan door grondbewerkingen. De bewerkingsholten 

zijn daarna voor het grootste deel door wortels en bodemfauna gemodificeerd of 

opgevuld met excrementen 

De holten in het plaggendek bestaan voornamelijk uit onregelmatige wortel- en 

diergangen tot ca. 3 mm ø. Ook hier komen bewerkingsholten voor, waarvan een groot 

deel door wortels en bodemfauna is gemodificeerd. 

Verschijnselen 

In het bodemmateriaal in de grijsbruine laag komen de volgende verschijnselen voor: 

- Afgeronde, vaak verbrokkelde, verkoolde organische resten tot 1,5 mm lengte komen 

regelmatig voor ingebed in het bodemmateriaal. Voor zover herkenbaar zijn dit 

verbrande resten van een kruidvegetatie c.q. gewassen. 

- Regelmatig komen lokaal, min of meer verkneedde clusters van ellipsvormige 

excrementen van mesofauna (50-80 µm breed) voor. Soms zijn korrels dekzand 

ingebed in dit humeuze materiaal. Dit is veroorzaakt door lokale externe druk van 

grondbewerkingen of betredingen. 

- In excrementen van de moderhumus komen vaak zwarte pikkels en brokjes voor, 

afkomstig van verkoold organisch materiaal, waardoor deze zo grijs van kleur zijn. 

- Regelmatig zijn gangen geheel opgevuld met door de mesofauna zelf min of meer 

samengeperste ellipsvormige excrementen van hetzelfde type als de moderhumus. 

- Enkele willekeurig aanwezige sclerotia, zeer waarschijnlijk sporenkapsels van varens. 

- Een enkele wortelholte met restanten van wortels van een kruidlaag vegetatie. 

4

- Holten zijn regelmatig gedeeltelijk verstoord, dicht gedrukt of grotendeels weer 

opgevuld, met het omringende bodemmateriaal. 

- In de bovenste 5 centimeter van deze laag komen twee kleine afgeronde brokje 

ijzerhoudende kalkrijke zavel voor en een afgerond brokje ijzerhoudende klei (ø tot 

100 µm). Deze zijn ingebed in het bodemmateriaal. 

In het bodemmateriaal van het plaggendek komen de volgende verschijnselen voor: 

- Een paar grotere brokken kalkrijke zavel tot ca. 1,5 cm lang ingebed in de 

grondmassa. 

- Een aantal ingeploegde gewasresten en andere ingeploegde organische resten. 

- Regelmatig grotere accumulaties van kleine meer zwart gekleurde ellipsvormige 

excrementen van mesofauna (30-50 µm breed), ingebed in de grondmassa. 

- Een aantal, door wormen zelf met excreta, opgevulde diergangen. 

- Een stukje bot, ca. 1 mm lang. 

- Er komen regelmatig verknedingen, compactie en drukoriëntatie van langgerekte 

partikels voor, die wijzen op grondbewerkingen. 

Interpretatie 

We hebben hier van onder naar boven te maken met het oude bodemprofiel en de 

onderkant van een oude cultuurlaag, de bovenkant van een cultuurlaag en de onderkant 

van het plaggendek. Deze lagen worden hieronder kort besproken. 

Het oude bodemprofiel 

Het bodemmateriaal onder de grijsbruine laag is met zijn dekzand waarin om de korrels 

humus-ijzerhuidjes voorkomen tot 35 µm dikte een gewone Bhs van een podzolbodem. 

Er komt een enkele wortelgang, enkele diergangen en wat excrementen in voor. Tezamen 

met het type huidjes, een humusijzercomplex geeft dit aan dat dit materiaal dicht tegen de 

bovengrens van deze laag aan heeft gelegen. 

De onderkant van een oude cultuurlaag 

In deze zone zijn duidelijk verschijnselen die het gevolg zijn van menselijke activiteit 

aangetroffen. De oorspronkelijke bovengrond is diverse malen verstoord en gemengd. De 

vegetatie die erop groeide is verbrand en verkoold organisch materiaal is hierbij 

ingewerkt. Dit verkoolde organische materiaal is niet houtig en bestaat uit kruidlaag 

materiaal met monocotylen, waaronder zeer waarschijnlijk gewasresten. De ondergrens 

heeft een typisch verloop van diepe wat door elkaar lopende tongen van ca. 2 cm breed, 

die over ca. 5 cm traceerbaar zijn. Dit wijst op het gebruik van een eergetouw. Dit totaal 

aan verschijnselen geeft aan dat hier een extensieve landbouw heeft plaatsgevonden in de 

oorspronkelijke podzol, waarbij lage vegetatie en gewasresten zijn verbrand en 

ingewerkt. 

De bovenkant van een oude cultuurlaag 

Hierin is een goed ontwikkelde moderhumus aanwezig, wat wijst op voldoende organisch 

materiaal. Het humustype is in principe een bruine moder, een wat rijkere humus 

bestaande uit excrementen van mesofauna, voornamelijk grotere potwormen, dan een 

zwarte moder, die uit kleinere en zwarte excrementen van andere soorten mesofauna 

bestaat. De grijzige kleur komt omdat de grotere mesofauna ook verkoold organisch 

5

materiaal heeft gegeten dat als aanwezig is in de excrementen als fijn verdeelde, zwarte, 

partikels Deze verkoolde organische resten zijn net zo als in de hiervoor beschreven laag 

afkomstig van niet houtige, kruidlaag planten waaronder monocotylen en dus zeer 

waarschijnlijk gewasresten. In deze laag komen geen echte houtskoolresten voor, noch 

grote wortelgangen die op aanwezigheid van bos of struiken duiden. Onder bos en 

struikvegetaties ontstaat in principe een milde bruine humus, door de jaarlijkse aanrijking 

met blad. In deze slijpplaat zijn geen aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van 

bomen. Om toch een milde bruine humus te krijgen, als er geen loofbos staat, is 

aanrijking nodig met rijk organisch materiaal. Er komen enkele sporenkapsels voor van 

hoogstwaarschijnlijk varens en enkele zeer kleine afgeronde brokjes kalkrijke zavel en 

een stukje klei. Het ligt voor de hand dat rijker organisch materiaal is aangevoerd vanuit 

lager gelegen beekdalen. 

Samengevat kunnen we stellen dat we hier geen aanwijzingen voor de aanwezigheid van 

bos kunnen vinden, dat er regelmatig gebrand is en dat de verbrande vegetatie een 

kruidlaag was, met monocotylen en dat hier regelmatig grondbewerkingen in hebben 

plaatsgevonden. Echter niet zo intensief dat de moderhumus sterk vervormd is (zie fig. 3 

Spek et al., 2003). 

De onderkant van het plaggendek 

In deze laag komen de karakteristieke verschijnselen voor die horen bij een plaggendek: 

aanrijking van het bodemmateriaal met een kalkrijke zavel en niet verbrande 

gewasresten, die allen intensief gemengd zijn. De bodemfauna verandert. Er komen 

andere soorten potwormen en regenwormen voor. 

4. Conclusies 

De volgende conclusies zijn uit bovenstaande resultaten te trekken: 

1. Het onderliggende bodemmateriaal is een normale Bhs van een podzol en is niet 

door menselijke activiteit beïnvloed. 

2. De onderkant van de oude cultuurlaag hoort tot de oorspronkelijke podzol. Daarin 

heeft extensieve landbouw plaatsgevonden, waarbij lage vegetatie en gewasresten 

zijn verbrand en ingewerkt met een eergetouw. Dit geheel lijkt sterk op de 

verschijnselen die aangetroffen zijn in de akkerlagen van de vroege en midden 

IJzertijd in het Noordseveld (Spek et al, 2003). 

3. De bovenkant van de cultuurlaag hoort tot een andere landbouw fase, dan de 

onderkant. 

4. Bovenin de oude cultuurlaag zijn geen aanwijzingen gevonden voor de 

aanwezigheid van bomen of struiken alleen die van een lage vegetatie. Dit houdt 

in dat het onwaarschijnlijk is dat er langere braakperioden of perioden waarin het 

land verlaten werd, zijn geweest waarin bomen en struiken zich konden vestigen. 

5. Bovenin de oude cultuurlaag is regelmatig extensief geakkerd:, de lage 

vegetatie/gewasresten zijn verbrand en ingeploegd. Dit is met een eergetouw 

gebeurd, omdat een ploeg ander soort versmering en drukverschijnselen geeft. 

6. De milde bruine moderhumus is niet het resultaat van aanwezige bomen, maar 

ontstaan door aanvoer van rijk organisch materiaal uit lager gelegen beekdalen. 

6

7. Er zijn geen scherven, botten etc. gevonden die op aanrijking met huisafval 

wijzen. 

8. Het meest voor de hand ligt dat hier een afwisseling van akkerland en weiland 

heeft plaatsgevonden, Ook is het mogelijk dat dit land eerst extensief beakkerd is 

geweest, zo nu en dan als weiland gebruikt en daarna geheel overgegaan is als 

weiland. Een dergelijke afwisseling van akkerland/weiland kan passen in de late 

IJzertijd en vroege Romeinse Tijd en mogelijk daarna, mits er geen ploeg gebruikt 

is. 

9. Het bovenliggende plaggendek is een normaal plaggendek. 

5. Literatuur 

Bisdom, E.B.A. and Schoonderbeek, D., 1983. The characterization of the shape of 

mineral grains in this sections of soils by Quantimet and BESI. Geoderma 30: 303 – 

332. 

Jongerius, A. and Heintzberger, G., 1975. Methods in soil micromorphology; a technique 

for the preparation of large thin sections. Soil Survey Papers 10, Soil Survey Institute, 

Wageningen, The Netherlands. 

Kooistra, M.J., 1990. The future of soil micromorphology. In: L.A. Douglas (Ed.), Soil 

micromorphology. Amsterdam, Elsevier, 1990, pp. 1-8. 

Kooistra, M.J., 1991. A micromorphological approach to the interactions between soil 

structure and soil biota. In: Agriculture, Ecosystems and Environment 34, pp. 315-328. 

Spek, T., Groenman-van Wateringe, W., Kooistra, M., Bakker, L., 2003. Formation and 

land-use history of Celtic fields in north-west Europe – an interdisciplinary case study 

at Zeijen, The Netherlands. European Journal of Archaeology Vol. 6(2): 141-173. 

7

220 – Archeologisch 

beheersmaatregelplan en kostenraming 

Usseler es, Gemeente Enschede 

i.o.v. Gemeente Enschede 

Past2Present- 

ArcheoLogic Rapport 

220 

Versie 0.1 

Datum 25-05-2005 

Contactpersoon René Isarin 

Past2Present-ArcheoLogic 

Pelmolenlaan 12-14 

3447 GW Woerden 

Telefoon + 31 (0)348 – 437788 

Fax + 31 (0)348 – 437789 

e-mail r.isarin@archeologic.nl 

Versie Naam Datum 

0.1 intern concept RI 

0.2 intern concept FR 

© 2005 Gemeente Enschede/ Past2Present-ArcheoLogic. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar 

gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook, daaronder mede begrepen gehele of gedeeltelijke 

bewerking van het werk, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Gemeente Enschede / Past2Present- 

ArcheoLogic.

INHOUD 

1 Inleiding _____________________________________________ 3 

2 Onderzoeksgegevens ___________________________________ 4 

3 Behoudenswaardigheid en selectieadvies ___________________ 5 

4 Beheersplan: archeologische maatregelen___________________ 6 

5 Kostenraming _________________________________________ 8 

5.1 Kosten uitvoering maatregelplan _______________________ 8 

5.2 Kosten eventueel vervolgonderzoek en advisering _________ 9 

6 Conclusie____________________________________________ 10 

7 Literatuur ___________________________________________ 11 

Archeologisch beheersmaatregelplan en kostenraming Usseler es, gemeente 

Enschede Versie 0.1 Past2Present-ArcheoLogic 2


Het plangebied Usseler es, Gemeente Enschede, heeft een oppervlak van 155 ha 

en is aangewezen als zoekgebied voor een te ontwikkelen bedrijventerrein met een 

ruimteclaim van 90 ha. De marge is gehouden om archeologische waarden in te 

kunnen passen in het ruimtelijk ontwerp waarmee primair naar behoud in situ 

wordt gestreefd. Drie fasen van het archeologisch vooronderzoek zijn reeds 

uitgevoerd. Het betreft de bureaustudie voor het complete zoekgebied van 155 ha, 

een karterend booronderzoek uitgevoerd op 105 ha (beide Schorn, 2004), en als 

laatste een karterend proefsleuvenonderzoek (Kenemans, 2005). Hierbij is de 

keuze gemaakt vooral het hoogste deel van de es te onderzoeken. Dit is ongeveer 

het midden van de es die ook wel als ‘bolling’ bekend staat. In de cyclus van de 

Archeologische Monumenten Zorg (AMZ) is thans het moment aangebroken om 

een selectiebesluit te nemen. Op basis van een door de verstoorder opgesteld 

selectieadvies moet de bevoegde overheid een besluit nemen over de 

behoudenswaardigheid van de aangetroffen archeologie. Op basis van een 

dergelijk besluit, moet een archeologisch beheersmaatregelenplan worden 

opgesteld. Hierin staat verwoord, wat er met de behoudenswaardige archeologie 

wordt gedaan: (1) opgraven, (2) in situ behoud door inpassing of fysieke 

bescherming of (3) archeologische begeleiding. In veel gevallen zal er sprake zijn 

van een combinatie van maatregelen. 

Het onderhavige beheersmaatregelenplan, met daaraan gekoppeld de geschatte 

kosten van uitvoering van dit plan, moet als een concept beschouwd worden. 

Immers de bevoegde overheid, de Provincie Overijssel, heeft nog geen 

goedkeuring verleend aan het selectieadvies, met andere woorden een 

selectiebesluit genomen. Punt van discussie is of en in welke mate er nog 

aanvullend onderzoek gedaan moet worden om tot een gewogen selectie te 

komen. Het onderhavige plan heeft hierin rekening gehouden door als veilige 

marge een groter dan verwacht gebied als behoudenswaardig heeft verklaard. De 

kostenraming kan dan ook gezien worden als een maximum scenario. Is dit nog 

steeds zo? 

Het hier gepresenteerde plan is gebaseerd op alle beschikbare archeologische 

informatie en inschatting op wat naar redelijkheid door opdrachtgever als 

archeologische verplichting zou kunnen worden gezien. 



2 Onderzoeksgegevens 

Het plangebied Usseleres bevindt zich volgens de IKAW deels in zones met een 

lage, middelhoge en hoge archeologische verwachtingswaarde. Voor het 

booronderzoek werd gesteld dat alle zones van middelhoge en hoge 

verwachtingswaarde in aanmerking komen voor archeologisch onderzoek. Samen 

vormt dit een oppervlak van 105 ha. Hiermee is de zone met lage verwachting 

nauwelijks onderzocht, wat tevens nagenoeg de gehele lager liggende ‘krans’ 

betreft. Terreinen met een formele bescherming komen in het plangebied niet 

voor. 

Eind 2003 is door BAAC in het centrale deel van het plangebied een 

inventariserend veldonderzoek uitgevoerd. Dit betreft een karterend en deels 

waarderend booronderzoek, alsmede een oppervlaktekartering op de 72 ha 

bouwland (Schorn 2004). De zones waar binnen het onderzoek is uitgevoerd is 

vooral de zones met middelhoge en hoge verwachting van de IKAW. 

Het door BAAC onderzochte gebied is in drie delen verdeeld: het westelijk, centrale 

en oostelijk gebied, grotendeels overeenkomend met de top van een hoge 

grondmorene (centraal) en aan weerszijden de flanken daarvan. Het BAAC 

onderzoek bestond uit twee delen: een booronderzoek en een 

oppervlaktekartering. Bij het booronderzoek is in 41% (232) van de in totaal 561 

boringen een archeologische indicator opgeboord. In 25% (141) van het totaal is 

dat aardewerk of vuursteen. De meeste indicatoren komen voor op het hoogste 

deel: de ‘bolling’ of het centrale gebied. Dit past in de verwachting dat de mens 

met name heeft gebruik gemaakt van de hoogste zones. 

AANVULLEN MET ADC ONDERZOEK 



3 Behoudenswaardigheid en 

selectieadvies 

NADER IN TE VULLEN, blijkt ook uit hoofdstuk 4 



4 Archeologische 

beheersmaatregelen 

Op basis van de resultaten van het proefsleuvenonderzoek van het ADC is een 

concept selectieadvies opgesteld. Het selectieadvies, waarin een voorstel tot 

behoudenswaardigheid van de aangetroffen archeologie wordt gedaan, is de 

directe input voor het beheersmaatregelplan. Er zijn drie archeologische 

beheersmaatregelen mogelijk, alle met een eigen prijskaartje: 

• Opgraving; 

• Behoud in situ door planaanpassing of beschermende maatregelen; 

• Archeologische begeleiding; 

Het is ook mogelijk dat het gebied vrijgegeven wordt. Behoud in situ verdient van 

overheidswege de voorkeur. Dit is in lijn met het Verdrag van Malta en de in dit 

jaar verwachte nieuwe Wet op de Archeologische Monumentenzorg. Opgraven is 

doorgaans de meest kostbare oplossing. Het voordeel hiervan is wel dat er geen 

beperkingen meer zijn en eventuele handhaving niet nodig is. 

Het beheersmaatregelenplan is weergegeven in bijlage 1. Uitgangspunt is steeds 

dat alleen archeologische beheersmaatregelen worden getroffen in 

behoudenswaardige verklaarde terreindelen. Aangezien er nog geen selectiebesluit 

van overheidswege is genomen, loopt het beheersmaatregelplan als het ware ‘voor 

de muziek uit’. Naar verwachting zal het gebied met een spoordichtheid 

‘gemiddeld’ en hoger, zoals in het ADC rapport weergegeven (Kenemans, 2005), 

door de overheid behoudenswaardig worden verklaard. Echter, niet uit te sluiten is 

dat ook in de gebieden binnen de contour van ‘lage spoordichtheid’ terreindelen 

behoudenswaardig zullen worden verklaard. Dit zou kunnen blijken uit aanvullend 

onderzoek in delen die nog niet met proefsleuven zijn onderzocht. Anticiperend op 

de discussie over behoudenswaardigheid is in bijlage 1 de zone van lage 

archeologische waarde behandeld als zijnde behoudenswaardig. 

Er zijn derhalve op het hoogste niveau twee zones van archeologische waarde 

onderscheiden: de relatief hoge archeologische waarde (A, in donkere tinten) en 

de relatief lage archeologische waarde (B, in lichte tinten). In het gebied van 

relatief hoge archeologische waarde (rood en donkergeel) worden relatief diepe 

wegen rioolcunetten aangelegd, alsmede ondiepe ‘gebouwcunetten’. Als 



eheersmaatregel vindt in deze zone A behoud in situ plaats. Ter bescherming van 

de aangetroffen archeologie wordt het maaiveld afgedekt met ophoogzand. Op 

basis van de geoarcheologische informatie en de esdekdikten kaart van BAAC is 

een ophoging met 70 cm afdoende. Het op te hogen gebied is ongeveer 90.000 m 2 

groot. Dat is exclusief de in deze zone gelegen wegen rioolcunetten (donkergeel). 

De aanleg van de cunetten in het totale gebied van archeologische waarde dient 

archeologisch begeleid te worden. Het gaat hier om een totaaloppervlak van ca. 

65.000 m 2 . Mocht daar tijdens de begeleiding aanleiding toe zijn, bijvoorbeeld 

indien een deel van een vermoede huisplattegrond wordt aangetroffen, dan dient 

er budgettaire ruimte te zijn voor een locale uitbreiding tot een groter 

onderzoeksvlak. Het verdient aanbeveling deze werkzaamheden in regie aan te 

besteden aangezien grote delen van de ontgraven vlakken voor de cunetten leeg 

zullen zijn. 

De verwachting is dat de bevoegde, Provinciale overheid, zich sterk zal maken voor 

opgraving van de behoudenswaardige archeologie. Het risico dat zij signaleert is 

dat bij de uitgifte van de bouwkavels handhaving van de aanlegvergunningen zal 

ontbreken en dat behouden archeologie alsnog verloren zal gaan. 

In het gebied met een relatief lage archeologische waarde (B) worden eveneens 

relatief diepe wegen rioolcunetten aangelegd, alsmede ondiepe 

‘gebouwcunetten’. De zone waar gebouwcunetten zijn gepland (in lichtroze), 

wordt, als beheersmaatregel en voorafgaand aan het bouwrijp maken, ten dele 

archeologisch opgegraven. Gezien de lage aangetroffen spoordichtheid in deze 

zone volstaat een dekking van maximaal 15%. Het streven is om dit onderzoek 

vooral vraag gestuurd, dus thematisch te laten plaatsvinden. Van te voren 

bepaalde onderzoeksvragen dienen als uitgangspunt voor de plaatsen waar 

onderzoek wordt verricht en het detailniveau van het onderzoek en de uitwerking. 

Idealiter zouden de onderzoeksthema’s zoals verwoord in het selectiebeleid van de 

Gemeente Enschede (onderdeel van het gemeentelijk archeologiebeleid sensu lato) 

worden gebruikt. Dit beleid is thans in ontwikkeling. Is dat nog steeds zo? 

Overigens dient nogmaals te worden benadrukt dat Past2Present hier uitgaat van 

behoudenswaardige archeologie, ondanks de aangetroffen en door het ADC 

gerapporteerde relatief lage archeologische waarde. Het is zeer wel mogelijk, en 

streven van Past2Present, om het genoemde getal van 15% naar 0% te brengen. 

De aanleg van de wegen rioolcunetten wordt evenals de op de kaart in lichtblauw 

aangegeven wadi’s archeologisch begeleid. In de met een ellipsvorm aangeduide 

gebiedsdelen waar verstoring volgens het vigerende uitwerkingsplan gaat 

plaatsvinden, dient mogelijk nog onderzoek plaats te vinden. De archeologische 

verwachting is hier echter laag. De reeds onderzochte gebieden zonder archeologie 

dienen volledig vrijgegeven te worden door de bevoegde overheid. 



5 Kostenraming 

5.1 KOSTEN UITVOERING MAATREGELPLAN 

Op basis van de in hoofdstuk 4 beschreven archeologische maatregelen is een 

kostenraming opgesteld. De volgende kengetallen zijn hiervoor gebruikt. 

• Behoud in situ door ophoging maaiveld: € 10,- per m 2 . Dit bedrag is geschat in 

overleg met Sigrid Hafkenscheid en Gerald van der Wal (functies erbij 

vermelden). 

• Opgraving: € 15,- per m 2 . Dit getal is gebaseerd op ervaringen met een 1vlaksopgraving 

in een vergelijkbare landschappelijke context. Aangezien 

sedimentatie tussen eventuele bewoningsfasen niet heeft plaatsgevonden 

volstaat een opgraving met 1 vlak. Vergelijkbaar onderzoek in Dalfsen laat zien 

dat een prijs in de buurt van € 10,- mogelijk zou kunnen zijn. 

• Begeleiding/extensieve opgraving: € 12,50 per m 2 . Dit bedrag is een schatting. 

Archeologische begeleiding van lineaire elementen (bv. Betuweroute en HSL) is 

doorgaans goedkoper. Echter, bijvoorbeeld bij het aantreffen van delen van 

huisplattegronden zou de mogelijkheid moeten worden geboden om het 

onderzoek beperkt uit te breiden. We adviseren om dit onderdeel met een 

regie contract aan te besteden. Grote delen van de aanleg zullen nauwelijks 

tot geen sporen en vondsten opleveren en op deze wijze is flexibiliteit mogelijk 

zonder bestekswijzigingen. 

In tabel 1 zijn de kosten weergegeven. De kosten voor uitvoering van het 

maatregelenplan bedragen ongeveer 2.5 miljoen euro. Dit is echter een maximum. 

Onzeker is nog wat er moet gebeuren in zone B, de zone met een relatief lage 

verwachting. De mogelijkheid bestaat dat dit deel niet behoudenswaardig is dat dit 

deel van de kosten geheel of gedeeltelijk kan worden geschrapt. Maximale kosten 

worden dan verder gereduceerd tot ca. € 2.000.000,-. Ook de marktwerking zal 

bijdragen aan een reductie van de kosten. 



Archeologische Bouwactiviteit Opp. m2 Beheersmaatregel Prijs m2 Factor Kosten 

waarde 

A = hoog A - Bouwkavels 90.607 Behoud in situ € 10,00 100% € 906.070,00 

A - Wegcunetten/riool 14.091 Opgraving € 15,00 100% € 211.365,00 

B = laag B - Bouwkavels 255.943 Ext. Opgraven € 12,50 15% € 479.893,75 

B - Wadi 20.205 Begeleiding/Ext. opgraving * € 12,50 100% € 252.562,50 

B - Wegcunetten/riool 51.044 Begeleiding/Ext. opgraving * € 12,50 100% € 638.050,00 

431.890 € 2.487.941,25 

* regiecontract 

Behoud in situ door ophoging maaiveld € 10,00 

Opgraven € 15,00 

Begeleiding/Extensieve opgraving € 12,50 

Indien, zoals in hoofdstuk 4 geschetst, de Provincie opgraving van (een deel van) 

de behoudenswaardige archeologie zal afdwingen, dan dient de 

behoudenswaardigheid (en dus het totale onderzoek) zoveel als mogelijk beperkt 

te blijven tot Zone A. Uitgaande van een m 2 prijs van € 15,- zullen de kosten 

hiervoor ca. € 1.575.000,- bedragen. 

5.2 KOSTEN EVENTUEEL VERVOLGONDERZOEK EN ADVISERING 

Niet opgenomen in de raming zijn de kosten van het uitvoering van reeds 

uitgevoerd onderzoek en advisering. Nog onduidelijk is wat de (mogelijke) 

aanvullende onderzoekseisen zijn van de bevoegde overheid. Het gaat dan om 

begrenzingen van met name de contouren van de zones met lage spoordichtheid 

en onderzoek van nog niet onderzochte terreindelen. Past2Present adviseert voor 

het aanvullend onderzoek een bedrag van ca. € 100.000,- te reserveren. Voor de 

advisering (schrijven PvE’s aanvullend onderzoek, beheersplannen, directievoering) 

zullen de kosten maximaal € 25.000,- bedragen. 



6 Conclusie 



7 Literatuur 

NADER IN TE VULLEN 



BAAC bv Aanvullend Archeologisch Onderzoek Enschede, Usseler es 

Enschede 

Usseler es 

Aanvullend Archeologisch Onderzoek 

Concept2 

Drs. J.F. van der Weerden 

P.J.L. Wemerman 

juli 2008 

BAAC-rapport A-07.0398 

Concept versie 4 augustus 2008 1


Colofon 

ISSN: 1873-9350 

Redactie: drs. M. Bink 

Tekst: drs. J.F. van der Weerden 


Veldwerk: drs. M.C. Brouwer 

drs. P.F.J. Franzen 

drs. J.S. Krist 

D. Te Kiefte 

drs. M. Tump 

drs. J.F. van der Weerden 


J. Groot Wesseldijk (kraan fa. Hoftijzer) 

Landmeters: Heijmans Infra Advies en Ontwikkeling Geodesie 

Tekeningen: drs. M.C. Brouwer 

drs. I.C. Cleijne 

M.T.M. de Kleijn 

R.B. Sperwer 

drs. K. Spijker 

drs. J.F. van der Weerden 

M. van Willigen 

Vondstdeterminatie: P. Dijkstra (vuursteen) 

dr. ir. L.A. Tebbens (natuursteen) 

P.J.L. Wemerman (aardewerk) 

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm 

of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van BAAC bv, ‘s-Hertogenbosch / Gemeente 

Enschede / Past2Present-ArcheoLogic. 

BAAC bv 

onderzoeks- en adviesbureau voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur- en Cultuurhistorie 

Graaf van Solmsweg 103 Postbus 2015 

5222 BS ‘s-Hertogenbosch 7420 AA Deventer 

Tel.: (073) 61 36 219 Tel.: (0570) 67 00 55 

Fax: (073) 61 49 877 Fax: (0570) 618 430 

E-mail: denbosch@baac.nl E-mail: deventer@baac.nl 



Inhoud 


1.1 Ligging en aard van het terrein 

1.2 Landschappelijke achtergrond 

1.3 Historische achtergrond 

1.4 Archeologische gegevens 

2 Vraagstelling 

3 Werkwijze 

4 Resultaten 

4.1 Deelgebied 1 

4.1.1 Sporen 

4.1.2 Vondsten 


4.2.1 Sporen 



4.3.1 Sporen 



4.4.1 Sporen 



4.5.1 Sporen 



4.6.1 Sporen 


5 Conclusie 

6 Waardering en aanbeveling 

6.1 Vindplaats A 

6.2 Vindplaats B 

6.3 Vindplaats C 

6.4 Vindplaats D 

6.5 Vindplaats E 

6.6 Vindplaats F 

6.7 Vindplaats G 

7 Literatuur 

Bijlagen: Spoordichtheidkaart 

Overzichtskaart vindplaatsen 




Van 7 januari tot en met 15 februari 2008 is door BAAC bv, onder directievoering van 

Past2Present-ArcheoLogic, een Aanvullend Archeologisch Onderzoek uitgevoerd op de 

Usseler Es te Enschede. De aanleiding voor het totale archeologische onderzoek, inclusief 

dit Aanvullend Archeologisch Onderzoek, is de voorgenomen aanleg een bedrijventerrein. Bij 

de nieuwbouw en de aanleg van infrastructuur zal de ondergrond geroerd worden, waardoor 

mogelijk aanwezige archeologische resten verstoord zullen worden. Het in dit rapport 

beschreven Aanvullend Archeologisch Onderzoek heeft als thema: ‘grafstructuur, demografie 

en paleopathologie’ van de laatste 4000 jaar op de Usseler Es. 1 

Administratieve gegevens 

Provincie Overijssel 


Plaats Usselo 

Toponiem Usseler Es 

BAAC projectnummer A-07.0398 

Centrum coördinaten 254.420 / 469.940 

Kaartblad 34F 

Oppervlakte plangebied 155 ha 

Onderzoeksmeldingsnummer 26070 

Onderzoeksnummer 20684 

Vondstmeldingsnummer 407775 

Opdrachtgever Gemeente Enschede 

Postbus 20 

7500 AA Enschede 

Contactpersoon : mevr. Ing. S. Hafkenscheid 

Opsteller PvE R. Isarin/F.E. Rijpma 

Past2Present-ArcheoLogic 



E-mail: f.rijpma@archeologic.nl 

Bevoegde overheid Provincie Overijssel 

Beheer en plaats van vondsten en 

documentatie 

Contactpersoon mevr. Drs. S. Wentink 

BAAC bv ’s-Hertogenbosch (voorlopig) 

Complextype Nederzettingen 

Datering IJzertijd – Late Middeleeuwen 

1.1 Ligging en aard van het terrein 

Het plangebied is gelegen ten zuidwesten van de bebouwde kom van Enschede en wordt 

omsloten door de Westerval in het westen, de Usselerrondweg in het noorden en de snelweg 

A35 in het zuiden. Het plangebied heeft een oppervlakte van circa 155 ha. Het in dit rapport 

beschreven onderzoek valt uiteen in zes losse onderzoeksgebieden. Deze gebieden waren 

ten tijde van het onderzoek grotendeels braakliggend. 

1 Isarin/Rijpma 2006. 



Afb. 1: ligging van het onderzoeksgebied. 

1.2 Landschappelijke achtergrond 2 

Het plangebied ligt in het oostelijk zandgebied, ten oosten van de rivierklei van de Gelderse 

IJssel en de Oude IJssel. Het gebied wordt gekenmerkt door een sterk verbrokkeld reliëf: op 

korte afstand komen grote verschillen voor in hoogteligging, bodemtypen en 

waterhuishouding. De bedekking van het gebied door landijs ten tijde van het Saalien 

(200.000-130.000 BP) is van grote betekenis geweest voor de huidige reliëfverschillen. In het 

oostelijk zandgebied komen enkele stuwwallen uit het Saalien voor. De stuwwallen zijn voor 

een deel door het ijs overreden, wat blijkt door het voorkomen van keileem. In de laatste 

ijstijd, het Weichselien, worden fluvio-periglaciale afzettingen en dekzanden afgezet. Het 

reliëf wordt daarna gekenmerkt door vlakke, afvoerloze depressies en dekzandkopjes, 

afgewisseld met langgerekte ruggen. 

De geologische kaart laat zien dat het centrale deel van het plangebied uit grondmorene met 

een dekzandbedekking dunner dan 2 meter bestaat. De grondmorene vormt een noord-zuid 

lopende rug, welke duidelijk de stroomrichting van het landijs aangeeft. 

Op de geomorfologische kaart is te zien dat het centrale deel uit een hoge grondmorene 

bestaat, al dan niet bedekt met dekzand en/of een oud bouwlanddek. Rondom het centrale 

deel bevinden zich (vlakte van) grondmorene, al dan niet met welvingen. Aan de westzijde 

komen tevens gordeldekzandruggen voor. 

Van de in totaal zes onderzoeks-deelgebieden liggen de gebieden 1 t/m 4 op de hoge 

grondmorene, gebied 5 ligt op grondmorene en gebied 6 op een gordeldekzandrug. 

De bodem van de onderzoeksgebieden bestaat uit hoge zwarte enkeerdgronden. Dit 

bodemtype wordt meestal aangetroffen op de hoger en droger gelegen zandgronden, in dit 

geval met grondwatertrap VII. Dergelijke bodems zijn meestal in gebruik als akker. 

Enkeerdgronden zijn gronden met een niet vergraven, humushoudende bovengrond die 

dikker is dan 50 cm, ook wel esdekken genoemd. Deze esdekken ontstaan door het 

gedurende geruime tijd opbrengen van potstalmest op de akker. De potstalmest bestond uit 

een mengeling van mest en (gras- of heide)plaggen. Op deze wijze kon een akkercomplex 

gedurende eeuwen in gebruik blijven zonder uitgeput te raken. Hoewel men er in het 

verleden van uit ging dat de ouderdom van een esdek tot de 11 de eeuw kon teruggaan, is het 

door onderzoek duidelijk geworden dat de Overijsselse esdekken niet verder teruggaan dan 

de 16 de eeuw. 3 De potstal wordt beschouwd als een relatief recente landbouwtechnische 

ontwikkeling, die in de 18 de en 19 de eeuw zijn uiterste graad van perfectie bereikte. In 

hoeverre de Romeinse ‘potstallen’ als echte potstallen moeten worden beschouwd valt nog 

te bezien. 

In gebieden met esdekken dient rekening te worden gehouden met een rijk bodemarchief. 

Vanwege de ophoging van het terrein zijn archeologische sporen vaak goed afgedekt en 

beschermd tegen latere verstoring. 

1.3 Historische achtergrond 4 

De geomorfologie van een gebied bepaalde vroeger in hoge mate waar in Overijssel 

gewoond werd. Een groot gedeelte van de provincie bestond uit lage dekzanden, moerassen 

en beek- of rivierdalen. Slechts de hoge dekzanden, stuwwallen en smeltwaterafzettingen 

waren geschikt voor bewoning. 

Vanaf de 10 de of 11 de eeuw vindt er een omslag in locatiekeuze plaats. De boerderijen 

verschoven van de hogere zandgronden naar de lagere delen aan de rand hiervan. In de 

12 de en 13 de eeuw werden de akkerarealen sterk uitgebreid, wat tot gevolg had dat de 

2 Schorn 2004, Kenemans 2005. 

3 Van Doesburg et al 2007. 

4 Schorn 2004, Van Doesburg et al 2007. 



boerderijen vaak nogmaals verplaatst werden. Daarnaast vond er een samentrekking van 

boerderijen plaats, zodat er aan de randen van de akkercomplexen kleine gehuchten 

ontstonden. In Twente komen vooral veel esnederzettingen in de vorm van een kransesdorp 

voor. Deze zijn gelegen op vrij grote, geïsoleerde zandopduikingen, die bijna geheel door de 

es in beslag worden genomen. Rond de Usseler Es is een zone met huiskampen aanwezig, 

met daarop boerderijen. Deze huiskampen hebben typische namen, die vaak eindigen op 

“ink”. Deze uitgang betekend hetzelfde als enk. In de buurt van de onderzoeksgebieden 

komen namen voor als Geerdink, Harberink, Afink, Roosink en Nyhuis. In deze krans van 

huiskampen moet waarschijnlijk het oudste akkerland gezocht worden, de es is vermoedelijk 

pas later in gebruik genomen. De bezitsspreiding van het akkerland op de es is gering, de 

akkers lagen in de buurt van de boerderij. Dit wijst er op dat de boerderijen al aanwezig 

waren toen de es werd aangelegd. 

Boven op de es zijn tenslotte twee gedenktekens aanwezig. Een vlierstruik herinnert aan de 

doortocht van Prins Maurits in 1597. Naast de struik is een monument geplaatst ter 

herinnering aan de succesvolle ruilverkaveling van 1941. 

Afb. 2: monument ruilverkaveling. 

1.4 Archeologische gegevens 5 

Tot 1994 waren er in ARCHIS geen vondsten, waarnemingen of archeologische terreinen 

opgenomen van de Usseler Es. Tijdens de aanleg van de A35 in 1994 zijn door de AWN en 

A.D. Verlinde sporen uit de Midden IJzertijd aangetroffen. Het gaat hierbij kringgreppels en 

nederzettingssporen. Circa 800 meter ten westen van deze vindplaats zijn tijdens de aanleg 

van de snelweg eveneens nederzettingssporen aangetroffen. Hier zijn sporen van een 

boerderij met spieker gevonden, alsmede Laatmiddeleeuws aardewerk. 

In 2004 volgde een uitgebreid onderzoek door BAAC, bestaande uit een bureauonderzoek, 

een oppervlaktekartering en een karterend booronderzoek. 6 De resultaten van het 

bureauonderzoek zijn gedeeltelijk verwerkt in dit hoofdstuk. De bodemkartering leverde 

weinig bruikbare vondsten op. Het meeste materiaal bestond uit post-middeleeuws 

aardewerk en recent puin. Een enkele locatie vertoont een verhoogde concentratie vondsten, 

wat kan duiden op een aangeploegde vindplaats in de ondergrond. Het booronderzoek laat 

zien dat in ruim 40% van de boringen archeologische indicatoren aanwezig zijn. De 

indicatoren aardewerk en vuursteen zijn vrijwel alle aangetroffen in de B- of C-horizont. Dit 

duidt er op dat de aangeboorde vindplaatsen goed zijn afgedekt door het aanwezige esdek. 

Uit de boringen wordt duidelijk dat de bewoning zich in alle tijden heeft geconcentreerd op de 

hogere delen van het terrein. Er zijn per periode wel verschuivingen zichtbaar, waarbij het 

opvalt dat tot de Middeleeuwen de bewoning zich voornamelijk op en tegen de hoge 

grondmorene bevond, terwijl later ook de dekzandruggen aan de westzijde bewoond 

raakten. 

In november 2004 is net ten noorden van de A35 een gasleiding aangelegd. Het leidingtracé 

is archeologisch begeleid door RAAP. Op een diverse plaatsen werden sporen aangetroffen, 

waaronder nederzettingssporen uit de Vroege of Midden IJzertijd en een greppel uit de 

Vroege Middeleeuwen. 

Tussen november 2004 en januari 2005 heeft ADC ArcheoProjecten een waarderend 

proefsleuvenonderzoek uitgevoerd in het plangebied. Hierbij zijn, verspreid over het 

plangebied, 163 proefsleuven van 15 x 4 meter aangelegd. Voor een aantal terreinen was 

geen betredingstoestemming, de hier geprojecteerde putten zijn komen te vervallen. 

Het onderzoek heeft aangetoond dat de grootste bewoningsdichtheid zich op de westflank 

van de hoge grondmorene bevond. Het gaat hierbij om vondsten en sporen uit de periode 

Late Bronstijd tot en met Late Middeleeuwen. Er lijkt slechts voor de 2 de en 3 de eeuw een 

5 Kenemans 2005, Schorn2004. 

6 Schorn 2004. 



lacune te zijn. Opvallend is de aanwezigheid van twee losse crematiegraven. Verdere 

onderzoek rondom deze graven leverde geen nieuwe bijzettingen op. 

Losse vondsten (vuursteen en aardewerk) uit het laat Paleolithicum tot en met de Bronstijd 

zijn verspreid over de Usseler Es aangetroffen, maar zijn niet aan sporen te koppelen. De 

lagere gebieden lijken pas in de Nieuwe Tijd bewoond te zijn geraakt. De in het ADC-rapport 

afgebeelde kaart (afb. 5.1) met daarop aangegeven de archeologisch relevante zone’s is 

aangevuld met de gegevens BAAC terug te vinden in de bijlage. 

2 Vraagstelling 

Aan de hand van het tot dusver uitgevoerde onderzoek in de omgeving en informatie uit de 

Nationale Onderzoeksagenda Archeologie (NOaA) is door ArcheoLogic een 

verwachtingsmodel opgesteld. 7 Tot nu toe heeft het onderzoek vrijwel alleen sporen van 

bewoning opgeleverd, over de grafcultuur is (nagenoeg) niets bekend. Voor de verschillende 

onderzoeksdeelgebieden is daarom een verwachtingsmodel opgesteld, voor de 

aanwezigheid van graven, grafvelden en grafheuvelzolen. 

Afb. 3: ligging deelgebieden. 

In deelgebied 1, het hoogste punt, kunnen begravingen uit de periode Laat Neolithicum tot 

en met de Midden IJzertijd voorkomen, alsmede grafvelden uit de Midden of Laat Romeinse 

Tijd. Urnenvelden uit de Late Bronstijd tot en met Midden IJzertijd kunnen voorkomen in de 

deelgebieden 2, 3, 5 en 6. Begravingen uit de Late IJzertijd en Vroeg Romeinse Tijd komen 

doorgaans voor aan de rand van erven, in de directe omgeving van huisplaatsen en op 

overgangen tussen nat en droog. Grafvelden uit de Vroege Middeleeuwen kunnen aanwezig 

zijn in de deelgebieden 2 t/m 6. 

Doel van het onderzoek is om meer inzicht te krijgen in de grafcultuur, demografie en 

paleopathologie van de mens in de regio. In het selectiebesluit van de gemeente Enschede 

zijn de volgende algemene vragen gedefinieerd aangaande het thema ‘grafcultuur, 

demografie en paleopathologie’: 

- Hoe zijn de graven of grafvelden verdeeld in de ruimte en de tijd? 

- Hoe en onder invloed waarvan ontwikkelt zich de grafcultuur? 

- Wat is de potentie voor fysisch-antropologisch, paleopathologisch en genetisch 

onderzoek? 

De onderstaande vragen zijn specifiek voor dit onderzoek geformuleerd en zijn voor elke 

periode toepasbaar. 

Grafcultuur: 

- Wat is de landschappelijke context van graven en/of grafvelden? 

- Waar zijn de graven of grafvelden ten opzichte van gelijktijdige nederzettingen en 

infrastructuur gesitueerd? 

- Wat is de relatie tussen de graven of grafvelden onderling? 

- Welke veranderingen treden op in relatie tot de voorafgaande periode? 

Demografie en paleopathologie: 

7 Isarin/Rijpma 2006. 



- Is de kwaliteit van het skeletmateriaal voldoende om aanvullend fysisch 

antropologisch en paleopathologisch onderzoek uit te laten voeren? 

Aangezien het aanvullend archeologisch onderzoek geen enkele grafstructuur heeft 

opgeleverd, is door de bevoegde overheid en de directievoerder besloten de vraagstellingen 

aan te passen. De onderzoeksvragen houden direct verband met datgene wat in het veld is 

aangetroffen en zijn voor een belangrijk deel afkomstig uit het archeologische beleidsplan 

dat door de gemeente Enschede gebruikt wordt. 8 

Algemene vragen: 

- Waarom zijn er tijdens het onderzoek geen resten van grafcultuur aangetroffen? Waar 

zouden deze wel aangetroffen kunnen worden? 

- Zijn op het terrein vindplaatsen aan te wijzen? Welke vindplaatsen zijn dit en hoe worden 

deze vindplaatsen gewaardeerd conform KNA 3.1? 

- Hoe is het gesteld met de gaafheid, zowel in horizontale als in verticale zin, en met de 

conserveringsgraad van het bodemarchief ter plaatse? 

- Hoe dragen de fysisch geografische gegevens uit dit onderzoek bij aan het bestaande 

beeld van de bodemopbouw op de Usseler Es? 

- Wat is de aard, omvang en kwaliteit van de archeologische sporen en sporenclusters? 

- Wat is de datering van de archeologische vondsten en tot welke vondsttypen of 

vondstcategorieën behoren zij? 

- Wat is de datering van de sporen? 

- Wat is de conserveringsgraad van sporen en verschillende materiaalcategorieën, inclusief 

eventueel aanwezig archeobotanisch en zoölogisch materiaal? 

- Wat is de relatie tussen de vindplaatsen en het landschap? 

- Wanneer en hoe worden lage en vochtige terreinelementen in gebruik genomen? Zijn hier 

verschillen in binnen de regio? 

- Zijn er verschillen in de ontstaanswijze van essen? 

- Zijn er tendensen in locatiekeuze van nederzettingen en grafvelden? Welke 

vestigingsfactoren spelen een rol? Welke factoren liggen ten grondslag aan het verlaten 

van het terrein? 

Specifieke vragen 

Zone 6: 

- In welke periode is de aangetroffen nederzetting bewoond geweest? 

- Welke structuren zijn er te herkennen, en tot welke bewoningsfase behoren ze? 

- Is er sprake van bewoningscontinuïteit? Hoe ontwikkelen nederzettingen en de inrichting 

van het landschap zich? 

- Wat is de oorsprong en ontwikkeling van de Middeleeuwse kern(en)? Wat is de relatie 

tussen de kern en het ommeland? 

- Hoe verhoudt deze vindplaats zich tot wat op basis van archeologische en historische 

gegevens bekend is betreffende Enschede en de ruimere regio? 

- Wat is de typologie en vormontwikkeling van het aardewerk? Zijn er ‘gidsfossielen’? Is de 

ontwikkeling gelijkelijk verdeeld in de regio? In welke mate komen welke importen voor? Wat 

is hieruit af te leiden wat betreft sociaal-economische verhoudingen? 

- In welke mate en hoe is de import beïnvloed door een elite? 

- Zijn er aanwijzingen voor specifieke ambachten? Welke grondstoffen zijn verwerkt en waar 

kwamen deze vandaan? Welke producten en voor wie/welke markt zijn die producten 

gemaakt? 

- Wat is de technologische ontwikkeling? 

- Hoe ontwikkeling de landbouw zich, met welke producten? Hoe is de landbouw 

georganiseerd? Hoe is dit van invloed op de inrichting van nederzettingen? 

8 Breimer 2007. 



De voorafgaande vragen zullen, indien mogelijk, beantwoord worden in het hoofdstuk 5 

Conclusie. 

3 Werkwijze 

Tijdens het aanvullend archeologisch onderzoek zijn in totaal 21 proefsleuven aangelegd, 

waarvan er één de vorm van een werkput had. In onderzoeksdeelgebied 1 lagen 10 

proefsleuven met een geplande grootte van 25 x 8 meter. Rondom de locatie waar het ADC 

twee crematiegraven had aangetroffen is een proefsleuf/werkput aangelegd met een grootte 

van 35 x 30 meter, waarbij het reeds onderzochte gedeelte niet opnieuw is vrijgelegd. 

Verdeeld over de gebieden 2 t/m 6 lagen 10 proefsleuven met een grootte van 100 x 4 

meter. De werkputten zijn schavend verdiept door middel van een graafmachine met een 

gladde bak, onder begeleiding van een KNA-archeoloog. De bouwvoor is hierbij zoveel 

mogelijk gescheiden gehouden van de overige grond. Per werkput is één vlak aangelegd, op 

het niveau waarop de sporen zichtbaar waren. Dit was meestal direct onder het esdek of een 

oudere akkerlaag. De vlakken zijn gedocumenteerd middels digitale fotografie en tekeningen 

(schaal 1:50) en om de vijf meter gewaterpast, evenals het maaiveld aan één lange zijde van 

elke sleuf. Van alle proefsleuven zijn profielen gedocumenteerd middels digitale fotografie en 

tekeningen (schaal 1:20). Waar nodig voor de vraagstelling zijn sporen gecoupeerd, 

gefotografeerd en getekend (schaal 1:20). De vondsten zijn, voor zover ze niet uit een spoor 

of de stort komen, verzameld in vakken van 5 x 4 meter. De vlakken en de stort zijn met een 

metaaldetector onderzocht op metalen voorwerpen. 

Het meetsysteem is uitgezet door een erkend landmeetkundig bedrijf (Heijmans Infra Advies 

en Ontwikkeling B.V.). 

Het Inventariserend Veldonderzoek is uitgevoerd volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse 

Archeologie (KNA). De opgravingsdocumentatie en vondsten bevinden zich momenteel bij 

de BAAC-vestiging te ’s-Hertogenbosch. T.z.t. zullen deze worden overgedragen aan het 

archeologisch depot van de Provincie Overijssel. 



4 Resultaten 

De resultaten van het onderzoek zullen per deelgebied en per periode besproken worden. 


Dit deelgebied is gelegen op het hoogste punt van het onderzoeksgebied en omvat de 

proefsleuven 9 t/m 19. 

Afb. 4a: noordelijke proefsleuven deelgebied 1. 

Afb. 4b: zuidelijke proefsleuven deelgebied 1. 

4.1.1 Sporen 

Van de 11 aangelegde proefsleuven bevatten er slechts vier archeologisch relevante sporen. 

Deze sporen stammen uit de Bronstijd en de Romeinse Tijd. In proefsleuf 17 bevindt zich 

een gedeelte van een huisplattegrond. Het in de proefsleuf liggende gedeelte is circa 6,30 

meter breed en minimaal 7 meter lang. Het gebouw is 3-schepig en vrijwel oost-west 

georiënteerd. Het gebouw loopt vrijwel zeker aan de westzijde nog verder door, aan de 

oostzijde lijkt de kopse kant in de proefsleuf aanwezig te zijn. Opvallend kenmerk is dat de 

wandpalen verder uit elkaar staan dan de binnenstijlen. De gemiddelde afstand tussen 

wandpalen lijkt circa 3 meter te bedragen, de gemiddelde afstand tussen de binnenstijlen 

bedraagt minder dan 2 meter. De afstand tussen de wandpalen en de binnenstijlen bedraagt 

gemiddeld 1,60 meter. De huisplattegrond heeft bij de aanleg van het vlak geen vondsten 

opgeleverd, maar is wat betreft vorm en afmetingen in het eind van de Midden Bronstijd of in 

de Late Bronstijd te plaatsen. Samen met de haardkuilen in proefsleuf 14 en 18 behoort 

proefsleuf 17 tot vindplaats B. 

Afb. 5: huis uit de Bronstijd. 

In proefsleuf 9 bevinden zich twee structuren, een hutkom en een waterput. Beide structuren 

tekenden zich in het vlak af als een amorfe vlek. Pas bij het couperen werd duidelijk waarom 

het hierbij ging. De sporen in proefsleuf 9 behoren tot vindplaats A. 

Afb. 6: vlaktekening proefsleuf 9. 

De hutkom (spoor 213) ligt in het noorden van de sleuf en is in het vlak circa 3 meter breed. 

De lengte is niet geheel duidelijk, het spoor valt gedeeltelijk buiten de proefsleuf. 

Vermoedelijk bedraagt deze 5 meter, gezien de plaatsing van de op een dieper niveau 

aangetroffen paaltjes. Om de aard van de structuur beter te kunnen vaststellen is besloten 

één kwadrant schavenderwijs te verdiepen. Hierdoor werd al snel duidelijk dat de structuur 

rechthoekig van vorm was. Tijdens het verdiepen werden twee paalkuilen (spoor 224 en 231) 

aangetroffen die waarschijnlijk deel hebben uitgemaakt van de constructie van het 

ingegraven gebouwtje. Daarnaast werd aan de binnenzijde, aan de korte zijde van de hut, 

een rechthoekige kuil (spoor 232) aangetroffen die in het vlak niet herkend was. De functie 

van deze kuil is vooralsnog onbekend. Mogelijk gaat het hierbij om een soort opslagkuil. 

Afb. 7: hutkom met verwijderd kwadrant. 

De hutkom heeft een vlakke bodem, de diepte bedraagt circa 40 cm. Aan de oostzijde 

bevindt zich in de hutkom een verdiept gedeelte, dat circa 55 cm diep is. Dit is ook de diepte 

die de bij de hutkom horende paalsporen (spoor 224 en 231) bereiken. Ten oosten van de 

hutkom liggen enkele sporen (211 en 212), die niet direct in verband met de hutkom te 



brengen zijn. Ook ten zuiden van de hutkom lijken nog enkele paalsporen te liggen die 

duiden op bewoning. 

De waterput (spoornummer 220) is eveneens pas tijdens het couperen als zodanig herkend. 

In eerste instantie is gedacht aan een verstoring of uitgraafkuil van een grote veldkei. Om 

zeker te zijn om wat voor een soort spoor het hierbij ging is besloten een coupe te zetten, in 

eerste instantie handmatig, later met de kraan. De insteek meet in het vlak 4 x 3 en is ovaal. 

De waterput is onbeschoeid en circa 2 meter diep. De vulling van de put bestond uit diverse 

zandige en min of meer humeuze lagen. Er was weinig vondstmateriaal aanwezig in de put. 

Afb. 8: gecoupeerde waterput. 

Het net ten zuidoosten van de waterput gelegen spoor 218 is in eerste instantie 

geïnterpreteerd als een mogelijk Neolithisch graf. Dit was mede te danken aan de 

aanwezigheid van enkele forse natuurstenen in de buurt van het spoor. Het mogelijke graf is 

volgens de door de RACM en ArcheoLogic opgestelde richtlijnen aangepakt. Hierbij is de kuil 

in zes segmenten verdeeld, waarna één centraal segment in stappen van 5 cm verdiept is. 

Hierbij is elk vlak en het profiel gefotografeerd en getekend, terwijl het uitgetroffelde zand als 

monster is bewaard. Na op deze wijze zeven vlakken bekeken te hebben is geconcludeerd 

dat het hierbij om een natuurlijk spoor ging. 

Afb. 9: natuurlijk spoor. 

Zowel in proefsleuf 14 als 18 bevindt zich een haardkuil. De haardkuil in sleuf 14 (spoor 225) 

is rechthoekig van vorm en meet circa 100 x 60 cm. De diepte bedraagt circa 10 cm. Uit de 

kuil is een houtskoolmonster genomen. 

De haardkuil in sleuf 18 (spoor 261) is ovaal en meet circa 100 x 70 cm. De bodem van de 

kuil is bekleed met stenen, waarvan er diverse sporen van verhitting vertonen. Van de 

houtskoolrijke laag is een monster genomen. 

Afb. 10: haardkuil. 

Opvallend is het ontbreken van sporen in proefsleuf 19. Deze proefsleuf is aangelegd rond 

de locatie waar in 2004/2005 door het ADC twee crematiegraven zijn aangetroffen. 9 Geheel 

verrassend was dit niet, een extra uitbreiding van de oorspronkelijke proefsleuf door het ADC 

leverde ook geen nieuwe graven op. Er moet dus van worden uitgegaan dat het hierbij gaat 

om geïsoleerde graven. 


Deelgebied 1 heeft relatief veel vondsten opgeleverd, die vrijwel allemaal uit sporen 

afkomstig zijn. Vooral proefsleuf 9 is erg vondstrijk. Hier zijn in totaal 381 stuks keramiek, 79 

stuks natuursteen, 12 fragmenten vuursteen, 1 fragment bouwkeramiek en 13 stuks diversen 

(slakken etc.) geborgen. Het merendeel van de vondsten, 93%, stamt uit de hutkom (spoor 

213). Het vondstmateriaal uit proefsleuf 9 worden hieronder door P. Wemerman beschreven. 

Vondstcomplex hutkom (spoor 213), kuil (spoor 212) en waterput (spoor 220): 

In een hutkom 10 , kuil en waterput in werkput 9, op de top van de es, is veel handgevormd 

aardewerk uit de Romeinse tijd aangetroffen. 

Omdat van dit type aardewerk op dit moment nog maar weinig bekend is uit Twente wat 

betreft typologische ontwikkeling en maakwijze, is besloten om het materiaal uit de 

bovengenoemde sporen wat uitgebreider te beschrijven. 

9 Kenemans 2005. 

10 Komhut is hier eigenlijk een betere benaming. Maar omdat bijna overal in de archeologische lectuur de benaming hutkom 

word gebruikt is dit hier ook gedaan om verwarring te voorkomen. 



Ook de aangetroffen hoeveelheid aardewerk leent zich hier goed voor (ongeveer 5,6 kilo). 

Het aantal fragmenten uit de kuil (spoor 212) en de waterput (spoor 220) is dermate klein dat 

deze hieronder bij de beschrijving van het aardewerk buiten beschouwing worden gelaten. 

Bij de samenvatting worden deze twee sporen wel betrokken. 

In één van de paalkuilen (spoor 224) die behoren bij de hutkom, is een kleine wandscherf 

met kamstreek versiering aangetroffen. Uit de andere paalkuil en de rechthoekige kuil 

kwamen geen vondsten. Het overige aardewerk kwam vooral uit een donkere vullaag in het 

midden van de hutkom. 

Het gaat bij dit aardewerk voornamelijk om handgevormd aardewerk (363 fragmenten). 

Het percentage import aardewerk, afkomstig uit het Romeinse rijk, bedraagt ongeveer 1,5 % 

(5 fragmenten). Dit import aardewerk bestaat uit gladwandig, ruwwandig en donkergrijs 

(geverfd?) aardewerk. 

Het handgevormde aardewerk is over het algemeen goed tot zeer goed afgewerkt, zowel 

aan de binnen- als buitenzijde (in tegenstelling tot aardewerk uit de late IJzertijd en de 1 e 

eeuw na Chr.). 

Het oppervlak van de fragmenten aan de buitenzijde is gepolijst /geglad of besmeten. 

Het percentage gepolijste/gegladde fragmenten bedraagt wat meer dan de besmeten 

fragmenten (ongeveer 60%-40%). 

De besmeten fragmenten zijn minder grof besmeten dan in de IJzertijd gebruikelijk is. 

Zowel de gepolijste/gegladde als de besmeten fragmenten zijn aan de buiten- en aan de 

binnenzijde goed afgewerkt. 

Naast deze twee soorten afwerking van het oppervlak van het aardewerk, komen ook 

verschillende soorten versieringen voor. 

De variatie onder de versieringen is groot. Ook zijn deze uitbundig aangebracht. 

Een aantal wandfragmenten zijn voorzien van nagelindrukken. 

Uit de meeste nagelindrukken valt geen patroon te herleiden, mede door de fragmentarische 

staat. Maar op één wandscherf zijn duidelijk twee verticale banen van aaneengesloten diep 

aangebrachte vingerindrukken te zien. 

Bijna alle randfragmenten uit de bovengenoemde sporen bezitten geen vinger- of 

nagelindrukken. Behalve een randfragment van een grote kom (randdiameter van ongeveer 

50 cm). Deze is voorzien van diepe vingerindrukken bovenop de rand. 

Een andere versiering is die van zogenaamde tüpfen. Dit zijn ronde of ovale indrukken, 

waarschijnlijk gemaakt met een steentje of stokje. 

Ook hier is door de fragmentarische staat van de scherven niet goed te bepalen of deze 

tüpfen in een regelmatig patroon zijn aangebracht. 

Op één wandfragment is een combinatie te zien van deze tüpfen versiering met groeven. 

De kamstreek versiering komt voor op één wandscherf, zoals boven al aangehaald, en 

bestaat uit een patroon van fijne groeven. Mogelijk gaat het hierbij om het zogenaamde 

visgraat motief. 

Twee wandscherven waren voorzien van gladde vegen. Deze versiering is waarschijnlijk ook 

gemaakt met een steentje of stokje waarbij gladde banen op het oppervlak zijn aangebracht. 

Eén van deze wandscherven was eerst licht besmeten voordat men hierna ook deze 

specifieke versiering opbracht. 

Een andere versiering is die van een patroon van uit de wand uitgeknepen klei. Dit patroon is 

horizontaal aangebracht. 



Deze versiering lijkt bij één van de randfragmenten voor te komen net boven de schouder. 

Tussen het aardewerk uit de hutkom komen ook enkele fragmenten voor met een bijzondere 

versiering. 

Deze wandfragmenten zijn bedekt met een vlakdekkende geometrische groeflijn versiering. 

Deze versiering bestaat uit verticale, horizontale en diagonale lijnen/strepen en met deze 

lijnen overlappende cirkels/ovalen. 

Wat de pottenbakker(ster) hiermee heeft proberen uit te beelden is niet duidelijk. Het kan 

hierbij gaan om daadwerkelijk bestaande objecten of iets uit de omgeving die de maker van 

de pot als voorbeeld heeft gebruikt. Maar het kan ook gaan om de voortbrengselen van een 

fantasierijke geest. 

Het is in ieder geval een bijzondere persoonlijke uiting van de maker van de pot(ten). 

Een andere weinig voorkomende versiering is die van zogenaamde cannelures. 

Deze versiering komt op één wandfragment voor. 

Dit is een versiering bestaande uit ingewreven diepe verticale groeven, waarbij een gewelfd 

oppervlak ontstaat. 

Deze versiering komt vooral voor op kommen van het type Uslar II (vanaf 175 AD). 11 

Afb. 11: versierd aardewerk (schaal 1:4). 

De randfragmenten van de potten zijn in de meeste gevallen kort afgeplatte en voorzien van 

een randlip. 

In sommige gevallen gaat het om eenvoudige afgeronde ongeprofileerde vormen. 

Bij de kommen gaat het om licht naar binnen staande randvormen. 

De overgang van de schouder naar de buik is over het algemeen vloeiend, maar in sommige 

gevallen is er sprake van een scherpe hoekige overgang. 

Twee potvormen lijken wat ouder te zijn dan de overige vormen uit dit complex. 

Het gaat hierbij om een groot fragment van een pot met een ronde verdikte rand en een 

grotendeels besmeten buitenzijde. 

De andere vorm betreft een kom of pot met een afgeplatte rand en iets uitgetrokken randlip. 

Ook deze vorm is aan de buitenzijde besmeten. 

Het kan zijn dat deze twee vormen wat langer in de roulatie zijn geweest dan het overige 

materiaal. 

Afb. 12: karakteristieke randvormen (schaal 1:4). 

Een weinig voorkomende vorm is die van een dekseltje. 

Op het eerste oog valt uit het kleine fragmentarische object niet echt een herkenbare vorm te 

ontdekken. Maar hier gaat het om een fragment van een plat (rond) dekseltje met aan de 

boven(buiten)-zijde en onder(binnen)-zijde een halvemaanvormig vleugeltje. Eén van deze 

vleugels bezit nog een deel van een doorboring. Waarschijnlijk heeft deze doorboring aan de 

bovenzijde gezeten en is deze bedoeld geweest om het dekseltje vast te kunnen zetten. 12 

De vormen van het aardewerk bestaan vooral uit één- en tweeledige vormen, vorm Uslar I 

(zonder duidelijke hals). 

Overig vondstmateriaal: 

In de vulling van de hutkom is ook veel natuursteen, al dan niet gebroken, aangetroffen (52 

fragmenten, ruim 6,5 kilo). Onder de aanwezige stenen zijn zandsteen (21%) en siltsteen 

11 Von Uslar 1938. 

12 Taayke 1996 blz.117, nummer 3 , dit is een vergelijkbare vondst. 



(19%) prominent aanwezig. Daarnaast komt nog tefriet, lydiet, porfier, graniet, kwartsiet, 

conglomeratische zandsteen, kwartsitische zandsteen en schist voor. 

Op de stenen zijn geen roet- of brandsporen aangetroffen. Waarschijnlijk gaat het hierbij dus 

niet om kookstenen. De mogelijkheid dat deze stenen bedoeld zijn om te dienen als 

magering in de pottenbakkers klei is niet waarschijnlijk, omdat hiervoor graniet het meest 

geschikt is. Graniet is makkelijk te vergruizen als het eenmaal verhit is geweest. Bij een 

andere hardere steensoort met een fijnere structuur is dit veel lastiger. 13 

Waarvoor deze stenen dan wel gediend of bedoeld zijn geweest is vooralsnog niet duidelijk. 

Het tefriet is ongetwijfeld een restant van een maalsteen. 

Een andere vondstcategorie aangetroffen in de vulling is metaalslak, waaronder zich een 

groot fragment van een zogenaamde kuilovenslak (ongeveer 6 kilo) bevindt. Deze 

metaalslak is nog grotendeels intact. 

De overige slakken (1,3 kilo) bestaan ook bijna allemaal uit fragmenten kuilovenslak. 

Eén fragment echter lijkt een herverhittingsslak te zijn. 

De slakken bevonden zich voornamelijk bovenin de vulling. 

Kuilovenslakken en herverhittingsslakken zijn een afvalproduct uit de eerste twee fases van 

metaal productie. 14 

Slakken uit de derde en laatste fase van de ijzerproductie, smeedslakken, zijn niet 

aangetroffen. 

Belangrijk om te vermelden is dat er bij de aanleg van het vlak geen metaalslakken zijn 

aangetroffen. Deze zijn alle afkomstig uit de bovenzijde van de vulling van de hutkom. 

Ook bovenuit de vulling van de waterput is een kuilovenslak geborgen. 

Mogelijk hebben in de buurt van de hutkom en waterput één of meerdere kuilovens gestaan. 

Zeker is dat er op dit erf (nederzetting) ijzerproductie heeft plaats gevonden. 

Datering: 

Het zorgvuldig afgewerkte oppervlak, de veelvuldige en uitbundige versiering, de Uslar 

vormen en de organisch gemagerde scherven wijzen alle op een datering in de Romeinse 

tijd. 

Het regelmatig voorkomen van wandversiering, en de grote variatie hierin is kenmerkend 

voor de 2 e en 3 e eeuw AD. het wijst in ieder geval op een datering ná 100 AD. Het 

percentage wandversiering en de variatie hierin ligt in de 1 e eeuw in Overijssel veel lager. 

Het voorkomen van kommen van vorm Uslar I, met scherpe wandknik, korte schouder en 

randlip, en het vrijwel ontbreken van vorm Uslar II (met lange verticale hals), wijst in ieder 

geval op een datering tussen 50 en 200 AD. 15 

De versiering met cannelures komt niet voor op kommen van het type Uslar I, maar wel op 

kommen van vorm Uslar II. Vorm Uslar II word op z’n vroegst gedateerd vanaf de tweede 

helft van de 2 e eeuw AD. 

Het voorkomen van vooral één- en tweeledige vormen, en het ontbreken van twee- of 

drieledige vormen met vinger- of nagelindrukken op of tegen de rand of op de grootse 

buikomvang, wijst op een datering vóór de 3 e eeuw. 16 

Het complex is aan de hand van deze conclusies goed te dateren in de 2 e eeuw AD. 

Het fragment met de versiering met cannelures dateert het complex in de 2 e helft van de 2 e 

eeuw. Maar omdat dit maar één fragment betreft, en er ook enkele oudere vormen 

voorkomen, kan dit complex wat ruimer gedateerd worden, om precies te zijn tussen 125 en 

200 AD. 17 

13 

Persoonlijk ervaring van auteur. 

14 

Zie voor een uitgebreide beschrijving van dit proces Hermsen 2007. 


Hermsen 2005, 36-37. 

16 

Hermsen 2007, 150-151 en 159-160. 

17 

Met dank aan Ivo Hermsen voor het bekijken van het materiaal en het verstrekken van de nodige informatie. 



Het aardewerk uit de kuil (spoor 212) en de waterput (spoor 220) lijkt erg veel op het 

aardewerk uit de hutkom. 

Ook het feit dat deze sporen dicht bij elkaar liggen wijst op een zelfde datering als de 

hutkom. 

Van de twee haardkuilen levert alleen spoor 261 veel vondstmateriaal op, wat niet 

verwonderlijk is gezien het feit dat de bodem uit fragmenten natuursteen was opgebouwd. In 

het totaal zijn 65 stukken natuursteen en 8 fragmenten vuursteen verzameld. De fragmenten 

vuursteen zijn zo te zien onderdeel vaan één en hetzelfde brok verbrande vuursteen, 

waarvan de oorspronkelijke vorm niet meer te achterhalen is. Het geborgen natuursteen is 

heterogeen van samenstelling. Naast veel zandsteen (38%), kwartsitische zandsteen (29%) 

en kwartsiet (18%) komt ook nog graniet en schist voor. Alle het aanwezige natuursteen 

komt in de ondergrond van nature voor en hoeft dus niet van elders te zijn aangevoerd. 18 


Dit deelgebied is gelegen in het oosten van het onderzoeksgebied en omvat de proefsleuven 

7 en 8. 

Afb. 13: proefsleuven deelgebied 2. 

4.2.1 Sporen 

Dit deelgebied bevat twee duidelijke spiekers, een sporencluster, een waterput en een 

verzameling esgreppels. 

Zowel in proefsleuf 7 als 8 is een opslagschuurtje of spieker aanwezig. De spieker in sleuf 7 

ligt in het zuidoosten en bestaat uit vier palen (spoor 186 t/m 189). De lengte van de zijden 

varieert van 1.70 tot 2.10 meter. De spieker in sleuf 8 ligt in het midden en bestaat uit vijf 

palen (spoor 197 t/m 201). De lengte van de zijden ligt tussen 1.75 en 1.90 meter. 

In het zuidoosten van sleuf 8 ligt een klein sporencluster, bestaande uit de sporen 202 t/m 

209. De sporen zijn vrij klein en lijken sterk op paalsporen. De kleur van de sporen is vrijwel 

identiek aan die van de duidelijke spiekers. Mogelijk is hier een klein deel van een, verder 

nog niet herkenbare, huisplattegrond aangesneden. De twee spiekers en de sporencluster 

vormen samen vindplaats C. 

In het zuidoosten van proefsleuf 7, direct naast de spieker, ligt een waterput (spoor 185). 

Deze waterput wordt met vindplaats D aangeduid. De waterput ligt vrijwel geheel vrij in het 

vlak en heeft een doorsnede van circa 3,5 meter. Omdat het spoor direct als waterput 

herkenbaar was is er geen coupe over gezet. Vanwege de sterke wateroverlast is het niet 

mogelijk geweest een boring te zetten voor dieptebepaling. Op grond van enkele scherven 

kogelpotaardewerk moet de waterput in de Middeleeuwen geplaatst worden. 

In proefsleuf 8 tenslotte zijn in het uiterste westen een aantal zogenaamde esgreppels 

aanwezig (spoor 190 t/m 195). Het gaat om gedeeltes van losliggende, evenwijdige banen. 

De lengte bedraagt minimaal 2, 5 meter, de breedte varieert tussen 0,75 en 1 meter. De 

afstand tot de greppels onderling bedraagt circa 0,75 meter. In de onlangs verschenen 

bundel “Essen in zicht” wordt er van uit gegaan dat de esgreppels gebruikt zijn voor 

zandwinning tussen de 17 de en de 20 e eeuw. 19 Dit is mogelijk, maar de afstand tot de 

18 Mondelinge mededeling L. Tebbens. 

19 Van Doesburg et al 2007. 

Concept versie 4 augustus 2008 15


bewoning is aanzienlijk. Het zou handiger geweest zijn als men het zand dichter bij huis had 

gewonnen. 

Afb. 14: esgreppels in het vlak. 


In dit deelgebied zijn slechts 18 vondsten gedaan, 8 stuks aardewerk, 8 fragmenten 

natuursteen en 2 stuks vuursteen. Uit de waterput komen 2 fragmenten kogelpotaardewerk 

(1050-1250), 7 fragmenten natuursteen en 1 stuk vuursteen. Eén fragment 

kogelpotaardewerk komt nog uit een spoor, al de overige vondsten zijn gedaan bij de aanleg 

van het vlak. 


Dit deelgebied is gelegen in het zuidoosten van het onderzoeksgebied en omvat de 

proefsleuven 5 en 6. 

Afb. 15: proefsleuven deelgebied 3. 

4.3.1 Sporen 

In dit deelgebied komt slechts één archeologisch relevant spoor voor, namelijk een hutkom 

(spoor 184) in proefsleuf 6. Deze gedeeltelijk buiten de sleuf gelegen hutkom is minimaal 3 

meter lang en 2,90 meter breed. Deze hutkom is, bij gebrek aan vondsten, niet dateerbaar. 

Over het algemeen worden hutkommen echter in de Romeinse tijd – (vroege) Middeleeuwen 

gedateerd. De hutkom wordt verder aangeduid als vindplaats E. 


Alle vondsten uit dit deelgebied zijn gedaan tijdens de aanleg van proefsleuf 6 en bestaan 

bijna volledig uit al dan niet bewerkt vuursteen. 

Daarnaast is bij de aanleg van het vlak een aardewerken oortje uit de Bronstijd gevonden. 

Dit oortje betreft een zogenaamd plugoor en is ongeveer 5 cm lang en 2,5 cm in doorsnede. 

Op de bovenzijde en aan één zijkant is dit oortje versierd met ondiepe nagelindrukken. 

De magering bestaat uit grof zand in combinatie met granietgruis. 

Dit type oor komt zowel op grafaardewerk als op dagelijks gebruiksaardewerk voor. 

Omdat verder geen sporen en aardewerk uit deze periode in de verschillende proefsleuven 

zijn aangetroffen, gaat het bij deze vondst waarschijnlijk om een losse vondst. 

Mogelijk is dit fragment meegekomen met de bemesting van het plaggendek. 


Dit deelgebied ligt in het zuiden van het onderzoeksgebied en bestaat uit de proefsleuven 3 

en 4. 


4.4.1 Sporen 

In zowel sleuf 3 als 4 komen geen archeologisch relevante sporen voor. In de zuidelijke helft 

van beide sleuven komen sporen voor van diepploegen, in sleuf 3 zelfs tot in het leesbare 

vlak. Deze ploegsporen lijken vrij recent te zijn. 




Het sporadische vondstmateriaal bestaat vrijwel geheel uit al dan niet bewerkt vuursteen. 


Deelgebied 5 ligt in het zuidwesten van het onderzoeksgebied en omvat de proefsleuven 20 

en 21. 


4.5.1 Sporen 

In proefsleuf 20 zijn in het totaal bijna 50 sporen aanwezig. De meeste sporen houden 

verband met een perceelscheiding. Deze scheiding ligt vrijwel in de lengterichting van de 

sleuf en is westzuidwest-oostnoordoost georiënteerd. Er lijken verschillende fases aanwezig 

te zijn. Het westelijke deel bestaat uit een aantal smalle evenwijdige greppeltjes, waarvan er 

één (spoor 281) en scherpe knik naar het noorden maakt. In het oosten van de sleuf 

verdwijnen de greppeltjes om plaats te maken voor een rij palen. Ook in sleuf 21 is een 

gedeelte van een perceelscheiding aanwezig. Deze heeft vrijwel dezelfde oriëntering als die 

in sleuf 20 en bestaat uit een aantal evenwijdige greppeltjes. 

In beide proefsleuven komen aan de oostzijde een aantal grote kuilen voor. De doorsnede 

varieert van circa 1 meter tot 2,5 meter. Een enkele kuil is gecoupeerd. Spoor 311 is 

ongeveer 20 cm diep, spoor 317 ongeveer 70 cm. De functie van de kuilen is onbekend. 

Een aantal in het vlak aanwezige recente verstoringen waren afkomstig van het 

proefsleuvenonderzoek van het ADC. De oostelijke helft van beide proefsleuven wordt 

verder aangeduid als vindplaats F. 


In deelgebied 5 is maar weinig vondstmateriaal aangetroffen. Vrijwel al het aardewerk 

bestond uit kogelpotaardewerk uit de periode 1050-1250. Dit aardewerk wordt in de tekst van 

het volgende deelgebied beschreven 


Deelgebied 6 ligt in het noordwesten van het onderzoeksgebied en bevat de sleuven 1 en 2. 


4.6.1 Sporen 

Beide proefsleuven bevatten veel sporen. Deze sporen zijn het gevolg van de aanwezigheid 

van een nederzetting in de Middeleeuwen. In sleuf 1 zijn 54 sporen opgetekend. Hierin zijn 

tenminste twee lange wanden van gebouwen herkenbaar. 

Afb. 19: gebouwsporen in proefsleuf 1. 

De oriëntatie van beide wanden is ongeveer noordwest–zuidoost. De noordelijke lange zijde 

van het zuidwestelijke gebouw 1 heeft een lengte van minimaal 17 meter, van de westelijke 

korte zijde is slechts circa 3 meter in de proefsleuf aanwezig. De forse gebintpalen staan 

circa 2 meter uit elkaar en vormen een onregelmatige lijn. Op enkele plaatsen lijken nog 

wandpaaltjes aanwezig te zijn. 

Van gebouw 2 is een lange wand met een minimale lengte van 11 meter aanwezig. De korte 

zijde is niet in het vlak te herkennen. De gebintpalen zijn vrij klein en staan op onregelmatige 



afstand van elkaar. Buiten de gebintpalen liggen enkele grote sporen die mogelijk verband 

houden met de wand van het gebouw. 

De relatief laaggelegen westzijde van de sleuf bestaat is gevuld met greppels en minimaal 

één waterput. Opvallend is een brede gebogen greppel (spoor 52). De breedte bedraagt 

circa 3 meter, de diepte circa 45 cm. Het is niet uitgesloten dat deze gebogen greppel om de 

nederzetting heen heeft gelegen. De greppel oversnijdt een grote kuil (spoor 51). Na 

onderzoek met een grondboor moet geconcludeerd worden dat het hierbij om een waterput 

gaat, met mogelijk resten van beschoeiing vanaf 45 cm beneden het vlak. 

Ook in proefsleuf 2 komt een grote hoeveelheid sporen voor, in totaal ruim 120. Het 

merendeel van de sporen bestaat uit paalsporen en greppeltjes. In het midden van de sleuf 

lijkt een lange wand van een boerderij aanwezig (gebouw 3). Deze wand is noordwestzuidoost 

georiënteerd en heeft een lengte van circa 15 meter. Of de wand aan de 

noordwestzijde nog verder heeft doorgelopen is niet met zekerheid te zeggen. Aan de 

binnenzijde van de wand is nog een parallelle rij paalsporen aanwezig. De afstand tussen de 

rijen is circa 1 meter. 

Afb. 20: gebouwsporen in proefsleuf 2. 

Uit de overige sporen is geen duidelijke structuur te herleiden. Het is evenwel duidelijk dat 

delen van structuren wel in de sleuf aanwezig zijn. Van spoor 84, een grote rond spoor met 

een doorsnede van ruim 2 meter, is na boring gebleken dat dit waarschijnlijk een waterput is. 


De grote hoeveelheid sporen in de bodem heeft er voor gezorgd dat er vrij veel vondsten uit 

sporen afkomstig zijn. Het vondstmateriaal bestaat voornamelijk uit Middeleeuws aardewerk. 

Deze vondstcategorie wordt hieronder door P. Wemerman beschreven. 

Aardewerk uit de Middeleeuwen 

Aardewerk uit deze periode is vooral aangetroffen op de beide oostelijke uitlopers van de es. 

Hier bevonden zich ook sporen uit deze periode. 

Het grootste deel van dit aardewerk is aangetroffen bij de aanleg van het vlak, en kan niet 

aan sporen worden gekoppeld. Een kleiner deel is afkomstig uit sporen. 

Bij dit aardewerk gaat het vooral om handgevormd kogelpot aardewerk. 

Tussen de wandfragmenten bevinden zich ook enkele goed dateerbare randfragmenten, 

waaronder een rand met een scherpe knikhals zonder dekselgeul. 

Knikhalzen op kogelpot aardewerk komen in Overijssel vooral in de 11 e en 12 e eeuw voor. 20 . 

Een zeldzame vondst is die van een randfragment van een zogenaamde bakpan (werkput 2, 

spoor 133). Bij dit randfragment is nog een groot deel van de holle steel bewaard gebleven, 

waarin men een stok kon steken om zo de hete pan van het vuur te kunnen halen zonder de 

vingers te branden. 

Afb. 21: deel van een bakpan (schaal 1:4). 

Het handgevormde kogelpot aardewerk is vooral gemagerd met een flinke hoeveelheid grof 

granietgruis. Dit type aardewerk is, in tegenstelling tot het oudere handgevormde aardewerk 

uit de IJzertijd en Romeinse tijd, slecht afgewerkt. De toenmalige pottenbakker(ster) heeft 

nog wel het oppervlak van de potten (en pannen) geëgaliseerd maar daar bleef het bij. 

Op enkele fragmenten is een duidelijk roetaanslag te herkennen, wat duid op gebruik als 

kookgerei. 

20 Zie hiervoor o.a. Mittendorf 2004, Verhoeven 1998 en Wemerman 2007. 



Het import aardewerk uit deze periode is zeer gering. 

Enkele kleine wandfragmenten van Pingsdorf aardewerk zijn helaas door het ontbreken van 

versiering niet nader te dateren dan in de periode 900-1200 AD . 

Ook een klein wandfragment van roodbakkend aardewerk uit Mayen is te dateren in deze 

periode. 

Een enkel wandfragment in een zogenaamd Proto-Steengoed baksel is daarentegen goed te 

dateren in de13e eeuw (1200-1275 AD). 

In werkput 2 is in spoor 99 een opmerkelijke vondst gedaan. Het betreft een natuurstenen 

kommetje met een doorsnede van bijna 4 cm en een hoogte van 1,5 cm. De wanddikte 

bedraagt circa 5,5 mm. 

Afb. 22: stenen kommetje (schaal 1:2). 

De gedeukte vorm laat duidelijk zien dat er hier geen sprake is van een kunstmatig 

uitgeholde steen. Het gaat bij dit kommetje hoogstwaarschijnlijk om een restant van een 

zogenaamde klappersteen. Dit zijn afgeronde ijzerconcreties waarvan de kern soms loszit en 

bij het schudden van de steen een klapperend geluid geeft. De grootte van de stenen 

varieert tussen die van een erwt tot een ei of nog groter. Klapperstenen zijn vooral in de 

Middeleeuwen massaal gewonnen ten behoeve van de ijzerproductie. 21 

5 Conclusie 

In dit hoofdstuk zal getracht worden een antwoord te geven op de diverse 

onderzoeksvragen. 

Algemene vragen: 

- Waarom zijn er tijdens het onderzoek geen resten van grafcultuur aangetroffen? Waar 

zouden deze wel aangetroffen kunnen worden? 

Er zijn tijdens het aanvullend archeologisch onderzoek geen herkenbare resten van 

grafcultuur aangetroffen. Dit ontbreken van resten is niet het resultaat van latere 

verstoringen. Slechts in proefsleuf 10 en 12 is een forse verstoring aanwezig in de vorm van 

een pijpleiding van de stadsverwarming. Alle andere verstoringen zijn slechts beperkt en 

lokaal. Het is nooit uit te sluiten dat er individuele graven of kleine grafclusters in het 

onderzoeksgebied aanwezig zijn. Het proefsleuvenpatroon van beide archeologische 

onderzoeken voorkomt echter dat er een complete begraafplaats gemist wordt. 

Als conclusie kan gesteld worden dat individuele graven of kleine clusters door de gebruikte 

onderzoeksmethode gemist kunnen zijn. Grotere grafvelden zijn op het onderzoeksgebied 

niet aanwezig. Deze zullen eventueel buiten het escomplex liggen. Er is geen standaard 

afstand te geven tussen de nederzetting en het bijbehorende grafveld, dit is voor elke situatie 

weer anders. 

- Zijn op het terrein vindplaatsen aan te wijzen? Welke vindplaatsen zijn dit en hoe worden 

deze vindplaatsen gewaardeerd conform KNA 3.1? 

Er zijn diverse vindplaatsen op het terrein aan te wijzen. De afzonderlijke spoorclusters zijn 

beschreven in het vorige hoofdstuk. Het is niet altijd duidelijk of afzonderlijke sporen of 

sporenclusters samen te voegen zijn tot één vindplaats. Hieronder wordt per deelgebied 

aangegeven welke (mogelijke) vindplaatsen er aanwezig zijn. 

21 www.nationaalpark.nl 



Vindplaats A, deelgebied 1, proefsleuf 9: nederzetting uit de Romeinse Tijd 

Vindplaats B, deelgebied 1, proefsleuven 14, 17 en 18: mogelijke nederzetting Bronstijd- 

IJzertijd 

Vindplaats C, deelgebied 2, proefsleuven 7 en 8: nederzetting IJzertijd-Romeinse Tijd 

Vindplaats D, deelgebied 2, proefsleuf 7: nederzetting Middeleeuwen 

Vindplaats E, deelgebied 3, proefsleuf 6: nederzetting Romeinse Tijd-Middeleeuwen 

Vindplaats F, deelgebied 5, proefsleuven 20 en 21: mogelijke nederzetting Middeleeuwen 

Vindplaats G, deelgebied 6, proefsleuven 1 en 2: nederzetting Middeleeuwen 

Deze vindplaatsen worden in het volgende hoofdstuk afzonderlijk gewaardeerd. 

- Hoe is het gesteld met de gaafheid, zowel in horizontale als in verticale zin, en met de 

conserveringsgraad van het bodemarchief ter plaatse? 

Op de al eerder genoemde verstoring in proefsleuf 10 en 12 na, en enkele diepploegsporen 

in onder andere sleuf 3 en 21, is de bodemopbouw in het onderzoeksgebied intact. De 

sporen uit de Middeleeuwen en de periode daarvoor zijn door het esdek goed afgedekt en 

beschermd. De conservering van steen en aardewerk is goed te noemen, botmateriaal en 

organische resten zijn niet aangetroffen. Deze laatste kunnen nog aanwezig zijn in diepe 

sporen, zoals de waterputten in deelgebied 6 en proefsleuf 7. 

- Hoe dragen de fysisch geografische gegevens uit dit onderzoek bij aan het bestaande 

beeld van de bodemopbouw op de Usseler Es? 

De fysisch geografische gegevens uit het aanvullende onderzoek komen vrijwel geheel 

overeen met die uit de voorafgaande onderzoeken. Enigszins verrassend was de 

aanwezigheid van een E-horizont in proefsleuf 2. Dit geeft aan dat voorafgaand aan 

ingrijpende agrarische activiteiten de bodem aanzienlijk moet zijn opgehoogd. In de overige 

sleuven is de E-horizont (en vaak ook de B-horizont) in de akkerlaag opgenomen. 

Afb. 23: de E-horizont in proefsleuf 2. 

- Wat is de aard, omvang en kwaliteit van de archeologische sporen en sporenclusters? 

Deze vraag wordt per vindplaats beantwoord. 

Vindplaats A maakt deel uit van een nederzetting uit de Romeinse Tijd. Behalve enkele 

paalsporen van een niet herkenbare structuur gaat het hierbij om een hutkom en een 

waterput. De totale omvang van de vindplaats is onbekend, hoewel de omliggende 

proefsleuven geen duidelijke sporen uit dezelfde periode bevatten. De kwaliteit van de 

vindplaats is goed, de sporen zijn nog goed intact en onverstoord. 

Vindplaats B is een mogelijke nederzetting uit de Bronstijd/IJzertijd. De datering van deze 

mogelijke nederzetting is afgeleid van het gebouw dat in proefsleuf 17 is aangetroffen. 

Gezien de afmetingen, plaatsing van de palen en de grootte van de sporen is het een 

gebouw van het type Elp of Hijken. 22 De datering van dit gebouwtype ligt tussen 1200 en 

250 voor Chr. Opvallend aan dit gebouw is dat de binnenstijlen dichter op elkaar staan als 

de wandpalen. Dit is onder andere ook het geval met de boerderijen van het type Elp die 

aangetroffen zijn in Emmerhout (gebouw 1, 7) en Elp (gebouw 7, 12). Deze opvallende 

plaatsing komt soms nog voor bij het type Hijken. 23 

De omvang van de vindplaats is onbekend, vooralsnog wordt er rekening mee gehouden 

dat de haardkuilen uit sleuf 14 en 18 tot dit cluster behoren. De kwaliteit is goed, zelfs de 

relatief ondiepe paalsporen die tot het huis behoren zijn bewaard gebleven. 

22 Huijts 1992. 

23 Zie ook huis 22 in Dalfsen, Blom/Wyns/Van der Velde 2006. 



Vindplaats C bestaat uit twee spiekers en een palencluster, vermoedelijk uit de IJzertijd of 

Romeinse Tijd. Deze datering is gebaseerd op de aanwezigheid van beide spiekers. De 

omvang van deze vindplaats is onbekend. Het is zelfs mogelijk dat het om twee 

vindplaatsen gaat, de afstand tussen beide proefsleuven is ruim 90 meter. De sporen zijn 

goed leesbaar en niet verstoord door latere activiteiten. 

Vindplaats D bestaat uit een enkele waterput in sleuf 7. Deze waterput is in de 

Middeleeuwen te plaatsen wegens het voorkomen van een paar scherven 

kogelpotaardewerk, gevonden bij de aanleg van het vlak. Het is hoogt onwaarschijnlijk dat 

een waterput uit die periode solitair in het landschap ligt, zodat bewoningsporen vrijwel 

zeker in de onmiddellijke omgeving zullen liggen. De waterput is in goede staat en 

potentieel interessant vanwege de kans op organische resten. De lage ligging in het terrein 

heeft gezorgd voor een natte omgeving, zodat de aanwezige organische resten goed 

bewaard zijn gebleven. 

Vindplaats E bestaat uit een niet nader gedateerde hutkom. Hutkommen komen doorgaans 

voor in de Romeinse Tijd en Vroege Middeleeuwen. Bij gebrek aan andere sporen is deze 

vindplaats niet te begrenzen. Net als bij waterputten het geval is komen hutkommen ook 

niet solitair in het landschap voor. De hutkom is verder goed geconserveerd. 

Vindplaats F bevat twee soorten structuren, perceelscheidingen en grote kuilen. Het 

vondstmateriaal geeft aan dat beide uit de Middeleeuwen stammen. De perceelscheidingen 

strekken zich over een lange afstand uit, die in proefsleuf 20 zelfs over de volledige lengte 

van de sleuf, bijna 100 meter. De scheiding in sleuf 21 is wat slechter geconserveerd en 

over een lengte van bijna 30 meter zichtbaar. De grote kuilen bevinden zich in het oosten 

van de sleuven en worden in sleuf 21 oversneden door esgreppels. De conservering van de 

sporen is in sleuf 21 duidelijk slechter dan in sleuf 20. 

Vindplaats G bevat een Middeleeuwse nederzetting. Beide proefsleuven zitten vol 

bewoningssporen uit deze periode. Herkenbaar zijn tenminste drie delen van boerderijen. 

Gebouw 1 in sleuf 1 is duidelijk herkenbaar als een type Gasselte B. 24 Kenmerkend zijn de 

bootvorm en de vrij forse gebintpalen. Dit type gebouw komt voor in de periode 900-1300. 

Gebouw 2, met dezelfde oriëntatie, is anders van opbouw. Opvallend hier zijn de relatief 

kleine gebintpalen, in combinatie met grotere paalkuilen op de plaats van de wand. Een 

huistype dat in aanmerking kan komen is Odoorn C. Dit type komt voor tussen 700 en 900. 

Een probleem hierbij is echter dat de vindplaats geen vondsten uit deze periode heeft 

opgeleverd. Indien dit gebouw het oudste gebouw ter plaatse is, is de kans dat er 

vondstmateriaal in de (paal)sporen terecht komt relatief klein. Het ontbreken van vondsten 

is dan ook geen reden om een datering in de Vroege Middeleeuwen uit te sluiten. Het derde 

gebouw is herkend in sleuf 2. Het betreft de lange, iets gebogen zijde van een huis. Deze 

zijde bestaat uit twee vrijwel evenwijdige rijen relatief kleine paalsporen. De afstand tussen 

beide rijen is circa 1 meter. De wand is waarschijnlijk onderdeel van een Gasselte B’-type 

huis (1100-1400), zoals dat onder andere is teruggevonden in Oud Leusden. 25 Hoewel 

Huijts dit gebouw in de 12 de eeuw plaatst, is het heel goed mogelijk dat dit gebouw jonger 

is. De overspanning tussen de gebinten bedraagt bijna 8 meter. In Zuid-Nederland wordt in 

de loop van de tijd de overspanning ook steeds groter, terwijl de gebintpalen zelf steeds 

minder fors worden. Dit is de laatste fase voordat men over gaat tot het bouwen op 

poeren. 26 De omvang van de nederzetting is onbekend, maar hangt mogelijk samen met de 

grootte van de dekzandrug waar hij op gelegen heeft. De sporen zijn goed bewaard 

gebleven dankzij de aanwezigheid van het bovenliggende esdek. 

24 

Waterbolk/Harsema 1979, Huijts 1992. 

25 

Huijts 1992, blz 184. 

26 

Hiddink 2005. 



- Wat is de datering van de archeologische vondsten en tot welke vondsttypen of 

vondstcategorieën behoren zij? 

Het vondstmateriaal bestaat uit natuursteen, vuursteen en keramiek. De datering varieert 

van Mesolithicum/Neolithicum tot Nieuwe Tijd. 

Het natuursteen is vooral afkomstig uit de Romeinse hutkom (spoor 213), een haardkuil 

(spoor 261) en een waterput (spoor 185). Vrijwel al dit natuursteen is verder niet bewerkt. 

Uit de hutkom stamt een fragment tefriet, afkomstig van een maalsteen en uit de waterput 

komt een mogelijk fragment van een zandstenen ligger. Tefriet is eveneens aangetroffen in 

de Middeleeuwse nederzetting van vindplaats G. 

Zoals al eerder vermeld is het merendeel van het aangetroffen vuursteen niet bewerkt. 

Daarnaast zijn er drie afslagen, twee klingen, twee kernen, één getand en één gekerfd 

werktuig aangetroffen. Van het getande werktuig en één van de kernen kan gezegd worden 

dat ze uit het Mesolithicum/Neolithicum stammen. Het meeste vuursteen is gevonden bij de 

aanleg van het vlak. Slechts de hutkom leverde enkele bewerkte stukken vuursteen op. 

Zowel het getande als het gekerfde werktuig komen uit de hutkom, naast een afslag en een 

kern. Gezien het verschil in ouderdom tussen het vuursteen en de hutkom kan 

geconcludeerd worden dat de hutkom als artefact-trap gefungeerd heeft. 

Het keramische materiaal dateert voornamelijk uit de Romeinse Tijd en de Middeleeuwen. 

Het oudst aanwezige aardewerk stamt uit de Bronstijd. In werkput 6 is bij de aanleg van het 

vlak een aardewerken oortje uit deze periode gevonden. Dit oortje betreft een zogenaamd 

plugoor en is ongeveer 5 cm lang en 2,5 cm in doorsnede. Op de bovenzijde en aan één 

zijkant is dit oortje versierd met ondiepe nagelindrukken. De magering bestaat uit grof zand 

in combinatie met granietgruis. 

Het is vrij lastig om het handgevormde aardewerk toe te wijzen aan de IJzertijd of de 

Romeinse Tijd. Een enkel randfragment met vingertopindrukken boven op de rand stamt uit 

de IJzertijd, terwijl scherven met een uitgesproken organische magering vrijwel zeker uit de 

Romeinse Tijd stammen. Het aardewerk uit de Romeinse Tijd wordt verder uitgedreid 

beschreven in het vorige hoofdstuk. 

Het Middeleeuwse aardewerk komt vooral uit de periode 1050-1250 (LMEA), ook wel Volle 

Middeleeuwen genaamd. Het gaat voornamelijk om handgevormd kogelpotaardewerk, met 

daarnaast nog een enkel scherfje importaardewerk uit Mayen en Pingsdorf. Dit beeld is 

normaal voor de regio. 27 

Uit de Nieuwe tijd komen enkele scherven steengoed en rood- en witbakkend aardewerk. 

Deze zullen met de bemesting op de akker zijn terecht gekomen. 

- Wat is de datering van de sporen? 

De ouderdom van de sporen varieert van (mogelijk) Bronstijd tot Nieuwe tijd. De oudste 

sporen zijn die van het gebouw op vindplaats B. Dit gebouw stamt mogelijk uit de Late 

Bronstijd. Veel sporen zijn niet goed dateerbaar vanwege het ontbreken van 

vondstmateriaal. Zo kunnen de sporen op vindplaats B uit de Bronstijd komen, maar ook de 

IJzertijd. De sporen op vindplaats C stammen of uit de IJzertijd of de Romeinse Tijd, die op 

vindplaats E uit de Romeinse Tijd of de Middeleeuwen. De sporen op de vindplaatsen D, F 

en G stammen in ieder geval uit de Middeleeuwen. Over het hele terrein verspreid zijn een 

klein aantal sporen uit de Nieuwe tijd aanwezig. 

- Wat is de conserveringsgraad van sporen en verschillende materiaalcategorieën, inclusief 

eventueel aanwezig archeobotanisch en zoölogisch materiaal? 

De conservering van de sporen is doorgaans goed, op een aantal plaatsen worden oudere 

sporen oversneden door sporen van jongere datum. Er zijn nauwelijks recente verstoringen 

aanwezig. Waar deze wel aanwezig zijn wordt niet de indruk gewekt dat er archeologische 

27 Kooi 1995 



sporen verdwenen zijn. Archeobotanisch en zoölogisch materiaal is niet als zodanig 

herkenbaar aangetroffen. Wel zijn er een aantal monsters genomen, onder andere uit de 

waterput van vindplaats A, waarin zich mogelijk organische resten bevinden. Bij het bepalen 

van de aard van de mogelijke waterputten van vindplaats G lijkt er met de grondboor een 

aantal malen op hout te zijn gestoten. 

- Wat is de relatie tussen de vindplaatsen en het landschap? 

Er is een duidelijke relatie tussen de ouderdom van de vindplaatsen en het landschap. De 

oudste vindplaatsen liggen op de hoogste punten in het landschap, de jongere vindplaatsen 

liggen relatief laag, echter niet zo laag dat ze last hebben van wateroverlast. 

- Wanneer en hoe worden lage en vochtige terreinelementen in gebruik genomen? Zijn hier 

verschillen in binnen de regio? 

De relatief lage terreindelen worden pas laat in gebruik genomen, tenminste voor zover 

waarneembaar. Vindplaats F ligt relatief laag, maar maakt wel gebruik van de aanwezige 

dekzandrug. De vondsten laten zien dat deze vindplaats uit het begin van de Late 

Middeleeuwen stamt. Deze uitbreiding naar de lagere delen is normaal in de regio. 28 

- Zijn er verschillen in de ontstaanswijze van essen? 

De essen in de verschillende onderzoeksgebieden lijken op dezelfde wijze ontstaan te zijn. 

Wel is er, net als tijdens het vooronderzoek, een duidelijk verschil in dikte van de 

verschillende essen waar te nemen, terwijl ook de onderliggende oude akkerlaag zeer 

verschillend van dikte is. Op een aantal plaatsen, zoals in de deelgebieden 3 en 4, is deze 

akkerlaag relatief dik. Dit lijkt samen te hangen met het feit dat deze gebieden op een 

relatief steile helling liggen, waardoor er transport van sediment naar de lagere delen 

plaatsvindt. In tijden dat de akker onbegroeid is zal door regenval grond weggespoeld 

worden van de top van de moreneheuvel en deze grond zal lager op de helling worden 

afgezet. Tijdens het onderzoek was dit proces goed waarneembaar. In deelgebied 5 was 

daarentegen geen oorspronkelijke akkerlaag meer aanwezig, deze lijkt geheel in het esdek 

opgenomen. Het weinige vondstmateriaal doet vermoeden dat het esdek pas na de 

Middeleeuwen is ontstaan, wat overeenkomt met het gangbare beeld. 

- Zijn er tendensen in locatiekeuze van nederzettingen en grafvelden? Welke 

vestigingsfactoren spelen een rol? Welke factoren liggen ten grondslag aan het verlaten 

van het terrein? 

De locatie van de nederzettingen verschuift in de loop van de tijd, waarbij er telkens voor 

gezorgd wordt dat de vestigingslocatie geen last heeft van water. De oudste sporen zijn 

terug te vinden op de hoogste punten in het landschap, de jongste in de wat lagere delen. 

Het verlaten van de vindplaatsen is voor de Late Middeleeuwen terug te voeren op de 

uitbreiding van het landbouwareaal. De toenmalige bewoning heeft zich verplaatst naar de 

voor landbouw ongunstige gronden. 

Specifieke vragen 

Zone 6: 

- In welke periode is de aangetroffen nederzetting bewoond geweest? 

28 Van Doesburg 2007. 



Zowel het aangetroffen aardewerk als de gebouwplattegronden wijzen op een globale 

datering tussen 900 en 1300. Het is mogelijk dat de nederzetting al eerder in gebruik is 

geweest, vanaf 700. Dit wordt echter niet ondersteund door het vondstmateriaal. De 

samenstelling van het vondstmateriaal doet vermoeden dat het hoogtepunt van de 

nederzetting in de periode 11 de t/m 13 de eeuw gezocht moet worden. 

- Welke structuren zijn er te herkennen, en tot welke bewoningsfase behoren ze? 

Er zijn drie duidelijke gebouwen te herkennen. Gebouw 2 in sleuf 1 lijkt van het type Odoorn 

C te zijn. Dit type komt voor tussen 700 en 900. 29 Dit gebouw is hiermee het oudst herkende 

van de nederzetting. Gebouw 2 in sleuf 1 is van het type Gasselte B en komt voor tussen 

900 en 1300. Gebouw 3 in sleuf 2 hoort tot het type Gasselte B’. Dit type komt voor van 1100 

tot 1400, maar gezien de lay-out van de sporen lijkt een datering in de 12 de of 13 de eeuw voor 

de hand te liggen. Het is niet duidelijk of gebouw 1 en 3 gelijktijdig zijn of elkaar opvolgen. 

Het aanwezige vondstmateriaal geeft hierover geen uitsluitsel. 

- Is er sprake van bewoningscontinuïteit? Hoe ontwikkelen nederzettingen en de inrichting 

van het landschap zich? 

Er lijkt sprake van bewoningscontinuïteit op de nederzetting. De oudste huisplattegrond van 

een type dat al vanaf 700 voorkomt, de jongste loopt door tot 1400. Het vondstmateriaal 

komt uit de periode 900 tot 1300. Er zijn in ieder geval geen duidelijke hiaten. Het ligt voor de 

hand dat in de Late Middeleeuwen de bewoning verschoven is naar de rand van de es. 

Langs de Harberinksweg zijn nu nog bewoningsclusters aanwezig. Opvallend is het 

toponiem Nyhuis, gelegen direct ten zuidwesten van de Middeleeuwse nederzetting. De 

verschuiving van bewoning ten behoeve van de landbouw is al eerder ter sprake gekomen. 

- Wat is de oorsprong en ontwikkeling van de Middeleeuwse kern(en)? Wat is de relatie 

tussen de kern en het ommeland? 

Er zijn tijdens het onderzoek van het ADC aanwijzingen gevonden voor bewoning in de 

Vroege Middeleeuwen. 30 Of de bij dit onderzoek aangetroffen bewoning uit de Late 

Middeleeuwen hier uit voortkomt is niet met zekerheid te zeggen. Het lijkt er wel sterk op dat 

de opgegraven bewoning in de loop van de tijd is verschoven naar de rand van het 

escomplex. De bewoning vormde losse clusters van enkele boerderijen, zonder uit te groeien 

tot echte dorpen. De hogere delen van het landschap waren in gebruik als akker, de lagere 

als hooi- of weiland. 

- Hoe verhoudt deze vindplaats zich tot wat op basis van archeologische en historische 

gegevens bekend is betreffende Enschede en de ruimere regio? 

Deze vindplaats is kenmerkend voor deze regio. De verschuiving van bewoning van de 

hogere naar de wat lagere gronden in de loop van de tijd en de clustering tot kleine 

buurtschappen is normaal. 

- Wat is de typologie en vormontwikkeling van het aardewerk? Zijn er ‘gidsfossielen’? Is de 

ontwikkeling gelijkelijk verdeeld in de regio? In welke mate komen welke importen voor? Wat 

is hieruit af te leiden wat betreft sociaal-economische verhoudingen? 

Het aardewerk bestaat in hoge mate uit kogelpotaardewerk. Dit type aardewerk is lange tijd 

in gebruik en waarschijnlijk regionaal aangemaakt. De hoeveelheid aardewerk laat niet toe 

een typologie of vormontwikkeling te destilleren. Het importaardewerk bestaat uit een enkel 

29 Huijts 1992 

30 Kenemans 2005 



fragment Pingsdorf, Mayen en proto-steengoed. Sociaal-economische verhoudingen zijn 

hieruit niet af te leiden. 

- In welke mate en hoe is de import beïnvloed door een elite? 

Deze vraag is niet te beantwoorden met de tijdens dit onderzoek vergaarde gegevens. 

- Zijn er aanwijzingen voor specifieke ambachten? Welke grondstoffen zijn verwerkt en waar 

kwamen deze vandaan? Welke producten en voor wie/welke markt zijn die producten 

gemaakt? 

Er zijn slechts weinig aanwijzingen voor ambachtelijke activiteiten. Het aangetroffen deel van 

een klappersteen wijst in de richting van ijzerproductie. Een andere aanwijzing voor 

ijzerproductie is de aanwezigheid van twee ijzerslakken. Deze zijn afkomstig uit sporen en 

zijn tijdens de aanleg van de proefsleuf verzameld. Het geringe aantal doet vermoeden dat 

deze ijzerproductie op enige afstand van de nederzetting heeft plaatsgevonden. 

- Wat is de technologische ontwikkeling? 


- Hoe ontwikkeling de landbouw zich, met welke producten? Hoe is de landbouw 

georganiseerd? Hoe is dit van invloed op de inrichting van nederzettingen? 




6 Waardering en aanbeveling 

De waardering van de onderzoeksterreinen wordt conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse 

Archeologie (KNA) uitgevoerd. Hierbij wordt naar verschillende zaken gekeken, zoals de 

gaafheid van de vindplaats, de conservering van de sporen en het vondstmateriaal, de 

zeldzaamheid van hetgeen is aangetroffen etc. 

6.1 Vindplaats A, deelgebied 1, proefsleuf 9: nederzetting uit de Romeinse Tijd. 

Archeologische waarderingstabel volgens KNA 3.1 

Waarden Criteria 

Scores 

Hoog Midden Laag 

Beleving 

Schoonheid Wordt niet gescoord 

Herinneringswaarde Wordt niet gescoord 

Fysieke kwaliteit 

Gaafheid 3 

Conservering 2 

Inhoudelijke kwaliteit Zeldzaamheid 2 

Informatiewaarde 3 

Ensemblewaarde 3 

Representativiteit N.v.t. 

1. Beleving 

De twee criteria die de KNA voor de belevingswaarde van een vindplaats stelt hebben vooral 

betrekking op zichtbare monumenten. Aangezien in het onderzoeksgebied slechts 

onzichtbare monumenten aanwezig zijn is op deze twee punten niet gescoord. 

2. Fysieke kwaliteit 

De fysieke kwaliteit van een vindplaats wordt door twee criteria bepaald: gaafheid en 

conservering. Door de aanwezigheid van een esdek zijn sporen en vondsten in de 

ondergrond goed beschermd. De gaafheid wordt daarom geclassificeerd als hoog. 

De conservering van de aangetroffen vondsten is te karakteriseren als gemiddeld. Slechts 

aardewerk en natuursteen zijn bewaard gebleven. 

3. Inhoudelijke criteria 

Waardering op inhoudelijke criteria bestaat uit vier subcriteria: zeldzaamheid, 

informatiewaarde, ensemblewaarde en representativiteit. De zeldzaamheid van de 

aangetroffen resten is gemiddeld. Sporen van hutkommen en waterputten worden in de regio 

regelmatig aangetroffen, evenals complete erven uit de Romeinse tijd. De informatiewaarde 

van de in het onderzoeksgebied aanwezige resten is hoog omdat ze nader inzicht kunnen 

geven in de opbouw van Romeinse erven in de regio. De aanwezige vondsten kunnen 

informatie geven over handelsbetrekkingen, status en ambachten. De sporen hebben 

daarom ook een relatieve hoge informatieve waarde op lokaal en regionaal niveau. De 

ensemblewaarde krijgt een hoge waardering omdat sprake is van een diachrone context. 

Bewoningssporen uit de Romeinse tijd zijn op de Usseler Es nog niet eerder aangetroffen en 

zorgen nu voor een doorlopende bewoningsgeschiedenis vanaf de late Bronstijd tot en met 

de late Middeleeuwen. Bovendien is wellicht sprake van een synchrone context door de 

aanwezigheid van vindplaats C (nederzetting IJzertijd-Romeinse tijd) en vindplaats E ( 

nederzetting Romeinse tijd-Middeleeuwen). De representativiteit van de vindplaats is nog 

niet duidelijk. 



6.2 Vindplaats B, deelgebied 1, proefsleuven 14, 17 en 18: mogelijke nederzetting 

Bronstijd-IJzertijd. 



Scores 


Beleving 




Gaafheid 3 






1. Beleving 













aangetroffen resten is gemiddeld. Sporen van haarden en gebouwen uit de Bronstijd/IJzertijd 

worden in de regio vaker aangetroffen. De informatiewaarde van de in het onderzoeksgebied 

aanwezige resten is hoog omdat ze nader inzicht kunnen geven in de opbouw van erven uit 

de Bronstijd/IJzertijd in de regio. De ensemblewaarde krijgt een gemiddelde waardering 

aangezien sprake is van een diachrone context op de Usseler Es, met bewoningssporen 

vanaf de late Bronstijd tot en met de late Middeleeuwen. 

De representativiteit van de vindplaats is niet duidelijk. 

6.3 Vindplaats C, deelgebied 2, proefsleuven 7 en 8: nederzetting IJzertijd- 

Romeinse Tijd. 



Scores 


Beleving 



Fysieke kwaliteit Gaafheid 3 



Inhoudelijke kwaliteit 


Zeldzaamheid 1 




1. Beleving 













aangetroffen resten is laag. Sporen van spiekers worden in de regio regelmatig aangetroffen. 

De informatiewaarde van de in het onderzoeksgebied aanwezige resten is gemiddeld omdat 

ze nader inzicht kunnen geven in de opbouw van Romeinse erven in de regio. De 

ensemblewaarde krijgt een hoge waardering omdat sprake is van een diachrone context. 

Bewoningssporen uit de Romeinse tijd zijn op de Usseler Es nog niet eerder aangetroffen en 

zorgen nu voor een doorlopende bewoningsgeschiedenis vanaf de late Bronstijd tot en met 

de late Middeleeuwen. Bovendien is wellicht sprake van een synchrone context door de 

aanwezigheid van vindplaats A (nederzetting Romeinse tijd) en vindplaats E ( nederzetting 

Romeinse tijd-Middeleeuwen). 

De representativiteit van de vindplaats is nog niet duidelijk. 

6.4 Vindplaats D, deelgebied 2, proefsleuf 7: nederzetting Middeleeuwen. 



Scores 


Beleving 




Gaafheid 3 








1. Beleving 








De conservering van de aangetroffen vondsten is te karakteriseren als hoog. In waterputten 

is de kans op het aantreffen van organische resten doorgaans erg hoog. Deze waterput ligt 

bovendien in een relatief vochtige zone. 




aangetroffen resten is laag. Waterputten uit de Middeleeuwen worden in de regio regelmatig 

aangetroffen. De informatiewaarde van de in het onderzoeksgebied aanwezige resten is 

hoog omdat ze mogelijk inzicht geven in de Middeleeuwse voedseleconomie. De 

ensemblewaarde krijgt een hoge waardering omdat de waterput waarschijnlijk deel uitmaakt 

van een erf. Bovendien is sprake van een diachrone context aangezien op de Usseler Es 

bewoningssporen zijn aangetroffen vanaf de late Bronstijd tot en met de late Middeleeuwen. 

Eventueel is zelfs sprake van een synchrone context door de aanwezigheid van vindplaats E 

(nederzetting Romeinse tijd/Middeleeuwen). 


6.5 Vindplaats E, deelgebied 3, proefsleuf 6: nederzetting Romeinse 

Tijd/Middeleeuwen. 



Scores 


Beleving 




Gaafheid 3 

Conservering N.v.t. 





1. Beleving 










Conservering is door het totaal ontbreken van vondsten niet aan de orde. 




aangetroffen resten is laag. Hutkommen worden in de regio regelmatig aangetroffen. De 

informatiewaarde van de in het onderzoeksgebied aanwezige resten is gemiddeld omdat 

hutkommen inzicht kunnen geven in ambachtelijke activiteiten in de Romeinse tijd en 

Middeleeuwen. De ensemblewaarde krijgt een hoge waardering omdat hutkommen 

doorgaans deel uitmaken van een erf. Bovendien is sprake van een diachrone context 

aangezien op de Usseler Es bewoningssporen zijn aangetroffen vanaf de late Bronstijd tot 

en met de late Middeleeuwen. Vermoedelijk is zelfs sprake van een synchrone context hetzij 

door de aanwezigheid van vindplaats A (nederzetting Romeinse tijd) hetzij door de 

aanwezigheid van vindplaats D (nederzetting Romeinse tijd/Middeleeuwen). 


6.6 Vindplaats F, deelgebied 5, proefsleuven 20 en 21: mogelijke nederzetting 

Middeleeuwen. 



Scores 


Beleving 




Gaafheid 3 





Representativiteit 3 

1. Beleving 







ondergrond goed beschermd. De gaafheid wordt daarom geclassificeerd als hoog. De 

conservering van de aangetroffen vondsten is te karakteriseren als gemiddeld. Slechts 







aangetroffen resten is laag. Perceelsscheidingen en kuilen uit de Middeleeuwen worden wel 

vaker aangetroffen. De informatiewaarde van de in het onderzoeksgebied aanwezige resten 

is laag omdat de aanwezige verkaveling ook terug te vinden is op historische kaarten. 

Bovendien komen perceelsgrenzen overal voor, zonder dat daar bewoning in de buurt hoeft 

te zijn. De ensemblewaarde krijgt een gemiddelde waardering sprake is van een diachrone 

context aangezien op de Usseler Es bewoningssporen zijn aangetroffen vanaf de late 

Bronstijd tot en met de late Middeleeuwen. Vermoedelijk is zelfs sprake van een synchrone 

context hetzij door de aanwezigheid van vindplaats G (nederzetting Middeleeuwen). De 

representativiteit van de vindplaats is scoort hoog, dergelijke grenzen zijn typerend voor 

onder andere de Late Middeleeuwen. 

6.7 Vindplaats G, deelgebied 6, proefsleuven 1 en 2: nederzetting Middeleeuwen. 



Scores 


Beleving 




Gaafheid 3 





Representativiteit 3 

1. Beleving 







ondergrond goed beschermd. De gaafheid wordt daarom geclassificeerd als hoog. De 

conservering van de aangetroffen vondsten is te karakteriseren als gemiddeld. Slechts 





aangetroffen resten is gemiddeld. Huisplattegronden uit de Middeleeuwen worden wel vaker 

aangetroffen. De kans om een hele nederzetting op te kunnen graven is echter wat kleiner. 

De informatiewaarde van de in het onderzoeksgebied aanwezige resten is hoog omdat de 

aanwezige nederzetting tevens de voorloper is van de huidige bebouwing aan de 

Harberinksweg. Eventuele verschuivingen in locatiekeuze, huistype en economie zijn 

hierdoor zichtbaar te maken. De ensemblewaarde krijgt een hoge waardering omdat er naast 



huisplattegronden en waterputten ook off-site verschijnselen, zoals greppels, aanwezig zijn. 

Bovendien is sprake van een diachrone context aangezien op de Usseler Es 

bewoningssporen zijn aangetroffen vanaf de late Bronstijd tot en met de late Middeleeuwen. 

Vermoedelijk is zelfs sprake van een synchrone context hetzij door de aanwezigheid van 

vindplaats F (mogelijke nederzetting Middeleeuwen). 

De representativiteit van de vindplaats is scoort hoog, omdat dergelijke kleine groepjes 

huizen kenmerkend is voor de Late Middeleeuwen en Nieuwe tijd in de regio. 



7 Literatuur 

Bouwmeester, H.M.P., 2000: Eme in de Romeinse en Frankische tijd. Archeologisch 

onderzoek naar de nederzetting en het grafveld op de terreinen van het Laaksche veld en de 

Laaksche tuin in de Ooyerhoek, gemeente Zutphen, BAAC-rapport 98.045, Deventer. 

Blom, E/S. Wyns/H. van der Velde, 2006: Dalfsen ‘De Gender Marke’,. Sporen van bewoning 

uit de ijzertijd, Romeinse tijd en middeleeuwen op een dekzandrug langs de Overijsselse 

Vecht, ADC ArcheoProjecten rapport 766, Amersfoort. 

Breimer, J., 2007: Archeologiebeleid Gemeente Enschede (concept), Woerden, 

Doesburg, J. van, et al., 2007: Essen in zicht. Essen en plaggendekken in Nederland: 

onderzoek en beleid, Amersfoort. 

Es, W.A. van/A.D.Verlinde, 1977: Overijssel in Roman and Early Medieval Times, BROB 23, 

Amersfoort. 

Hermsen, I., 2005: Bikkenrade. Aanvullend Archeologisch Onderzoek van een 

ijzerproducerende nederzetting uit de Midden- en Laat-Romeinse tijd op de ‘beter met bos’- 

locatie Bikkenrade, Archeologische Rapporten Zwolle 29, Zwolle. 

Hermsen, I., 2007: Een afdaling in het verleden. Archeologisch onderzoek van 

bewoningsresten uit de prehistorie en de Romeinse tijd op het terrein Colmsgate (gemeente 

Deventer, Rapportages Archeologie Deventer 19, Deventer. 

Hiddink, H.A., 2005: Opgravingen op het Rosveld bij Nederweert 1. Landschap en bewoning 

in de IJzertijd, Romeinse tijd en Middeleeuwen, ZAR22/1, Amsterdam. 

Huijts, C.S.T.J., 1992: De voor-historische boerderijbouw in Drenthe. Reconstructiemodellen 

van 1300 vóór tot 1300 na Chr., Arnhem. 

Isarin, R./F.E. Rijpma, 2006: Programma van Eisen Aanvullend Onderzoek Usseler Es – 

thema grafcultuur, Past2Present-ArcheoLogic Rapport Nr. 312a, Woerden. 

Kenemans, M.C., 2005: Enschede, Usseler Es: een waarderend proefsleuvenonderzoek, 

ADC ArcheoProjecten Rapport 413, Amersfoort. 

Kooi, P.B., 1994: Project Peelo. Het onderzoek in de jaren 1977, 1978 en 1979 op de es, in: 

Palaeohistoria 33/34, Rotterdam. 

Kooi, P.B., 1995: Het project Peelo: het onderzoek in de jaren 1981, 1982, 1986, 1987 en 

1988, in: Palaeohistoria 35/36, Rotterdam. 

Mittendorf, E., 2004: Kelders vol scherven. Onderzoek naar Keramiekcomplexen uit de 9 de tot 

de 12 de eeuw afkomstig uit de Polstraat te Deventer, Rapportages Archeologie Deventer 13, 

Deventer. 

Oudhof, J.W.M./J. Dijkstra/A.A.A.Verhoeven (red.), 2000: ‘Huis Malburg’ van spoor tot spoor. 

Een middeleeuwse nederzetting in Kerk-Avezaat, RAM 81, Amersfoort. 

Schorn, E.A., 2005: Plangebied Usseleres-Noord (Gemeente Enschede), Inventariserend 

archeologisch veldonderzoek karterende fase, BAAC-rapport 03.153, Deventer. 



Taayke, E., 1996: Die einheimische Keramik der nördlichen Niederlande, 600 v. Chr. bis 300 

n. Chr., BROB 42, Amersfoort. 

Uslar, R. von, 1938: Westgermanische bodenfunde des ersten bis dritten Jahrhunderts nach 

Christus aus Mitte- und Westdeutschland, Germanische Denkmäler der Frühzeit 3, Berlijn. 

Verhoeven, A.A.A., 1998: Middeleeuws gebruiksaardewerk in Nederland (8 ste -13 de eeuw), 

Amsterdam Archeological Studies 3, Amsterdam. 

Waterbolk, H.T./O.H. Harsema, 1979: Medieval farmsteads in Gasselte (Province of 

Drenthe), in: Palaeohistoria 21, Rotterdam. 

Wemerman, P.J.L., 2008: “Aardewerk’’ in: Almelo Indiëterrein, Archeologisch onderzoek, 

BAAC-rapport 06.401, Deventer. 

www.nationaalpark.nl (22-05-2008) 

www.watwaswaar.nl (15-05-2008) 


470400 

470200 

470000 

469800 

469600 

469400 

5 

253900 

Vindplaats F 

20 

21 

253900 

Nyhuis 

254100 

254100 

Enschede Usseler es (A-07.398) 

Overzichtskaart vindplaatsen 

Vindplaatsen 

Vindplaats G 

Proefsleuven met putnummers 

1 

4 

2 

3 

19 

254300 

Vindplaats A 

13 

Vindplaats B 

14 


N 

0 50 100 150 200 m 

254300 

16 

17 

9 

18 

10 

11 

12 

Uitsnede deelgebied 

Huidige topografie 

254500 

5 6 

Vindplaats D 

254500 

8 

Vindplaats E 

7 

254700 

Vindplaats C 

254700 

470400 

470200 

470000 

469800 

469600 

469400

470 

469 

Enschede 

254 

253 254 255 

onderzoeksdeelgebied 

N 

255 

0 1km 

beeldrecht : Topografische Dienst, Emmen 

471 

470 

469

470400 

470200 

470000 

469800 

469600 

469400 

5 

253900 

uitsnede deelgebied 5 

20 

21 

253900 

254100 

254100 


254300 

254300 

Puttenplan met contouren uitsnedes voor de alle sporenkaarten 

Proefsleuven met putnummers 

Uitsnede deelgebied 

Huidige topografie 


1 

4 

2 

3 


uitsnede deelgebied 1 - zuid 

19 


14 

N 

13 

16 

17 

18 

0 50 100 150 200 m 

254500 

uitsnede deelgebied 1 - noord 

10 

9 

11 

12 


5 6 

254500 


8 

7 

254700 

254700 

470400 

470200 

470000 

469800 

469600 

469400

470075 

470050 

470025 

254375 

Vindplaats A 

254375 

Proefsleuf 9 

220 

219 

218 

218 

213 

214 

223 

211 

212 

213 



216 

217 

254400 

254400 

Proefsleuf 10 

Proefsleuf 12 

254425 

254425 

Proefsleuf 11 

263 

254450 

254450 

254475 


Alle-sporenkaart 

Deelgebied 1- noord - Vindplaats A 

paalkuilen 

kuil 

waterput 

greppels 

hutkom 

haardkuil 

natuurlijke verstoring 

ploegsporen 

natuurlijke ondergrond 

recente verstoring 

254475 

N 

0 10 20 m 

254500 

254500 

470075 

470050 

470025

254175 

469900 

469875 

469850 

469825 

469800 

469775 

469750 

254175 

254200 

254200 

254225 

254225 

254250 

Proefsleuf 19 

254250 

254275 

254275 

269 

254300 

Vindplaats B 

Proefsleuf 15 

254300 

Proefsleuf 14 

236 

235 

234 

239 

233 

237 

239 

239 

Proefsleuf 16 

240 

254325 

Proefsleuf 13 

231 

225 

226 

227 

228 

230 

229 

Proefsleuf 17 

254325 

Proefsleuf 18 

259 

258 254253 

256 

252 

249245 

248250 

242 247243 

241 251 

260 

261 

254350 

262 

262 

254350 

254375 

254375 

254400 

254400 

254425 

254425 

254450 



Deelgebied 1- zuid - Vindplaats B 

paalkuilen 

kuil 

waterput 

greppels 

hutkom 

haardkuil 


ploegsporen 



N 

0 20 40 m 

254450 

469900 

469875 

469850 

469825 

469800 

469775 

469750

Enschede, Usseler es, 

proefsleuf 17 

gebouwspoor 

mogelijk gebouwspoor 

overig spoor 

249 

242 

241 

244 

259 

258 

245 

246 

241 

257 

256 

spoornummer 

247 

248 

gebouwreconstructie 

255 

254 

250 

243 

252 

251 

0 

253 

260 

5m


proefsleuf 9 

spoor 

natuurlijk spoor 

waterput 

natuursteen 

hutkom spoornummer 

220 

68 

219 

220 

218 

54, 59 

231 

216 

213 

217 

68 

214 

60 223 


224 

232 

0 

53 

212 

vondstnummer 

211 

5m

vnr 62 

vnr 62 

vnr 65 

0 5 cm

vnr 53 

vnr 62 

vnr 65 

vnr 65 

vnr 62 

vnr 62 

vnr 65 

vnr 62 

vnr 65 

0 5 cm 

vnr 62

469950 

469925 

469900 

469875 

469850 

469825 

254550 

254550 

190 

191 

192 

193 

194195 

254575 

Proefsleuf 8 

254575 

Vindplaats D 

196 

198 201 

200 

197 

199 

254600 

254600 

254625 

254625 

206 

203 

207 

202 

205 

204 

209 

208 

Proefsleuf 7 

210 

268 

267 

254650 

254650 

254675 

254675 

185 

185 

187 

189 

186 

188 

254700 

Vindplaats C 

254700 

254725 

254725 

254750 



Deelgebied 2 - Vindplaatsen C en D 

paalkuilen 

kuil 

waterput 

greppels 

hutkom 

haardkuil 


ploegsporen 



N 

0 20 40 m 

254750 

469950 

469925 

469900 

469875 

469850 

469825

469700 

469675 

469650 

469625 

181 

254450 



Deelgebied 3 - Vindplaats E 

paalkuilen 

kuil 

waterput 

greppels 

hutkom 

haardkuil 


ploegsporen 



Proefsleuf 5 

N 

0 10 20 m 

254450 

183 

254475 

254475 

254500 

Proefsleuf 6 

180 

254500 

254525 

Vindplaats E 

184 

254525 

254550 

254550 

254575 

469700 

469675 

469650 

469625 

254575

469900 

469875 

469850 

469825 

270 

253875 

Proefsleuf 20 

Proefsleuf 21 

319 

253875 

281 

273 

272 

279 

318 

281 

274 278 

275 

276 

277 

320 

280 

283 284 

253900 

282 

253900 

280 

285 

286 

321 

287 

288289 

290 

291 

325 

323 

292 

253925 

322 

280 

301 302 

294 

295280296 

280299 

280298 

297 

300 

293 

324 

253925 

326 

327 

303 

328 

304 

306 

305 

329 

307 

330 

253950 

308 

332 

331 

333 

334 

309 

311 

310 

335 

336 

312 

Vindplaats F 

253950 

313 

337 

314 


316 

317 

342 

320 320 

345 347 348 

320 343 344 

345 

320 

320 

340 

341 

320 

320 320 

339 

346 

338 

338 338 

338 

253975 



Deelgebied 5 - Vindplaats F 

paalkuilen 

kuil 

waterput 

greppels 

hutkom 

haardkuil 


ploegsporen 



253975 

N 

254000 

0 10 20 m 

254000 

469900 

469875 

469850 

469825

44 

43 

2 

222 

51 

84 

93 

103 

140 

5 

35 

30 

32 

20 

178 

96 

54 

64 

76 

109 

52 

67 

133 

113 

34 

141 

154 


149 

87 

27 

62 

46 

167 

11 


80 

31 

57 

47 


160 

169 

23 


41 

33 

146 

178 

38 

129 

72 

1 

16 

42 

138 

25 

221 

4 

75 

148 

139 

24 

18 

147 

110 

123 

136 

161 

9 

50 


63 

8 


135 

131 

3 

12 

166 


6 

102 

21 

56 

137 

36 

57 

7 

59 

121 

112 

100 

75 

124 

49 

26 

130 

81 

61 

128 

94 

106 

145 

14 

162 

164 

85 

84 

105 

19 

172 


99 

77 

56 

144 

119 

97 

132 

82 

39 

130 

68 

45 

73 

104 

172 

89 

111 

98 

163 

99 


91 

37 

92 

165 

78 

74 

175 

122 

28 

168 

125 

29 

134 

88 

70 

120 

69 

108 

130 

101 

126 

58 

170 

174 

177 

79 

86 

118 

65 

161 

114 

40 

22 

160 

144 

95 

13 

10 

171 

66 

143 

148 

127 

164 


173 

60 

17 


48 

55 

117 

144 


148 


254075 

254075 

254100 

254100 

254125 

254125 

254150 


254175 

254175 

254200 

254200 

470225 

470225 

470250 

470250 

470275 

470275 

470300 

470300 



Deelgebied 6 - Vindplaats G 

0 10 20 m 

N 

paalkuilen 

kuil 

waterput 

greppels 

hutkom 

haardkuil 


ploegsporen 



Proefsleuf 1 

Proefsleuf 2 

Vindplaats G

469725 

469700 

469675 

469650 

254125 



Deelgebied 4 

paalkuilen 

kuil 

waterput 

greppels 

hutkom 

haardkuil 


ploegsporen 



Proefsleuf 4 

N 

0 10 20 m 

254125 

264 



266 

265 

Proefsleuf 3 

254175 

254175 

254200 

254200 

179 

254225 

254225 

254250 

469725 

469700 

469675 

469650 

254250

37 

36 

10 38 

35 

34 

33 

31 


proefsleuf 1 

spoor gebouw 1 

32 

11 

26 

mogelijk spoor gebouw 1 

reconstructie gebouw 1 

30 

29 

28 

27 

25 

24 

22 

23 

21 

20 

19 

18 

spoor gebouw 2 

17 


0 

14 

16 

mogelijk spoor gebouw 2 

reconstructie gebouw 2 

13 

12 

10 11 

9 


10 

8 

7 

6 

4 

5 

spoornummer 

vondstnummer 

2 

10m 

3

104 

23 

102 

99 

98 

100 

101 

97 

103 

22 21 

93 

20 


proefsleuf 2 

gebouwspoor 

overig spoor 

96 

27 

94 

95 

reconstructie gebouw 

88 

89 

160 

84 

21 

91 

19 

87 

92 

349 

84 

86 

85 

waterput 

83 

spoornummer 

vondstnummer 

82 

81 

0 

174 

79 

78 

80 

77 

76 

75 

73 

72 

71 

74 

5m 

68 

69 

67

vnr 44 

0 5 cm

vnr 25 

0 5 cm

Enschede, Usseler Es 

Een archeologische begeleiding van een milieuonderzoek 

N. Huisman 

Foto’s en tekeningen: ADC ArcheoProjecten, tenzij anders vermeld 

Dit briefrapport is geautoriseerd door: 

D. Gerrets 

ADC rapport 1543 

ISBN 978-90-6836-533-7 

ADC ArcheoProjecten 

Postbus 1513 

3800 BM Amersfoort 

Tel 033 299 8181 

Fax 033 299 8180 

Email info@archeologie.nl

Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied 

Provincie: Overijssel 

Gemeente: Enschede 

Plaats: Enschede 

Toponiem: Usseler Es milieuonderzoek 

Kaartblad: 34F 

Coördinaten: 254.420-469.940 

Projectverantwoordelijke: N. Huisman 

Bevoegd gezag: Gemeente Enschede 

Deskundige namens het bevoegd gezag: P. Kloosterman (Archeologic Past2Present) 

ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer 

(CIS-code): 

28695 

ADC-projectcode: 4108597 

Complex en ABR codering: Onbekend 

Periode(n): Onbekend 

Geomorfologische context: Gestuwde grondmorene rug + dekzand 

Maximale diepte onderzoek: 90 cm -mv 

Uitvoering van het veldwerk: 20 en 21 mei 2008 

Beheer en plaats documentatie: Provinciaal Depot te Deventer 

470000 

N 

N 


Locatie van het onderzoeksgebied 

bron: Geodan 

0 

2500m 

2500m 

ENSCHEDE 

ENSCHEDE 

ENSCHEDE 

ENSCHEDE 

ENSCHEDE 

ENSCHEDE 

ENSCHEDE 

ADC ArcheoProjecten Rapport 1543 Enschede Usseler Es 

10000m 

260000 

1

Inleiding 

In opdracht van de Gemeente Enschede heeft ADC ArcheoProjecten op 20 en 21 mei 2008 een 

Archeologische Begeleiding (volgens protocol opgraven) uitgevoerd op de Usseler Es in Enschede. Het 

onderzoek is uitgevoerd door N. Huisman (veldarcheoloog). De directievoerder voor dit project was P. 

Kloosterman van Past 2 Present-Archeologic. De Archeologische Begeleiding behelsde het toezicht 

houden op het milieuonderzoek dat werd uitgevoerd door advies- en ingenieursbureau Witteveen+Bos. 

Het doel van dit onderzoek is het vaststellen van de mate van (asbest)vervuiling. Het onderzoek is 

uitgevoerd conform het Programma van Eisen (PvE). 1 

De documentatie wordt gedeponeerd in het 

Provinciaal depot te Deventer. 

Een Archeologische Begeleiding kan als volgt omschreven worden: een inventarisatie, karakterisering en 

documentatie van aan- en afwezigheid van archeologische waarden in een door een niet-archeologische 

bodemverstorende activiteit te verstoren gebied. Van de archeologische waarden wordt een 

karakterisering gegeven waarbij tenminste de volgende aspecten aan de orde zijn: periodeaanduiding, 

geologische context, aard (typering) en waarderingsaspecten. 

Op de Usseler Es zijn reeds enkele onderzoeken uitgevoerd waarbij nederzettingsresten uit de Bronstijd 

tot de Nieuwe Tijd volop zijn aangetroffen. Over de grafcultuur was (nagenoeg) niets bekend. In het 

Programma van Eisen (PvE) staat daarom het thema grafcultuur centraal. De volgende onderzoeksvragen 

zijn opgesteld voor het onderzoeksgebied: 

Algemeen: 

• Waar op de Usseler Es bevinden zich graven of grafvelden? 

Grafcultuur: 

De volgende ruimtelijke vragen zijn van toepassing op elke periode van het Neolithicum tot en met de 

Vroege Middeleeuwen. 

• Wat is de landschappelijke context van graven en/of grafvelden? 

• Waar zijn de graven of grafvelden ten opzichte van gelijktijdige nederzettingen en 

infrastructuur gesitueerd? 

• Wat is de relatie tussen de graven of grafvelden onderling? 

• Welke veranderingen treden op in relatie tot de voorgaande periode? 

Demografie en paleopathologie: 

Indien graven (crematies en/of inhumaties) zijn aangetroffen zal de volgende vraag beantwoord moeten 

worden: 

1 

• Is de kwaliteit van het skeletmateriaal voldoende om aanvullend fysisch antropologisch en 

paleopathologisch onderzoek uit te laten voeren? 

2008, PvE nummer: 525 


2

Methoden 

De archeologische begeleiding is uitgevoerd conform de KNA, 

versie 3.1. Uiteindelijk is een aanzienlijk deel van de geplande 

sleuven afgevallen doordat er geen betredingstoestemming was. 

De sleuven van contour 2, 3, 4 en 6 zijn vervangen door 

handgegraven gaten van 30 x 30 cm (zie overzicht). Met de 

schep werd gegraven tot ca. 40-50 cm en daarna werd met een 

handboor tot ca. 1 meter diepte geboord. Het zand werd meteen 

gezeefd (16 mm fractie). Het uitgraven van deze gaten is niet 

overal begeleid omdat de diepte niet toereikend was voor 

archeologisch onderzoek. Er zijn dan ook geen archeologische 

resten aangetroffen bij het graven van deze gaten. De 30 sleuven 

(op de blauwe lijnen, zie kaart) die de gedempte sloten moesten 

lokaliseren en onderzoeken zijn door het opkomende maïs niet 

aangelegd. 

Enkel in contour 8 zijn de 15 geplande sleuven ook daadwerkelijk aangelegd. Deze hadden een omvang 

van ca. 30 x 200 cm. De oriëntatie verschilde per put. Een 5,5 ton wegende kraan gooide het zand op een 

zeef, waar de overgebleven fractie werd onderzocht op asbest. De diepte van de sleuven varieerde van 

35 tot 90 cm – mv. De sleuven (en soms ook een deel van het profiel) zijn van bovenaf gefotografeerd. 

Van de profielen was geen informatie af te leiden. De omtrek van de sleuven is ingemeten met de 

robotical Total Station. De grond is met een metaaldetector onderzocht. 

Resultaten en conclusies 

In het onderzoeksgebied zijn tijdens dit onderzoek geen archeologische resten aangetroffen. Door de 

gering diepte was de archeologische laag in de meeste gevallen nog niet bereikt. Doordat de sleuven zo 

klein zijn kon er ook geen goed overzicht worden verkregen van eventueel aanwezige sporen. Er zijn 

geen aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van crematie- of inhumatiegraven. Bovenstaande 

onderzoeksvragen die in het Programma van Eisen zijn gesteld, kunnen dus niet worden beantwoord. 

Het asbestonderzoek zal in de toekomst alleen nog worden uitgevoerd door middel van 30x30 cm gaten 

en boringen. Het archeologisch begeleiden hiervan wordt niet noodzakelijk geacht. De gedempte sloten 

spoort het milieubedrijf nu mogelijk op met behulp van de resultaten van het archeologisch onderzoek 

dat daar tot nu toe heeft plaats gevonden. 


3


469800 470100 470400 

N 

0 

100m 

253500 253800 254100 254400 254700 

Enschede - Usseler Es, begeleiding milieuonderzoek 

Topografische kaart met locaties milieuonderzoek 

Legenda 

4 

Sleuven 30x200 cm 

6 

Erven met 30x30 cm gaten 

3 

1 

2 

Contournummers zoals genoemd in het PvE 

8 

NH 22-05-2008 

4

ArcheoLogic 

Notitie 394

ARCHEOLOGIC NOTITIE 394 

BESTEMMINGSPLAN USSELER ES TE ENSCHEDE: CONDITIE ARCHEOLOGIE 


De gemeente Enschede is thans bezig met het opstellen van het bestemmingsplan voor de Usseler Es 

te Enschede. In het kader daarvan heeft de gemeente Enschede ArcheoLogic gevraagd een tekst op 

te stellen voor de conditie archeologie. In deze notitie wordt een voorstel gedaan ten aanzien van 

archeologie voor de toelichting, voorschriften en bestemmingsplankaart van het bestemmingsplan. 

Toelichting 

Kader 

In 1992 is door het Rijk het Verdrag van Malta ondertekend, waarin de bescherming en het behoud 

van archeologische monumenten wordt nagestreefd. Als gevolg van de implementatie van het verdrag 

van Malta dient bij de nieuw ruimtelijk ontwikkelingen rekening te worden gehouden met de belangen 

van het archeologisch erfgoed. 

Sinds september 2007 is het Verdrag van Malta geïmplementeerd in de Wet op de Archeologische 

Monumentenzorg (Monumentenwet 1988). Deze wet wijst het bestemmingsplan aan als het centrale 

instrument voor de archeologische monumentenzorg. Daarmee wordt de zorgplicht voor het 

archeologisch erfgoed bij gemeenten gelegd. 

Op 28 januari 2008 heeft de raad van de gemeente Enschede haar archeologiebeleid vastgesteld. 

Hiermee heeft de gemeente haar eigen toetsings- en wegingskader bij bestemmingsplannen en 

vergunningverlening. De gemeente is bevoegd gezag voor het nemen van besluiten ten aanzien van 

de conditie archeologie. 

Uitgevoerd archeologisch onderzoek 

Tijdens de aanleg van de A35 in 1994 werd duidelijk dat er in het plangebied Usseler Es 

archeologische resten aanwezig waren, toen een grafveld uit de Midden-IJzertijd werd aangetroffen 1 . 

In 2004 is door BAAC bv gestart met het vaststellen van de archeologische waarden in het gehele 

plangebied. Het eerste onderzoek betrof een inventariserend archeologisch veldonderzoek, bestaand 

uit een bureauonderzoek, een oppervlaktekartering en een booronderzoek 2 . Uit dit onderzoek werd 

geconcludeerd dat in het plangebied concentraties van nederzettingssporen vanaf het Paleolithicum 

tot en met de Middeleeuwen konden worden verwacht. De conservering van deze (eventuele) sporen 

zou door de afdekking van het esdek goed zijn. 

Door ADC ArcheoProjecten is vervolgens in de winter van 2004/2005 een proefsleuvenonderzoek 

uitgevoerd 3 . Hierbij zijn nederzettingssporen aangetroffen waarvan de omvang per vindplaats niet 

precies kon worden vastgesteld: vindplaatsen uit meerdere perioden liggen over of door elkaar heen. 

Aan de hand van de bewoningssporen en het daarin en nabij aangetroffen aardewerk en natuursteen 

stelt ADC dat er sprake is van een vrijwel continue bewoning van de Late Bronstijd tot en met de Late 

1 

Buurman, J. & R. de Man, 1996: Enschede-Usseler Esch, in: A.D. Verlinde: Archeologische Kroniek van Overijssel over 1995, 

Overijsselse Historische Bedragen, Verslagen en mededelingen van de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en 

Geschiedenis, 143-144. 

2 

Schorn, E.A., 2004: Plangebied Usseleres-Noord (Gemeente Enschede). Inventariserend archeologisch veldonderzoek. 

Karterende fase, BAAC-rapport 03.153. 

3 

Kenemans, M.C, 2005: Enschede , Usseler Es: een waarderend proefsleuvenonderzoek, ADC ArcheoProjecten Rapport 413. 

ArcheoLogic Notitie 394 – Bestemmingsplan Usseler Es te Enschede: conditie archeologie 

1

Middeleeuwen. Gezien het vondstmateriaal lijkt de periode 2e en 3e eeuw na Chr. te ontbreken, aldus 

ADC. 

Op basis van paleografische gegevens en het onderzoek van ADC is geconcludeerd dat de 

nederzettingen/huisplaatsen voornamelijk op het westelijke deel van de bolling (het hoogste deel van 

de es) zijn gelegen. Het akkerareaal zal zich door de eeuwen heen op en rond de bolling hebben 

bevonden. Boringen en sleuven laten zien dat aflopend naar de randen de akkeromstandigheden in 

kwaliteit afnemen. 

Op basis van de resultaten van het proefsleuvenonderzoek en het concept-beheersmaatregelplan 4 is 

eind 2005/begin 2006 door de gemeente Enschede en de provincie Overijssel (toentertijd bevoegd 

gezag) de intentie uitgesproken om het deel van het plangebied waar een hoge spoordichtheid is 

waargenomen, als behoudenswaardig aan te merken. Dit betreft het hoger gelegen gebied in het 

centrum van het plangebied. Echter een definitief selectiebesluit zou pas genomen worden na het 

uitvoeren van een aanvullend proefsleuvenonderzoek. 

Begin 2008 is door BAAC aanvullend op het onderzoek uit 2005 dit aanvullende 

proefsleuvenonderzoek uitgevoerd 5 . Het doel van het onderzoek was meer inzicht te krijgen in de 

grafcultuur, demografie en paleopathologie van de mens in deze regio. Kennis over deze onderwerpen 

is voor deze regio van Nederland vrijwel afwezig. Tijdens het onderzoek zijn echter geen resten van 

grafcultuur aangetroffen, wel zijn verspreid over het plangebied resten uit verschillende perioden 

aangetroffen. 

De aanleg van een gasleiding en een zoutwinningsleiding aan de zuidrand van plangebied de Usseler 

Es boden de mogelijkheid om archeologische waarden vast te stellen. De aanleg van de gasleiding, 

enkele meters ten noorden van de A35, vond plaats in november 2004 en is door RAAP Archeologisch 

Adviesbureau archeologisch begeleid 6 . In het tracé werden sporen uit IJzertijd, Middeleeuwen en 

Nieuwe Tijd aangetroffen. 

Eind 2007 en begin 2008 heeft ADC ArcheoProjecten de eerste fase van de aanleg van een leiding ten 

behoeve van zoutwinning begeleid 7 . Het tracé ligt in het zuidwesten van het plangebied en is tot aan 

de Usseleresweg begeleid. Tijdens de begeleiding werden geen sporen aangetroffen. In de toekomst 

zal de tweede fase van de aanleg van de leiding in het zuidoosten van het plangebied ook 

archeologisch begeleid worden. 

Dubbelbestemmingen archeologie 

Ten tijde van het opstellen van deze tekst voor het bestemmingsplan (medio augustus 2008) was er 

op basis van het aanvullende proefsleuvenonderzoek nog geen selectiebesluit aangaande de 

behoudenswaardigheid genomen. Het grootste deel van het plangebied heeft daarom op de plankaart 

de dubbelbestemming “Archeologisch onderzoeksgebied B” . In lijn met de eerder uitgesproken 

intentie is het middendeel van het plangebied alvast aangeduid als “Archeologisch waardevol gebied 

B”. De gemeente Enschede heeft aangegeven dit waardevolle gebied in situ te willen behouden, 

waarbij het terrein circa 70 cm zal worden opgehoogd. Door de ophoging worden de archeologische 

resten in de bodem beschermd. De aanleg van wegen rioolcunetten in “Archeologisch waardevol 

gebied B” zal echter door deze beschermende laag heen gaan en zal daarom archeologisch begeleid 

worden. 

4 Isarin, I., 2005: Archeologisch beheersmaatregelplan en kostenraming Usseler Es, gemeente Enschede, Past2Present- 

ArcheoLogic Rapport 220 (concept). 

5 

Weerden, J.F. van der & P.J.L. Wemerman, 2008: Enschede Usseler Es. Aanvullend Archeologisch Onderzoek, BAAC-rapport A- 

07.0398 (concept). 

6 

Scholte-Lubberink, H.B.G., 2007: Aardgastransportleiding Bornerbroek-Enschede en Ommen-Hankate: archeologisch 

vooronderzoek: een inventariserend veldonderzoek, opgravingen en archeologische begeleiding, RAAP-rapport 1573. 

7 

Roessingh, W., 2008: Graven naar zout. Archeologisch onderzoek aan de rand van de Usseler Es in Enschede. Een 

Archeologische Begeleiding., ADC Rapport 1211 (concept). 

2 

ArcheoLogic Notitie 394 – Bestemmingsplan Usseler Es te Enschede: conditie archeologie

De mogelijkheid bestaat dat delen van het plangebied, die zijn aangemerkt als “Archeologisch 

onderzoeksgebied B” , op basis van de resultaten van de twee proefsleuvenonderzoeken en het 

selectiebeleid van de gemeente als “Archeologisch waardevol gebied B” zullen worden aangeduid. Of 

het is mogelijk dat de dubbelbestemming “Archeologisch onderzoeksgebied B” komt te vervallen, 

waardoor er geen archeologische dubbelbestemming op deze delen van het plangebied rust. 

Zoals eerder vermeld is in januari 2008 door de raad van de gemeente Enschede het Beleidsplan 

Archeologie vastgesteld 8 . Op de beleidskaart, die een onderdeel is van het beleidsplan, zijn in het 

plangebied een zestal bestaande hoeven aangemerkt als “Onderzoeksgebied A” . Deze hoeven waren 

al voor 1850 in gebruik en liggen op erven waarvan de geschiedenis vaak tot in de Middeleeuwen 

terug kan gaan. Op dezelfde beleidskaart is de vindplaats die in 1994 bij de aanleg van de A35 is 

aangetroffen, aangewezen als “Archeologisch waardevol gebied A”. Deze vindplaats ligt voor een klein 

gedeelte in plangebied Usseler Es. 

Zowel het tracé van de gasleiding als van het reeds begeleide deel van de zoutwinningsleiding kennen 

geen archeologische dubbelbestemming (meer), omdat de archeologische resten in de tracés reeds 

zijn opgegraven. 

Begrippen en context 

Op de plankaart zijn enkele gebieden aangewezen als archeologisch onderzoeksgebied of als 

archeologisch waardevol gebied. Voor de delen van het plangebied die geen archeologische 

bestemming kennen op de plankaart gelden geen archeologische beperkingen. 

De delen met een dubbelbestemming archeologisch waardevol gebied (“Archeologisch waardevol 

gebied”) zijn gebieden of terreinen van hoge archeologische waarde. Dit betekent dat hier een 

waarderend archeologisch onderzoek is uitgevoerd en op basis van de resultaten van dit onderzoek 

door de bevoegde overheid de archeologische vindplaats is geselecteerd als behoudenswaardig. 

De archeologisch onderzoeksgebieden zijn de gebieden met een middelhoge of hoge verwachting 

(“Archeologisch onderzoeksgebied”) voor het aantreffen van archeologisch waarden. Dit zijn gebieden 

met een archeologische verwachting, maar waar nog geen (of gedeeltelijk) waarderend onderzoek is 

uitgevoerd en eveneens geen selectie van behoudenswaardige archeologie door het bevoegd gezag 

heeft plaatsgevonden. 

De dubbelbestemming “Archeologisch onderzoeksgebied” kan middels de wijzigingsbevoegdheid 

worden verwijderd van de plankaart en worden bestemd als “Archeologisch waardevol gebied” als na 

waarderend onderzoek blijkt, en vervolgens aan de hand van een selectiebesluit is aangegeven, dat er 

sprake is van behoudenswaardige archeologie. Eveneens kan de dubbelbestemming “Archeologisch 

onderzoeksgebied” middels de wijzigingsbevoegdheid worden verwijderd van de plankaart als na 

(waarderend) onderzoek blijkt dat er geen (behoudenswaardige) archeologie aanwezig is in de 

bodem. 

De dubbelbestemming “Archeologisch waardevol gebied” kan middels de wijzigingsbevoegdheid van 

de plankaart worden verwijderd nadat de behoudenswaardige archeologie is opgegraven, aangezien 

het dan niet meer noodzakelijk is dat het bestemmingsplan voorziet in bescherming van de 

archeologische waarden. 

8 Breimer, J. (red.), 2008: Beleidsplan Archeologie, gemeente Enschede, Past2Present rapportage 432. 


3

Planregels 

Artikel X. Archeologisch onderzoeks- en waardevol gebied (dubbelbestemming) 

X.1 Bestemmingsbeschrijving 

1. De gronden die op de bestemmingsplankaart zijn aangeduid met “Archeologisch 

onderzoeksgebied” zijn mede bestemd voor doeleinden ter vaststelling van de archeologische 

waarde door middel van een archeologisch vooronderzoek. 

2. De gronden die op de bestemmingsplankaart zijn aangeduid met “Archeologisch waardevol 

gebied” zijn tevens bestemd voor doeleinden ter bescherming en veiligstelling van de 

archeologische waarden. Deze bestemming is primair ten opzichte van de overige aan deze 

gronden toegekende bestemmingen. 

X.2 Aanlegvergunning 

1. Het is verboden om op of in gronden zoals opgenomen op de bestemmingsplankaart en 

aangeduid met: 

1. “Archeologisch waardevol gebied”, of 

2. “Archeologisch onderzoeksgebied” 

de volgende werken, geen bouwwerken zijnde, of werkzaamheden uit te voeren of te laten 

uitvoeren, zonder of in afwijking van een aanlegvergunning, als bedoeld in artikel 14 Wet 

Ruimtelijke Ordening, van Burgemeester en Wethouders, zulks ongeacht het bepaalde in de 

voorschriften bij andere op deze gronden van toepassing zijnde bestemmingen: 

a. het verlagen of afgraven van de bodem, waarvoor geen ontgrondingvergunning is vereist; 

b. het uitvoeren van grondbewerkingen dieper dan 0,4 meter onder het maaiveld in 

“Archeologisch waardevol gebied” dieper dan 0,5 meter onder het maaiveld in 

“Archeologisch onderzoeksgebied”, waartoe ook gerekend wordt woelen, mengen, 

diepploegen, egaliseren, ontginnen en aanleggen van drainage; 

c. het verlagen van het grondwaterpeil, tenzij dit een maatregel is van het bevoegde 

waterschap; 

d. het ophogen van de bodem; 

e. het graven, verbreden en dempen van sloten, vijvers en andere wateren; 

f. het aanleggen van ondergrondse kabels en leidingen en het aanbrengen van de daarbij 

horende constructies, wanneer deze werken of werkzaamheden: 

• in de gronden die zijn aangeduid met “Archeologisch waardevol gebied A” dieper 

reiken dan 0,4 m en het grondoppervlak van de aanlegwerken meer is dan 0 

vierkante meter; of 

• in de gronden die zijn aangeduid met “Archeologisch waardevol gebied B” dieper 

reiken dan 0,4 en het grondoppervlak van de aanlegwerken meer is dan 50 vierkante 

meter; of 

• in de gronden die zijn aangeduid met “Archeologisch onderzoeksgebied A” dieper 

reiken dan 0,5 meter onder het maaiveld en het grondoppervlak meer is dan 250 


• in de gronden die zijn aangeduid met “Archeologisch onderzoeksgebied B” dieper 

reiken dan 0,5 meter onder het maaiveld en perceel groter is dan 500 vierkante 

meter; of 

• behoren tot het normale onderhoud en beheer van landschap, wegen, wateren, 

kabels en leidingen. 

g. het aanleggen, verbreden of verharden van wegen, paden of parkeergelegenheden en het 

aanbrengen van andere oppervlakteverhardingen, wanneer deze werken of 

werkzaamheden: 


4

• in de gronden die zijn aangeduid met “Archeologisch waardevol gebied A” dieper 

reiken dan 0,4 m en het grondoppervlak van de aanlegwerken meer is dan 0 


• in de gronden die zijn aangeduid met “Archeologisch waardevol gebied B” dieper 

reiken dan 0,4 en het grondoppervlak van de aanlegwerken meer is dan 50 vierkante 

meter; of 

• in de gronden die zijn aangeduid met “Archeologisch onderzoeksgebied A” dieper 



• in de gronden die zijn aangeduid met “Archeologisch onderzoeksgebied B” dieper 




kabels en leidingen.; 

h. het uitvoeren van heiwerkzaamheden of het op andere wijze indrijven van objecten in de 

bodem; 

i. het tot stand brengen en/of in exploitatie brengen van boor- en pompputten; 

j. het aanleggen van bouwland of het scheuren van grasland; 

k. het aanleggen van bos of boomgaard; 

l. het rooien van bos of boomgaard waarbij de stobben worden verwijderd; 

m. het aanbrengen van constructies, die verband houden met bovengrondse leidingen; 

n. alle overige werkzaamheden die de archeologische waarden in de aangeduide gronden 

kunnen aantasten. 

2. Aan de aanvraag voor een aanlegvergunning voor de gronden aangeduid met: 

• “Archeologisch waardevol gebied”, of 

• “Archeologisch onderzoeksgebied” 

kan de voorwaarde worden verbonden dat een rapport wordt overgelegd waarin de 

archeologische waarde van de gronden die blijkens de aanvraag worden verstoord naar het 

oordeel van burgemeester en wethouders in voldoende mate is vastgesteld. 

3. Aan de aanlegvergunning kunnen in ieder geval de volgende voorschriften worden verbonden: 

a. de verplichting tot het treffen van technische maatregelen waardoor de archeologische 

waarden in de bodem worden behouden; of 

b. de verplichting tot het doen van opgravingen; of 

c. de verplichting om de activiteit die tot bodemverstoring leidt te laten begeleiden door een 

gekwalificeerd deskundige. 

X.3 Sloopvergunning 

1. In het belang van de archeologische monumentenzorg kunnen burgemeester en wethouders 

voorschriften verbinden aan een sloopvergunning op of in gronden op de 

bestemmingsplankaart en aangeduid met: 

• “Archeologisch waardevol gebied”, of 

• “Archeologisch onderzoeksgebied”. 

2. Aan de sloopvergunning voor de gronden, als bedoeld in lid 1, kunnen burgemeester en 

wethouders het voorschrift verbinden dat de sloopwerken vanaf 30 cm boven het maaiveld en 

dieper worden begeleid door een gekwalificeerd deskundige. 

3. Indien tijdens de begeleiding van de sloopwerken vondsten van zeer hoge waarde worden 

aangetroffen, wordt hiervan terstond melding gemaakt bij burgemeester en wethouders die in 

het belang van de archeologische monumentenzorg aanvullende voorschriften kunnen 

verbinden aan de sloopvergunning. 


5

X.4 Bouwvergunning 


voorwaarden en/of voorschriften verbinden aan een bouwvergunning op of in gronden zoals 

opgenomen op de bestemmingsplankaart en aangeduid met: 

• “Archeologisch waardevol gebied A”, indien de bouwwerkzaamheden dieper reiken dan 

0,4 meter onder het maaiveld en het grondoppervlak van de aanlegwerken meer is dan 0 


• “Archeologisch waardevol gebied B”, indien de bouwwerkzaamheden dieper reiken dan 

0,4 meter onder het maaiveld en het grondoppervlak van de aanlegwerken meer is dan 

50 vierkante meter; of 

• “Archeologisch onderzoeksgebied A”, indien de bouwwerkzaamheden dieper reiken dan 

0,5 meter onder het maaiveld; of het grondoppervlak van het gebied waarop de 

vergunningaanvraag betrekking heeft groter is dan 250 vierkante meter; of 

• “Archeologisch onderzoeksgebied B”, indien de bouwwerkzaamheden dieper reiken dan 

0,5 meter onder het maaiveld; of het grondoppervlak van het gebied waarop de 

vergunningaanvraag betrekking heeft groter is dan 500 vierkante meter; of 

2. Aan de aanvraag voor een bouwvergunning voor de gronden, als bedoeld in lid 1, kan de 

voorwaarde worden verbonden dat een rapport wordt overgelegd waarin de archeologische 

waarde van de gronden die blijkens de aanvraag worden verstoord naar het oordeel van 

burgemeester en wethouders in voldoende mate is vastgesteld. 

3. Aan de bouwvergunning kunnen in ieder geval de volgende voorschriften worden verbonden: 






X.5 Wijzigingsbevoegdheid 

1. Burgemeester en wethouders zijn bevoegd met toepassing van artikel 11 van de Wet op de 

Ruimtelijke Ordening het bestemmingsplan te wijzigen door: 

a. De bestemming “Archeologisch onderzoeksgebied”, als bedoeld in lid X.1, sub 1, of de 

bestemming “Archeologisch waardevol gebied”, als bedoeld in lid X.1, sub 2, geheel of 

gedeeltelijk te doen vervallen, indien op basis van archeologisch onderzoek is aangetoond 

dat op de betrokken locatie geen archeologische waarden (meer) aanwezig zijn; of 

b. Aan gronden alsnog de bestemming “Archeologisch onderzoeksgebied” of de bestemming 

“Archeologisch waardevol gebied” toe te kennen, indien uit archeologisch onderzoek blijkt 

dat de bestemming van deze gronden, gelet op ter plaatse aanwezige archeologische 

waarden, aanpassing behoeft. 

2. Op de voorbereiding van een besluit tot wijziging, als bedoeld in lid 1, is de afdeling 3.4 van 

de in de Algemene Wet Bestuursrecht geregelde procedure van toepassing. 


6

COLOFON 

Opdrachtgever: Gemeente Enschede 

Contactpersoon Opdrachtgever: dhr. B. Reijenga 

Contactpersoon AL: mevr. P. Kloosterman 

Auteur: mevr. P. Kloosterman 

Autorisatie: dhr. J. de Jong 

Datum: 18 augustus 2008 

AL Project: 970 

Sleutelwoorden ArcheoLogic 

Overijssel, Enschede, Usseler Es, bestemmingsplan, conditie archeologie, onderzoeksgebied, 

waardevol gebied, toelichting, planregels 


7

0 

Plankaart Usselere Es 080818. WOR 

250m 

Plankaart Enschede Usseler Es 

1. Archeologisch waardevol gebied A 

2. Archeologisch waardevol gebied B 

3. Onderzoeksgebied A 

4. Onderzoeksgebied B 

5. Water 

Plangebied 

Percelen

Afweging archeologische 

beheersmaatregelen Usseler Es, gemeente 

Enschede 

CONCEPT 4 

ArcheoLogic rapport 567 

1048 Afweging archeologische beheersmaatregelen Usseler Es, Enschede ArcheoLogic 1

Afweging archeologische 

beheersmaatregelen Usseler Es, 

Gemeente Enschede – CONCEPT 5 

i.o.v: gemeente Enschede 

Archeologic Project 1048 

ArcheoLogic Rapportage 567 

Versie 1.1 

Datum 23-03-2009 

Contactpersoon B. Goudswaard 

ArcheoLogic 



Telefoon + 31 (0)348 – 437788 

Fax + 31 (0)348 – 437789 

e-mail b.goudswaard@archeologic.nl 

Actie Versie Actor Datum 

0.1 S. van der End 05-01-2009 

Controle kwaliteit 0.2 P. Kloosterman 05-01-2009 

1.0 J. de Jong 05-01-2009 

Opmerkingen OG 1.1 J. van der 

Steege & R. 

den Blanken 

08-01-2009 

Opmerkingen BO 

Akkoord OG 

Akkoord BO 

1.2 

2.0 


Inhoud 

Inhoud ___________________________________________________________ 3 

Samenvatting______________________________________________________ 5 

1 Inleiding _______________________________________________________ 6 

1.1 Leeswijzer__________________________________________________ 7 

2 Achtergrond ____________________________________________________ 9 

2.1 Landschap__________________________________________________ 9 

2.2 Onderzoek__________________________________________________ 9 

3 Begrippen en methode___________________________________________ 13 

3.1 Beheersmaatregelen_________________________________________ 13 

3.1.1 Opgraven (inclusief uitwerking en rapportage) _______________ 13 

3.1.2 Fysiek beschermen_____________________________________ 13 

3.1.3 Fysiek beschermen op de Usseler Es _______________________ 15 

3.2 Methode __________________________________________________ 15 

3.3 Afwegingscriteria ___________________________________________ 16 

3.3.1 Archeologisch inhoudelijk________________________________ 16 

3.3.2 Publieksbereik_________________________________________ 16 

3.3.3 Stedenbouwkundige druk________________________________ 16 

3.3.4 Handhaving (en vergunningen) ___________________________ 17 

3.4 Beheersaspecten____________________________________________ 17 

3.4.1 Kosten_______________________________________________ 17 

3.4.2 Tijd _________________________________________________ 17 

3.4.3 Organisatie ___________________________________________ 17 

3.4.4 Informatie____________________________________________ 17 

4 Afweging______________________________________________________ 18 

4.1 Archeologisch inhoudelijk _____________________________________ 19 

4.1.1 Kosten_______________________________________________ 19 

4.1.2 Tijd _________________________________________________ 21 

4.2 Publieksbereik______________________________________________ 21 

4.2.1 Kosten_______________________________________________ 21 

4.2.2 Informatie____________________________________________ 22 

4.3 Stedenbouwkundige druk _____________________________________ 22 

4.3.1 Kosten_______________________________________________ 22 

4.4 Handhaving________________________________________________ 22 

4.4.1 Kosten_______________________________________________ 23 

4.4.2 Tijd _________________________________________________ 23 

4.4.3 Organisatie ___________________________________________ 23 

5 Advies ________________________________________________________ 24 


6 Bronnen en literatuur ____________________________________________ 26 

7 Bijlagen_______________________________________________________ 27 

7.1 BIJLAGE 1 _________________________________________________ 28 

7.2 BIJLAGE 2 _________________________________________________ 29 


Samenvatting 

De Gemeente Enschede ontwikkelt het plangebied Usseler Es voor 

bedrijfsactiviteiten. Archeologie geldt daarbij als één van de omgevingsfactoren die 

moet worden meegewogen in de besluitvorming over de ontwikkeling. Op basis 

van een inventarisatie van de archeologische waarden is een aantal delen van het 

plangebied geselecteerd als behoudenswaardig (zie figuur 1 en bijbehorende 

oppervlaktes in tabel 1). 

Voor de behoudenswaardige delen moeten maatregelen worden getroffen om de 

archeologische waarden veilig te stellen. In dit rapport is een afweging gemaakt in 

scenario’s tussen de verschillende maatregelen (opgraven of inpassen) en zijn de 

consequenties voor de Grex beschreven. Dit rapport is in opdracht van de 

projectorganisatie van de Gemeente Enschede opgesteld . Aan de hand van de 

haalbaarheid (gedefinieerd als de consequenties in de beheersaspecten kosten, 

tijd, organisatie en stedenbouwkundige druk en publieksbereik kan worden gesteld 

dat het deels beschermen ter plaatse (in situ) en deels opgraven (ex situ 

veiligstellen) van de aangewezen waarden de meest geschikte maatregel is. 

Voor beide maatregelen moet nog een effectieve en efficiënte strategische aanpak 

worden opgesteld. 

Het is noodzakelijk om op een later tijdstip, middels een Programma van Eisen de 

feitelijke intensiteit van inpassing/bescherming en de opgraving vast te stellen. 

Vooraf is vastgesteld dat maximaal 75% van het deel dat voor opgraven is 

geselecteerd zal worden onderzocht. Tevens zou het thema publieksbereik een 

belangrijke rol moeten spelen tijdens en/of na het archeologisch onderzoek in de 

Usseler Es. 


Deelgebied Oppervlak_m2 

A 75.937,09 

B 169.477,16 

C 18.169,97 

D 34.338,34 

0 


In het plangebied Usseler Es, Gemeente Enschede, is, naar aanleiding van de 

geplande ontwikkeling van een bedrijventerrein, inventariserend en waarderend 

archeologisch onderzoek gedaan. De resultaten van het aanvullende onderzoek 

door BAAC (Van der Weerden & Wemerman 2008) hebben geleid tot een groter 

archeologisch waardevol gebied dan was vastgesteld op basis van de voorgaande 

onderzoeken, i.c. het archeologisch waardevolle gebied is vergroot van ca. 10 ha. 

naar ca. 29 ha. Van dit gebied ligt ca. 22 ha. in het te ontwikkelen 

bedrijvennterrein 

Op basis van de vooronderzoeken zijn een aantal delen van het plangebied 

geselecteerd als behoudenswaardig (zie figuur 1 en bijbehorende oppervlaktes in 

tabel 1). Echter, op basis van de intactheid van de bodem en de kwaliteit van de 

archeologische resten is een gradatie in behoudenswaardigheid aan te geven. De 

archeologische waarde van deel B , C en D is minder hoog dan die van deel A. 

250 500 

meters 

C 

18169.97 m2 

A 

75937.09 m2 

B 

169477.16 m2 

D 

34338.34 m2 

Plankaart Archeologie Usseler Es 

Dubbelbestemming Onderzoeksgebied A 

Dubbelbestemming Waardevol gebied A 

Figuur 1: Plankaart Usseler Es met behoudenswaardige delen (A t/m D). De contouren aangeduid met 

Archeologisch onderzoeksgebied A betreffen historische erven, die wel op de plankaart worden opgenomen, 

maar waar geen bodemingrepen zullen plaatsvinden bij de ontwikkeling van het bedrijventerrein. In dit 

document worden ze ook buiten beschouwing gelaten. 

1048 Afweging archeologische beheersmaatregelen Usseler Es, Enschede ArcheoLogic 6 

Legenda 

Plangebied 

Plankaart Usseler Es 090205.wor - 23 maart 2009

Nu is het moment in het archeologisch proces aangebroken dat een keuze dient te 

worden gemaakt betreffende de te nemen beheersmaatregelen: Wat gaan we met 

de behoudenswaardige delen doen? Gaan we opgraven of fysiek beschermen? In 

eerste instantie was de insteek om in situ behoud toe te passen door het terrein 

op te hogen. Echter, nu het behoudenswaardige gebied een oppervlakte heeft van 

ca. 22 ha. in plaats van de aanvankelijk geschatte 10 ha. is een nieuwe afweging 

noodzakelijk. Bij het ophogen van 22 ha. met 70 cm kan niet meer worden 

voldaan aan een gesloten grondbalans en zullen grote hoeveelheden grond van 

elders moeten worden aangevoerd. 

Deelgebied A zal in het kader van de ontwikkeling van het bedrijventerrein 

grotendeels geen bodemingrepen kennen. De aldaar gelegen gekende 

archeologische waarden zullen daarom in situ behouden blijven. In tabel 1 zijn de 

oppervlaktes van de deelgebieden weergegeven. 

DEELGEBIED OPPERVLAKTE (HA.) 

A 7,6 

B 17,0 

C 1,8 

D 3,4 

Totaal 29,8 

Tabel 1: Oppervlaktes van de behoudenswaardige gebieden in de Usseler Es. Totaal van B, 

C en D: 22,2 ha. 

1.1 LEESWIJZER 

In dit document wordt een inhoudelijke afweging gemaakt voor de verschillende 

behoudenswaardige delen van het plangebied aan de hand van de volgende 

criteria: 

• Kosten 

• Haalbaarheid 

• Handhavings(on)mogelijkheden 

• Monitoringsplan/beheersplan 

• Publieksbeleving 

Het gepresenteerde advies is gebaseerd op alle beschikbare archeologische 

informatie en betreft een inschatting op wat naar redelijkheid door opdrachtgever 

als archeologische verplichting zou kunnen worden gezien. 

Op basis van dit rapport kan vervolgens een maatregelplan worden opgesteld 

waarin de relevante onderdelen specifiek worden uitgewerkt. 

Allereerst wordt in hoofdstuk 2 een kort overzicht gegeven van het archeologisch 

onderzoek in de Usseler Es. In hoofdstuk 3 wordt een overzicht en toelichting 

gegeven van de mogelijke beheersmaatregelen, afwegingscriteria en 

beheersaspecten en de methode die wordt toegepast om tot een afweging te 

komen. Vervolgens wordt in hoofdstuk 4 een afweging gemaakt tussen 

verschillende beheersscenario’s. Tenslotte wordt in hoofdstuk 5 een beheersadvies 


geformuleerd dat is afgestemd op de door de Gemeente Enschede gestelde 

criteria. 


2 Achtergrond 

2.1 LANDSCHAP 

2.2 ONDERZOEK 

De Usseler Es behoort landschappelijk gezien tot de oostelijke zandgebieden. Op 

de hoge, droge delen van dit landschap (zoals in de Usseler Es) was in principe 

akkerbouw mogelijk. Echter, vaak was de natuurlijke vruchtbaarheid niet 

afdoende, waardoor bemesting noodzakelijk was. Deze mest werd geleverd door 

runderen en schapen. Een dergelijke gemengde bedrijfsvoering leidde tot het 

ontstaan van dorpen en gehuchten die binnen hun territoria zowel kleinere en 

grotere akkercomplexen (kampen, essen, enken, engen, akkers, kouters of velden) 

als wei- en hooilanden (maden, etsels, groezen, beemden of groenlanden) 

bezaten. 

In het algemeen kan het volgende gezegd worden over de Pleistocene 

zandgebieden in het zuiden en oosten van Nederland. Tot in het midden van de 

19 e eeuw werden aanzienlijke delen van de dorpsterritoria ingenomen door bossen 

en heidevelden. Het bos fungeerde als houtleverancier en de nattere 

heidegebieden als turfleverancier. Daarnaast werden de gebieden gebruikt als 

weidegrond voor het vee. De heide werd gemaaid en vermengd met mest op de 

akkers gebracht. Later werden plaggen heide gestoken zodat een deel van de 

toplaag van de bodem werd meegenomen. Gedurende de jaren ontstond zo een 

dikke, donkere, humushoudende laag op de akkers: het esdek. Mogelijk al in de 

Middeleeuwen maar zeker in de 18 e eeuw ontstonden de zogenaamde potstallen. 

Door verdiepte stallen te maken waar de mest werd opgespaard en vervolgens 

werd vermengd met plaggen, werd op een effectievere en meer doelmatige wijze 

gebruik gemaakt van de beschikbare mest. 1 De esdekken die tijdens dit proces 

ontstaan dekken de ondergrond af en beschermen als zodanig archeologische 

resten mochten die aanwezig zijn. 

Tijdens de aanleg van de A35 in de jaren ’90 zijn prehistorische resten uit de 

IJzertijd in de vorm van een voorraadschuurtje en voorraadkuilen aangetroffen, 

alsmede resten uit de Middeleeuwen. In één van de voorraadkuilen is verbrand 

graan gevonden, dat een beeld gegeven van voedselopslag in de IJzertijd. 

In 2004 heeft BAAC bv een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd in de 

Usseler Es. De resultaten suggereren de aanwezigheid van nederzettingssporen uit 

een lange periode vanaf de oude steentijd tot en met de Middeleeuwen (voor een 

1 Vervloet 2000. 


overzicht van de archeologische periodes, zie tabel 2). De hoogste verwachting 

qua archeologie is voor het centrale deel, de bolling, van de es. 

PERIODE DATERING 

Oude steentijd 250.000 – 9.000 v. Chr. 

Midden steentijd 9.000 – 4.500 v. Chr. 

Nieuwe steentijd 4.500 – 2.100 v. Chr. 

Bronstijd 2.100 – 800 v. Chr. 

IJzertijd 800 – 12 v. Chr. 

Romeinse tijd 12 v. Chr. – 500 n. Chr. 

Vroege middeleeuwen 500 – 1.000 n. Chr. 

Volle middeleeuwen 1.000 – 1.250 n. Chr. 

Late middeleeuwen 1.250 – 1.500 n. Chr. 

Nieuwe tijd 1.500 n. Chr. - heden 

Tabel 2: Chronologisch overzicht van archeologische 

periodes met datering. 

Vervolgens is door het ADC in winter 2004/2005 een waarderend 

proefsleuvenonderzoek uitgevoerd. Hierbij zijn nederzettingssporen uit meerdere 

perioden, elkaar deels overlappend, aangetroffen. Aan de hand van de 

bewoningssporen en het daarin en nabij aangetroffen vondstmateriaal kan gesteld 

worden dat er sprake is van een vrijwel continue bewoning van de late Bronstijd 

tot en met de late Middeleeuwen. De periode 2 e en 3 e eeuw na Chr. lijkt echter te 

ontbreken. Sporen uit de Nieuwe tijd zijn in de krans rond de es aangetroffen. De 

voorafgaande periode, de oude steentijd tot en met de Bronstijd, kan 

vertegenwoordigd zijn in het aangetroffen vuursteen, maar dit is niet met 

zekerheid vast te stellen. De conserveringstoestand van de sporen en de vondsten 

is zeer goed te noemen. De bewoning lijkt zich vooral op de hogere delen van de 

es te concentreren. 

In 2008 is door BAAC bv nog een aanvullend proefsleuvenonderzoek uitgevoerd. 

Het doel van dit onderzoek was om meer inzicht te krijgen in de grafstructuur, 

demografie en paleopathologie van de mens in de regio. Echter, tijdens het 

onderzoek is geen enkele grafstructuur aangetroffen. Wel zijn er vindplaatsen 

geïdentificeerd, deels overlappend met de door het ADC vastgestelde vindplaatsen, 

daterend uit de periode van de Bronstijd tot en met de Middeleeuwen. 2 

Aan de hand van de resultaten kan dus worden gesteld dat de bewoning zich 

aanvankelijk concentreerde op het centrale deel van de Usseler Es en pas in latere 

periodes naar de rand van de es verschuift. Hierbij moet wel worden opgemerkt 

dat het beeld dat wordt geschetst is gebaseerd op de hierboven genoemde 

onderzoeken, i.e. karterende en waarderende vooronderzoeken. Er is op dit 

moment dan ook geenszins sprake van een volledig beeld van de archeologie in de 

Usseler Es. Een eventueel vervolgonderzoek 

2 Breimer 2007. 


469500 470000 470500 

0 

Legenda 

Ring 2: dichtheid middelhoog 

Ring 3: dichtheid laag 

250m 

(archeologische opgraving) zou meer informatie en een completer beeld op 

moeten leveren. In figuur 2 en tabel 3 staan de resultaten van de inventariserende 

onderzoeken samengevat. Per gebied wordt kort weergegeven welke periodes zijn 

aangetroffen en wat de aard is van de archeologische resten. 

253500 254000 254500 255000 255500 

Verdeling van de gebieden over landgebruiksringen 

Ring 1: dichtheid hoog 

Ring 4: dichtheid zeer laag 

Behoud in situ 

4 

5 

14 

3 

9 

2 

1 

4 

1 

13 

6 

Gebied met nummer 

Contour waardevol gebied A 

Plangebied 

Topografie 

8 

4 

11 

12 

Figuur 2: Indeling van de geselecteerde terreindelen in genummerde gebieden en zones met dichtheden. Voor een 

beschrijving zie tabel 3. 

7 

7 

10 

De gemeente Enschede koppelt een hoge belevingswaarde aan de volgende 

thema’s: 

• Continue bewoning op de essen van Enschede; 

• Enschede en de oude steentijd. 

Met betrekking tot de bewoningscontinuïteit is het opmerkelijk te noemen dat 

resten uit de vroege Middeleeuwen en de Romeinse tijd in de Usseler Es aanwezig 

zijn, omdat die in het essenonderzoek in de regio doorgaans ontbreken. 

Voorts kan gesteld worden dat de periode midden steentijd tot en met de vroege 

IJzertijd over het algemeen goed vertegenwoordigt is. Met name vondsten 

daterend uit de nieuwe steentijd komen veelvuldig voor. In de Usseler Es lijkt 

vooral de IJzertijd goed vertegenwoordigt. 


Verdeling gebieden in ringen met spoordichtheden.wor - 17 maart 2009

In het centrale deel van de es is een cluster van bewerkt vuursteen aangetroffen. 

De datering hiervan is vooralsnog onbekend (met uitzondering van een bijlafslag 

gedateerd van de nieuwe steentijd tot en met de vroege IJzertijd) en dat kan 

betekenen dat (een deel van) het bewerkt vuursteen afkomstig is uit de laatste 

fase van de oude steentijd. 

GEBIED OPP. (M 2 ) VERWIJZING ARCHEOLOGISCHE PERIODES RELATIEVE 

NEDERZETTINGSCONTEXT 

IVO 

SPOORDICHTHEID 

1 5.374 Zone 2a * Late IJzertijd; Romeinse tijd; Zeer hoog Kern van de nederzetting, 

vroege Middeleeuwen 

kuilen, paalgaten, hutkommen 

en wandgreppels. 

2 19.241 Zone 2b * IJzertijd; Romeinse tijd; Hoog Bewoningszone, kuilen, 

vroege Middeleeuwen 

paalgaten, hutkommen en 

wandgreppels. IJzerproductie 

3 51.358 Zone 2c * IJzertijd; Romeinse tijd Gemiddeld Rand van de nederzetting, 

kuilen, paalgaten, hutkommen 

en wandgreppels. 

4 32.440 Zone 2d * 5 4.229 Vindplaats F 

IJzertijd; Romeinse tijd Laag Periferie, enkele kuil of paalgat. 

# Middeleeuwen Laag Periferie, kuilen en greppels 

6 1.403 Zone 3 * 7 6.096 Zone 5 

Midden IJzertijd Laag Twee crematiegraven 

* IJzertijd; Romeinse tijd Laag Randzone nederzetting of losse 

huisplaatsen 

8 7.495 Zone 1 * Late IJzertijd; Romeinse tijd Laag Periferie, mogelijke huisplaats 

9 3.203 Vindplaats G # (vroege) Middeleeuwen Gemiddeld Drie huisplattegronden: 

tenminste één Gasselte B en 

mogelijk een Odoorn C. 

10 15.266 Vindplaatsen 

C en D # 

IJzertijd; Romeinse tijd; Laag C: twee spiekers en een 

Middeleeuwen 

palencluster (IJzertijd/Romeinse 

tijd) 

D: losse waterput 

(Middeleeuwen) 

11 5.649 Vindplaats B # Bronstijd; IJzertijd Laag Huisplattegrond van het type 

Elp of Hijken 

12 891 Vindplaats A # Romeinse tijd Laag Losse paalsporen, hutkom en 

waterput 

13 72.542 - - - Buitengebied, niet of nauwelijks 

sporen. 

14 72.735 - - - Buitengebied, niet of nauwelijks 

sporen. 

Tabel 3: Beschrijving gebieden in geselecteerde gebied. IVO = Inventariserend Vooronderzoek. * Kenemans 

(2005); # Van der Weerden & Wemerman (2008). NB: Gebieden 9 en 14 zullen in situ worden behouden. 


3 Begrippen en methode 

In dit hoofdstuk worden de mogelijke beheersmaatregelen – fysiek beschermen of 

opgraven –, de afwegingscriteria en de beheersaspecten toegelicht. Daarbij wordt 

de gebruikte methode van afweging beschreven. 3 

3.1 BEHEERSMAATREGELEN 

3.1.1 OPGRAVEN (INCLUSIEF UITWERKING EN RAPPORTAGE) 

3.1.2 FYSIEK BESCHERMEN 

Het archeologische erfgoed dat in de Nederlandse bodem wordt bewaard, 

daarmee het bodemarchief vormend, bevindt zich daarin al meerdere eeuwen, 

soms zelfs meerdere millennia. Gedurende die tijd zijn de ‘bewaarcondities’ 

zodanig geweest dat onderzoek nu nog steeds mogelijk is. Wanneer een 

archeologische vindplaats wordt opgegraven, wordt daarvoor het erfgoed feitelijk 

vernietigd, aangezien de archeologische resten niet onaangetast uit de bodem zijn 

te halen. Allerlei zaken die niet meer kunnen worden bewaard, worden als 

informatie gedocumenteerd in veldtekeningen, foto’s, vondstenlijsten en 

databases. Wat wél kan worden bewaard – de vondsten - eindigt op een 

bewaarplaats, een museum of depot, alwaar de beheerders zich voortdurend 

moeten inspannen om te voorkomen dat de ze door de tand des tijds alsnog 

verloren gaan. Van de vindplaats zelf blijft niets over. Er kan dan ook zonder een 

archeologische belemmering gebouwd worden. 

Kortom, het doel van opgraven is het documenteren van gegevens en het 

veiligstellen van materiaal van vindplaatsen om daarmee informatie te behouden 

die van belang is voor kennisvorming over het verleden. 

Toekomstige onderzoekers kunnen zich nog wel van documentatie en vondsten 

bedienen voor hun onderzoek, maar zijn verder geheel afhankelijk van de keuzes, 

technieken en methoden waarmee hun voorgangers hun opgravingen hebben 

uitgevoerd en gedocumenteerd. Er zijn drie inhoudelijke redenen om 

archeologische vindplaatsen níet op te graven: 

3 NB: De afweging tussen opgraven en behoud in situ wordt alleen gemaakt voor deelgebieden B, C en 

D, niet voor deelgebied A. Aangezien de archeologie in deelgebied A als relatief waardevol wordt 

beschouwd (ten opzicht van de andere deelgebieden) en omdat in dit gebied geen bodemingrepen zijn 

gepland in het kader van de ontwikkeling van het bedrijventerrein, is de beheersmaatregel behoud in 

situ hier reeds vastgesteld. 


• Vooropgesteld dat er in de bodem niet al te veel verandert, wordt het 

archeologische erfgoed het beste bewaard in de bodem zelf; 

• De samenleving in de toekomst heeft recht op een bodemarchief en 

toekomstige archeologen zouden de gelegenheid moeten hebben zelf 

onderzoek te doen aan het bodemarchief met gebruikmaking van hun eigen 

methoden, vragen en opzet; 

• Mogelijk bestaan er in de toekomst technieken die meer informatie uit 

dezelfde vindplaats kunnen halen, of eenzelfde hoeveelheid informatie met 

minder destructie. 

Deze overwegingen hebben er toe geleid dat het huidige overheidsbeleid, 

waaronder in het archeologiebeleid van de gemeente Enschede 4 , de voorkeur 

geeft aan het behouden van archeologische vindplaatsen ter plaatse in de bodem 

in plaats van opgraven. Op hoofdlijnen bestaan er drie instrumenten om 

archeologisch erfgoed in de bodem zelf te behouden: wettelijke bescherming, 

planologische bescherming en fysieke bescherming. 

De eerste twee opties zijn van papier: vanuit de Monumentenwet 1988, 

respectievelijk in het bestemmingsplan, wordt een behoudenswaardige 

archeologische vindplaats ruimtelijk begrensd en van bepalingen voorzien die tot 

doel hebben deze te behouden. Bij fysieke bescherming wordt direct in de fysieke 

omstandigheden van een terrein ingegrepen om te voorkomen dat een 

archeologische vindplaats wordt beschadigd of verloren gaat. Het is dus een 

beheersmaatregel. 

In theorie kan een onderscheid worden gemaakt tussen ‘fysieke bescherming’ en 

‘bouwen civieltechnische inpassing’. Bij fysieke bescherming is alleen sprake van 

het uitvoeren van beschermende ingrepen, doorgaans door monumentenzorgers 

zélf. Bij bouwen civieltechnische inpassing worden bouwingrepen op een 

archeologische vindplaats zodanig aangepast en uitgevoerd dat beschadiging van 

een vindplaats door die bouwingrepen wordt voorkomen of geminimaliseerd. In de 

praktijk bestaat tussen fysieke bescherming en bouwen civieltechnische inpassing 

geen scherpe grens, maar is eerder sprake van een glijdende schaal. De mate van 

‘ingrijpendheid’ van de bouwingrepen bepaalt aan welke ‘kant’ van de schaal men 

zit. 

Het doel van het beschermen, zowel wettelijk, planologisch als fysiek, is niet het 

beschermen zelf, maar het mogelijk maken van onderzoek van een archeologische 

vindplaats in de toekomst. Bij bouwen civieltechnische inpassing liggen de zaken 

complexer: doel van bouwen civieltechnische inpassing is het zowel fysiek als 

kostentechnisch en logistiek succesvol realiseren van een bouwproject op een 

zodanige wijze dat de erbij betrokken archeologische vindplaatsen in de toekomst 

nog kunnen worden onderzocht. Het primaire doel van bouwen civieltechnische 

inpassing is dus niet archeologisch inhoudelijk. 

Object van bescherming zijn vanzelfsprekend archeologische vindplaatsen. Vanuit 

ruimtelijk-beleidsmatig oogpunt is het noodzakelijk deze te voorzien van een 

éénduidige grens, de zogenaamde vindplaatscontour. Hoe die grens wordt 

4 Zie ook Beleidsplan Archeologie, Gemeente Enschede (Past2Present-ArcheoLogic Rapportage 402). 


epaald, is wetenschappelijk gezien afhankelijk van vele factoren die zowel te 

maken hebben met wat er in de bodem zit als wat de archeoloog meent daarmee 

te kunnen doen. Vanuit maatschappelijk oogpunt is het echter wenselijk om ook 

op andere dan wetenschappelijke belangen te letten: toekomstig ruimtegebruik, 

kosten en haalbaarheid, de wenselijkheid van – vaak vergaande - beperkingen. 

3.1.3 FYSIEK BESCHERMEN OP DE USSELER ES 

3.2 METHODE 

Bij bouwen civieltechnische inpassing wordt vaak gebruik gemaakt van een 

combinatie van opgraven en beschermen: daar waar beschermen niet haalbaar is, 

wordt opgegraven. Het plangebied Usseler Es leent zich bij uitstek voor behoud in 

situ vanwege de ondergrond die bestaat uit zand. Op zandgrond kan bijvoorbeeld 

opgehoogd worden zonder dat er noemenswaardige zetting optreedt. Dit is 

belangrijk omdat een te hoge zetting de archeologische resten kan verstoren. 

Om tot een afweging tussen beide maatregelen te komen, zijn afwegingscriteria 

opgesteld. De afwegingscriteria worden gebruikt om een beheersmaatregel te 

kunnen kiezen. Deze zijn als volgt: 

• Archeologisch inhoudelijk 

• Publieksbereik 

• Stedenbouwkundige druk 

• Handhaving 

Daarbij worden beheersaspecten gebruikt om de verschillende afwegingscriteria 

eenduidig te kunnen beoordelen, zodat een vergelijking kan worden gemaakt. 

De beheersaspecten zijn projectmatige begrippen die bij elkaar genomen de 

haalbaarheid van een project (i.e. beheersmaatregel) vormen, te weten: 5 

• Kosten 

• Tijd 

• Organisatie 

• Informatie 

De methode die wordt gebruikt, behelst dat voor de afwegingscriteria de relevante 

beheersaspecten worden geïdentificeerd en gekwantificeerd. Daartoe wordt de 

afgebeelde tabel (tabel 4) ingevuld. Op basis van vergelijk en weging van de 

criteria kan dan tot een beheersadvies worden gekomen. 

Omschrijving 

Afwegingscriteria 

Archeologisch inhoudelijk 

Publieksbereik 

Stedenbouwkundige druk 

Handhaving/Monitoring 

FYSIEK BESCHERMEN OPGRAVEN 

5 Traditioneel is kwaliteit ook onderdeel van de beheersaspecten, maar in dit document wordt deze 

buiten beschouwing gelaten. 

1048 Afweging archeologische beheersmaatregelen Usseler Es, Enschede ArcheoLogic 15

Samenvatting 

Tabel 4: Matrix van afwegingscriteria en beheersmaatregelen. 

Hierna worden eerst de afwegingscriteria kort toegelicht en vervolgens de 

beheersaspecten. In hoofdstuk 4 volgt de invulling van de relevante 

beheersaspecten. 

3.3 AFWEGINGSCRITERIA 

3.3.1 ARCHEOLOGISCH INHOUDELIJK 

3.3.2 PUBLIEKSBEREIK 

Behoud in situ, zoals bepaald in het Verdrag van Valletta (Malta), is het 

uitgangspunt in het overheidsbeleid, o.a. vermeld in het archeologiebeleid van de 

gemeente Enschede. Strikt genomen kan dus pas aan opgraven worden gedacht 

als er gegronde bezwaren zijn tegen het ter plaatse veiligstellen van de 

archeologische waarden. 

Een belangrijk, maar dikwijls vergeten, aspect van de huidige 

maatschappijgerichte archeologie, is om de archeologie beschikbaar te maken voor 

het publiek. Aangezien de maatschappij nu de verantwoordelijkheid draagt voor 

het archeologisch erfgoed is het niet meer dan vanzelfsprekend dat de resultaten 

van archeologisch onderzoek aan de maatschappij worden teruggegeven. Dit kan 

door middel van het beleefbaar of herleefbaar maken van de archeologie. Beleving 

en benutting zijn hierbij sleutelwoorden. 

Artikel 9 van het Verdrag van Valletta (Malta) stelt dat betrokken partijen zich 

bewustmaking van het publiek betreffende het archeologisch erfgoed tot doel 

maken, zoals: 

1. Voorlichtingscampagnes te voeren om bij het publiek besef te kweken en 

te ontwikkelen van de waarde van het archeologische erfgoed voor het 

begrip van het verleden en de bedreigingen voor dit erfgoed; 

2. De toegang van het publiek tot belangrijke bestanddelen van het 

archeologisch erfgoed, met name vindplaatsen, te bevorderen en het 

tentoonstellen aan het publiek van geselecteerde archeologische 

voorwerpen te stimuleren. 

3.3.3 STEDENBOUWKUNDIGE DRUK 

Hieronder wordt verstaan de mate waarin de plannen voor ruimtelijke ontwikkeling 

meewegen in de archeologische besluitvorming. In welk stadium zijn de 

stedenbouwkundige plannen? Kunnen daar nog aanpassingen in worden gemaakt 

om behoudenswaardige gebieden in te passen? Zijn er mogelijkheden om, indien 

gewenst, alternatieve funderingsmethoden toe te passen, zodat de archeologische 

vindplaats zo min mogelijk verstoord wordt en zodoende in situ behouden kan 

blijven? 


3.3.4 HANDHAVING (EN VERGUNNINGEN) 

3.4 BEHEERSASPECTEN 

3.4.1 KOSTEN 

3.4.2 TIJD 

3.4.3 ORGANISATIE 

3.4.4 INFORMATIE 

Bij behoud in situ blijven de archeologische waarden ter plaatse bewaard voor 

langere tijd. Dit betekent ten eerste dat tijdens de bouw door de gemeente 

toezicht gehouden moet worden. Ook zal na de bouw elk jaar geïnspecteerd 

moeten worden of de archeologische waarden niet aangetast worden. 

Daarnaast moeten de toekomstige plannen voor ruimtelijke ontwikkeling in de 

Usseler Es worden getoetst aan het bestemmingsplan, waarin de archeologische 

waarden zijn vastgelegd middels een dubbelbestemming. De verantwoordelijkheid 

hiervoor ligt bij de bevoegde overheid, want deze verleent de bijbehorende 

vergunningen. 

Aangezien de initiatiefnemer/opdrachtgever verantwoordelijk is voor de kosten die 

het resultaat zijn van de te treffen beheersmaatregelen, is het minimaliseren van 

de kosten van hoge prioriteit voor de voortgang van het project. Er dient dus 

inzichtelijk gemaakt te worden wat de kosten bij elke beheersmaatregel zijn en 

hoe deze zich verhouden tot elkaar. Niet alle potentiële kosten zijn voor rekening 

van de initiatiefnemer. Als gekozen wordt voor behoud in situ zal moeten worden 

gehandhaafd gedurende een bepaalde periode. De verantwoordelijkheid (en dus 

ook de kosten) hiervoor liggen bij de bevoegde overheid. 

De kernvraag voor ruimtelijke ontwikkeling wat betreft de archeologische 

monumentenzorg is “Wat is de doorlooptijd van een beheersmaatregel?” Met 

andere woorden, wanneer is door de initiatiefnemer aan de verplichtingen 

voldaan? En wat zijn de eventuele verplichtingen in termen van tijd voor de 

bevoegde overheid? In het geval dat gekozen wordt voor het geheel of ten dele 

fysiek beschermen van het behoudenswaardige gebied, dan zal door de bevoegde 

overheid gehandhaafd moeten worden, teneinde de archeologische waarden in het 

gebied veilig te stellen. 

Hiermee wordt bedoeld hoe het proces horende bij een beheersmaatregel is 

ingericht: 

• Wie zijn de actoren? 

• Wat zijn de eisen? 

• Wie is verantwoordelijk? 

Hoeveel en welk type informatie komt beschikbaar en wat kunnen we ermee? Met 

name relevant voor publieksbereik. 


4 Afweging 


Omschrijving In situ behoud door ophogen. Ex situ behoud door opgraven. 

Afwegingscriteria 

Archeologisch inhoudelijk 

Publieksbereik 

Stedenbouwkundige druk 

Handhaving 

Heeft de voorkeur qua beleid. 

K Initiatiefnemer/opdrachtgever: 

€ 1.474.000 - € 4.421.000 

Bevoegde overheid: 

€ 15.000 per jaar voor monitoring. 

T Gedurende ca. 40 jaar handhaven. Gebied heeft 

zolang een dubbelbestemming. 

K Gangbaar is 15% van totale kosten. Bijdrage van 

initiatiefnemer, gemeente, subsidies. 

K Initiatiefnemer/opdrachter (excl. BTW): 

75% dekking: 6 

€ 1.475.000 - € 2.739.000 

T Tijdsduur ca. 1-2 jaar. Daarna zijn aan alle 

verplichtingen voldaan. 

K Gangbaar is 15% van totale kosten. Bijdrage van 

initiatiefnemer, gemeente, subsidies. 

I Op basis van waarderend onderzoek. I Tijdens opgraving, dus meer informatie beschikbaar. 

Geen inpassing mogelijk voor centrale deel plangebied; 

alleen behoud door ophogen met zand. 

K Initiatiefnemer: 

Kosten als gevolg van mogelijke beperkingen aan 

bouw: PM-post. 

K Bevoegde overheid: 

€ 56.000,- voor toezicht tijdens bouw en 

communicatie. 

€ 30.000 per jaar voor toezicht en inspectie. 

T 40 jaar. 

O Bevoegde overheid is verantwoordelijk voor 

handhaving. 

Samenvatting • duurder 

• langere looptijd 

• monitoring 

• handhaving 

• dubbelbestemming 

• opgenomen in overheidsbeleid 

Rondleidingen en open dagen. 

Veiligstellen van archeologische waarden ex situ neemt 

spanning met stedenbouwkundige druk weg. 

K Toevalsvondsten zijn nooit geheel uit te sluiten, maar 

er bestaan regelingen voor excessieve kosten. 

Geen consequenties. 

• goedkoper 

• kortere looptijd 

• geen dubbelbestemming na onderzoek 

• beleving en benutting tijdens opgraven 

Tabel 5: Overzicht van de mogelijke beheersmaatregelen met beknopte beschrijvingen van de afwegingscriteria 

uitgedrukt in beheersaspecten voor het plangebied Usseler Es te Enschede. K: Kosten; T: Tijd; O: Organisatie; I: 

Informatie. 

6 Het dekkingspercentage moet worden gezien als een maximum. De geraamde kosten weerspiegelen 

dus het maximumscenario. Dit betekent dat de uiteindelijke werkelijke kosten – afhankelijk van de te 

kiezen uitvoeringsstrategie – lager kunnen zijn. 


In tabel 5 is de matrix (tabel 4) inhoudelijk ingevuld. Per afwegingscriterium zijn 

kort de relevante beheersaspecten beschreven. Hieronder wordt deze verder 

toegelicht. 

4.1 ARCHEOLOGISCH INHOUDELIJK 

4.1.1 KOSTEN 

Zoals reeds gesteld, heeft het in situ behoud van de archeologische waarden altijd 

de voorkeur. Echter, niet in alle gevallen is dit mogelijk. Daarom wordt hier zowel 

voor behoud in situ als behoud ex situ een oplossing geboden. 

In tabel 6 is een inschatting van de kosten van de beheersmaatregelen 

weergegeven. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen kosten voor de 

initiatiefnemer en kosten voor de bevoegde overheid. Alleen bij fysiek beschermen 

zijn er kosten geraamd voor de bevoegde overheid. Deze kosten hebben 

betrekking op de handhaving. 

Ook wordt onderscheid gemaakt tussen eenmalige en periodieke kosten. De 

kosten die zijn verbonden aan monitoring en handhaving zijn weergegeven per 

jaar. De ramingen zijn voorzien van onzekerheidsmarges gebaseerd op 

kengetallen: 50% bij fysiek beschermen en 30% bij opgraven. De reden voor het 

verschil in onzekerheid ligt in het feit dat voor opgraven preciezere kengetallen 

beschikbaar zijn. Hieronder volgt een toelichting op de in de tabel genoemde 

posten. 


1 Kosten (excl. BTW) voor de 

1a 

initiatiefnemer/opdrachtgever 

Eenmalige kosten 3a Opgraven 

3 Kosten (excl. BTW) voor de 

initiatiefnemer/opdrachtgever 

Projectmanagement € 20.000,- 75% dekking € 1.832.000,- 

Ophogen € 1.943.000,- VTU 15% € 275.000,- 

Begeleiden cunetten € 600.000,- Totaal € 2.107.000,- 

Subtotaal €2.563.000,- -30% € 1.475.000,- 

VTU 15% € 384.000,- 

Totaal € 2.947.000,- 

-50% € 1.474.000,- 

+50% € 4.421.000,- 

2 Kosten (excl. BTW) voor de bevoegde 

2a 

2b 

overheid 

Eenmalige kosten 

Handhaving tijdens bouw € 56.000 

Periodieke kosten 

Handhaving na bouw € 30.000 per jaar 

Monitoring € 15.000 per jaar 

+30% € 2.739.000,- 

Tabel 6: Overzicht van de kostenramingen van de beheersmaatregelen. VTU (Voorbereiding, Toezicht op 

de Uitvoering) zijn de projectmanagement-, ontwerp-, en advieskosten. 


Fysiek beschermen 

1a. Eenmalige kosten voor de initiatiefnemer: 

- Projectmanagement: Hieronder wordt verstaan het schrijven van 

een Programma van Eisen, het maken van een ontwerp, het 

opstellen van een monitoringsplan, en overleg en afstemming met 

de betrokken partijen. Hiervoor zijn 200 uren à € 100,- geraamd. 

- Ophogen: Om te voorkomen dat de geplande bodemingrepen de 

aanwezige archeologische resten aantasten is ophogen met zand 

een mogelijke oplossing. Aangezien terreindeel A grotendeels niet 

verstoord wordt tijdens de geplande bouwwerkzaamheden, hoeft 

hier niet opgehoogd te worden. Voor de overige gebieden B, C en 

D is een ophoging van gemiddeld 70 cm voldoende om de 

archeologische waarden veilig te stellen 7 . Het gaat om een totaal 

oppervlak van ca. 22,2 ha. De kosten van ophogen zijn met name 

afhankelijk van de transportkosten van het ophoogzand van buiten 

het plangebied. Hier is uitgegaan van € 12,50/m 3 . 8 Een positieve 

grondbalans in het plangebied kan besparingen opleveren. 

- Begeleiden cunetten: De aanleg van de dieper gelegen 

infrastructuur verstoort de archeologische laag in het plangebied. 

Het archeologisch begeleiden tijdens de bouwwerkzaamheden is 

hier een gangbare oplossing. Het totale oppervlak aan te leggen 

cunetten is ca. 6 ha. tegen een meterprijs van ca. € 10. 

1b. Periodieke kosten voor de initiatiefnemer: 

- Monitoring: Aan de hand van de Standaard Archeologische 

Monitoring (SAM) worden de archeologische waarden in het 

gebied na afronding van de bouwwerkzaamheden gevolgd. De 

kosten voor monitoring zijn op basis van kengetallen en opgave 

van de Gemeente Enschede geraamd op € 15.000 per jaar. 

2a. & 2b. Kosten voor de bevoegde overheid: De kosten voor handhaving tijdens 

en na de bouw zijn ramingen van, respectievelijk, ArcheoLogic en de Gemeente 

Enschede: 

• Toezicht tijdens bouw: € 56.250 (75 bouwplannen à 5 uur à € 150,-) . Het 

betreft een schatting; inspectie en toezicht (bijv. milieu) vindt al plaats 

tijdens bouw – eventueel kan hier een en ander gecombineerd worden om 

kosten te besparen. 

• Toezicht en inspectie na bouw: € 30.000 per jaar. Deze schatting is op 

basis van een opgave van de Gemeente Enschede: Per jaar 200 uren à € 

150. 

Opgraven 

De hoogte van de kosten van opgraven worden grotendeels bepaald door het 

daadwerkelijk op te graven oppervlak van het behoudenswaardige gebied. De 

meterprijs is variabel (hier is uitgegaan van € 11/m 2 ) 9 en is mede afhankelijk van 

de ondergrond (opgraven op zand, zoals in de Usseler Es, is gemiddeld goedkoper 

dan bijvoorbeeld klei). Het uiteindelijk op te graven deel van het plangebied zal 

7 De bouwvoor is niet overal even dik, waardoor gemiddeld 70 cm zal worden opgebracht. 

8 Deze prijs kan variëren, afhankelijk van de marktprijs van een m 3 zand en kosten voor transport. 

9 In de eerdere voorlopige raming (email d.d. 3 oktober 2008) wordt een meterprijs van € 8-10 

gehanteerd. Wij sluiten niet uit dat dit de daadwerkelijke meterprijs is voor een opgraving in de Usseler 

Es, maar vooralsnog baseren we ons op de meterprijs van het proefsleuvenonderzoek, i.e. € 11. 


4.1.2 TIJD 

4.2 PUBLIEKSBEREIK 

4.2.1 KOSTEN 

deels ook het resultaat zijn van onderhandeling met het bevoegd gezag aangezien 

er geen duidelijke normstelling is voor archeologie en gezien het feit dat niet alle 

behoudenswaardige gebieden als even waardevol worden beschouwd. De in de 

tabel genoemde percentages kunnen worden gezien als indicaties. 

3a. Vlakdekkend opgraven, 75% (maximaal) 10 . Hierbij wordt dus niet het gehele 

plangebied opgegraven, maar zal een strategie worden opgezet, waarbij zones 

worden bepaald (aan de hand van de resultaten van de waarderende 

onderzoeken, zie bijlagen 1 en 2). 

In de berekening is uitgegaan van de oppervlakte van de gebieden B, C en D (ca. 

22,2 ha.) – terreindeel A is hier niet meegenomen omdat in dat gebied vooralsnog 

geen bodemingrepen plaatsvinden, waardoor behoud in situ de meest voor hand 

liggende optie is. De kosten voor projectmanagement zijn bij de kosten 

inbegrepen. 

Aan het fysiek beschermen van de archeologische waarden in de Usseler Es is 

handhaving verbonden gedurende een periode van ca. 40 jaar. Het gebied heeft 

zolang een dubbelbestemming. 

Bij opgraven is de totale tijdspanne, afhankelijk van de ruimte in de markt en de 

doorlooptijd, ca. 1 tot 2 jaar. De fasering daarbij is als volgt (mits de opgraving 

ononderbroken kan plaatsvinden): 

• Voorbereiding en looptijd Europese aanbesteding: ca. 6 maanden; 

• Opgraving 11 : max. 1 jaar (afhankelijk van scenario en aantal in te zetten 

teams); 

• Uitwerking en rapport gereed maken: ca. 6 maanden. 

Daarna vervalt de dubbelbestemming voor archeologie en zijn aan alle 

verplichtingen betreffende archeologie voldaan. 

Beleving en benutting van de archeologie in de maatschappij is als zodanig een 

van de belangrijkste doelen van de huidige archeologie. Publieksbereik kan op 

verschillende manieren worden vormgegeven afhankelijk van de 

beheersmaatregelen die worden toegepast op het behoudenswaardige gebied. 

Wij adviseren om 15% van de totale kosten voor de beheersmaatregel te 

reserveren voor publieksprojecten. Dit percentage is gangbaar binnen de 

archeologie. Het zijn extra kosten; ze maken geen deel uit van de kosten voor de 

beheersmaatregel. Er bestaat geen verplichting wat betreft publieksbereik. De 

kosten kunnen gedragen worden door de opdrachtgever en gemeente 

gezamenlijk. Bij bijvoorbeeld de provincie is subsidie te verkrijgen hiervoor. 

10 Het Oversticht, adviseur voor de Gemeente Enschede, heeft als uitgangspunt dat in gebieden met 

een oppervlakte van meer dan 10 ha. maximaal 75% hoeft te worden opgegraven. 

11 Fasering opgraving wordt met opdrachtgever afgestemd. 


4.2.2 INFORMATIE 

Bij opgraven zijn de mogelijkheden om het publiek in direct contact te brengen 

met de archeologie van het gebied evidenter. Hier kan bijvoorbeeld gedacht 

worden aan open dagen of rondleidingen op de opgraving. 

Bij het fysiek beschermen of inpassen van de archeologische waarden vindt geen 

archeologisch onderzoek meer plaats, maar dat neemt niet weg dat de resultaten 

van de waarderende onderzoeken zeer goed gebruikt kunnen worden om het 

publiek in te lichten over de geschiedenis van het gebied, bijvoorbeeld middels 

tentoonstellingen. Ook zijn er kansen om de archeologie terug te laten komen in 

de uitwerking van de plannen. De gemeente Enschede doet hiertoe een 

belevingsonderzoek. 

4.3 STEDENBOUWKUNDIGE DRUK 

4.3.1 KOSTEN 

4.4 HANDHAVING 

Aanpassing van het stedenbouwkundig plan voor Usseler Es is niet meer aan de 

orde. Daardoor moet aan de hand van de huidige ontwikkelingsplannen een 

afweging gemaakt worden over de te nemen beheersmaatregelen voor de 

archeologische resten die aanwezig zijn in de ondergrond. Een aanzienlijk deel van 

de behoudenswaardige terreindelen (B, C en D in figuur 1) zal worden bebouwd. 

De ondergrond van terreindeel A zal, zoals het er nu voor staat, niet verstoord 

raken door bodemingrepen. Daar is behoud door fysieke bescherming dan ook de 

meest voor de hand liggende optie. Voor de andere delen (het centrale deel van 

de es) zal ofwel een oplossing in de vorm van een opgraving (ex situ) of behoud 

door fysieke bescherming (in situ). 

Bij behoud in situ zullen er door de aanwezigheid van de archeologische resten 

mogelijk eisen danwel beperkingen kunnen worden gesteld aan de toekomstige 

ruimtelijke ontwikkeling in de Usseler Es. De kosten cq. lagere grondopbrengsten 

die hieraan verbonden zijn, zijn met name afhankelijk van de aard en de grootte 

van het project. Ze worden bepaald door de bijvoorbeeld de meerprijs van andere 

bouwmethoden of de kosten van een opgraving. Daarom is dit als PM-post 

opgenomen in tabel 3. 

Bij behoud ex situ worden alle belemmeringen in archeologische zin weggenomen 

en zijn er geen financiële consequenties meer voor de ruimtelijke ontwikkeling. 

Toevalsvondsten zijn echter altijd mogelijk, hoewel het risico op het aantreffen van 

toevalsvondsten tijdens de bouw klein is, doordat dan al uitgebreid archeologisch 

onderzoek heeft plaatsgevonden. Wordt er echter toch onverwachts een hele 

bijzondere vondst aangetroffen, dan zijn er regelingen voor excessieve kosten. 

Alleen behoud in situ heeft gevolgen wat betreft handhaving. Wanneer de 

archeologische waarden middels een opgraving worden veiliggesteld, is 

handhaving niet van toepassing. 


4.4.1 KOSTEN 

4.4.2 TIJD 

4.4.3 ORGANISATIE 

In tabel 4 staan de kosten voor handhaving weergegeven. Het betreft eenmalige 

kosten voor handhaving, toezicht en communicatie voor en direct na de 

bouwwerkzaamheden, en periodieke kosten tijdens de bestaansduur van het 

bedrijventerrein (ca. 40 jaar). 

Er dient te worden gehandhaafd gedurende de gehele bestaansduur van het 

bouwproject. Dat betekent voor het bedrijventerrein in de Usseler Es een periode 

van ca. 40 jaar. 

De bevoegde overheid is verantwoordelijk voor het handhaven; de gemeente voert 

regelmatig inspecties uit en houdt toezicht. 


5 Advies 

Het feit dat behoud van archeologische waarden in situ, zoals gesteld in het 

Verdrag van Valletta (Malta), uitgangspunt is in het overheidsbeleid, neemt niet 

weg dat er altijd een maatschappelijke afweging gemaakt dient te worden. Hierin 

moeten de kosten worden afgezet tegen de relevantie van de archeologische 

waarden, zowel in maatschappelijke als in wetenschappelijke zin. Specifiek voor de 

Usseler Es betekent dit: Wegen de kosten voor ophogen en het archeologisch 

begeleiden van de cunetten op tegen het doel van behoud in situ? 

Het antwoord hierop is dus nee. Op basis van de haalbaarheid (met name de 

kosten) kan worden gesteld dat opgraven de meest geschikte beheersmaatregel is 

voor deelgebieden B, C en D. Ook een combinatie van beheersmaatregelen 

waarbij deels wordt opgegraven en deels wordt beschermd is niet optimaal 

aangezien de meterprijs voor de maatregel fysiek beschermen (ophogen terrein en 

archeologisch begeleiden van de cunetten) hoger ligt dan de meterprijs voor 

opgraven, i.e. € 20/m 2 voor fysiek beschermen tegenover € 11/m 2 voor 

opgraven. 12 

Samenvattend kan worden gesteld dat behoud in situ 

• duurder is (voor opdrachtgever); 

• een langere looptijd heeft (voor bevoegde overheid); 

• er gemonitord en gehandhaafd moet worden (door bevoegde overheid); 

• het plangebied een dubbelbestemming krijgt; 

• de voorkeur heeft in overheidsbeleid. 

En dat behoud ex situ 

• goedkoper is (voor opdrachtgever); 

• een kortere looptijd heeft (voor bevoegde overheid); 

• er geen dubbelbestemming meer is na het onderzoek; 

• qua beleving en benutting mogelijkheden biedt tijdens het opgraven. 

De archeologische waarden in het plangebied zijn reeds nauwkeurig in beeld 

gebracht met behulp van de uitgevoerde inventariserende en waarderende 

onderzoeken. Inzake de effectiviteit van de beheersmaatregel en het zo efficiënt 

mogelijk inzetten van de beschikbare middelen vinden wij het zeer wenselijk om 

van die informatie gebruik te maken. Concreet betekent dit dat het op te graven 

gebied op basis van de resultaten van de proefsleuvenonderzoeken moet worden 

bepaald. In bijlage 1 zijn die resultaten weergegeven. Over het exacte oppervlak 

12 Hierbij is uitgegaan van een zone, waar 100% wordt opgegraven of 100% wordt opgehoogd. 


van het op te graven gebied kan worden onderhandeld (zie bijlage 2 voor 

voorbeelden). 

Daarnaast adviseren wij, aangezien publieksbereik een belangrijk thema is in de 

huidige maatschappijgerichte archeologie, budget vrij te maken voor 

publieksprojecten gedurende en/of na het archeologisch onderzoek door zowel de 

opdrachtgever als de bevoegde overheid. 

Advies in het kort: 

• Kies voor pgraven in deelgebieden B, C en D; 

• Treedt in overleg met bevoegd gezag over een 

uitvoeringsstrategie die recht aan de belangen van het project en 

die recht doet aan de regelgeving en het beleid op het gebied van 

archeologie; 

• Stel aan de hand hiervan een Programma van Eisen op; 

• Houdt bij het opgraven rekening met publieksbeleving en 

benutting van de archeologie. 


6 Bronnen en literatuur 

Breimer, J., 2007: Archeologiebeleid Gemeente Enschede. Past2Present Rapport 

402. 

Isarin, R. & F.E. Rijpma, 2006: Programma van Eisen Aanvullend Onderzoek 

Usseler Es – thema grafcultuur. Past2Present-ArcheoLogic Rapport 312a. 

Kenemans, M.C., 2005: Enschede, Usseler Es: een waarderend 

proefsleuvenonderzoek. ADC ArcheoProjecten Rapport 413. 

Schorn, E.A., 2005: Plangebied Usseleres-Noord (Gemeente Enschede), 

Inventariserend archeologisch veldonderzoek karterende fase. BAAC Rapport 

03.153. 

Vervloet, J.A.J., 2000: Zandlandschap. Barends et. al. (red.), Het Nederlandse 

landschap. Een historisch-geografische benadering. Stichting Matrijs, Utrecht. 

Weerden, J.F. van der & P.J.L. Wemerman: Enschede Usseler Es, Aanvullend 

Archeologisch Onderzoek. BAAC Rapport A-07.0398. 


7 Bijlagen 


7.1 BIJLAGE 1 

469500 470000 470500 

Overzichtskaart van het plangebied met de geselecteerde gebieden en de 

sporendichtheden en vindplaatsen. 

0 


Bewoningszones: spoordichtheid en datering 

Legenda 

Archeologisch waardevol gebied A 

Proefsleuf ADC 

Proefsleuf BAAC 

Vindplaats BAAC 

Spoordichtheid: zeer hoog 

Spoordichtheid: hoog 

Spoordichtheid: gemiddeld 

Spoordichtheid: laag 

Zone met bewerkt vuursteen 

Nieuwe tijd (na 1500) 

Topografie 

250m 

254000 254500 


T:\ArcheoLogic\Projecten\Projecten 1001 - 1050\1048 - Enschede Usseler Es Maatregelenplan\Opdracht\3 Cartografie\Enschede Usseler Es\BAAC Bijlage 2 met Waardevol gebied A.wor

7.2 BIJLAGE 2 

DEKKINGS- 

PERCENTAGE 

Tabel met hypothetische dekkingspercentages voor opgraven met kostenraming. 

Er is uitgegaan van een meterprijs van € 11,- voor opgraven (inclusief uitwerking 

en rapportage). De tabel is bedoeld als “doorkijkje” voor het project: om 

inzichtelijk te maken wat de uiteindelijke projectkosten kunnen zijn als het 

dekkingspercentage voor opgraven lager is dan het maximale scenario van 75%. 

OPPERVLAKTE (M 2 ) KOSTEN VTU (15%) -30% +30% 

75% 166.489 € 1.831.000,- € 275.000,- € 1.474.000,- € 2.738.000,- 

50% 110.993 € 1.221.000,- € 183.000,- € 983.000,- € 1.825.000,- 

25% 55.496 € 610.000,- € 92.000,- € 491.000,- € 913.000,- 


ArcheoLogic 

Notitie AL149 

Bestemmingsplan Usseler Es te Enschede: 

conditie archeologie

ARCHEOLOGIC NOTITIE AL149 

BESTEMMINGSPLAN USSELER ES TE ENSCHEDE: CONDITIE ARCHEOLOGIE 


De gemeente Enschede is thans bezig met het opstellen van het bestemmingsplan voor de Usseler Es 

te Enschede. In het kader daarvan heeft de gemeente Enschede aan ArcheoLogic gevraagd de 

bestaande tekst 1 voor de conditie archeologie te wijzigen aan de hand van de huidige stand van zaken 

(i.e. situatie tot en met mei 2009). In deze notitie wordt een voorstel gedaan ten aanzien van 

archeologie voor de toelichting, bestemmingsregels en verbeelding van het bestemmingsplan. 

TOELICHTING 

Kader 

In 1992 is door het Rijk het Verdrag van Malta ondertekend, waarin de bescherming en het behoud 

van archeologische monumenten wordt nagestreefd. Als gevolg van de implementatie van het verdrag 

van Malta dient bij de nieuw ruimtelijk ontwikkelingen rekening te worden gehouden met de belangen 

van het archeologisch erfgoed. 

Sinds september 2007 is het Verdrag van Malta geïmplementeerd in de Wet op de Archeologische 

Monumentenzorg (Monumentenwet 1988). Deze wet wijst het bestemmingsplan aan als het centrale 

instrument voor de archeologische monumentenzorg. Daarmee wordt de zorgplicht voor het 

archeologisch erfgoed bij gemeenten gelegd. 

Op 28 januari 2008 heeft de raad van de gemeente Enschede haar archeologiebeleid vastgesteld. 2 

Hiermee heeft de gemeente haar eigen toetsings- en wegingskader bij bestemmingsplannen en 

vergunningverlening. De gemeente is bevoegd gezag voor het nemen van besluiten ten aanzien van 

de conditie archeologie. 

Uitgevoerd archeologisch onderzoek 

Tijdens de aanleg van de A35 in 1994 werd duidelijk dat er in het plangebied Usseler Es 

archeologische resten aanwezig waren, toen een grafveld uit de Midden-IJzertijd werd aangetroffen. 3 

In 2004 is door BAAC bv gestart met het vaststellen van de archeologische waarden in het gehele 

plangebied. Het eerste onderzoek betrof een inventariserend archeologisch veldonderzoek, bestaand 

uit een bureauonderzoek, een oppervlaktekartering en een booronderzoek. 4 Uit dit onderzoek werd 

geconcludeerd dat in het plangebied concentraties van nederzettingssporen vanaf het Paleolithicum 

tot en met de Middeleeuwen konden worden verwacht. De conservering van deze (eventuele) sporen 

zou door de afdekking van het esdek goed zijn. 

Door ADC ArcheoProjecten is vervolgens in de winter van 2004/2005 een proefsleuvenonderzoek 

uitgevoerd. 5 Hierbij zijn nederzettingssporen aangetroffen waarvan de omvang per vindplaats niet 

precies kon worden vastgesteld: vindplaatsen uit meerdere perioden liggen over of door elkaar heen. 

Aan de hand van de bewoningssporen en het daarin en nabij aangetroffen aardewerk en natuursteen 

1 

Kloosterman, P., 2008: Bestemmingsplan Usseler Es te Enschede: conditie archeologie. ArcheoLogic Notitie 394. 

2 

Breimer, J. (red.), 2008: Beleidsplan Archeologie, gemeente Enschede, Past2Present rapportage 432. 

3 

Buurman, J. & R. de Man, 1996: Enschede-Usseler Esch, in: A.D. Verlinde: Archeologische Kroniek van Overijssel over 1995, 

Overijsselse Historische Bedragen, Verslagen en mededelingen van de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en 

Geschiedenis, 143-144. 

4 

Schorn, E.A., 2004: Plangebied Usseleres-Noord (Gemeente Enschede). Inventariserend archeologisch veldonderzoek. 

Karterende fase, BAAC-rapport 03.153. 

5 

Kenemans, M.C, 2005: Enschede , Usseler Es: een waarderend proefsleuvenonderzoek, ADC ArcheoProjecten Rapport 413. 

ArcheoLogic Notitie AL149 – Bestemmingsplan Usseler Es te Enschede: conditie archeologie 

1

stelt ADC dat er sprake is van een vrijwel continue bewoning van de Late Bronstijd tot en met de Late 

Middeleeuwen. Gezien het vondstmateriaal lijkt de periode 2e en 3e eeuw na Chr. te ontbreken, aldus 

ADC. 

Begin 2008 is door BAAC aanvullend op het onderzoek uit 2005 dit aanvullende 

proefsleuvenonderzoek uitgevoerd. 6 Het doel van het onderzoek was meer inzicht te krijgen in de 

grafcultuur, demografie en paleopathologie van de mens in deze regio. Kennis over deze onderwerpen 

is voor deze regio van Nederland vrijwel afwezig. Tijdens het onderzoek zijn echter geen resten van 

grafcultuur aangetroffen, wel zijn verspreid over het plangebied resten uit verschillende perioden 

aangetroffen, waaronder een nederzetting uit de Middeleeuwen ten noordwesten van de bolling, een 

mogelijke Middeleeuwse nederzetting ten zuidwesten en een nederzetting uit de IJzertijd-Romeinse 

Tijd ten oosten van de bolling. 

De aanleg van een gasleiding en een zoutwinningsleiding aan de zuidrand van plangebied de Usseler 

Es boden de mogelijkheid om archeologische waarden vast te stellen. De aanleg van de gasleiding, 

enkele meters ten noorden van de A35, vond plaats in november 2004 en is door RAAP Archeologisch 

Adviesbureau archeologisch begeleid. 7 In het tracé werden naast een verstoord grafveld, sporen uit 

IJzertijd, Middeleeuwen en Nieuwe Tijd aangetroffen. 

Eind 2007 en begin 2008 heeft ADC ArcheoProjecten de eerste fase van de aanleg van een leiding ten 

behoeve van zoutwinning begeleid. 8 Het tracé ligt in het zuidwesten van het plangebied en is tot aan 

de Usseleresweg begeleid. Tijdens de begeleiding werden geen sporen aangetroffen. In de toekomst 

zal de tweede fase van de aanleg van de leiding in het zuidoosten van het plangebied ook 

archeologisch begeleid worden. 

Dubbelbestemmingen archeologie 

In het selectiebesluit is het centrale deel van het plangebied Usseler Es tezamen met enkele percelen 

ten noordwesten, zuidwesten en oosten daarvan aangewezen als behoudenswaardig. 9 Op de 

verbeelding kennen deze gebieden de dubbelbestemming Waarde – Archeologie 1. Ten behoeve van 

het veilig stellen van de archeologische waarden zal in het plangebied een combinatie van behoud in 

situ (inpassen en beschermen) en behoud ex situ (opgraven of archeologisch begeleiden) worden 

toegepast. 

Zoals eerder vermeld is in januari 2008 door de raad van de gemeente Enschede het Beleidsplan 

Archeologie vastgesteld. Op de beleidskaart, die een onderdeel is van het beleidsplan, zijn in het 

plangebied een zestal bestaande hoeven aangemerkt als dubbelbestemming Waarde – Archeologie 2. 

Deze hoeven waren al voor 1850 in gebruik en liggen op erven waarvan de geschiedenis vaak tot in 

de Middeleeuwen terug kan gaan. 

Begrippen en context 

Op de verbeelding zijn enkele gebieden aangemerkt met een archeologische dubbelbestemming. Voor 

de delen van het plangebied die geen archeologische bestemming kennen op de verbeelding gelden 

geen archeologische beperkingen. 

De delen met een dubbelbestemming Waarde – Archeologie 1 zijn gebieden of terreinen van hoge 

archeologische waarde. Dit betekent dat hier een waarderend archeologisch onderzoek is uitgevoerd 

6 

Weerden, J.F. van der & P.J.L. Wemerman, 2008: Enschede Usseler Es. Aanvullend Archeologisch Onderzoek, BAAC-rapport A- 

07.0398 (concept). 

7 

Scholte-Lubberink, H.B.G., 2007: Aardgastransportleiding Bornerbroek-Enschede en Ommen-Hankate: archeologisch 

vooronderzoek: een inventariserend veldonderzoek, opgravingen en archeologische begeleiding, RAAP-rapport 1573. 

8 

Roessingh, W., 2008: Graven naar zout. Archeologisch onderzoek aan de rand van de Usseler Es in Enschede. Een 

Archeologische Begeleiding., ADC Rapport 1211 (concept). 

9 

Zoals besproken in overleg d.d. 10 september 2008 met regioarcheoloog drs. M. Marinelli van het Oversticht. 


2

en op basis van de resultaten van dit onderzoek door de bevoegde overheid de archeologische 

vindplaats is geselecteerd als behoudenswaardig. 

De delen met een dubbelbestemming Waarde – Archeologie 2 zijn gebieden of terreinen met een 

middelhoge of hoge verwachting voor het aantreffen van archeologisch waarden. Dit zijn gebieden 

met een archeologische verwachting, maar waar nog geen (of gedeeltelijk) waarderend onderzoek is 

uitgevoerd en eveneens geen selectie van behoudenswaardige archeologie door het bevoegd gezag 

heeft plaatsgevonden. 

De dubbelbestemming Waarde – Archeologie 2 kan middels de wijzigingsbevoegdheid worden 

verwijderd van de verbeelding en worden bestemd als Waarde – Archeologie 1 als na waarderend 

onderzoek blijkt, en vervolgens aan de hand van een selectiebesluit is aangegeven, dat er sprake is 

van behoudenswaardige archeologie. Eveneens kan de dubbelbestemming Waarde – Archeologie 2 

middels de wijzigingsbevoegdheid van burgemeester en wethouders worden verwijderd van de 

verbeelding als na (waarderend) onderzoek blijkt dat er geen (behoudenswaardige) archeologie 

aanwezig is in de bodem. 

De dubbelbestemming Waarde – Archeologie 1 kan eveneens middels de wijzigingsbevoegdheid 

burgemeester en wethouders van de verbeelding worden verwijderd nadat de behoudenswaardige 

archeologie is opgegraven, aangezien het dan niet meer noodzakelijk is dat het bestemmingsplan 

voorziet in bescherming van de archeologische waarden. 


3

BESTEMMINGSREGELS 

Artikel X. Dubbelbestemming Waarde – Archeologie 1 

X.1 Bestemmingsbeschrijving 

1. De gronden die op de verbeelding zijn aangeduid met de dubbelbestemming Waarde – 

Archeologie 1 zijn tevens bestemd voor doeleinden ter bescherming en veiligstelling van de 

archeologische waarden. Deze bestemming is primair ten opzichte van de overige aan deze 

gronden toegekende bestemmingen. 

X.2 Aanlegvergunning 

1. Het is verboden om op of in gronden zoals opgenomen op de verbeelding en aangeduid met 

Waarde – Archeologie 1 de volgende werken, geen bouwwerken zijnde, of werkzaamheden 

uit te voeren of te laten uitvoeren, zonder of in afwijking van een aanlegvergunning, als 

bedoeld in artikel 3.3 onder a Wet ruimtelijke ordening, van Burgemeester en Wethouders, 

zulks ongeacht het bepaalde in de voorschriften bij andere op deze gronden van toepassing 

zijnde bestemmingen: 


b. het uitvoeren van grondbewerkingen dieper dan 0,4 meter onder het maaiveld, waartoe 

ook gerekend wordt woelen, mengen, diepploegen, egaliseren, ontginnen en aanleggen 

van drainage; 


waterschap; 





• dieper reiken dan 0,4 m en het grondoppervlak van de aanlegwerken meer is dan 0 







• dieper reiken dan 0,4 m en het grondoppervlak van de aanlegwerken meer is dan 0 





bodem; 








2. Aan de aanvraag voor een aanlegvergunning voor de gronden aangeduid met 

Waarde – Archeologie 1 kan de voorwaarde worden verbonden dat een rapport wordt 

overgelegd waarin de archeologische waarde van de gronden die blijkens de aanvraag worden 


4

verstoord naar het oordeel van burgemeester en wethouders in voldoende mate is 

vastgesteld. 







X.3 Sloopvergunning 


voorschriften verbinden aan een sloopvergunning op of in gronden op de verbeelding en 

aangeduid met Waarde – Archeologie 1 








X.4 Bouwvergunning 



opgenomen op de verbeelding en aangeduid met Waarde – Archeologie 1 indien de 

bouwwerkzaamheden dieper reiken dan 0,4 meter onder het maaiveld en het grondoppervlak 

van de aanlegwerken meer is dan 0 vierkante meter. 











X.5 Wijzigingsbevoegdheid 

1. Burgemeester en wethouders zijn bevoegd met toepassing van artikel 3.6 van de Wet 

ruimtelijke ordening het bestemmingsplan te wijzigen door: 

a. de dubbelbestemming Waarde – Archeologie 1, als bedoeld in lid X.1, sub 1, geheel of 



b. aan gronden alsnog de dubbelbestemming Waarde – Archeologie 1, indien uit 

archeologisch onderzoek blijkt dat de bestemming van deze gronden, gelet op ter plaatse 

aanwezige archeologische waarden, aanpassing behoeft. 


5



Artikel Y. Dubbelbestemming Waarde – Archeologie 2 

Y.1 Bestemmingsbeschrijving 

1. De gronden die op de verbeelding zijn aangeduid met de dubbelbestemming Waarde – 

Archeologie 2 zijn mede bestemd voor doeleinden ter vaststelling van de archeologische 

waarde door middel van een archeologisch vooronderzoek. 

Y.2 Aanlegvergunning 

1. Het is verboden om op of in gronden zoals opgenomen op de verbeelding en aangeduid met 

Waarde – Archeologie 2 de volgende werken, geen bouwwerken zijnde, of werkzaamheden uit 

te voeren of te laten uitvoeren, zonder of in afwijking van een aanlegvergunning, als bedoeld 

in artikel 3.3 onder a Wet ruimtelijke ordening, van Burgemeester en Wethouders, zulks 

ongeacht het bepaalde in de voorschriften bij andere op deze gronden van toepassing zijnde 

bestemmingen: 


b. het uitvoeren van grondbewerkingen dieper dan 0,5 meter onder het maaiveld waartoe 

ook gerekend wordt woelen, mengen, diepploegen, egaliseren, ontginnen en aanleggen 

van drainage; 


waterschap; 





• dieper reiken dan 0,5 meter onder het maaiveld en het grondoppervlak meer is dan 







• dieper reiken dan 0,5 meter onder het maaiveld en het grondoppervlak meer is dan 





bodem; 








2. Aan de aanvraag voor een aanlegvergunning voor de gronden aangeduid met 


6

Waarde – Archeologie 2 kan de voorwaarde worden verbonden dat een rapport wordt 

overgelegd waarin de archeologische waarde van de gronden die blijkens de aanvraag worden 

verstoord naar het oordeel van burgemeester en wethouders in voldoende mate is 

vastgesteld. 


a. de verplichting tot het treffen van technische maatregelen waardoor de 

archeologische waarden in de bodem worden behouden; of 


c. de verplichting om de activiteit die tot bodemverstoring leidt te laten begeleiden door 

een gekwalificeerd deskundige. 

Y.3 Sloopvergunning 


voorschriften verbinden aan een sloopvergunning op of in gronden op de verbeelding en 

aangeduid met Waarde – Archeologie 2. 








Y.4 Bouwvergunning 



opgenomen op de verbeelding en aangeduid met Waarde – Archeologie 2, indien de 

bouwwerkzaamheden dieper reiken dan 0,5 meter onder het maaiveld; of het grondoppervlak 

van het gebied waarop de vergunningaanvraag betrekking heeft groter is dan 250 vierkante 

meter. 











Y.5 Wijzigingsbevoegdheid 

1. Burgemeester en wethouders zijn bevoegd met toepassing van artikel 3.6 van de Wet 

ruimtelijke ordening het bestemmingsplan te wijzigen door: 

a. de dubbelbestemming Waarde – Archeologie 2, als bedoeld in lid Y.1, sub 1, geheel of 




7

. Aan gronden alsnog de dubbelbestemming Waarde – Archeologie 2 toe te kennen, indien 

uit archeologisch onderzoek blijkt dat de bestemming van deze gronden, gelet op ter 

plaatse aanwezige archeologische waarden, aanpassing behoeft. 




8

VERBEELDING 

0 

Deelgebied C 

Deelgebied A 

250 500 

meters 


Deelgebied B 

Deelgebied D 

Plankaart Archeologie Usseler Es 

Legenda 

Waarde - Archeologie 1 

Waarde - Archeologie 2 

Plangebied 

Plankaart Archeologie Usseler Es.wor - 12 mei 2009 

9

COLOFON 

Opdrachtgever: Gemeente Enschede 

Contactpersoon Opdrachtgever: mevr. G. Boers 

Contactpersoon AL: dhr. B. Goudswaard 

Auteur: dhr. S. van der End 

Autorisatie: dhr. J. de Jong 

Datum: 12-05-2009 

AL Project: 1112 

Sleutelwoorden ArcheoLogic 

Overijssel, Enschede, Usseler Es, bestemmingsplan, conditie archeologie, dubbelbestemming, 

Waarde – Archeologie 1, Waarde – Archeologie 2, toelichting, bestemmingsregels, verbeelding 


10

RAAP-NOTITIE 3318 

Plangebied Usseleres (volkstuinen) 

te Enschede 


Archeologisch vooronderzoek: een bureau- en 

inventariserend veldonderzoek

Colofon 

Opdrachtgever: gemeente Enschede 

Titel: Plangebied Usseleres (volkstuinen) te Enschede, gemeente Enschede; archeo- 

logisch vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek 

Status: eindversie 

Datum: november 2009 

Auteur: drs. E.I. Schuurman 

Projectcode: ENUV 

Bestandsnaam: NO3318_ENUV.doc 

Projectleider: drs. E.I. Schuurman 

Projectmedewerker: drs. J. Vansweevelt 

ARCHIS-vondstmeldingsnummers: niet van toepassing 

ARCHIS-waarnemingsnummers: niet van toepassing 

ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer/CIS-code: 37849 

Bewaarplaats documentatie: RAAP Oost-Nederland 

Autorisatie: drs. S.W. Jager 

ISSN: 0925-6369 

RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. 

Leeuwenveldseweg 5b 

1382 LV Weesp 

Postbus 5069 

1380 GB Weesp 

© RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V., 2009 

telefoon: 0294-491 500 

telefax: 0294-491 519 

E-mail: raap@raap.nl 

RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade 

voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

Plangebied Usseleres (volkstuinen) te Enschede, gemeente Enschede; archeologisch 

vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek 

Samenvatting 

In opdracht van de gemeente Enschede heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau in november 

2009 een bureau- en inventariserend veldonderzoek uitgevoerd in verband met nieuwbouwplannen 

ter hoogte van de Usseleres te Enschede in de gemeente Enschede. Doel van dit onderzoek was 

allereerst het middels bureauonderzoek verwerven van informatie over bekende en te verwachten 

archeologische waarden teneinde een gespecificeerde verwachting op te stellen. Het doel van het 

veldonderzoek was vervolgens die verwachting te toetsen en, voor zover mogelijk, een eerste in- 

druk te geven van de aard, omvang, datering, kwaliteit (gaafheid en conservering) en diepteligging 

van eventueel aangetroffen archeologische vindplaatsen. Op grond van de onderzoeksresultaten 

en de aard en omvang van de voorgenomen bodemingrepen in het plangebied is vervolgens een 

advies met betrekking tot archeologisch vervolgonderzoek geformuleerd. 

Op basis van de resultaten van het bureauonderzoek gold bij de aanvang van het veldonderzoek 

voor het plangebied een grotendeels middelmatige archeologische verwachting voor vindplaat- 

sen (archeologische overblijfselen) uit de periode Neolithicum t/m Late Middeleeuwen. Alleen in 

het zuiden van het plangebied is aan een zone een hoge archeologische verwachting toegekend. 

Tijdens het veldonderzoek zijn in het plangebied echter geen aanwijzingen aangetroffen die 

duiden op de aanwezigheid van archeologische resten. 

Gezien de onderzoeksresultaten is geconcludeerd dat bij de uitvoering van de plannen vermoe- 

delijk geen archeologische waarden zullen worden verstoord. Op basis hiervan wordt aanbevolen 

om geen aanvullend archeologisch vooronderzoek te laten verrichten en het plangebied vrij te 

geven. 

Indien bij de uitvoering van de werkzaamheden onverwacht archeologische resten worden aan- 

getroffen, dan is conform artikel 53 en 54 van de Monumentenwet 1988 (herzien in 2007) aan- 

melding van de desbetreffende vondsten bij de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap 

c.q. de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed verplicht (vondstmelding via ARCHIS). 

RAAP-notitie 3318 / eindversie 20-11-2009 [3 ]



Inhoudsopgave 

Samenvatting................................................................................................................. 3 

Inhoudsopgave .............................................................................................................. 4 

1 Inleiding ................................................................................................................... 5 

1.1 Kader en doelstelling .............................................................................................................. 5 

1.2 Administratieve gegevens........................................................................................................ 5 

1.3 Onderzoeksopzet en richtlijnen ................................................................................................ 5 

2 Bureauonderzoek ...................................................................................................... 6 

2.1 Methoden ............................................................................................................................... 6 

2.2 Resultaten .............................................................................................................................. 6 

3 Veldonderzoek .......................................................................................................... 8 

3.1 Methoden ............................................................................................................................... 8 

3.2 Resultaten .............................................................................................................................. 8 

4 Conclusies en aanbevelingen .................................................................................... 10 

4.1 Conclusies............................................................................................................................ 10 

4.2 Aanbevelingen ...................................................................................................................... 10 

Literatuur .................................................................................................................... 11 

Gebruikte afkortingen ................................................................................................... 11 

Verklarende woordenlijst ............................................................................................... 12 

Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen ...................................................................... 12 

Bijlage 1: Boorbeschrijvingen......................................................................................... 15 





1.1 Kader en doelstelling 

In opdracht van de gemeente Enschede heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau in november 

2009 een bureau- en inventariserend veldonderzoek uitgevoerd in verband met nieuwbouwplannen 

ter hoogte van de Usseleres te Enschede in de gemeente Enschede. Het onderzoek, dat betrek- 

king had op de oostelijke punt van de Usseleres, diende te worden uitgevoerd omdat realisatie van 

de plannen zou kunnen leiden tot aantasting of vernietiging van mogelijk aanwezige archeolo- 

gische resten. Doel van het bureauonderzoek was het verwerven van informatie over bekende en 

verwachte archeologische waarden teneinde een gespecificeerde verwachting op te stellen. Doel 

van het veldonderzoek was het toetsen van die gespecificeerde archeologische verwachting en, 

indien mogelijk, een eerste indruk geven van de aard, omvang, datering, kwaliteit (gaafheid en 

conservering) en diepteligging van eventueel aangetroffen archeologische resten. Op basis van de 

onderzoeksresultaten en de aard en omvang van de voorgenomen bodemingrepen is vervolgens in 

hoofdstuk 4 een advies geformuleerd met betrekking tot eventueel archeologisch vervolg- 

onderzoek. 

1.2 Administratieve gegevens 

Het plangebied (circa 3,3 ha) ligt direct ten noorden van de rijksweg A35, ten oosten van de 

Helmerweg en ten zuiden van de Usselerrondweg (figuur 1). Het gebied staat afgebeeld op 

kaartblad 34F van de topografische kaart van Nederland (schaal 1:25.000); de centrum- 

coördinaat is 255.345/469.359. 

1.3 Onderzoeksopzet en richtlijnen 

Het onderzoek bestond uit een bureauonderzoek en een veldonderzoek (karterend booronder- 

zoek). Het onderzoek is uitgevoerd volgens de normen van de archeologische beroepsgroep (zie 

artikel 24 van het Besluit archeologische monumentenzorg). De Kwaliteitsnorm Nederlandse 

Archeologie (KNA, versie 3.1), beheerd door de Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodem- 

beheer (SIKB; www.sikb.nl), geldt in de praktijk als richtsnoer. RAAP beschikt over een opgra- 

vingsvergunning, verleend door de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Zie tabel 1 

voor de dateringen van de in dit rapport genoemde archeologische perioden. Achterin dit rapport is 

tevens een lijst met gebruikte afkortingen opgenomen en worden enkele vaktermen beschreven 

(zie verklarende woordenlijst). 




2 Bureauonderzoek 

2.1 Methoden 

Het bureauonderzoek is uitgevoerd om een gespecificeerde archeologische verwachting op te 

stellen. Daartoe zijn reeds bekende archeologische en aardkundige gegevens verzameld en is 

het grondgebruik in het plangebied in het heden en verleden geïnventariseerd. Geraadpleegd 

zijn de volgende bronnen: 

- het ARCHeologisch Informatie Systeem (ARCHIS); 

- de Archeologische Monumenten Kaart (AMK); 

- historisch en aardkundig kaartmateriaal (zie literatuurlijst); 

- recente luchtfoto's uit Google Earth (http:/www.earth.google.com); 

- de archeologische verwachtingskaart van de gemeente Enschede (Boshoven, Lotte, 

Oldemenger, Tebbens & Willems, 2005). 

- RAAP-rapport 1573 (Scholte Lubberink, 2007). 

2.2 Resultaten 

Huidige situatie 

Uit recente luchtfoto's uit Google Earth blijkt dat het plangebied in het noorden en westen uit 

grasland bestaat. In het oosten en zuiden is het plangebied in gebruik als volkstuinencomplex. 

Geo(morfo)logie 

Het plangebied maakt deel uit van een relatief hooggelegen gebied dat in geomorfologisch 

opzicht beschreven kan worden als een hooggelegen, met dekzand en smeltwaterafzettingen 

bedekt(-e) grondmoreneplateau of -vlakte (Ten Cate & Kleinsman, 1979; codes 3L2a en 2M5). 

De bodem wordt ter hoogte van het plangebied gekenmerkt door veldpodzolgronden met 

leemarm en zwak lemig fijn zand met grondwatertrap V (Ebbers & Hamming, 1979). 

Bekende archeologische waarden 

ARCHIS en AMK 

In ARCHIS staat één archeologische vindplaats geregistreerd uit de omgeving van het plangebied. 

Het betreft een munt uit de Romeinse tijd die zo’n 500 m ten zuidoosten van het plangebied aan- 

getroffen is (ARCHIS-waarnemingsnr. 9325). Circa 500 m ten westen van het plangebied staat 

voorts een terrein van archeologische waarde geregistreerd (monumentnr. 14747; ARCHIS-waar- 

nemingsnr. 24374). Hier zijn archeologische resten uit de Midden IJzertijd vastgesteld. Op de 

hogere delen van de Usseleres, verder ten westen van het plangebied, zijn naast bewoningsspo- 

ren uit voornamelijk de IJzertijd en Romeinse tijd ook resten uit de Vroege en Late Middeleeuwen 

gevonden (o.a. ARCHIS-waarnemingsnrs. 401179, 411785, 411783 en 24474). De vondsten zijn 

deels aangetroffen tijdens de aanleg van de aardgastransportleiding Bornerbroek-Enschede 

(Scholte Lubberink, 2007). 




Historische kaarten 

Op de Grote Historische Atlas van Overijssel (Uitgeverij Nieuwland, 2005; verkend in 1881, 

herzien in 1903) staat een groot deel van het plangebied weergegeven als heide. Alleen in het 

zuiden van het plangebied is een klein gebied als akkerland aangeduid. Er lijkt geen bebouwing 

aanwezig te zijn. 

Aanvullende informatie 

In het zuiden van het plangebied is in verband met de aanleg van de gastransportleiding Borner- 

broek-Enschede reeds een serie boringen gezet (figuur 1; Scholte Lubberink, 2007). Hierbij zijn 

in 2 boringen resten van een veldpodzolbodem aangetroffen; de overige boringen correspon- 

deren met diepe verstoringen. Aanwijzingen voor archeologische vindplaatsen werden toen niet 

vastgesteld. 

Gespecificeerde archeologische verwachting 

Volgens de archeologische verwachtingskaart van de gemeente Enschede (Boshoven e.a., 2005) 

geldt voor het plangebied grotendeels een middelmatige archeologische verwachting voor 

vindplaatsen (archeologische resten) uit de periode Neolithicum t/m Late Middeleeuwen. Alleen 

voor een zone in het zuiden van het plangebied (ter hoogte van het voormalige akkerland) geldt 

een hogere archeologische verwachting. Ten aanzien van vindplaatsen uit de oudere Steentijd 

geldt, althans op grond van de verwachtingskaart, voor het plangebied een lage archeologische 

verwachting 

Eventuele archeologische resten kunnen direct onder de bouwvoor voorkomen. Ter hoogte van 

het voormalige akkerland kan een plaggendek aanwezig zijn. Indien dit het geval is, zullen de 

archeologische sporen zich waarschijnlijk bevinden aan de basis van dit plaggendek, in de 

toplaag van de minerale ondergrond. Door de aanwezigheid van een plaggendek zijn archeo- 

logische resten in deze zone waarschijnlijk beter bewaard gebleven. 




3 Veldonderzoek 

3.1 Methoden 

Het inventariserend veldonderzoek (IVO) bestond uit een karterend booronderzoek. De onder- 

zoeksmethode voor het veldwerk is bepaald op basis van de resultaten van het bureauonderzoek 

(gespecificeerde archeologische verwachting) en het protocol inventariserend veldonderzoek uit 

de KNA versie 3.1 (stroomdiagram 'keuze onderzoeksmethode karterende fase' en 'Leidraad 

inventariserend veldonderzoek deel karterend booronderzoek'). 

Tijdens het veldonderzoek zijn 17 boringen verricht in 5 zuidwest-noordoost georiënteerde raaien. 

Daarbij is een grid van 40 bij 50 m aangehouden (figuur 1). De boringen in een raai verspringen 

ten opzichte van die in de naastgelegen raai, waardoor een systeem van gelijkbenige driehoeken 

ontstaat. De gehanteerde methode wordt geschikt geacht voor het opsporen van de meeste in dit 

gebied te verwachten nederzettingsterreinen uit de periode Neolithicum t/m Late Middeleeuwen. 

Deze methode is niet geschikt om verkavelingspatronen, ijle vondstverspreidingspatronen van 

bijvoorbeeld vuursteenmateriaal, graven en andere zeer lokale archeologische resten in kaart te 

brengen (Tol e.a., 2004). 

Er is geboord tot maximaal 1,20 m -Mv met een Edelmanboor met een diameter van 15 cm. De 

boringen zijn lithologisch conform NEN 5104 (Nederlands Normalisatie-instituut, 1989) beschreven 

en met meetlinten ingemeten (x- en y-waarden). Het opgeboorde materiaal is gezeefd met een 

zeef met een maaswijdte van 0,5 cm; het zeefresidu is met het blote oog geïnspecteerd op het 

voorkomen van archeologische indicatoren (zoals houtskool, vuursteen, aardewerk, metaal, bot en 

verbrande leem). 

3.2 Resultaten 

Geologie en bodem 

In alle boringen is een bouwvoor (Aa-horizont) aangetroffen variërend van 20 tot 40 cm dik. Deze 

bestaat uit zwak siltig, donkerbruingrijs, matig humeus zand dat matig fijn is. Ter hoogte van de 

boringen 5, 6 en 11 is onder de bouwvoor een verstoring aangetroffen die tot in de natuurlijke 

ondergrond (C-horizont) reikt. Het bodemprofiel in de boringen 7, 15 en 17 wordt onder de bouw- 

voor gekenmerkt door een donkere, bruingele laag. Het lijkt te gaan om een vermenging van de 

A-horizont met de C-horizont. Ter plaatse van de boringen 2, 9, 10 en 13 rust de bouwvoor direct 

op de C-horizont (AC-profiel). Voorts is ter hoogte van de boringen 1, 3, 4, 8, 14 en 16 onder de 

bouwvoor een (verploegd) restant van een veldpodzolgrond vastgesteld. In deze boringen zijn 

restanten van een (verploegde) inspoelingslaag (B-horizont) en/of BC-horizont waargenomen. 

Alleen ter hoogte van boring 12 zijn aanwijzingen voor de aanwezigheid van een plaggendek 

aangetroffen. Hier gaat de bouwvoor over in een donkerbruingrijs pakket zand (Aa-horizont, met 

vlekken) dat pas op 100 cm -Mv aansluit op de C-horizont. Boring 12 is dan ook gezet in het 

voormalige akkerland. 




De C-horizont bevindt zich in het plangebied op een diepte die varieert van 40 tot 100 cm -Mv en 

wordt gekenmerkt door lichtgeelgrijs, matig fijn zand met ijzerdeeltjes. Het betreft dekzand. Voor 

een overzicht en uitgebreide beschrijving van de opgetekende bodemprofielen wordt verwezen 

naar figuur 1 en bijlage 1. 

Archeologie 

Tijdens het veldonderzoek zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen. Er is derhalve 

geen aanleiding om aan te nemen dat ter plekke archeologische waarden in de ondergrond 

schuilgaan. 




4 Conclusies en aanbevelingen 

4.1 Conclusies 

Op basis van de onderzoeksresultaten kan worden geconcludeerd dat bij de realisering van de 

plannen in het plangebied vermoedelijk geen archeologische waarden zullen worden verstoord. 

Tijdens het veldonderzoek zijn namelijk geen aanwijzingen aangetroffen die duiden op de aan- 

wezigheid van archeologische resten in het plangebied.. 

4.2 Aanbevelingen 

Op basis van de resultaten van dit onderzoek wordt voor het plangebied in het kader van de 

voorgenomen bodemingrepen geen archeologisch vervolgonderzoek aanbevolen. 

Indien bij de uitvoering van de werkzaamheden onverwacht archeologische resten worden aan- 

getroffen, dan is conform artikel 53 en 54 van de Monumentenwet 1988 (herzien in 2007) aan- 

melding van de desbetreffende vondsten bij de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 

i.c. de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed verplicht (vondstmelding via ARCHIS). 

RAAP-notitie 3318 / eindversie 20-11-2009 [1 0 ]



Literatuur 

Boshoven, E.H., R.M. Lotte, A.G. Oldemenger, L.A. Tebbens & J.M.J. Willems, 2005. 

Gemeente Enschede. Archeologische Verwachtingskaart. BAAC-rapport 04.238. 

BAAC bv, ’s Hertogenbosch/Deventer. 

Cate ten, J.A.M., W.B. Kleinsman, 1979. Geomorfologische kaart van Nederland, schaal 

1:50.000. Blad 34 Enschede en blad 35 Glanerbrug. Stiboka/RGD, Wageningen. 

Ebbers, G. & C. Hamming, 1979. Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000. Blad 34 W 

(west) en O (oost), Enschede en blad 35 Glanerbrug. Stiboka, Wageningen. 

Nederlands Normalisatie-instituut, 1989. Nederlandse Norm NEN 5104, Classificatie van 

onverharde grondmonsters. Nederlands Normalisatie-instituut, Delft. 

Scholte Lubberink, H.B.G., 2007. Aardgastransportleiding Bornerbroek-Enschede en Ommen- 

Hankate: archeologisch vooronderzoek: een inventariserend veldonderzoek, opgra- 

vingen en archeologische begeleiding. RAAP-rapport 1573. RAAP Archeologisch 

Adviesbureau, Weesp. 

Tol, A., P. Verhagen, A. Borsboom & M. Verbruggen, 2004. Prospectief boren; een studie naar 

de betrouwbaarheid en toepasbaarheid van booronderzoek in de prospectiearcheo- 

logie. RAAP-rapport 1000. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Amsterdam. 

Uitgeverij Nieuwland, 2005. Grote historische topografische atlas Overijssel ± 1905, schaal 

1:25.000. Uitgeverij Nieuwland. 

Gebruikte afkortingen 

AMK Archeologische Monumenten Kaart 

ARCHIS ARCHeologisch Informatie Systeem 

KNA Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie 

-Mv beneden maaiveld 

NAP Normaal Amsterdams Peil 

SIKB Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer 




Verklarende woordenlijst 

AC-profiel 

Bodemprofiel waarin een humusrijke A-horizont direct gelegen is op het ongeroerde 

moedermateriaal (C-horizont). 

afzetting 

Neerslag of bezinking van materiaal. 

archeologische verwachtingskaart 

Een kaart waarop in vlakken staat aangegeven waar archeologische vindplaatsen kunnen 

worden verwacht. De kaart is het resultaat van een systematische analyse van relevante 

gegevens (kennis over locatiekeuze, fysische geografie, statistische relaties, etc.). De 

analyse is statistisch onderbouwd en wordt uitgevoerd met een GIS. 

B-horizont 

Inspoelingslaag van een podzolbodem (zie podzol). 

C-horizont 

Horizont die niet (of weinig) is veranderd door bodemvorming; het oorspronkelijke 

moedermateriaal. 

dekzand 

Fijnzandige afzettingen die onder periglaciale omstandigheden voornamelijk door 

windwerking ontstaan zijn; de dekzanden van het Weichselien vormen in grote delen van 

Nederland een ‘dek’ (Saalien: Formatie van Eindhoven; Weichselien: Formatie van Twente). 

plaggendek 

Oud verhoogd bouwland, ontstaan door ophoging ten gevolge van bemesting. Voor de 

bemesting werden plaggen of met zand vermengde potstalmest opgebracht. 

podzol 

Bodem met een uitspoelingslaag (E-horizont) en een inspoelingslaag (B-horizont). Het proces 

van het uitlogen van de E-horizont en de vorming van een B-horizont door inspoeling van 

amorfe humus en ijzer wordt podzolering genoemd. 

Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen 

Figuur 1. Resultaten booronderzoek en eerdere onderzoeksresultaten (Scholte Lubberink, 

2007). 

Tabel 1. Archeologische tijdschaal. 

Bijlage 1. Boorbeschrijvingen. 


469500 

255200 

1111111 

2222222 666 

255400 

255300 

legenda 

bodemgesteldheid 

overig 

469500 

255500 

boorpuntnummer 

begrenzing plangebied 

boorpuntnummer (boring Scholte Lubberink, 2007). 

bodemprofiel met restant van een veldpodzolgrond 

bodemprofiel tot in de C-horizont verstoord 

bodemprofiel met (gevlekt) plaggendek 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

legenda 

AC-profiel 

bodemgesteldheid 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

overig 

diep verstoord bodemprofiel 

4444444444444 

5 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

226 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

222 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

227 

469300 469400 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

Helmerweg 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

A35 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

13 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

10 

77777777777777777 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 

11 14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

14 

















































15 17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

17 

333333333333333 

88888888888 

9999999999999 12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

12 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

229 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

230 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

228 

100 

1:2000 

m 

50 

0 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

16 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

231 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

232 

469300 

469400 

Usselerrondweg 

















































begrenzing plangebied 

2009 

2009 

255200 

Figuur 1. Resultaten booronderzoek met onderzoeksresultaten uit eerder booronderzoek (Scholte Lubberink, 2007). 

TE1/enuv_fig1 255400 

255300 

1:2000 

m 

Figuur 1. Resultaten booronderzoek met onderzoeksresultaten uit eerder booronderzoek (Scholte Lubberink, 2007). 

255500 

2009 

2009 

Figuur 1. Resultaten booronderzoek met onderzoeksresultaten uit eerder booronderzoek (Scholte Lubberink, 2007).



Archeologische perioden Datering (gekalibreerd) 

Nieuwe tijd 

Middeleeuwen 

Romeinse tijd 

IJzertijd 

Bronstijd 

Neolithicum 

(Nieuwe Steentijd) 

Mesolithicum 

(Midden Steentijd) 

Paleolithicum 

(Oude Steentijd) 

Tabel 1. Archeologische tijdschaal. 

Laat 

Vroeg 

Laat 

Midden 

Vroeg 

Laat 

Midden 

Vroeg 

Laat 

Midden 

Vroeg 

Laat 

Midden 

Vroeg 

Laat 

Midden 

Vroeg 

Laat 

Midden 

Vroeg 

70 na Chr. 

12 voor Chr. 

300.000 

RAAP-notitie 3318 / eindversie 20-11-2009 [1 4 ] 


1050 

450 

270 

250 

500 

800 

1100 

1800 

2000 

2850 

4200 

4900 / 5300 

6450 

8640 

9700 

35.000



Bijlage 1: Boorbeschrijvingen 


Bijlage 1. Boorbeschrijvingen 

boring: ENUV-1 

beschrijver: LS/JVS, datum: 6-11-2009, X: 255.332, Y: 469.484, precisie locatie: 1 m, coördinaatsysteem: lokaal coördinaatsysteem, kaartblad: 34F, hoogte: 31,85, boortype: 

Edelman-15 cm, doel boring: archeologie - kartering, landgebruik: grasland, vondstzichtbaarheid: geen, provincie: Overijssel, gemeente: Enschede, plaatsnaam: Enschede, 

opdrachtgever: Gemeente Enschede, uitvoerder: RAAP Oost 

0 cm -Mv / 31,85 m + 

Lithologie: zand, zwak siltig, zwak humeus, donkerbruingrijs, matig fijn 

Bodemkundig: regelmatig geploegd/bewerkte A-horizont, interpretatie: bouwvoor 

40 cm -Mv / 31,45 m + 

Lithologie: zand, zwak siltig, zwak humeus, donkerbruin, matig fijn 

Bodemkundig: B-horizont, enkele Fe-vlekken, interpretatie: verploegd 

60 cm -Mv / 31,25 m + 

Lithologie: zand, zwak siltig, bruingeel, matig fijn 

Bodemkundig: BC-horizont, enkele Fe-vlekken, interpretatie: verploegd 

70 cm -Mv / 31,15 m + 

Lithologie: zand, zwak siltig, lichtgeelgrijs, matig fijn 

Bodemkundig: C-horizont, enkele Fe-vlekken 

Einde boring op 100 cm -Mv / 30,85 m + 





0 cm -Mv / 31,79 m + 



40 cm -Mv / 31,39 m + 








0 cm -Mv / 31,93 m + 



30 cm -Mv / 31,63 m + 


Bodemkundig: BC-horizont, enkele Fe-vlekken 

40 cm -Mv / 31,53 m + 








0 cm -Mv / 31,93 m + 



30 cm -Mv / 31,63 m + 



40 cm -Mv / 31,53 m + 




1






0 cm -Mv / 32,10 m + 



20 cm -Mv / 31,90 m + 

Lithologie: zand, zwak siltig, donkerbruingeel, matig fijn 

Bodemkundig: enkele Fe-vlekken, interpretatie: verstoord 

Archeologie: enkel fragment bouwpuin (onbepaald) 

75 cm -Mv / 31,35 m + 








0 cm -Mv / 32,02 m + 



20 cm -Mv / 31,82 m + 


Bodemkundig: enkele Fe-vlekken, interpretatie: verstoord 

Archeologie: enkel fragment bouwpuin (onbepaald) 

90 cm -Mv / 31,12 m + 








0 cm -Mv / 31,97 m + 



30 cm -Mv / 31,67 m + 


Bodemkundig: enkele Fe-vlekken, interpretatie: verploegd 

50 cm -Mv / 31,47 m + 








0 cm -Mv / 32,00 m + 



30 cm -Mv / 31,70 m + 

Lithologie: zand, zwak siltig, donkerbruin, matig fijn 

Bodemkundig: B-horizont, enkele Fe-vlekken 

40 cm -Mv / 31,60 m + 



60 cm -Mv / 31,40 m + 




2






0 cm -Mv / 31,90 m + 



30 cm -Mv / 31,60 m + 

Algemeen: aard ondergrens: abrupt (




Edelman-15 cm, doel boring: archeologie - kartering, landgebruik: akker, vondstzichtbaarheid: geen, provincie: Overijssel, gemeente: Enschede, plaatsnaam: Enschede, 


0 cm -Mv / 32,33 m + 



30 cm -Mv / 32,03 m + 








0 cm -Mv / 32,06 m + 



40 cm -Mv / 31,66 m + 

Lithologie: zand, zwak siltig, zwak humeus, donkerbruin, matig fijn 

Bodemkundig: B-horizont, interpretatie: verploegd 

60 cm -Mv / 31,46 m + 




boring: ENUV-15 




0 cm -Mv / 32,55 m + 



40 cm -Mv / 32,15 m + 

Lithologie: zand, zwak siltig, zwak humeus, donkerbruingeel, matig fijn 


60 cm -Mv / 31,95 m + 








0 cm -Mv / 32,08 m + 



30 cm -Mv / 31,78 m + 



50 cm -Mv / 31,58 m + 




4






0 cm -Mv / 32,30 m + 



20 cm -Mv / 32,10 m + 

Lithologie: zand, zwak siltig, zwak humeus, bruingrijs, matig fijn 


45 cm -Mv / 31,85 m + 




5

Bijlage 15 Archeologie - ruimtelijkeplannen.enschede.nl ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?