SpOren van De GrOOte OOrlOG. een mOnDiaal cOnflict - Open ...

CONFLICT OPEN MONUMENTENDAG VLAANDEREN zONdag 11 sepTember 2011
marc dewilde – Vlaams instituut voor het Onroerend erfgoed (ViOe) – www.vioe.be
frederik demeyere – Oorlog en Vrede in de westhoek – Provincie west-Vlaanderen
SpOren van De GrOOte OOrlOG. een mOnDiaal cOnflict
de eerste Wereldoorlog, de groote Oorlog, was het eerste gewapende
conflict dat op wereldschaal werd uitgevochten. Het was
ook de eerste totale oorlog met een maximale inzet van personeel en
materieel.
dat een dergelijk conflict veel sporen nagelaten heeft, is dan ook vanzelfsprekend.
sporen die aanzetten tot herdenking, maar ook tot verkenning,
beleving, verbeelding en studie. Het zijn sporen van vóór, tijdens
en na de oorlog: een verdedigingslinie, allerlei stellingen en veel
gedenktekens en monumenten.
bouwkundig, landschappelijk en archeologisch onderzoek en inventarisatie
hebben inmiddels ontelbare zichtbare en onzichtbare sporen van
dat conflict aangegeven. Uit de bouw van bunkers spreekt de hang
naar veiligheid. In combinatie met de resten van loopgraven duikt wapentuig
op, afvalputten vol flessen, maar ook paardenbeenderen. de
mijnkraters maken indruk. de ondergrondse gangen, schachten en verblijven
maken nieuwsgierig. Telkens er weer menselijke resten aan het
licht komen, is er dat besef van de nutteloze wreedheid van die oorlog.
De infrastructuur van de Groote Oorlog
Toen de oorlog in november 1914 vastliep in de Vlaamse Westhoek en
Noord-Frankrijk en de legers zich ingroeven, ontstond er een meer dan
650km lange frontlijn. aan weerszijden werd ze uitgebouwd met loopgraven,
schuilplaatsen, prikkeldraadversperringen en nog zoveel meer.
daarachter werden de 2 de en de 3 de linie aangelegd. Verderop lagen
de hospitalen en werden rustzones ingericht met alle nodige accommodatie.
Volledige streken werden in functie van de oorlog aangepast
en uitgerust, volgens de strikte militaire noden. zo was het duitse front
sterk in de diepte uitgebouwd, via opeenvolgende linies op strategisch
zo goed mogelijk uitgekozen locaties.
1
Het vastgelopen front eind 1914.
Uit: Devliegher L. en Schepens L., Front 14/18 (Brugge, 1968, p. 15)
Voordien was er echter al heel wat gebeurd dat sporen had nagelaten.
Op heel wat plaatsen ten zuiden en ten zuidoosten van antwerpen zijn
er door confrontaties tussen de respectievelijke legers evenzeer herinneringen
aan de oorlog bewaard. de slag der zilveren Helmen in
Halen is daar een goed voorbeeld van. Ook in aarschot en sint-margriete-Houtem
werd fel gevochten. een ander voorbeeld is de grens
melle-Kwatrecht, waar een minder bekende schermutseling leidde tot
de aanleg van een duitse begraafplaats. de belgen gingen zelfs een
tweetal keren in het tegenoffensief.
Uiteraard verdient ook de verdediging van antwerpen aandacht. de
fortificatielinie (de forten van de brialmontlinie), die vanaf 1859 rond
antwerpen werd aangelegd, was 15km lang en bestond uit 8 forten.
deze linie werd vanaf 1880 ontdubbeld, omdat de forten bij bombardementen
te dicht bij de stedelijke agglomeratie zouden liggen (zo’n
3km van de reeds verdwenen antwerpse vesten). de nieuwe buitenlinie,
die 21 forten met 12 schansen er tussenin omvatte, bevond zich op
ongeveer 12km afstand van antwerpen en lag – vanuit duits standpunt
– vóór de Nete en de rupel. In combinatie met loopgraven en prikkeldraadversperringen
moest dit een ondoordringbare verdedigingslijn
worden.
Kaaskerke (Diksmuide), Vliegenierskapel. Paul de Goussencourt stortte er neer bij zijn eerste
opdracht.
Uit: In de steigers. Erfgoednieuws uit West-Vlaanderen (jg. 13, 2006, nr. 1-2, p. 49), foto:
O. Pauwels

CONFLICT OPEN MONUMENTENDAG VLAANDEREN zONdag 11 sepTember 2011
Na de val van antwerpen trok het belgisch leger zich terug achter de
IJzer en de Ieperlee, in het uiterste westen van het land. Ook hier zorgde
de confrontatie met het oprukkende duitse leger voor de uitbouw
van stellingen, de inrichting van de achterhoede en de oprichting van
gedenktekens voor tal van sporen die met de oorlog in verband staan.
Na de IJzerslag en de onderwaterzetting van de kustvlakte verschoof
het zwaartepunt van de actie naar de streek rond Ieper, alwaar de
frontlijnen quasi voortdurend onder vuur lagen. Uiteraard zijn hier de
meeste sporen en herinneringen aan het krijgsgeweld terug te vinden.
Tijdens de oorlog, die vier jaar zou duren, zijn ook buiten de Westhoek
belangrijke militair-strategische werken uitgevoerd.
de kuststrook mocht er zeker niet onverdedigd bij liggen om aanvallen
in de rug te voorkomen. In raversijde is de batterij aachen, één van de
laatste restanten van de duitse kustverdediging uit de eerste Wereldoorlog,
bewaard gebleven omdat ze werd geïntegreerd in de Atlantikwall
uit de Tweede Wereldoorlog. Ondergronds zijn er ongetwijfeld
nog sporen van de toenmalige kustverdediging terug te vinden. Vanuit
duits oogpunt had de kust ook offensieve mogelijkheden. zeebrugge,
brugge en Oostende waren havens van waaruit hun onderzeeërs het
de geallieerden behoorlijk lastig konden maken. aan geallieerde kant
werd dan weer vooral gedacht aan het verzekeren van de bevoorrading
en aan het uitschakelen van de havens die door de duitsers bezet
werden. er werden dan ook verschillende pogingen ondernomen om
de havengeulen te versperren door er schepen in te laten zinken. Het
verhaal van de HMS Vindictive in zeebrugge is in dit verband frappant.
In de duinen van adinkerke (Cabour) zijn dan weer loopgraven (3 linies)
en personeelsbunkers bewaard, die aan een militair hospitaal gelinkt
zijn. dit hospitaal bestond uit 19 paviljoenen voor gekwetsten en 3 voor
personeel. Het operatiekwartier was ondergebracht in het inmiddels
afgebroken kasteel.
de oorlog heeft ook een duidelijk maritieme component. Talloze duikboten
en andere schepen zijn met heel hun hebben en houden in de
Noordzee vergaan en behoren nu tot het oorlogserfgoed. bij het vrijmaken
van vaarroutes moet er dan ook voor uitgekeken worden dat
deze wraksites niet verstoord raken zonder voorafgaande registratie of
onderzoek.
Nadat bij de inval gebleken was dat het schipdonkkanaal een moeilijk
te nemen klip was, hebben de duitsers achter het kanaal een linie
uitgebouwd om weerstand te kunnen bieden bij een eventuele, geallieerde
doorbraak richting gent. bij het eindoffensief in oktober 1918
zijn daar trouwens heel wat geallieerde soldaten gesneuveld.
er waren ook vliegvelden met allerlei infrastructuur, o.a. voor zeppelins,
loodsen en geschutsstellingen. geconcentreerd rond gent was er
het hoofdvliegveld van sint-denijs-Westrem, waarrond de kleinere in
gontrode, scheldewindeke, mariakerke en Oostakker gegroepeerd lagen.
Verkenningsvluchten om luchtfoto’s te nemen werden van hieruit
uitgevoerd. Later in de oorlog werden de eerste strategische bombardementen
in de geschiedenis van hieruit uitgevoerd. er werd zelfs naar
groot-brittannië gevlogen.
2
Adinkerke (De Panne), natuurgebied Cabour, duinen.
© VIOE
Omdat de noordoostelijke flank van hun Vierde Leger er onbeschermd
bij lag, opteerden de duitsers ervoor om in 1916-1917 de Hollandstellung
uit te bouwen. ze wilden zo een geallieerde aanval vanuit Nederland
het hoofd bieden. de linie was 75km lang, liep van Knokke tot
antwerpen en bestond uit minstens 850 bunkers die door loopgraven
en prikkeldraadversperringen waren verbonden. er waren schootsbunkers,
troepenbunkers, waarnemingsbunkers, magazijnbunkers en
telefoonbunkers. Hierop sloot de Stellung Antwerpen-Turnhout en de
Ermstellung, die op dezelfde manier opgebouwd waren, aan.
daarnaast was er ook de ‘dodendraad’, een versperring onder elektrische
stroom, die aken met de belgische kust verbond. bedoeling
was spionage, desertie, vluchtpogingen en smokkel van bijvoorbeeld
brieven te voorkomen. In Hamont is een stuk van de ‘dodendraad’ gereconstrueerd.
De resten van de Groote Oorlog
de echte actie situeerde zich natuurlijk wel in het uiterste westen van
belgië. zowel voor het IJzer- als het Ieperfront is de inventaris van de
zichtbare relicten van de oorlog een ideale kapstok om zich een idee te
vormen waarrond kan gewerkt worden.
Luchtfoto’s onthullen vaak het krijgsgewoel dat eens op de hobbelige
weiden en velden plaatsvond. Op sommige plaatsen zijn de ‘zwijnesteerten’
en andere piketten trouwens nog altijd geïntegreerd in de
weideafsluitingen.
Het verloop van de oorlog kan mits enige duiding afgelezen worden
van het landschap en tal van elementen, die er deel van uitmaken. zo
vertelt de inplanting van de commonwealth-begraafplaatsen, de bunkers,
de gedenktekens… over offensieven, schermutselingen, verzorging,
herstel en de dood. deze begraafplaatsen ontstonden immers
vlak achter de gevechtszones bij de verbandposten en bleven na de
oorlog meestal ter plaatse bewaard.
door de terreingesteldheid, de afwisseling van hoogten en laagten,
de modder, de vele beken… kunnen de gebeurtenissen ook beter begrepen
worden. denk er dan nog hagen en heggen bij, hoog- en laagstammige
bomenrijen en het beeld is compleet.

CONFLICT OPEN MONUMENTENDAG VLAANDEREN zONdag 11 sepTember 2011
de oorlog kwam eigenlijk terecht in een nog grotendeels middeleeuws
landschap met kleine stadjes, dorpen en gehuchten, verspreide en omgrachte
hoeves, bosjes, kleine percelen met weiden en akkers, verharde
en onverharde wegen… Het landschap varieerde van een vlak polderland
met wijdse vergezichten, een licht glooiend terrein omwille van
de vele beekvalleitjes tot een eerder heuvelachtige streek. Uiteraard
probeert men dit terrein zoveel mogelijk te benutten en naar zijn hand
te zetten: loopgraven worden achter een beek of houtkant aangelegd;
men zoekt hoger gelegen terrein op en benut haar strategisch voordeel;
kiest interessante plekken voor observaties... de Kemmelberg en
het plateau van Wijnendale kwamen zo in het vizier.
sedert 2002 wordt ook regulier archeologisch onderzoek uitgevoerd
op de resten van de groote Oorlog. de mogelijke doortrekking van de
a19 en de uitbreiding van de Ieperse industriezone vormden hiervoor
de aanleiding. Inmiddels wordt de archeologische component van de
oorlog algemeen erkend en bij ieder bouw- of ander project in rekening
gebracht. Voorheen waren allerlei amateurs al aan de slag gegaan.
dit onderzoek heeft inmiddels aangetoond dat de constructies, aangelegd
tijdens de oorlog, dikwijls substantiële sporen hebben nagelaten.
zeker waar het front gedurende enkele jaren volledig geïmmobiliseerd
raakte, blijken de structuren duurzaam uitgewerkt. ze werden
diep ingegraven en geconstrueerd met dikke houten planken en balken,
beton, metalen platen, asfaltpapier… en van oplossingen voor de
(grond-)wateroverlast, communicatielijnen ed. voorzien.
In de vele, kleine cafés/musea rond Ieper zijn heel wat vondsten van
amateurs ondergebracht. ze verkenden trouwens ook een vijftiental
deep dug-outs (diepe ondergrondse schuilplaatsen).
de groote Oorlog bracht ook de introductie en/of perfectionering van
nieuwe wapens met zich mee. Vliegtuigen voerden verkenningen uit,
maar raakten ook slaags met elkaar. zo is het gecrashte vliegtuig van
guynemer, misschien wel de beroemdste Franse oorlogspiloot, nog altijd
niet teruggevonden. In poelkapelle stortte een zeppelin staaken IV
neer, waarvan in de jaren 1980 restanten werden ontdekt.
3
Ieper, Bellewaerde Farm. Het landschap is door de gevechten verminkt en er zijn nog enkele
kraters te vinden. Het cross of sacrifice (op de achtergrond) herdenkt 12 omgekomen
tunnelgravers en ook de verliezen van het Liverpool Scottish Regiment worden vlakbij in
herinnering gebracht.
© VIOE
Boezinge (Ieper), Caesar’s Nose, elkaar oversnijdende, Britse loopgraven uit 1915 en 1917.
© VIOE
Ook tanks werden geïntroduceerd op het oorlogstoneel en vanaf 1917
met wisselend succes ingezet. sommige raakten geïmmobiliseerd,
werden na de oorlog ontmanteld en verkocht als schroot of ingegraven
en vergeten.
Het socio-economische aspect
Niet alleen het militair-strategisch aspect van dit conflict moet onder
de aandacht gebracht worden, ook de socio-economische benadering
is meer dan de moeite waard. de oorlog veroorzaakte een hele kettingreactie
aan gebeurtenissen en creëerde een soort parallel universum,
waarbij allerlei voorzieningen tot stand kwamen die het dagelijks leven
van duizenden soldaten, vele vluchtelingen en de plaatselijke bevolking
in een wisselende verstandhouding aan elkaar verbond. dit heeft
zowel materiële als andere sporen nagelaten.
Uiteraard kreeg de militaire uitbouw de meeste aandacht. de achterlinies
moesten bij een eventuele doorbraak van de vijand immers onmiddellijk
gebruiksklaar zijn. bepaalde cruciale plekken kregen extra
verdediging. daarnaast waren er talrijke munitiedepots, opslagplaatsen
voor allerlei materieel, stations en spoorlijnen om een en ander aan
te voeren. In interneringskampen werden deserteurs en voor andere
delicten gestrafte soldaten opgesloten. In een aantal gevallen hoorden
daar ook executieplekken bij.
gewonde soldaten werden voor verzorging via de verbandposten naar
de achterhoede gebracht. daar lagen de militaire hospitalen, waaraan

CONFLICT OPEN MONUMENTENDAG VLAANDEREN zONdag 11 sepTember 2011
manschappenverblijven en begraafplaatsen gekoppeld waren. Ook de
ontluizing van soldaten en hun kledij gebeurde achter het front in grote
als badgebouw en ‘wasserette’ ingerichte constructies, zoals bijvoorbeeld
in de schuur van de eversamhoeve in alveringem.
Voor de huisvesting van de soldaten op rust bouwde men barakkencomplexen
in hout of baksteen of werden tentenkampen geïnstalleerd.
er was ook sprake van (gedwongen) inkwartiering bij burgers, vooral
voor officieren.
de organisatie van de bevoorrading was van het grootste belang: productie
en distributie. Uiteraard voorzag het leger in de behoeften van
zijn soldaten. er werden bijvoorbeeld veldkeukens gebouwd. In functie
van aanvoer en distributie was de uitbouw van het spoorwegnet en het
onderhoud van het wegennet cruciaal. maar ook de rest van de bevolking
had nood aan voedsel en drank!
Het onderwijs verzeilde in de frontstreek op de achtergrond. Toch mogen
enkele initiatieven niet vergeten worden. de oprichting van oorlogsschooltjes
bewijst dat er zelfs in oorlogsomstandigheden nog altijd
mensen zijn die denken aan de toekomst. bij de soldaten werd het
lezen van boeken aangemoedigd, al was het maar om hun gedachten
weg te houden van andere vormen van ontspanning.
er was ontegensprekelijk sprake van prostitutie. de panne werd ‘Klein
parijs’ genoemd. Het bier stroomde overvloedig. Tabak was eveneens
volop beschikbaar. er was zelfs cocaïne voor handen. sommigen vonden
dan weer hun gading in toneel, muziek, revue… de beschikbaarheid
van ‘gazetten’ allerhande verhoogde het samenhorigheidsgevoel
– sommige waren immers bedoeld voor inwoners van dezelfde stad of
streek – door het brengen van informatie, verstrooiing en humor. bij de
aanmaak, het drukken en de verspreiding ervan waren dan weer veel
verschillende mensen betrokken. andere ideeën, die leefden bij sommige
soldaten, werden ook gedrukt: Vlaamse ontvoogding, activisme,
oorlogsmoeheid…
de oorlog kon ook de neiging om kunst te produceren niet onderdrukken.
er werden proza en gedichten geschreven, liederen gecomponeerd,
schilderijen en tekeningen gemaakt.
erfgoedzorg en de Groote Oorlog
Tijdens de oorlog kwam zelfs erfgoedzorg aan bod. de Mission Dhuicque
registreerde en documenteerde de verwoeste gebouwen. er werden
immers veel kerken, molens en andere waardevolle gebouwen vernield.
zoals bijvoorbeeld de ‘vierboete’, de vuurtoren van Nieuwpoort.
bij de wederopbouw werd dit dan weer een conflictonderwerp. er werd
gediscussieerd of modernistische architectuur (à la Huib Hoste) een
kans kreeg, of het historiserend heropbouwen de maat was. zo wilden
de engelsen in Ieper de Lakenhallen en de sint- maartenskathedraal in
puin laten en een zone de silence creëren. de inwoners van Ieper wilden
echter alles zo snel mogelijk heropbouwen. Ook het voorstel om
sint-Jacobskapelle in puin te laten liggen was geen lang leven beschoren.
Wel werden er volop noodwoningen gebouwd en vond de aanleg
van tuinwijken ingang.
4
Ieper, vondst van menselijke resten bij de uitbreiding van de industriezone.
© VIOE
Informatie over de groote Oorlog is via contemporaine bronnen zoals
loopgravenkaarten, luchtfoto’s, regimentsboeken, dagboeken,
foto’s en films, orale geschiedenis… overvloedig voorhanden. door
nabestaanden van destijds actieve soldaten worden ook steeds meer
voorwerpen en documenten teruggegeven aan kerken, musea of privépersonen.
er duiken nog altijd fotocollecties, tekeningen, teksten… op
die allerlei situaties en locaties in een nieuw of ander daglicht stellen.
Het wereldoorlogerfgoed is zelf ook bron van conflict geweest. Kort na
de oorlog werden ‘heldenhuldezerkjes’ kapot geslagen en werden de
ingekapte letters met cement vol gestreken. Ook andere zaken die aan
het activisme appelleerden, hadden te lijden. gedurende de Tweede
Wereldoorlog verwijderde of verminkte het duitse leger tal van monumenten
die de herinnering aan de eerste Wereldoorlog vasthielden.
Het monument in steenstraete, dat de slachtoffers van de gasaanval
van 22 april 1915 herdacht, werd zelfs gedynamiteerd. Uiteraard heeft
de IJzertoren, die in 1946 ook werd gedynamiteerd, in dit rijtje evenzeer
een plaats. de duitse oorlogsbegraafplaatsen, die verspreid over
de frontzone waren aangelegd, werden in verschillende bewegingen
samengebracht op vier grote begraafplaatsen. de opruiming gebeurde
door niet-duitsers en werd, zacht uitgedrukt, niet altijd even nauwgezet
uitgevoerd.
Voldoende stof dus om plaatselijk uit te spitten of achteraan te gaan…
Nieuw materiaal aanbrengen is uiteraard niet verboden en kan de inventarissen
alleen maar completer maken en onze kennis verder uitbreiden.
Interessante lInks
www.bunkergordel.be: de website van Luc Van de sijpe over de militaire
infrastructuur, voornamelijk bunkers, van de eerste en Tweede
Wereldoorlog.
www.simonstevin.org: de website van het simon stevin Vlaams Vestingbouwkundig
Centrum met een pak informatie over vestingwerken
in Vlaanderen.
www.vioe.be: de website van het Vlaams Instituut voor het Onroerend
erfgoed.
http://inventaris.vioe.be/woi: de inventaris van wereldoorlogerfgoed
van het Vlaams Instituut voor het Onroerend erfgoed.