Onze tuinen en parken: rariteitenkabinetten van uitheemse planten

1
ONZE TUINEN EN PARKEN, rariteitenkabinetten van uitheemse planten.
Herman van den Bossche (Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed – VIOE)
Zeldzaamheden verzamelen is vanouds een verheven tijdver-
drijf: Romeinse munten, antieke busten, half- en edelstenen,
exotische schelpen en koralen, opgezette diersoorten uit verre
continenten, meetinstrumenten, … allen kregen zij een plaats in
het rariteitenkabinet.
Tot aan het einde van het ancien régime was het collectioneren van
kostbare rariteiten nog het voorrecht van mensen van stand.
Het Hof van Mechelen herbergde onder landvoogdes Margareta van
Oostenrijk (1480-1530) een collectie koralen en luxegerei uit de hele
wereld én de allereerste verzameling Azteekse kunstvoorwerpen in
Europa.
Pieter Paul Rubens stelde zijn verzamelobjecten, waaronder bustes
van Romeinse keizers, tentoon in de kunstkamer aan de Wapper in
Antwerpen.
Alexandre Hippolyte de Bournonville (1616-1690), op latere leeftijd
onderkoning van Catalonië, had zijn rariteitenkabinet met daarin
– naast zilveren vaatwerk, penningen, meetkundige instrumenten,
marmeren bustes en juwelen – ook “een schuit van rotskristal, een
heliotropenvaas en een antieke schaal met bijhorende lepel van
verguld zilver, … nog een pot van serpentijnmarmer en anderen aanzienlijke
curiositeiten” ondergebracht in het huis Beauregard aan de
Wollestraat in Brussel. 1
Karel van Lorreinen (1712-1780), landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden,
bracht zijn kabinet voor natuurkunde en natuurlijke historie
samen met zijn verzameling wapenuitrustingen en penningen in
1741 onder in het paleis van Nassau te Brussel.
Het 19de-eeuws rariteitenkabinet uit het stadhuis in Leuven telde
46.000 objecten en is nu ondergebracht in het Museum Van der
Kelen.
Ook buiten-burgemeester van Antwerpen en vriend van Rubens,
Nicolaas Rockox (1560-1640) bezat een fraaie verzameling gave
gouden, zilveren en bronzen munten uit de Romeinse Keizertijd en
het oude Griekenland. Hij vulde zijn collectie aan door verwerving
en ruil. Daartoe was hij in contact met één van de meest gerenom-
Ruscus aculeatus: het zeldzame tongenblad figureerde
reeds in Dodoens’ Kruidenboek (foto Herman van den
Bossche)
Narcis campernelle: dubbele narcissen waren
erg in trek vanaf de late 16de eeuw
(foto Herman van den Bossche)
De tuin in het Rockoxhuis anno 2002: een historische evocatie
(foto Herman van den Bossche)
meerde humanisten van zijn tijd: Nicolas-Claude Fabri de Peiresc
(1580-1637). Deze omschrijft na een plaatsbezoek aan Antwerpen
Rockox’s tuin als “un beau jardin, garny de toutes sortes de belles
plantes”. In januari 1609 en 1610 stuurt Peiresc vanuit zijn landgoed
Beaugancier in de omgeving van Avignon bij wijze van bedanking
en waardering telkens een blikken doos naar Rockox gevuld met des
petits arbrisseaux de ce pays-ci (dont) je sais qu’ils ne sont pas assez
rares. 2 De begeleidende brieven met de plantennamen zijn bewaard.
Waren de planten niet zo zeldzaam in de Provence, dan moeten zij in
Antwerpen, waar de meeste stadstuinen eerder monotoon beplant
waren, vast uniek geweest zijn. De lijstjes vermelden onder meer
aarbeiboom, echte aloë, bergrododendron, bergtijm, boksdoorn, witte
cistusroos, fluweelboom, witte hibiscus, Kermes eik, mastiekboom,
oleander, steenlinde, storaxboom, tongenblad, en tot slot nog bollen
van dubbele en gevuldbloemige narcissen.
Quercus coccifera: de niet winterharde Kermes eik stond
in 1610 in de tuin van Nicolas Rockox in de Keizersstraat
(foto Herman van den Bossche)

2
De tulp is het beste voorbeeld van een object, waarvan verzamel-
woede de prijzen in de jaren 1635-1637 zodanig de hoogte injoeg dat
er fortuinen voor neergeteld werden. Men gewaagt terecht van een
tulpengekte.
De gecultiveerde tulp werd omstreeks 1565 door Ogier van Busbeke,
Oostenrijkse ambassadeur in Istanbul, uit Turkije naar de Zuidelijke
Nederlanden meegebracht. De vermaarde botanist Carolus Clusius
(1526-1609) zou de bollen voor het eerst hebben zien bloeien in de
tuin van Jean de Brancion in Mechelen. Een andere bron vermeldt
dat reeds in 1563 tulpen bloeiden in de tuin van een Mechelse stof-
fenhandelaar die de bollen tussen een lading katoen gevonden had,
er enkele van opat en de rest op de mesthoop gooide alwaar ene
Joris Rye ze ontdekte. De Mechelse botanicus Rembert Dodoens
Rhododendron chamaecistus: de bergrododendron
(Rhododendron chamaecistus) stond in Rockox’ tuin onder
de naam camaiestus (foto Herman van den Bossche)
(1518-1585) beeldde haar als eerste af in zijn Cruydtboeck van 1568.
De tweekleurige, gevlamde rassen heetten in die dagen ‘des tulipes
flamandes’.
Een andere notoire vriend van Rockox, de welvarende Balthasar
Moretus, opvolger van Christoffel Plantin in de drukkerij ‘Den
Gulden Passer’ in Antwerpen, kocht in 1624 een collectie van niet
minder dan 115 tulpenbollen, vermoedelijk voor zijn stadstuin aan
de Vrijdagmarkt.
Tulpen: de Gouda, de Anversa en de Viceroy
waren gegeerde gebroken tulpen
omstreeks 1635
Kanunnik Antoine de Tassis bezat vóór 1641 een tuin achter het
Kapucijnenklooster met daarin aurikels, drie bedden met anemonen,
drie bedden met lelies, drie bedden met hyacinten en narcissen en
Styrax officinalis: de storaxboom is nog steeds een
zeldzaamheid in onze tuinen en parken (foto Herman van
den Bossche)

3 tot slot zes bedden met tulpen en krokussen. In 1633 koopt hij 14 ver-
schillende tulpenrassen van ene Hendrik de Boys. Zaten daartussen
de Semper August, de Belle Dorie*, de Prince de Wales*, de Anversa,
de Gouda, de Van Dijck*, de Viceroy, de Wtroep, de Carmosijnroy*, de
Geelzimpel* en de Simpelroy*? 3
De tulp bekleedde meteen ook een centrale positie in het zelfstan-
dig geschilderd bloemenstilleven, dat vanaf het begin van de 17de
eeuw in de Antwerpse kunstkabinetten opduikt.
Na 1650 is de windhandel in tulpen geluwd en wordt de tulp langzaamaan
gemeengoed.
In zijn Notes pour l’histoire de la botanique et de l’horticulture en
Belgique uit 1950 bespreekt Emile De Wildeman, directeur van de
Nationale Plantentuin, in extenso de belangrijke 17de-eeuwse plantencollecties
van o.m. de Brusselse apotheker Jean Hermans en de
infirmerietuin van de abdij van Dielegem in Jette van apotheker
Wynhouts, waarvan ook het herbarium bewaard is. Zoals van zovele
plantencollecties zijn enkel de catalogi overgebleven. 4
In de Gazette van Gend van 28 september 1795 verscheen de aankondiging
van de publike venditie op het Kasteel te Loo-Christi vanaf
maandag 12 oktober 1795 en de volgende dagen van eene schoone en
groote partye bottaniquen, bestaande in menigvuldige raere planten;
ietem eene groote partye Orangeboomen van 6, 8, en 10 voet hoog;
alsmede eene schoone partyen Grenaden en Citroenbomen; eene partye
Olianders, Jasemyns de Perou; voorders een groote en allerschoonste
partye Annanassen met vrugt en zonder vrugt, alle van de beste
soorten... Al deze planten stonden in de Orangerie d’Eté, de serres
en tweemaal vijf Melonières of meloenkassen die prinsbisschop
Ferdinand-Marie de Lobkowitz (1726-1795) van Gent aan de vooravond
van de Brabantse Omwenteling en de Franse Revolutie had
laten bouwen op het bisschoppelijk buitengoed in Lochristi. De kosten
voor de herinrichting van het hof van plaisantie tot volwaardige
residentie en de aanleg van somptueuze encyclopedische tuinen
hadden zoveel gekost dat het kapittel van Sint-Baafs, waarmee hij in
onmin leefde, beslist had om de interieurs te ontmantelen en alles,
wat niet te zwaar of te heet was, publiek te doen verkopen. 5
Het sterfhuis van Alphonse baron Baut de Rasmon (1756-1833)
bevat een lijst van alle gekweekte planten die op Wannegem-Lede
voorkwamen. Het had de beroepskwekers Petrus Verleeuwen en
Joannes Van Geert vijf dagen gekost om op last van de notaris alle
planten te inventariseren. Baron Baut, medeoprichter van de Gentse
Plantentuin, hechtte veel belang aan planten. Sinds 1809 behoorde
hij tot de stichtende leden van de Amis de Flore et de la Botanique,
vandaag bekend als de Koninklijke Maatschappij voor Landbouw
en Plantkunde. Hij nam ook deel aan de jaarlijkse zomer- en
wintersalons, die later zouden uitgroeien tot de Gentse Floraliën
en viel meermaals in de prijzen. In het park stonden bomen die pas
uit de Nieuwe Wereld en de bergstreken van het Verre Oosten in
Europa waren ingevoerd: Aucuba japonica (1783), Magnolia fraseri
(1786), Magnolia denudata (1789), Quercus x turneri ‘Pseudoturneri’
(1800) tot zelfs een Rhododendron neriifolium uit Yullan die volgens
de geraadpleegde literatuur pas in 1906 in Europa opdook.
De spaense sperre (Abies pinsapo) uit de Verenigde Staten zou pas in
1837 in Europa verschijnen. 6
Bij de dood van senator Léon Van den Bossche, via zijn moeder
gelieerd aan de Tiense suikerfabrieken, bedraagt de oppervlakte van
zijn ‘hortus’ in het centrum van Tienen 2ha39a en 75ca. Zijn index van
1893 vermeldt 1320 bomen en struiken van verschillende geslachten,
soorten en cultuurvariëteiten. Tussen september 1899 en november
1909 verschenen de ‘Icones selectae Horti Thenensis, Iconographie
des plantes ayant fleuri dans les collections de M. van den Bossche,
ministre-résident, senateur à Tirlemont … Intussen is de ‘hortus’ van
Léon Van den Bossche stadspark geworden. Nog steeds staan er een
80-tal species, die voor Vlaanderen alle van zeldzaam tot uiterst
zeldzaam op het vlak van voorkomen, datum van aanplanting of van
maat zijn. 7
Vandaag de dag zijn heel wat private parken in handen van openbare
besturen gekomen en als stedelijke, provinciale of gewestelijke
eigendom voor het publiek opengesteld. Daarin vindt de aandachtige
bezoeker – ook vandaag nog – sporen van de verzamelwoede
van weleer.
Eindnoten
1 | De Maegd, C., Een zeventiende-eeuws huis met tuinen op de Wollendries te Brussel,
in Monumenten & Landschappen, januari-februari 1997, jaargang 16, nr. 1, p. 33-34
2 | Fabri, R., De tuin van Nicolaas Rockox:’un beau petit jardin garny de toutes sortes de
belles plantes’ in de tentoonstellingscatalogus ‘Antwerpen, een originele stadstuin
rijker’, Antwerpen, 2002, p. 19
3 | de met een sterretje aangeduide rassen komen in de contemporaine Nederlandse
lijsten niet voor.
4 | De Neef, R. & Vrancken, L., De ‘Hortus Thenensis’, in Monumenten & Landschappen,
november-december 1993, jaargang 12, nr. 6, p. 25
5 | Van den Bossche, H., Een encyclopedische tuin aan het einde van de 18de eeuw.
De prinsbisschoppelijke tuinen van Rooselaar te Lochristi, in Monumenten &
Landschappen, januari-februari 1994, jaargang 13, nr. 1, p. 31-47
6 | Hebbelinck, K., Baut de rasmon en de ‘Jardin Pittoresque’ van Wannegem-Lede, in
Monumenten & Landschappen, november-december 1999, jaargang 18,
nr. 6, p. 21-55
7 | De Neef, R. & Vrancken, L., De ‘Hortus Thenensis’, in Monumenten & Landschappen,
november-december 1993, jaargang 12, nr. 6, p. 25-40