Beelden van natuur - Open Monumentendag Vlaanderen

1
van nature... een monument
Het is natuurlijk niet meer dan normaal dat de ambachts-
lieden en de kunstenaars in vroegere tijden inspiratie
zochten en vonden in de hen omringende natuur om
decoratieve motieven voor de versiering van de monumen-
ten te vinden. Een aantal van deze motieven werden gekozen
omwille van hun symbolische betekenis – daar ging de
Open Monumentendag 2002 over –, maar soms zijn ze ook
puur decoratief. De kunstenaars en ambachtslui gaan zeer
creatief met deze natuurelementen om: ze worden verfraaid
Beelden van natuur
Het gebruik van natuurelementen ter versiering van monumenten
van de middeleeuwen tot de renaissance
Detail van een
kapiteel van de
vieringtoren van de
Onze-LIeve-Vrouw-
Kathedraal van
Antwerpen
[foto: afdeling
Monumenten en
Landschappen]
of vereenvoudigd, gestileerd of juist heel realistisch
nagebootst. Vooral de plantenwereld en de oneindige
variëteit van bladeren bleken in de loop van de eeuwen een
onuitputtelijke inspiratiebron. Het architecturaal erfgoed
is primordiaal in dit verhaal: het is door de gesculpteerde
stenen dat de motieven worden overgedragen. Via de
architectuur komt het rankwerk in de binnendecoratie:
muurschilderingen en boorden van wandtapijten, meubels
en schrijnwerk, glasramen en stucwerk.

Romaanse natuurfantasieën
De romaanse beeldhouwer kapte eenvoudige bladkapitelen, zoals deze
in de voormalige Gentse Sint-Baafsabdij of in de ziekenzaal van het
Sint-Janshospitaal in Brugge. Ze zijn vrij ruw gekapt in de moeilijk
bewerkbare Doornikse blauwe steen. De bladeren zijn geschikt in een
vrij starre strikte compositie, herkenbaar maar toch gestileerd.
In iets zachtere steensoorten gaat het natuurlijk een stuk makkelijker
en kan de beeldsnijder ook mooier uitgewerkte exemplaren te voorschijn
halen, zoals de prachtige rankwerk- en bladmotieven die men kan
bewonderen in het stemmige 12de-eeuwse kloosterpand van de basiliek
van Tongeren. De romaanse fantasiewereld putte overigens niet alleen
uit de werkelijke natuur, maar ook uit de natuur die aan de andere,
onbekende kant van de wereld zou bestaan. Daar hoorden ook veel
fantasieplanten en -dieren en zelfs heel merkwaardige mensenrassen
bij! Hun inspiratie haalden ze daarvoor uit de zogenaamde beestenboeken,
de middeleeuwse bestiaria. Daar vonden de beeldsnijders en de
schilders afbeeldingen en beschrijvingen van geneeskrachtige planten
en zeldzame bomen, van draken en olifanten, van zeemeerminnen en
centauren (half man, half paard), van cyclopen (eenogige reuzen) en
2
van nature... beelden van natuur
Romaanse doopvont van Zedelgem
[foto: afdeling Monumenten en
Landschappen]
zeemonsters die leefden op de bodem van de oceaan. Ook de mythische
eenhoorn was een geliefd onderwerp bij de beeldsnijders. Dit middeleeuwse
fantasiedier blijft ook nu nog tot onze verbeelding spreken,
want het verschijnt nog in de 20ste eeuw als schilddrager op de zijgevel
van de Leuvense Universiteitsbibliotheek van 1921. De vruchten van deze
rijke fantasie vindt men bijvoorbeeld terug op de romaanse doopvont
van de Sint-Laurentiuskerk in Zedelgem, waar tussen de legende van de
heilige Nicolaas ook vervaarlijke griffioenen, duivels en basilisken ten
tonele gevoerd worden. De middeleeuwse kunstenaar wilde op die
manier de angsten uitbeelden en het kwade onderdrukken, zoals in
oosterse tempels of op de houten kerken in Noord-Europa vervaarlijke
draken op de daken worden aangebracht om kwade krachten af te
weren.
Het naturalisme van de gotiek
In gotische monumenten is de natuur alomtegenwoordig. De eenvoudige
bladkapitelen evolueren naar een dubbele rij fraai gesneden blaadjes
zoals in de Sint-Andrieskerk in Antwerpen en de Sint-Rombouts in
Mechelen. In de Sint-Gummaruskerk in Lier zien we uitbundige dubbele
rijen koolbladkapitelen. In de hooggotische architectuur verdwijnen
deze kapitelen stilaan om niets in de weg te plaatsen van de verticaliserende
lijnen van de bundelpijlers. Bladmotieven nestelen zich nu op
andere plaatsen: de Antwerpse kathedraal heeft in de hoge vieringtoren,
nauwelijks zichtbaar met het blote oog, een collectie gesculpteerde
consoles met diverse goed herkenbare bladeren. De laatgotiek munt uit
in een opvallend realisme, waarbij de natuurmotieven met een botanische
precisie worden weergegeven! Op de timpanen boven de portalen en
op de bovenlijsten van de middeleeuwse retabels verschijnen gekrulde
blaadjes, de zogenaamde hogels. De waterspuiers worden uitgewerkt
als vervaarlijke monsters.
Beeldsnijders in hout en in steen hadden duidelijk dezelfde inspiratiebronnen.
Op de zitterkes van de houten koorgestoelten, waarop de vermoeide
monniken konden steunen tijdens de lange gebedsoefeningen,
konden de beeldsnijders hun fantasie de vrije loop laten in het uitbeelden
van draken, vleermuizen en allerhande andere monsterdieren, terwijl

het geliefde eikenblad in lange slingers het houtwerk verlevendigt. Hier
wordt de bevreemdende wereld van fabeldieren gebruikt als symbool
van het kwaad en de duistere krachten in de mens.
Ook ijzersmeden inspireren zich volop op de natuur. Het mooiste voorbeeld
van middeleeuwse smeedwerk is ongetwijfeld de ijzeren boom,
die nu in de Sint-Gummaruskerk in Lier te zien is: een gepolychromeerd
en verguld meesterwerk van technisch vakmanschap. De eikenboom is
heel naturalistisch uitgewerkt en diende als drager voor een
Gummarusbeeldje boven op de kruin. De zogenaamde Metsijsput aan
de kathedraal van Antwerpen, die oorspronkelijk op de Grote Markt
opgesteld stond, toont eveneens een geïnspireerd spel van ranken en
planten als bekroning van de waterput.
3
van nature... beelden van natuur
Middeleeuwse schilders
Zitterkes van het
koorgestoelte in
de Sint-Pieterskerk
van Leuven
[foto: afdeling
Monumenten en
Landschappen]
Niet alleen de beeldensnijders gingen aankloppen bij Moeder Natuur:
ook de middeleeuwse schilders lieten zich niet onbetuigd. In de 15de en
16de eeuwen verschijnen op de muren en gewelven mooi uitgewerkte
patronen van ineengeslingerde bloemen en planten. Sommige kan men
een symbolische betekenis toedichten, maar de meeste zijn puur decoratief
bedoeld, als omkransing van een figuratieve voorstelling, een
heraldisch motief of andere emblemen. In zeer veel kerken zijn voorbeelden
van dergelijke plantenschilderingen te vinden. Soms werden ze
in de neogotische periode of later hernomen of bijgeschilderd, maar de
traditie om rond de sluitstenen ranken te schilderen is heel algemeen in
deze periode. Enkele mooie voorbeelden zijn de kooromgang van de
Sint-Martinuskerk van Aalst met rankwerk en daartussen engelen met
banderollen, de gewelven van de Sint-Genovevakerk in Zepperen, en
zovele andere.

Gewelven van de kerkgebouwen worden uitgewerkt als aardse sterrenhemels:
blauw met gouden sterren. Ook in meer profane schilderingen
gebruikt men deze natuurelementen, bijvoorbeeld in het abdissenverblijf
van de abdij van Herkenrode, waar het ontvangstsalon versierd is met
vaardig gepenseelde rankencomposities. De houten sluitstenen van de
grote zaal in het stadhuis van Brugge zijn versierd met telkens vier zeer
opvallende vergulde bladeren.
De antikiserende beeldentaal van de renaissance
De renaissance introduceert het florale klassieke erfgoed in de vorm
van guirlandes, bloemenvazen en friezen met rankwerk. De kunstenaars
in deze streken blijven lang ‘hangen’ in de laatgotische vormentaal.
4
Gewelfschildering met bladmotieven in
de Onze-Lieve-Vrouw-kathedraal van Antwerpen
[foto: afdeling Monumenten en Landschappen]
van nature... beelden van natuur
Gotische zaal van het stadhuis te Brugge
[foto: afdeling Monumenten en Landschappen]
Daar komt pas verandering in door de kunstenaars die naar Italië reizen
en er antieke motieven van bladwerk gaan kopiëren van de talrijke voorbeelden
aldaar: ruïnes van architecturen en romeinse sarcofagen.
Hierdoor wordt het al rijke bladrepertorium aangevuld met het
opnieuw verschijnen van het acanthusblad, bladeren van hop, klimop
en wijnranken, palmetten, hoorns des overvloeds en diermotieven als
dolfijnen en imaginaire wezens. De renaissancistische kunstenaar geeft
deze motieven niet meer naturalistisch weer zoals zijn laatgotische
collega’s, maar verwerkt deze natuurelementen tot perfect gestileerde
composities.
Een ander belangrijk element in de verspreiding van deze antieke
motieven is de opkomst van de drukkunst. Albrecht Dürer bezoekt de
Nederlanden in 1520 en laat er een groot aantal van zijn gravures
achter. De eerste graveurs van onze streken stellen een uitzonderlijk

5
van nature... beelden van natuur
Gevel van de griffie van Brugge
[foto: afdeling Monumenten en
Landschappen]
aanbod voor van modellen van rankwerk, wat op een grote vraag wijst.
De opvallende en rijk versierde voorgevel van de Oude Griffie op de Burg
in Brugge toont de nieuwe beeldentaal in de vorm van friezen met
planten, waarin dieren en vogels ingewerkt zijn. Ook de renaissanceschilderingen
in de 16de-eeuwse woonhuizen gebruiken dezelfde taal
en tonen planten- en bloemencomposities in een nieuw Pompejaans
kleurenpalet, zoals op de grote Markt 36 in Antwerpen, waar de eerste
verdieping nog belangrijke fragmenten van zo’n renaissancecompositie
bewaart.
De weelderige natuur van de barok
De kunstenaars uit de barok halen met een nooit geziene exuberantie
alle mogelijke natuurelementen naar de kerkgebouwen als versiering van
zowel de buitengevels als de majestueuze lambriseringen, communiebanken,
biecht- en preekstoelen: uitbundige guirlandes met bloemen
en fruit, friezen met bladmotieven en kleine diertjes, hoorns des
overvloeds, echte en mythische dieren, kleine jachtscènes, wijnranken,
schelpmotieven. De decoratie is minder gestileerd dan in de renaissancecomposities
en keert terug naar een zeker realisme in de voorstellingen.
Deze getrouwheid aan de natuur sluit uiteraard de verbeelding niet uit:
elke kunstenaar stelt met deze elementen persoonlijke composities
samen. Het nieuwe contrareformatorische meubilair biedt tal van
oppervlakken die met barokke overdadigheid kunnen versierd worden.
In Vlaanderen zijn tal van dergelijke lambriseringen terug te vinden,
bijvoorbeeld in de kerk van Kortenbos en in de Sint-Pauluskerk van
Antwerpen. Rond getorste zuilen slingeren zich elegante ranken met
daarin kleine diertjes verwerkt. De friezen vormen een decoratief
patroon van slingerende bladeren. De ‘natuurlijke’ beeldentaal van de
barokke beeldsnijder is quasi onbeperkt, als een ludieke ode aan de
Schepper van al dat aardse schoon.
Marjan Buyle
Afdeling Monumenten en Landschappen

De 17de eeuw
Het ideale Vlaams-barokke interieur wordt vaak op schilderijen voorgesteld.
Het valt op door zijn sterk architecturale karakter: de ordenarchitectuur
die voor exterieurs gold werd gewoon naar het interieur
vertaald, structureerde oppervlakken, omkaderde muuropeningen en
bepaalde de vorm van de monumentale schoorstenen. Vloeren en
zolderingen ontsnapten niet aan de geometrie en zelfs losse meubelstukken
waren massieve, gebouwachtige volumes.
Toch was de stijl niet rigide. Waar de interieuronderdelen het toelieten,
kon de rechtlijnigheid worden doorbroken: er werd gespeeld met
klassieke architectuuronderdelen, zuilen werden getorseerd of muteerden
tot allerhande hybride wezens, friezen en frontons barstten uit hun
voegen, schelpmotieven, sterren, rozetten, bloemen- en vruchtenslingers,
heraldische en anderszins symbolische planten en dieren braken als
middeleeuwe drolerieën het klassieke ideaal open.
Met de barok verschijnen de eerste Gesamtkunstwerke, letterlijk totaalkunstwerken,
waarin de verschillende plastische kunstvormen worden
samengesmeed tot een geheel, waarbinnen het niet altijd duidelijk is
waar de ene kunst begint en de andere eindigt. Lieten de materiële en
technische mogelijkheden het toen nog niet toe een gebouw volledig
plastisch te behandelen, omdat veel gemakkelijk te manipuleren en
combineren materialen niet de nodige draagkracht en weersbestendigheid
hadden, werd het barokke ideaal zeker wel al in bepaalde facetten
van de interieurkunst bereikt! Dat nog niet de gehele ruimte als
Gesamtkunstwerk werd behandeld, lag ook in de barokke lijn: door
bepaalde onderdelen barokker uit te werken en te laten contrasteren
met een soberder decor, werden brandpunten gecreëerd die de blik
stuurden naar een of andere essentie. Waar de kunsten versmolten
werd architectuur in elk geval minder architecturaal, en gezien een
aantal evoluties in de schilder- en beeldhouwkunst had dit ook een
natuurlijker resultaat…
In de 17de-eeuwse schilderkunst ontwikkelden landschappen en stillevens
zich geleidelijk als een autonoom genre. Ook de populaire
voorstellingen van historische, mythologische en bijbelse verhalen en
zelfs genretaferelen en (groeps)portretten werden tegen weelderige
6
van nature... een monument
Beelden van natuur
Het gebruik van natuurelementen ter versiering van monumenten
van de 17de tot de 19de eeuw
landschapsachtergronden gesitueerd. Het afgebeelde landschap had
soms betekenis, zoals bij de kasteelheer die met zijn domein op de
achtergrond wordt weergegeven. De (klein)burgerlijkheid vierde tot
slot hoogtij in de door dikke bloemenkransen omgeven portretten en
de optische schilderingen, waarover realistisch weergegeven vliegen en
vlinders lijken te kruipen.
Via schilderijen, al dan niet in collectie, meer nog via trompe-l’oeil-schilderingen
op wanden, zolderingen en gewelven, via stucwerkvoorstellingen
en zelfs al via beschilderde linnen behangsels, werden barokinterieurs
al wat groener (bijv. wand- en plafondschilderingen in kasteel Betho,
Tongeren). Ook de luxueuze wandtapijten droegen hier toe bij: er waren
qua thematiek sowieso parallellen tussen de schilderkunst en de tapijtweefkunst,
maar in de zogenaamde verdures of groenwerk waren
gebladerte, bloemen, vruchten en dieren meer dan louter achtergrond.
En om op deze weg verder te gaan: ook het luxueuze goudleer en de
alomtegenwoordige wandtextielen, bedbehangsels en stoffen meubelbekledingen
konden bedrukt zijn met aan de planten- en dierenwereld
ontleende motieven (bijv. de raadzaal van het Brouwershuis in
Antwerpen).
Het barokke idioom omvatte nogal wat diervoorstellingen. Leeuwen,
slangen, paarden, everzwijnen, stieren, olifanten, draken, adelaars en
walvissen konden een symbolische betekenis hebben of een centrale rol
Medaillon ‘Jason verslaat de draak’: detail van een
stucwerkplafond van Hansche in het kasteel van
Horst te Holsbeek [foto: © Stefan Dewickere]

spelen in een of ander verhaal, maar zij beantwoordden ook aan de
barokke hang naar de uitdrukking van kracht en dynamiek, die op een
emblematischer niveau bijvoorbeeld ook worden gesuggereerd door
populaire figuren als Heracles en de wildeman, als het ware de vleesgeworden
oerkracht. De dynamiek die sowieso in deze figuren en hun
handelingen vervat zit werd extra benadrukt in de vele gestucte
plafonddecoraties, waarin de actie wordt benadrukt) door figuren
quasi driedimensionaal uit de plafondvlakken te laten treden (bijv. de
stucwerkplafonds van Hansche in het kasteel van Horst, de bibliotheek
van de Parkabdij, het Beaulieukasteel te Machelen, het Brouwershuis
te Gent).
Niet alleen dieren maar ook andere natuurelementen kunnen een
dergelijke kracht suggereren: wervelende waterstromen en wolkenslierten,
lichtstralen, woekerende planten en zelfs grillige rotspartijen
maken onlosmakelijk deel uit van het barokke decor. Klassiek is de
beschildering van zolderingen en koepels met een open hemelgewelf,
waarin de wolkenstroom een schare bijbelfiguren naar een focus sleurt.
Misschien wel de meest perfecte voorbeelden van barokke
Gesamtkunstwerke zijn de machtige kerkaltaren, koorgestoeltes,
cibories, preek- en biechtstoelen. Dit zijn de symbolische en decoratieve
brandpunten van kerkgebouwen, waarvan de architecturale basisvorm
vaak amper standhoudt onder het natuurgeweld, dat als gesculpteerd
en geschilderd kader fungeert voor allerhande bijbeltaferelen met wild
gesticulerende engelen, heiligen en consoorten. Een ultieme vormversmelting
is wel eens zichtbaar in de uitwerking van preekstoelen, die
soms letterlijk knoestige bomen zijn, bevolkt door allerhande al dan
niet symbolische dieren (bijv. koorgestoelte en hoofdaltaar van de premonstratenzer
abdijkerk van Averbode, koorgestoelte, hoofdaltaar en
biechtstoelen van de premonstratenzer abdijkerk Sint-Cornelius en
Sint-Cyprianus van Ninove, preekstoel in de Sint-Baafskathedraal te
Gent, altaren en houtsnijwerk in de basiliek van Kortenbos, altaren in de
Sint-Jacobskerk te Antwerpen, interieurs van de Sint-Pauluskerk te
Antwerpen en de abdijkerk van Grimbergen).
In burgerlijke context wordt dergelijke samenhang misschien wel het
dichtst benaderd in de tuinarchitectuur, en meer bepaald in het
7
van nature... beelden van natuur
Detail van de barokke lambrisering in
de kerk van Kortenbos
[foto: afdeling Monumenten
en Landschappen]
grotwerk dat vanaf de 17de eeuw zeer populair werd. Grotwerk – het
afwerken van wanden met een rotsachtig oppervlak, waarin wel eens
echte keien, schelpen en mineralen zijn verwerkt – beantwoordt perfect
aan het barokke gevoel voor het onregelmatige en hybride. Het is ook
niet verwonderlijk dat in de barokke imitatiegrotten vaak beelden van
saters en andere vreemdsoortige wezens voorkomen.

Het gevoel voor het hybride, onregelmatige en eigenaardige, waaraan
de barok zijn stijlnaam dankt (de term barok zou zijn gebaseerd op de
Portugese term barocco, waarmee een onregelmatig gevormde parel
wordt aangeduid), uit zich ook in de rariteitenkabinetten, waarmee de
natuur letterlijk in huis werd gehaald. De hang naar het vreemde
was weliswaar niet nieuw, maar in de 17de eeuw kreeg die wel een
wetenschappelijker karakter: slagtanden van olifanten, hoorns van
neushoorns, haaientanden, struisvogeleieren, kokosnoten, levende en
opgezette dieren, mineralen, fossielen, schelpen en insecten werden
gretig verzameld en geëtaleerd in specifiek ontworpen meubels of zelfs
specifiek ingerichte vertrekken – de primitieve musea! – die tot de nok
met allerhande curiositeiten waren gevuld.
Maar het hoefde niet altijd wetenschappelijk te zijn: rariteiten vonden
ook via een andere weg hun plaats in het interieur: hogerop werd al
gesproken over rotswerk, maar daarnaast waren er de struisvogelveren
op de kolommen van de hemelbedden van belangrijke personen, het
inlegwerk met schildpad en ivoor, de in zilveren monstransen gevatte
slagtanden, ...
De 18de eeuw
Waar de barok ondanks zijn overdaad toch nog een in essentie architecturale
stijl kan worden genoemd, geldt dit zeker niet voor het rococo,
dat als een organische tegenreactie de 18de eeuw inleidde. Het rococo
was een ronde, bijna vegetatieve stijl: rechte hoeken verdwenen of
werden op zijn minst overwoekerd door krulwerk, weelderig gebladerte,
bloemen- en vruchtenkransen, corbeilles (siermotief in de vorm van een
bloemkorf), hanenkammen, schelpvormen en de rocailles waaruit de
stijlnaam ontsproot (een rocaille, letterlijk een rotsblok, is een rotsvormig
siermotief). Dit decor werd in een combinatie van materialen en
technieken gerealiseerd: natuursteen, stucwerk, houtsnijwerk, schilderingen
op muren en doek. Waar bepaalde combinaties technisch
onhaalbaar waren of wanneer een en ander te duur dreigde uit te
vallen, werd gretig gebruik gemaakt van trompe-l’oeil-schilderingen,
waarmee dure steen-, hout- en metaalsoorten werden geïmiteerd,
stuc- en beeldhouwwerk en zelfs grotto’s en wandtapijten! Een dergelijke
interfereerbaarheid maakte dat de stijl, ondanks zekere technische
8
van nature... beelden van natuur
beperkingen, zeer flexibel en consequent kon worden aangewend (bijv.
de vestibule van het hotel vanden Meersche te Gent).
Het ontgrenzen was een belangrijk facet van de 18de-eeuwse woning:
ruimten werden vergroot door middel van spiegels en symmetrisch
gepositioneerde deuren. Ook de interactie met de buitenwereld werd
belangrijk: ruimten aan de voorzijde van het huis waren architecturaler
van decor, deze achteraan natuurlijker, en in die zin volgden zij de
gevelhiërarchie. In de ideale tuinaanleg werd rekening gehouden met
de structuur van het interieur, het zicht van buiten naar binnen en van
binnen naar buiten bepaalde de functie en aankleding van de ruimten.
Een grote interactie tussen de wereld binnen en buiten werd mede
gestuwd door de introductie van de nieuwe Franse ramen met grotere
glasvlakken, die het doorkijken vergemakkelijkten. Deurvensters, bordessen
en balkons maakten de overgang tussen binnen en buiten
gemakkelijker. Een dergelijke intense relatie tussen het interieur van
een gebouw en de buitenwereld bestond daarvoor eigenlijk niet (bijv.
plantaardig uitgewerkte verdeelroeden van de ramen aan de tuinzijde
van het kasteel Heks, de zoldering van de salle à l’italienne in het hotel
d’Hane-Steenhuyse te Gent, raamdoorzichten in het groot salon van
het kasteel Moregem en in de vestibule van kanunnikenhuis VI te
Tongeren).
De 18de-eeuwse iconografie was vaak opvallend mondain: de bouwheer
liet zien dat hij graag van het leven genoot en zijn wereld kende.
Vermakelijke genretaferelen, exotische motieven als chinoiserieën,
turquerieën en singerieën vonden – in mindere of meerdere mate interfererend
met het vegetatieve basisschema – een plaats binnen het
rococo-decor. Daar de mondaine 18de-eeuwer ook dweepte met de
geneugten van het platteland, ontbraken referenties aan visvangst,
jacht, het oplaten van vliegers en luchtballons, kaats- en badmintonspelen
zelden op het appèl. De hang naar het buitenleven bleek ook uit
de zich verder ontwikkelende smaak voor grote landschapsschilderingen,
marines en genretaferelen (de drie vaak in combinatie), die gehele
wanden bedekten (bijv. salon de l’écarté in hotel Falligan te Gent,
chinees salon van het hotel Clemmen te Gent).

De grote schilderingen – muurschilderingen, schilderingen op doek –
hadden het illusoire effect dat ze de ruimte die ze decoreerden aanzienlijk
vergrootten. Soms speelden de afbeeldingen in op de structuur van de
ruimte en betrof het echte doorzichten, afgebakend met balustrades,
zuilen en dergelijke. De schilderijen werden zo als ramen of deuren, die
al dan niet alterneerden met echte zichten doorheen ramen en deuren,
maar die in elk geval een waardig alternatief vormden voor the real
thing. In andere gevallen waren de schilderingen echte behangsels, die
in een wandkader werden gespannen en letterlijk een andere wereld
vormden. Een repoussoir (een duidelijk weergegeven element op de
voorgrond dat contrasteert met een achtergrond en deze als het ware
verdiept) vormde de grens tussen de echte en de imaginaire wereld
(bijv. marineschilderingen op de wanden van het salon aan de straatzijde
van kanunnikenhuis II in Tongeren).
Het afwerken van ruimten met wandgrote trompe-l’oeil-schilderingen
zou nog tot een eind in de 19de eeuw populair blijven, maar alterneerde
vaak met vertrekken waarin een meer architecturale afwerking
primeerde. Ook in deze laatste kon de natuur centraal staan, aangezien
nogal wat 18de-eeuwse kamers – ook deze met de grote schilderingen –
waren aangekleed volgens thematische cycli als de seizoenen, de
werelddelen, de vier elementen en dergelijke. Deze thema’s waren een
andere veruiterlijking van het zich uitbreidende universum van de
huisbewoner. De cycli konden via de verschillende media worden
uitgebeeld; zij konden realistisch worden voorgesteld, allegorisch of
emblematisch. Klassiek zijn de voorstellingen met vrouwenfiguren en
putti, die handelingen verrichten of attributen dragen die verwijzen
naar abstracte begrippen als water, lente of het continent Azië. De voorstellingen
waren vaak speels en exotisch getint. Zo wordt het continent
Amerika wel eens door een krokodil voorgesteld. Soms lag de symboliek
er niet zo dik op en werd gewerkt met trofeeën of had het frivole vegetatieve
patroon een bijbetekenis. Binnen het scala aan 18de-eeuwse
stijlelementen waren er immers nogal wat vegetatieve motieven
voorhanden (bijv. de vier seizoenen op de zoldering van een salon in het
kasteel Trockart te Wellen, de vier elementen in een salon in kasteel
Hasselbroek, de vier werelddelen in de eetkamer van hotel de Coninck,
Designmuseum te Gent).
9
van nature... beelden van natuur
Het bloemige verdween niet geheel uit het neoclassicistische idioom
dat zich geleidelijk begon te ontwikkelen in de latere 18de eeuw. Het
neoclassicisme was een zeer statige, sterk architecturaal getinte stijl,
die in essentie terugging op de zuiver klassieke vormentaal, maar die
ook gevoed werd door een veelheid aan archeologische vondsten,
waardoor de stijl, evenmin als de barok, een rigide gegeven was. De
klassieke Romeinse resten, de opgravingen in Pompeii en de oudheden
in Egypte vormden een belangrijke inspiratiebron: het klassieke idioom
werd aangevuld met stemmige ruïnevoorstellingen, combinaties van
heraldische dieren, medaillons, bloemen- en lauwerenkransen in
ingenieuze geometrische patronen, sfinxen, papyrusstengels, lotusbloemen
enz. In essentie architecturale onderdelen werden gemakkelijk
gecombineerd met realistische details (bijv. lichtrozet in de vorm van
een adelaar tegen een achtergrond van wolkjes, 2de helft 18de eeuw, in
het kantoor van de cel Monumenten en Landschappen Sint-Truiden).
De 19de eeuw
De geleidelijk intensifiërende band tussen het interieur en het exterieur
bereikte in de 19de eeuw een hoogtepunt: met de zogenaamde wintertuinen
kreeg het gebruik van broeikassen een sociale dimensie.
Wintertuinen konden als vrijstaande constructies bestaan maar evengoed
aan een belangrijke residentie gekoppeld zijn. Zij boden onderdak
aan allerhande exotische planten en dieren, die met de grote ontdekkingen
en kolonisatie almaar talrijker werden geïmporteerd. Daarnaast
werden zij ook gebruikt voor het wonen en voor het ontvangen van
gasten. Met de wintertuin werd echte natuur in huis gehaald en
gecombineerd met imitatienatuur, zoals cementgrotten, nagebootste
bamboestengels (bijv. het grotinterieur van de wintertuin van huis
Petry, Klokkestraat te Bilzen). De banden met het echte exterieur waren
daarentegen vaak minder uitgesproken: 19de-eeuwse interieurs
hebben vaak een erg gesloten en donker karakter, wat niet alleen met
de algemeen zware decoratie samenhangt, maar ook uit de talrijke
glasramen, laag afhangende stores, zware gordijnen en half afgelaten
rolluiken duidelijk blijkt (bijv. de glasramen in de tuindeuren van
talrijke herenhuizen

Wintertuinen waren vaak schitterende staaltjes van het zich gestaag
ontwikkelende ingenieurswerk, dat een enorme impact had op de
19de-eeuwse architectuur, die – afgezien van het ruime scala aan neostijlen
– door de ontdekking van nieuwe materialen en technieken ook
een revolutionaire dimensie kreeg. Met ijzer, glas en beton konden
verschillende vormen worden gerealiseerd, waarvan men voorheen
enkel kon dromen. Niet zelden hadden deze vormen een erg natuurlijk
karakter: grote waaiervensters, uitgestrekte palmgewelven, koepelconstructies
in kleurig glas.
De Art Nouveau, de parel aan de kroon van de 19de-eeuwse ontwikkelingen,
is zelfs letterlijk op motieven als uitvergrote plantenstengels,
pauwenstaarten en libelles gebaseerd. De stijl is hyper-decoratief,
de kenmerken strekken zich uit van het kleinste object binnenshuis tot
de constructie als geheel. In zekere zin is de Art Nouveau de ultieme
verwezenlijking van het Gesamtkunstideaal, waarbij een huis tot een
organisch geheel werd, geheel ten dienste van het comfort van de
huiseigenaar (bijv. de wintertuin van het Ursulineninstituut te Onze-
Lieve-Vrouw-Waver).
10
van nature... beelden van natuur
De Art Nouveau was een teken aan de wand: de invloed van de toegepaste
kunsten op de grote kunsten werd naar het einde van de
19de eeuw toe uitgesproken, waardoor ook de impact van het louter
decoratieve groter werd. Naast de grote oude stijlen, die in al hun pracht
en praal herleefden en duchtig werden gecombineerd, ontstond er een
frivole decoratietraditie, die onder impuls van de industriële productie
een wijd verspreidingsgebied kende. Tegenover het industriële bandwerk
garandeerde de neo-ambachtelijke traditie een constante stroom
van luxevoorwerpen, die perfect beantwoordde aan de genotzucht van
de gegoede klasse die ringlanen volbouwde met rijen luxueuze herenhuizen
en kasteeldomeinen een laatste grote bloeiperiode bezorgde.
Een voor die tijd typisch fenomeen zijn de veelvuldig voorkomende
cementtegelvloeren, zowel in openbare gebouwen als in grote privéresidenties
en ook in meer bescheiden woningen. De 19de-eeuwse
tegelvloeren schijnen te refereren aan de middeleeuwse tegelvloertjes
die zichtbaar zijn op de schilderijen van de Vlaamse primitieven en die
bedrukt lijken met allerhande patronen. Ook cementtegels konden
sierlijke geometrische, vegetatieve, florale en zelfs dierlijke patronen
Art-nouveaumozaïekvloer
van het kasteel
‘Verloren Bos’
te Lokeren
[foto: © Stefan
Dewickere]

dragen (mooie cementtegelvloeren bleven bewaard in het prachtige
neoklassieke kasteel van Horne te Vechmaal en in kasteel Gasterbos te
Herk-de-Stad)! Ook de al langer gekende, maar nu op grotere schaal
toegepaste granitovloeren waren erg populair. Zij werden vaak gecombineerd
met mozaïek en getooid met gestileerd stengelwerk .
Een opmerkelijke heropleving in het kader van de neostijlen was het
incrustabehang, dat goudleer moest imiteren. In de incrustatraditie
werden drukke decors gecreëerd van kleurige bloemen, vruchten en dieren.
Het vroegere goudleer werd daarbij niet altijd zomaar geïmiteerd: soms
werden eigentijdse en zeer modieuze motieven geïntroduceerd!
Enigszins verwijzend naar het incrustabehang is het fijne schilder- en
verguldwerk dat vaak op deurpanelen verscheen en zowel realistisch als
puur geometrisch kon zijn.
Incrustabehang en fijne paneelschilderingen waren voor een beter
gegoede klasse gereserveerd. Daarnaast bestonden er ook eenvoudiger
behangsels, die echter evenzeer met weelderige patronen bedrukt konden
zijn. Het modale 19de-eeuwse interieur bulkte ook van de tapijten
en gordijnen, die bij de algemene lijn van het decor aansloten.
11
van nature... beelden van natuur
Ook het kleurige glasraam, dat in de neoklassieke traditie nogal eens
was verdrongen door het heldere glas, kende in de 19de eeuw een tweede
jeugd. Naast de verhalende glasramen ontwikkelde zich een bijna puur
decoratieve traditie, waarin de natuur opnieuw een belangrijke inspiratiebron
vormde. In neogotische (kerk)gebouwen interfereerden bloemige
glasramen met kleurige muurschilderingen, die moesten herinneren
aan de rijke middeleeuwse wanddraperieën met gestileerde vegetatieve
patronen. Ook in herenhuizen werden glasramen frequent aangewend
om het buitenlicht enigszins te filteren en een gesloten, intieme sfeer
te creëren. Niet alleen grote vestibuleramen en koepels werden uitgevoerd
in gekleurd glas maar ook de ramen in belangrijke vertrekken
aan voor- en achterzijde!
Serge Defresne