Inleiding tot landelijke architectuur in Vlaanderen - Open ...

WO
NEN
Inleiding tot
landelijke architectuur
MARC LAENEN,
Coördinator
Provinciaal in Vlaanderen
Centrum voor
Cultureel
Erfgoed (PCCE) BENADERINGEN
Boerderijen kan men vanuit verschillende invalshoeken
benaderen. Ooit trachtte men de boerderijvormen
historisch-etnisch te verklaren. De meest gangbare
benadering vandaag bekijkt ze in cultuurgeografisch verband.
In deze benadering wordt de aanlegvorm of het type van de
boerderijen in het licht van bodemgesteldheid, cultuurlandschap
en de uitbating van de gronden begrijpelijk gemaakt.
Concreet betekent dit dat de schikking van de verschillende
functies en gebouwen op het erf in het kader van het cultuurlandschap
wordt verklaard. De eigen structuur en de spreiding
van deze boerderijtypen wordt omschreven, in kaart gebracht
en geografisch en topografisch gesitueerd. Invloeden of verwantschappen
met boerderijvormen in de aangrenzende
gebieden worden vastgesteld. Men kan deze cultuurgeografische
benadering ook koppelen aan landbouw-historische
ontwikkelingen.
Deze benaderingswijze is interessant omdat zij de hoeven in
hun chronologische ontwikkeling begrijpelijk maken. Ze brengt
ons het dichtst bij de mens, de boer die in zijn levensonderhoud
tracht te voorzien, zich nieuwe trends en landbouwmethoden
eigen maakt en op die manier indirect met zijn producten bijdraagt
tot de instandhouding van de toenmalige samenleving.
Deze methode combineert de resultaten van bodem- en landschapsgeschiedenis,
sociale geschiedenis, agrarische geschiedenis
en culturele geschiedenis (nederzettingen, architectuur,
ambachten).
LANDBOUWSYSTEMEN EN TECHNIEKEN
Tot in de tweede helft van de 19de eeuw was een boerenbedrijf
een mestkringloopbedrijf. Men hield zoveel koeien als het bedrijf
nodig had voor de mestproductie. Dat aantal hing dan weer af
van de bodemgesteldheid (textuur, vochtigheid…) en het aantal
hectaren akkerland. Ook het aantal weilanden was evenredig
met de veestapel. Bovendien werd er al vrij vroeg gespecialiseerd
in veeteelt (Brugse en Antwerpse polders, Vochtig
Haspengouw), akkerbouw (vruchtbare Haspengouwse zone in
Brabant, Limburg en Luik) of werd een gemengd systeem toegepast
(Vlaamse zandstreek). Het concreet bodemgebruik was
gewoonlijk consequent afgestemd op die specialisatie.
Van de middeleeuwen tot in de 17de eeuw (Vlaamse zandstreek,
Waasland) en in de 18de eeuw (Brabants en Limburgs
Haspengouw, Condroz) paste men het drieslagstelsel toe.
De meest eenvoudige vorm van dit systeem bestond erin
de percelen één jaar in te zaaien en te oogsten en de twee
daaropvolgende jaren braak te laten liggen. In een verbeterd
drieslagsysteem werden op een perceel het eerste jaar wintergranen
(rogge en tarwe) geoogst, het tweede jaar zomergraan
(haver en gerst) en het derde jaar lag het perceel braak. Dit
drieslagstelsel werd spoedig opgegeven: men won het derde
jaar rapen, klavers, koolzaad, hennep, vlas en verfplanten. Deze
techniek werd voor het eerst in het Waasland in de 17de eeuw
toegepast en gold als toonaangevend voor Europa. Zo werd de
landbouw voor het eerst geïntensiveerd.
Belangrijk waren de vernieuwingen in de tweede helft van de
19de eeuw: alternatieve bemestingssystemen (kunstmeststoffen)
en het winnen van veevoeders lieten de boeren toe de veestapel
te vergroten, de akkers uit te breiden en ze intensief te
bebouwen. De mechanisering van het bedrijf had arbeidsbesparende
effecten op de bedrijfsvoering tot gevolg. In de tweede
helft van de 19de eeuw stortte de graanprijs in Vlaanderen in
door goedkoper geïmporteerd graan uit de Verenigde Staten.
Het gevolg daarvan was dat het gesloten mestkringloopsysteem
doorbroken werd en dat de bedrijven zich gingen specialiseren
als slachtvee-, tuinbouw- of pluimveebedrijf. De fruitteelt deed
zijn intrede en men begon varkens op het erf te kweken. Men
hield geen vee meer in functie van akkerbouw, maar bewerkte
de gronden in functie van de specialisatie.
Men ging uiteindelijk zover dat men uitsluitend industrieel vervaardigd
veevoeder kocht en het bedrijf voerde zonder nog
gronden uit te baten. Ten slotte hadden ook de nationale wetgeving
en internationale richtlijnen een invloed en werd aan
ecologische optimalisering gewerkt.
Op de boerderijen werden stallen en schuren aangepast, uitgebreid,
vernieuwd en vervangen. Er werden nieuwe functionele
constructies als silo’s, loodsen en stallen gebouwd, waarvan de
bouwwijze alle regionaliteit mist.
GEBOUWEN OP HET ERF
Het uitzicht van de gebouwen wordt door verschillende factoren
bepaald: de sociale status van de boer, de regionale bouwtradities,
de functionele behoeften van de woon- en bedrijfsruimten,
de kapitaalkracht van de eigenaar en de fysische of topografische
aspecten van het cultuurlandschap.
De grote boerderijen waren meestal eigendom van grootgrondbezitters:
abdijen, heerlijkheden, commanderijen. Zelden baat-
1 OPEN MONUMENTENDAG VLAANDEREN – 2007

WO
NEN
Wagenhuis, stallingen
en schuur van de
boerderij van de abdij
van Herkenrode, 17de
en 18de eeuw, Hasselt.
[Stefan Dewickere,
© Erfgoed Vlaanderen
vzw]
Vaerenthoekhoeve,
hoeve met losse
bebouwing uit het
Waasland, Kruibeke
(Bazel).
ten zij in eigen beheer een boerderij uit (Grangia).
Ze verpachtten hun bedrijven en inden de tien-
den van de opbrengst. Die werd opgeborgen in
“Tiendeschuren”. Abdijen als ‘ter Doest’ (Lissewege),
‘ter Duinen’ (Koksijde) of de Sint-Pietersabdij
(Oudenburg) bezaten netwerken van hofsteden
in de Brugse polders. De abdijen van Averbode, Tongerlo en
Postel ontgonnen de Antwerpse en Limburgse Kempen. Onder
meer de abdij van Sint-Trudo in Sint-Truiden en de abdij van
Herkenrode in Hasselt exploiteerden dan weer de rijke leem-
bodems van Limburgs Haspengouw. In de schaduw van deze
grote bedrijven stonden kleine bedrijfjes of woningen van dag-
loners. Ze waren kleiner van omvang en werden gewoonlijk in
andere bouwmaterialen en met andere technieken gebouwd
dan de grote boerderijen. Daarnaast leefden ook onafhankelijke
boeren in kleine tot middelgrote bedrijven.
Men bouwde de hoeven planmatig gespreid in het cultuurland-
schap: soms op hoogten omwille van de veiligheid of op kunst-
matige heuvels (motten), soms in dalen bij water.
Er stonden ook boerderijen in dorpsgemeenschap-
pen, die volgens een bepaald aanlegpatroon rond
een dries werden gebouwd. In Haspengouw is de
bewoning erg geconcentreerd op de minst vruchtbare plekken
rond de kerk en het kasteel. De boerderijen van de gesloten
dorpskernen zijn van de akkers gescheiden door een reeks
boomgaarden met hoogstamfruit. De topografische beperkingen
die de percelenstructuur van de Haspengouwse dorpen
oplegde heeft de vierkante aanlegvorm van deze boerderijen
nog verscherpt. Ook in de historische steden bevonden zich
boerderijen. Zij hadden doorgaans dezelfde structuur als de
dorpsboerderijen. De meeste zijn uit het stadsbeeld verdwenen,
maar in sommige historische steden met een landelijk verleden
vindt men er nog. Ze werden omgebouwd tot stadswoningen.
Een boer moest op zijn erf woon- en bedrijfsfuncties huisvesten.
Vooreerst een gezinswoning en – in het geval van grotere
boerderijen – een huis voor zijn personeel. Voor het vee had hij
stallen nodig, waarin de koeien gestald, gevoederd en gemolken
werden en waarin mest vergaard werd vooraleer die op de
mestvaalt gestapeld werd. De oude koeienstallen waren voorzien
van voedergangen en voederbakken waarin het
veevoer toegediend werd. De oudste bedden waren
in baksteenmetselwerk gemetst en waren onge-
Stallen van de hoeve
veer 2,20 m lang. Vanaf 1950 werden omwille van Roden Duifhuize,
vierkantshoeve
met duiventoren,
Zwevegem
(Sint-Denijs). [Cel
Onroerend Erfgoed
Provincie West-
Vlaanderen]
2 OPEN MONUMENTENDAG VLAANDEREN – 2007

WO
NEN
Hoeve Roden
Duifhuize, stal met
ruiven en voederbakken,
Zwevegem
(Sint-Denijs). [Cel
Onroerend Erfgoed
Provincie West-
Vlaanderen]
hygiënische en arbeidsbesparende redenen ‘binds-
tallen’ met kortere bedden ingevoerd of werden
‘loopstallen’ gepropageerd.
Paardenstallen werden in de arme heidestreek van
de Limburgse en Antwerpse Kempen in de schuur
of in de koeienstal ingebouwd. In deze streek waren aparte
paardenstallen zeldzaam. Soms werden paardenstallen aan de
langgevelboerderijen toegevoegd en bevonden zij zich op één
lijn met de koeienstal en het woonhuis. In de rijkere gebieden
waren paardenstallen aparte imposante gebouwen met ruiven
in ijzersmeedwerk en voederbakken in Maaskalksteen op
sokkels in baksteenmetselwerk. De vloeren waren meestal van
kassei omdat de paarden bakstenen vloeren stuk trappen. De
paardenstallen bevonden zich meestal dicht bij
de woning van de boer omdat paarden het kapi-
Schuur van de
hoeve Groot taal van het bedrijf vormden en men in geval van
Schoeringe van het problemen onmiddellijk moest kunnen ingrijpen.
Sint-Janshospitaal
Rijkere boeren hadden een paardenknecht die
Brugge in het
Openluchtmuseum in een alkoof of op de hooizolder bij de paarden
Bokrijk, kern uit
de 14de eeuw,
verbouwingen uit de
16de en 18de eeuw.
sliep. Sommige van die alkoven of knechtenkamers zijn nog
bewaard.
In sommige historische boerderijen werden ook schapen
geteeld. Schaapsstallen zijn echter door de historische ontwikkeling
van de bedrijven vrijwel verdwenen. In de 19de eeuw
begon men varkens op de erven te houden. Voordien liepen varkens
los in de weide of in bossen. Deze dieren werden meestal
in kleine stallen ondergebracht, die dikwijls het sluitstuk van
de vierkantvorm uitmaakten. In vele gevallen werden de dieren
van buiten uit via een voederluik gevoederd. In andere gevallen
werd het varkenshok verdeeld door een kleine voedergang, met
aan weerszijden op manshoogte zichtbare, beplankte varkensstallen.
Pluimvee liep los over het erf. Het had meestal zijn plek
in de schuur.
Een belangrijke component van de boerderij was de schuur. In
de schuur werd de oogst in tasruimten bewaard. In dit gebouw
werd ook het graan gedorst op een lemen dorsvloer of houten
werkvloer (Brugse polders). Dorsen gebeurde aanvankelijk met
dorsvlegels, later met dorsmachines, die aangedreven werden
door een ‘paardenmanège’, één paard dreef de dorsmachine
buiten de schuur aan. Schuren werden soms ook gebruikt als
aardappelkelders, voor zover die niet in aparte aardappelkelders
op het erf (Vlaamse zandleemstreek) of in de grond afgedekt
met stro (Kempen) werden bewaard.
Schuren konden op verschillende manieren gebouwd worden:
in de dwarsgerichte schuren bevond zich de dorsvloer haaks
op de lengteas van het gebouw. In vele gevallen is er meer dan
één dwarsgerichte dorsvloer in dit schuurtype (Vlaamse zandstreek,
Vlaamse zandleemstreek en Limburgs Haspengouw).
Dat hing af van het cultuurareaal en de opbrengsten van de
grond.
Daarbij moet worden opgemerkt dat in sommige streken koeienstallen
in dwarsgerichte schuren ingebouwd werden. In het
Waasland en het Meetjesland en ook in Vochtig
Haspengouw zijn tal van voorbeelden bekend Langsgerichte
Kempische
schuur van de
Graevenhoeve,
17de of 18de eeuw,
Merksplas.
3 OPEN MONUMENTENDAG VLAANDEREN – 2007

WO
NEN
van bescheiden stal-schuren, waarbij zich aan één zijde van
de dorsvloer de tasruimte bevindt en aan de andere kant de
koeienstal. In andere streken werd de oogst in langsgerichte
schuren opgeborgen. In deze gevallen lag de dorsvloer parallel
met de lengteas van het gebouw langs een berekende reeks
tasruimten. Hij had aan één kant een opgehoogde ingang om
de volgeladen oogstkar binnen te laten, en aan de andere kant
een veel lagere uitgangspoort. Deze schuren kwamen vooral in
Brabant, in grotere Kempische hoeven en in abdijhoeven voor.
Dorsvloeren waren geflankeerd door een gebint en waren van
de tasruimten gescheiden door een beplanking, waarop soms
gekerfde inscripties met data en namen van knechten bewaard
zijn. Soms werd de tas van de dorsvloer gescheiden door een
laag muurtje.
In de Brugse polders kwam een bijzonder schuurtype voor: de
Bergschuur, een schuur onder een tentdak met een centrale
tasruimte en in de zijbeuken een dorsvloer, koeienstallen en
paardenstal. Deze schuur/stal volgde in de streek op de monumentale
abdijschuren uit de middeleeuwen, zoals die van de
abdij ‘ten Bogaerde’ in Koksijde en ‘ter Doest’ in Lissewege uit de
13de en 14de eeuw. De schuren van de hoeve ‘Groot Schoeringe’
uit de 14de eeuw(?) in Zuienkerke (Openluchtmuseum Bokrijk)
en van ‘de Schamele Weke’ uit 1390 in Vlissegem behoren nog
tot die familie. Vooral ‘Groot Schoeringe’ heeft een vorm die de
bergschuren met tentdak uit de 17de en 18de eeuw inleidt.
Stallen en schuren werden in baksteenmetselwerk gebouwd,
met inrijpoorten en met speklagen (indien voorradig) in natuursteen
(Maaskalksteen, Maastrichtersteen, Gobertangesteen
of Diestiaan), of werden in vakwerktechniek (Kempen) of met
beplanking (Vlaamse zandstreek) uitgevoerd. Ook voor de
bouw van woningen werd baksteenmetselwerk, natuursteen of
vakwerktechniek gebruikt.
Om alaam en wagenpark onder te brengen gebruikten de boeren
wagenkoten die als afzonderlijke gebouwen op of buiten
het erf stonden of in het verlengde van dwarsgerichte schuren
gebouwd werden. Soms werd een eenvoudig lessenaarsdak
voor wagens en alaam aan bestaande gebouwen toegevoegd.
Al naargelang de streek werden ze in baksteenmetselwerk of
in hout gebouwd. In het laatste geval waren ze voorzien van
een beplanking. Verder bouwden de boeren infrastructuren
voor de verwerking van hun producten. Bakhuizen vond men
in elke boerderij terug. Ze stonden veilig apart omwille van het
brandgevaar. Ze bestonden uit een werkruimte met de baktrog
en een oven met schoorsteen. Meestal waren ze in baksteenmetselwerk
gebouwd. In de streken waar vakwerktechniek
werd toegepast, vond men ze in hout en leem.
Voorbeelden van deze vakwerkbakhuizen zijn
Hoeve Cassenbroek,
erg zeldzaam geworden. Verder konden op een
Bonheiden. [Provincie
erf rosmolens voorkomen. Dit was vooral het
Antwerpen]
geval in het Vlaamse vruchtbare laagland van West-Vlaanderen.
Ook in de Limburgse Kempen en Haspengouw kwamen ze
voor. Deze vierkante, ronde of achthoekige en in hout of baksteenmetselwerk
gebouwde molens bevatten maalinrichtingen
en zelfs boterinstallaties, die door een paard binnen of buiten
met een dissel werden aangedreven. Ze konden windmolens
bij windstilte aflossen en braken granen voor het aanmaken
van veevoer. Op sommige boerderijen werden ook vlaskoten of
zwingelkoten, hopasten of cichorei-asten gebouwd.
Tenslotte moet nog worden aangehaald dat boerderijen die
van heerlijkheden of abdijen afhingen, duifrecht bezaten. Dat
was een heerlijk recht, voorbehouden voor de boerderijen van
grootgrondbezitters. Duiven houden was belangrijk voor communicatie,
voor het vlees en voor de mest. Het duifrecht werd
uitgedrukt in prestigieuze, statische duiventorens op het erf of
door een duiventil in het monumentale poortgebouw van de
vierkanthoeven in Brabants, Limburgs en Luiks Haspengouw en
in Nederlands Zuid-Limburg.
Een aspect dat in de literatuur nogal verwaarloosd wordt, is het
erf zelf. De boerderijen waren omgeven door een haag (haagbeuk
of meidoorn) en voorzien van een afgeboorde mestvaalt
in het midden van het erf, een mutsaardenmijt,
een drinkpoel voor de dieren en een boomgaard
Poortgebouw van
met hoogstamfruit (appelen, peren, pruimen en
de Carolushoeve
met duiventil uit
1760, Hoegaarden
(Meldert). [Toerisme
Vlaams-Brabant, Harrie
Spelmans]
4 OPEN MONUMENTENDAG VLAANDEREN – 2007

WO
NEN
kersen) waaronder varkens en vaarzen een buitenloop hadsche argumenten voor een vlotte en makkelijke bedrijfsvoering.
den. Naast de bloemen (seringen, pioenen, daglelies, violieren, Door al deze aspecten heen moet men de economische, maat-
boerenwormkruid en tuinhortensia) kweekte men groenten en schappelijke en culturele evolutie weven om het uiteindelijke
kruiden (bonen, wortelen en koolsoorten) en zorgden bomen
(wilg en es) en struiken (hazelaar) voor kaphout en windvang,
overgebleven resultaat te kunnen interpreteren.
voor ambachtelijk materiaal (mandenvlechterij, strodekkerij, De eerste aanlegvorm is de langgevelhoeve. In dit type zijn
klompenmakerij), voor bescherming tegen insecten (notelaar), woon- en bedrijfsfuncties onder één dak gegroepeerd. Het
voor drainering van overtollig water (knotwilgen, knoteiken, gaat om één- of gedeeltelijk tweebeukige boerderijen met een
canadabomen) en voor palm voor volksdevotie en -geloof (ter bestudeerde oriëntatie. De voorgevel is gewoonlijk naar het
bescherming van de oogst). De toegang tot de boerenerven zuiden gericht. Woonfuncties bevinden zich doorgaans aan de
werd dikwijls geflankeerd door wilgen of es.
oostkant. Deze zijn tweeledig: een ‘huis’ (keuken) en een kamer,
van elkaar gescheiden door een wandhaard. Aan de noordkant
DE AANLEGVORMEN
sluiten slaapruimten en logistieke functies (bewaren van voed-
Er kunnen drie grote boerderijtypen onderscheiden worden. Ze sel) aan. Bij de woonfuncties sluiten aan de westkant de stallen
komen in elk van de cultuurlandschappen in eigen regionale en de schuur aan.
vormen voor.
In de Limburgse en Antwerpse Kempen, in Limburgs Vochtig
Bij de aanlegvorm van de boerderijen spelen sociale status, geo- Haspengouw en in het Hageland vindt men deze eenvoudige
fysische en topografische aspecten van de site een belangrijke vorm van de langgevelhoeve. De meest primitieve voorbeel-
rol. Bovendien zorgde men voor de nodige veiligheid, vooral den zijn in deze streken in vakwerktechniek uitgevoerd. De
omdat in de 16de tot 18de eeuw in de Nederlanden voortdurend bewaarde voorbeelden uit de 19de eeuw werden in baksteen-
oorlog woedde. Ook de status bepaalde het uitzicht van de metselwerk gebouwd. De Kempische langgevelhoeven onder-
gebouwen en ten slotte werd de vorm ook bepaald door praktischeiden zich van de Brabantse en Oost-Vlaamse specimen
door hun stal-systeem: de potstallen die vanaf de middeleeuwen
in deze regio tot ontwikkeling gebracht werden
Langgevelhoeve in om de onvruchtbare zandige bodems rendabel te maken,
vakwerk, Hasselt.
wat ook gebeurde. Ook in het Meetjesland komt de vrij
eenvoudige vorm voor, zij het kleurrijk uitgevoerd in wit
gekalkt baksteenmetselwerk met kruisramen en beschilderde
luiken. De ontwikkelde vormen van de langgevel-
Langgevelboerderij,
hoeve vindt men in het vruchtbare Vlaamse laagland. In
Deinze (Meigem). deze gevallen gaat het om lange complexen met woon-
[Provincie Oosthuis,
paardenstallen, koeienstallen en dwarsgerichte schu-
Vlaanderen]
ren op één lijn, eventueel nog aangevuld met extra stallen.
Interieur uit de De bedrijfsgebouwen zijn er telkens van buiten toeganke-
20ste eeuw van de
Kempische hoeve
lijk. In de Brugse polders komen voorbeelden voor waar
Ezaert, 1985, Mol.
de bergschuren in deze lijn zijn opgenomen.
5 OPEN MONUMENTENDAG VLAANDEREN – 2007

WO
NEN
L-vormige boerderij
uit de 19de eeuw,
Hasselt.
De tweede aanlegvorm is de hoeve met losse
bestanddelen. Het woonhuis, de schuur, de stal en
het wagenschob staan los van elkaar min of meer
in een vierkant opgesteld. De positie van de bedrijfsgebouwen
hangt veelal af van de plaats van het woonhuis, waarvoor de zui-
delijke oriëntatie van de voorgevel de stelregel is. Op de meeste
boerderijen met losse bestanddelen vormen woonhuis, stallen
en schuur een L-vorm of een U-vorm. Deze boerderijvorm komt
voor in het Vlaamse vruchtbare laagland, de Vlaamse zand-
streek, de Kempen en de overgangsgebieden naar de vrucht-
bare leemstreek van Brabants, Limburgs en Luiks Haspengouw.
Toch zijn er in deze streken verschillen merkbaar.
In de vochtige bodems van West- en Oost-Vlaanderen worden
deze boerderijen in vele gevallen omwald. De vorm van deze
omwalling kan verscheidene vormen aannemen en zelfs op
bepaalde plaatsen een dubbel tracé hebben. Het erf wordt in
deze gevallen dikwijls toegankelijk gemaakt via een dubbele
monumentale poort in baksteenmetselwerk. In droge gebieden
zoals de Antwerpse en Limburgse Kempen komt de boerde-
rij met losse bestanddelen naast de langgevelboerderij vooral
voor bij grote boerderijen. Maar ook bescheidener uitbatingen
uit de 19de eeuw werden in losse bestanddelen gebouwd.
De woonhuizen in deze streken verschillen in bouwmaterialen,
bouwtechnieken en grondplan. De waterrijke gronden van de
Brugse polders en het Veurnse houtland verplichten de boeren
de kelders half boven de grond te bouwen, zodat het woon-
huis een drieledige structuur krijgt: kelder met voutenkamer,
kamer en ‘huis’. ‘Kamer’ en ‘huis’ worden zoals elders van elkaar
gescheiden door een dubbele wandhaard. De voutenkamer is
op haar beurt verwarmd. Daar waar in de polderstreek deze
huizen in baksteenmetselwerk gebouwd werden is de bouwtechniek
in de Westhoek vakwerk van het West-Vlaamse type.
De woonhuizen in het Meetjesland en het Waasland hebben een
zeer pittoresk uitzicht: veelal witgekalkt baksteenmetselwerk,
kruisramen voorzien van luiken, dakvensters met trapgeveltjes.
In de Kempen treft men het zogenaamde driebeukig Hallenhuis,
dat men Nedersaksisch noemde, maar in feite de Kempische
variante is van een woonstalhuistype dat in bepaalde gebieden
van Nederland en Neder-Duitsland nogal werd toegepast. Het
gaat in wezen om een combinatie van de woonfunctie (ook
in dit geval een dubbele functie: ‘huis’ en ‘kamer’, gescheiden
door een wandhaard) en de stalfunctie voor de koeien. Aan
de oostkant van dit gebouwtype bevinden zich het ‘huis’ en
de ‘kamer’. Westwaarts sluit daar de koeienstal op aan, die van
het potstaltype is. Potstallen zijn kuilstallen, waarvan de functie
vermoedelijk in de middeleeuwen op punt werd gesteld door
de abdijen die de ontginningen voor hun rekening namen. De
dieren bleven op stal staan om zoveel mogelijk mest op te vangen,
deze aan te rijken met strooisel van stro, onkruid en grasof
heideplaggen. Het aanstampen van de mest door de dieren
zorgde voor een compacte massa, die uitstekend geschikt was
om de akkers van de nodige mest te voorzien. Belangrijk was
dat de dieren, die tussen koeienstaken (‘stalreipels’) in de stal
stonden, warm voer kregen. Het voer werd in het ‘huis’ van het
woongedeelte in koeketels bereid (wortelen, rapen, bieten, kaf,
zemelen, ...) en met draaipalen tot op de voedergang van de
potstal gebracht. Dit woonstalhuis is geen eigen boerderijtype
als men de schikking van de bestanddelen als onderscheidend
criterium neemt. Het is een gebouw met dubbele, elkaar aanvullende
functies. Het stalsysteem is een regionale variant van
een breder verspreid gebouwentype en maakt hier deel uit
van een boerderij met losse bestanddelen. Woonstalhuizen
waren in de 16de eeuw net als de schuren in vakwerktechniek
gebouwd. Schilderijen van Pieter Brueghel en Joachim Patenier
en bewaard gebleven voorbeelden als ‘Grote Hoef’ in Lommel
zijn daarvan het sprekend bewijs. In de 17de en 18de eeuw werden
de woonstalhuizen in baksteenmetselwerk gebouwd, terwijl
de schuren nog in vakwerktechniek werden uitgevoerd.
De vierkanthoeve is het derde boerderijtype. Men heeft ten
onrechte de oorsprong van dit type willen terugvoeren naar de
structuur van de Romeinse villa’s in de vruchtbare leemstreek. De
streek is een van de beste landbouwgronden door het lösspakket,
de fijne leem die tijdens het Würmtardiglaciaal
door de winden werd neergezet. In deze streek en Vierkantshoeve,
Hasselt (Sint-
Lambrechts-Herk).
6 OPEN MONUMENTENDAG VLAANDEREN – 2007

WO
NEN
Kasteelhoeve met
woonhuis en poortgebouw
uit 1736
en noordoostelijke
stalvleugel uit de
19de eeuw, Landen
(Wange). [Toerisme
Vlaams-Brabant
- Dominic Verhulst]
in de Condroz werd meermaals winterharde rogge
geteeld in plaats van de delicate tarwe. Na de ‘win-
terling’ werd zomergraan (haver en gerst) geteeld.
Na de ‘zomerling’ volgde binnen het drieslagstelsel
de ’brakeling’.
Omwille van de verdediging en het praktisch voor-
deel om gebouwen rond een centrale koer uit te baten, werd
de gesloten aanlegvorm toegepast. Men betreedt een vierkantboerderij
via een monumentaal poortgebouw, meestal
hoger boven de aanpalende stallen uitstekend en voorzien van
duiventillen die naar het duifrecht verwijzen. Links en rechts
bevinden zich stallen of een wagenschuur. Het woonhuis staat
meestal haaks op de weg. Tegenover het woonhuis zijn de
koeienstallen gebouwd. Het vierkant wordt afgesloten met een
dwarsgerichte schuur, meestal met twee dorsvloeren, of een
langsgerichte schuur.
Er zijn verschillende schikkingen mogelijk. De lokale topografie
bepaalt meestal de dispositie van de gebouwen. De gebouwen
dateren uit de 16de tot 19de eeuw. Ze werden in baksteenmetselwerk
gebouwd met omlijstingen in regionale natuursteen.
De kleinere vakwerkboerderijen in Vochtig en Droog
Haspengouw zijn boerderijen die in de loop van hun geschiedenis
naar de vierkantvorm toegroeien. Gedetailleerde analyses
hebben aangetoond dat de oorsprong van deze boerderijen
een langgevelboerderij is, waarvan de uitbreiding zich niet in
de lengterichting voordeed zoals in Oost- en West-Vlaanderen,
maar over de L-vorm en de U-vorm naar de vierkantvorm. De
vierde sluitende zijde wordt meestal bewerkt door de uitbreiding
van de bedrijfjes in de 19de eeuw met varkensteelt, waarvoor
stallen gebouwd werden die het vierkant afsloten.
Beknopte bibliografie
Bouwen door de eeuwen heen, Inventaris van het cultuurbezit in België,
architectuur, Uitgave van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap,
Rijksdienst voor Monumenten- en landschapszorg, Gent.
BUELENS, H., Landbouwstructuren voor de mens, Uitgave van de
Belgische Boerenbond, Leuven, 1971.
CLAERHOUT, J., L’habitation rurale de la West-Flandre, in Ann. Soc.
Scient .Brux., 35, 1910-1911, p 246-265.
DE GROODT, A. en F., Oude hoeven in het land van Waas, Antwerpen,
1955.
DE MAESSCHALCK, R., Boerderijen in België, Brussel, 1942.
DE MAYER, R., De Romeinsche villa ’s in België, Antwerpen, 1942.
DE MEY, A., Boeren en hun hofsteden, Uitgave van de Kultuurdienst van
de Belgische Boerenbond, Leuven, 1967.
DEVLIEGHER, L., Rosmolens in de Westvlaamse kuststreek, overdruk uit
Biekorf, 7 , 1975-1976.
D’HOOGHE, De bergschuren in de Vlaamse noordzeepolders,
Diss. UGent, (Varsenare) 1978.
DRIESEN, W., Het hoevewoonhuis in Millen (16de eeuw – 1940), in
speciaalnummer “Duizend jaar bouwen in Millen”, in Volkskunde, 87,4,
Antwerpen, 1986., p. 346-382.
FRANQUINET, E., Boerderijtypen in Limburg, Maastricht, 1931.
GOEDSEELS, V., Agrarische Bouwkunde, deel 2, Hoevebouw, Faculteit
Landbouwwetenschappen, KULeuven, Leuven, 1974.
GOEDSEELS, V. en VANHAUTE, L., Hoeven op het land gebouwd,
Uitgave van de Belgische Boerenbond, Tielt – Amsterdam, 1978.
HEKKER, R.C., ‘De ontwikkeling van boerderijvormen in Nederland’,
in Duizend jaar bouwen in Nederland, 2, De bouwkunst na de
middeleeuwen, Amsterdam, 1957.
7 OPEN MONUMENTENDAG VLAANDEREN – 2007
Landschapsfoto,
Landen. [Provincie
Vlaams-Brabant,
Stefan Dewickere]

WO
NEN
LAENEN, M., Openluchtmuseum Bokrijk, Cultura Nostra, Musea in
België, Brussel, 1986.
LAENEN, M., Gids van het Openluchtmuseum Bokrijk, Brussel, 1989.
LEVEVRE, M.A., L’Habitat rural en Belgique – Etude de géographie
humaine, Bib. Séminaire de Géographie de l’Université de Louvain,
Liège, 1926.
LINDEMANS, P., Geschiedenis van de landbouw in België, 2 vol.,
Antwerpen, 1952.
PRIMS, F., Kempische landschapsgeschiedenis – De hoeven – Van
schrans tot kasteel, Antwerpen, 1937.
RONSE, A. en RAISON, T., Fermes types et constructions rurales en
West-Flandre, 2 vol., Brugge, 1918.
TREFOIS, C.V., De bouw der boerenhoeven in de Zuidelijke Nederlanden,
Antwerpen, 1941.
TREFOIS, C.V., Ontwikkelingsgeschiedenis van onze landelijke
architectuur, Antwerpen, 1950, tweede uitgave, Sint Niklaas, 1978.
TREFOIS, C.V., Het Boerendak, Sint-Niklaas, 1980.
Moriaanhoeve,
woonhuis gedateerd
in moerbalk, 1753,
Zottegem (Velzeke).
[Provincie Oost-
Vlaanderen]
VAN BATH, S.B., De agrarische geschiedenis van West-Europa, Utrecht-
Antwerpen, 1976.
WEYNS, J., ‘De Uitschoolhoeve uit Oevel’, Bokrijkse Berichten, 2,
overdruk uit Tijdschrift voor Geschiedenis en Folklore, Provincie
Antwerpen, XVIII, 1955.
WEYNS, J., ‘Het Kempisch Boerenhuis’, Bokrijkse Berichten, 6, s.l., 1960.
WEYNS, J., Bakhuis en broodbakken in Vlaanderen, Uitgave van het
Verbond voor Heemkunde, Sint Martens Latem, 1963.
WEYNS, J., Bokrijk zin en zijn, Tielt-Utrecht, 1970.
WEYNS, J., Bokrijk, tuin van de Vlaamse Volkscultuur, Vlaamse Pockets
44, Hasselt, 1961.
WEYNS, J., Het Vlaamse Openluchtmuseum na 20 jaar, Volkskunde, 74,
3, 1973.
Voor grondplans raadpleegt men best de werken van C.V Trefois ,
V. Goedseels-L. Vanhaute en J. Weyns.
Monnikenhoef,
vierkantshoeve uit
Zuid-Limburg,
Heers (Heks).
[Provincie Limburg]
8 OPEN MONUMENTENDAG VLAANDEREN – 2007