Intarsia en marqueterie

1
Intarsia en marqueterie
Deze twee versieringsmethoden in hout liggen dicht bij elkaar, vooral
in esthetische doelstelling, en behoren tot de meest verspreide decoratieve
technieken in houtrealisaties. De intarsiatechniek wordt (in
Europa) als oudste beschouwd, en de marqueterietechniek als jongste.
In werkelijkheid klopt dit niet omdat de oude Egyptenaren ook
al marqueterie-technieken toepasten, zoals vondsten uit graven van
farao’s bevestigen.
Intarsia
Het principe van intarsia is dat er uit massief materiaal, in dit geval
dus hout, een patroon uitgesneden wordt en ingelegd met een ander
materiaal. Het patroon kan een heel bescheiden tot een heel ingewikkelde
vorm aannemen. Het ingelegde materiaal kan ook van zeer
diverse aard zijn; dat gaat van een andere houtsoort of een metaal
tot steen en zelfs halfedelstenen.
Intarsia leunt heel sterk aan bij een techniek uit de edelsmeedkunst,
nl. incrustatie: er wordt een ‘vreemd’ materiaal ingewerkt in het basismateriaal.
De bedoeling is dus wel degelijk dat het ‘basismateriaal’
dominant is en uiteraard goed zichtbaar blijft. Voorbeelden ervan
zijn eigenlijk vrij veel voorkomend. Meest gekend zijn de incrustaties
van ebbenhout in eik in 17de-eeuwse realisaties zoals binnendeuren,
lambriseringen en tal van meubels. Geometrische vormen als rechthoeken,
vierkanten, cirkels, en soms ook een soort cassettepatronen
die over verschillende panelen lopen, worden in ebbenhout ingelegd
in het dragend materiaal eik. De vorm van de in te leggen stukken
wordt uitgestoken uit de massieve eik, en nadien ingevuld met het
ebbenhout. Daardoor wordt er een geometrische tekening verkregen
in contrasterende kleuren van zwart en (donker)bruin. Opvallend is
dat het doorgaans de bedoeling is dat de verschillende materialen
in hetzelfde vlak liggen.
Dit soort intarsia wordt ook uitgevoerd met bv. marmerplaatjes. De
methode is dezelfde: de vorm van de marmerplaatjes wordt uitgestoken
uit het massieve draaghout en dan ingevuld met het marmer.
Op die manier kan gespeeld worden met een contrast tussen warm
en koud materiaal, wat dan weer op esthetisch vlak mogelijkheden
biedt. Dergelijke materiaalcombinaties zijn te zien in de renaissance,
de 17de eeuw en de 19de eeuw.
Nog een veel voorkomende intarsia-combinatie is hout en messing,
vooral dan messing filets. Messing filets zijn dunne ‘draadjes’ van
1 tot 10 mm breedte die gebruikt worden om deelvormen af te lijnen.
Een dergelijke filet wordt vaak rond een paneel, rond een ladefront, of
rond een bovenblad getrokken. De uitdieping wordt met een burijn
gestoken (dat is een heel fijne beitel) en wordt nadien ingelegd met
het messing. Dit messing wordt ingelijmd. Een opmerkelijk ouderdomsverschijnsel
is dat alle filets, die dwars op de nerfrichting gelijmd
zijn, er uiteindelijk overal uit steken. De krimp van het hout wordt
uiteraard niet gevolgd door het messing, waardoor de filets uiteindelijk
te lang worden. Het inleggen van dergelijke filets komt vooral voor
in de 18de en 19de eeuw en opmerkelijk veel in het neoclassicisme
van de Louis-XVI stijl en in de Empirestijl.
Marqueterie
Johan Van Lierde
Het eerste opmerkelijke verschil tussen marqueterie en intarsia is dat
bij intarsia, zoals gezegd, het basismateriaal dominant aanwezig is,
terwijl bij marqueterie het basismateriaal volledig belijmd wordt. De
drager van de marqueterie is dus niet meer zichtbaar. Tot de 20ste
eeuw is die drager altijd hout en daarom wordt er ook gesproken van
het ‘blindhout’ bij marqueterie.
Fineer
Fineer kennen we hoofdzakelijk van de dunne houten vellen die opgelijmd
worden, maar in feite kan van ongeveer elk materiaal ‘fineer’
gemaakt worden zolang het maar dun kan verzaagd of versneden
worden en nadien in dikte nog kan aangepast worden (meestal door
schuren). De eerste bedoeling is dat er duur en zeldzaam materiaal
op een zeer economische manier kan gebruikt worden. Dunne platen
duurder materiaal worden op een massievere drager gelijmd. Daarom
wordt het in dunne platen verzaagd en op een massievere drager
gelijmd. Fineer heeft uiteraard geen constructieve sterkte, daarvoor
moet de onderliggende constructie zorgen.
Het fineer zelf heeft een evolutie doorgemaakt. In een eerste en zeer
lange fase werd het fineer handmatig verzaagd op een zogenaamde
fineerbok. Dit handmatig verzagen had als gevolg dat de platen fineer
eigenlijk vrij dik waren, tussen 3 en 7 mm. Dat laatste noemen wij nu
bijna massief. Dit fineer was ook niet helemaal gelijkmatig gezaagd.
Na verlijming werd het dan ook grondig geschuurd, tot er een egaal
oppervlak overbleef. Na afwerking vertoont het fineer dan ook vrij
grote verschillen in dikte.
Pas in de 19de eeuw kon men fineer snijden met machines (vanaf
omstreeks 1840). Daardoor kon er enerzijds dunner fineer gesneden
worden, dat ook gelijkmatiger van dikte was, en kon er anderzijds ook
‘geschild’ worden. Het schillen, waarbij een boomstam als het ware
tegen een mes afgerold wordt, levert echter geen mooi hout op: er is
geen specifieke nerftekening. Om mooie tekeningen te krijgen, moet
het hout gesneden worden.
Het dunner maken van het fineer heeft enkele voordelen. Het dure
hout kan nog economischer benut worden, en specifiek voor de marqueterie
kan er geponst worden. Een nadeel is, dat het blindhout
sneller gaat kromtrekken omdat het dunne fineer, waarin de lijm
beter opgenomen wordt, een grotere kracht zet op de drager. In de
19de eeuw wordt er dan ook ‘tegen gefineerd’. In deze techniek wordt
de drager aan beide zijden belijmd met fineer. Dit tegenfineren kende
men voordien niet: de massieve onderbouw werd slechts aan één
zijde gefineerd.
Doordat het fineer veel dunner werd, konden de motieven die men
wilde uitsnijden nu ook geponst worden. Er werden mallen gemaakt
in zeer diverse vormen, waarmee men de vorm in één keer uitsloeg
door het fineer. Dit maakte het mogelijk om veel fijner marqueteriewerk
te vervaardigen, met uitermate drukke en fijne tekeningetjes.
Die heel drukke en fijne marqueterie, die erg populair was in de
Napoleon III-periode, is dan ook het opvallendste verschil met de

2
oudere marqueterie. De techniek van het fineer snijden is intussen
zo geëvolueerd dat het niet dikker meer is dan 0,9mm.
Nog een opmerkelijk product van het fineren zijn de hele drukke filets
in hout die samengesteld zijn uit diverse houtsoorten. Deze werden
uiteraard niet stukje voor stukje ingelegd. Zo een filet werd ‘geprepareerd’.
Er werden tal van staafjes samengelijmd, in diverse houtsoorten,
met diverse vormen op de kop van het hout (de doorsnede dus van
de staafjes). Op het kopse gedeelte ontstaat daardoor een tekening.
Nadien worden er filets afgezaagd die in vrij grote lengsels kunnen
verlijmd worden zoals ook de messing filets benut werden.
Om het marqueteriewerk nog levendiger en kleurrijker te maken, werden
sommige inlegstukjes ook nog getint met waterbeitsen, waardoor
het kleurengamma vrijwel oneindig werd. De nerftekening bleef altijd
zichtbaar. Op die manier kon er een combinatie gemaakt worden van
nerftekening en kleur.
Techniek voor esthetiek
De verwerking van fineer heeft tot kunststukjes in esthetiek gezorgd.
Vooreerst is het zo dat een boomstam, een tak, of zelfs het wortelgedeelte
op verschillende manieren kan verzaagd worden. Door
die verschillende verzagingen kunnen er zeer typische tekeningen
bekomen worden in de nerf. Globaal wordt er gesproken van een
tiental diverse zaagsneden die tot een eigen nerftekening leiden,
en bijkomend nog het wortelhout dat een zeer drukke en onregelmatige
tekening vertoont. Bij het verzagen van het fineer vormen alle
opeenvolgende ‘bladen’ een zogenaamd ‘boek’. Twee opeenvolgende
bladen vertonen een vrijwel identieke tekening.
Er bestaan eigenlijk drie verwerkingsmethoden voor fineer:
het fineer kan in zijn volle breedte verwerkt worden. D.w.z. dat het
volledige fineerblad gebruikt wordt om het blindhout te belijmen.
Daarbij wordt het fineer meestal in symmetrie gelegd: twee opeenvolgende
bladen van een boek worden zo tegen elkaar gelegd (het ene
‘recht’ en het andere omgekeerd) zodat er een centrale naad ontstaat
die de spiegelas is van de tekening in het fineer. Zo een fineerblad kan
bv. ook over verschillende onderdelen van een constructie heen gelegd
worden, zoals over de panelen en de stijlen en regels heen, waardoor
een doorlopende tekening over het geheel gecreëerd wordt. Deze
werkwijze maskeert de constructieve onderdelen.
Een tweede methode van fineerverwerking is de zogenaamde
‘frisage’. Opnieuw gaat de nerftekening benut worden, samen met de
opeenvolgende bladen van een boek, waarmee spiegelingen in tekeningen
worden gemaakt, maar waardoor veel drukkere en specialere
tekeningen worden verkregen dan op de hoger beschreven manier.
Dit samenleggen van fineerbladen kan leiden tot bv. ‘vlindertekeningen’:
de nerftekening wordt zodanig tegen elkaar gelegd dat er een
tekening van een vlinder ontstaat. Maar ook eenvoudiger tekeningen
kunnen gemaakt worden. Vaak kan er in panelen van lambriseringen
of deuren een ‘visgraatmotief’ verwerkt zijn, zoals er klassiek ook vaak
in parketvloeren gelegd wordt.
De derde methode is de echte marqueterie. Marqueterie beoogt
het realiseren van taferelen in hout. Zo worden bv. bloemvazen in
hout uitgewerkt. Daarvoor worden er zeer verscheidene houtsoorten
gebruikt, die elk hun eigen kleur en nerfstructuur hebben. Er
wordt een tekening gemaakt van het beoogde resultaat; nadien
wordt elk deeltje van een dergelijke tekening (bv. elk blaadje van een
bloem) uitgezaagd uit een gekozen houtsoort met een gekozen nerf-
structuur, en wordt het geheel bij elkaar gelegd als in een legpuzzel.
Op die manier ontstaat bv. de gekende ‘bloemmarqueterie’ die veel
in Nederland gerealiseerd werd.
De ‘Boullemarqueterie’, gebruikt hoofdzakelijk twee materialen:
metaal (meestal messing) en hout. Deze techniek werd genoemd naar
André Charles Boulle, de grootste realisator van dit soort marqueterie
in de 17de en vroege 18de eeuw. Wanneer dit in meubels gemaakt werd,
dan werden er vaak twee identieke meubels gebouwd en werden
de figuren door de twee materialen heen gezaagd. Op die manier
konden ook twee meubels belijmd worden: één met overvloedig
hout en inleg van metaal, één met overvloedig metaal en inleg van
hout. Het eerste wordt dan de première partie genoemd, het tweede
de contre partie. Men is er nog niet helemaal uit of deze werkwijze
uitsluitend in de 19de eeuw werd gerealiseerd (in de neo-Boulle) of
ook reeds in de 17de eeuw. De techniek op zich is evenwel toegepast
bij Boullemarqueterie.
Marqueterie was zeer geliefd sinds het midden van de 17de eeuw tot
en met de art déco periode. Nadien verdwijnt ze bijna volkomen.
Problemen met fineer
Technisch gezien is het grootste probleem van fineren en marqueteren
het verlijmen van het materiaal. Tegenwoordig bestaan er tal
van lijmsoorten die bijzonder grote hechting geven en tegen tal van
invloeden bestand zijn. Vroeger was dat duidelijk niet het geval. Toen
gebruikte men hoofdzakelijk lijm die uit beenderen of uit visgraten
gewonnen werd. Zowel die beenderlijm als de vislijm zijn nu nog
steeds verkrijgbaar. Beide lijmsoorten worden verdund met water, wat
hun grote zwakte is. Zeker in onze huidige tijd worden woningen veel
droger gemaakt, waardoor het vocht snel verdwijnt uit de lijm, die
daardoor heel broos wordt en snel vergaat. De verlijmingen lossen
dan ook regelmatig. Ook vroeger was dit al een probleem.
Een ander technisch probleem dat zich stelde was het werken van de
ondergrond. Fineer werd op een houten drager gelijmd; er kon niet
vermeden worden dat die drager zelf ging werken: krimpen, uitzetten,
onduleren en eventueel zelf gaan kromtrekken. Door dat werken loste
het fineer nog gemakkelijker, omdat het die bewegingen niet volgde.
Dit maakt dat regelmatig ‘blazen’ in fineer komen. Helemaal hopeloos
werd het toen men materialen ging gebruiken die helemaal niet
wilden bewegen, of die een tegenovergestelde reactie hadden aan
hout. Vooral met messing, zilver en tin geeft dit problemen. Men wist
op voorhand dat dit soort realisaties eeuwige zorgenkinderen zouden
zijn, maar men heeft ze om esthetische redenen toch uitgevoerd. Het
werken van de drager van het fineer heeft er uiteindelijk toe geleid
dat triplex en later multiplex uitgevonden werd.
Bibliografie:
Ramond, Pierre. Chef-d’oeuvre des Marqueteurs,Editions H. Vial, 1994.
Ramond, Pierre. La Marqueterie,Editions H. VIAL, 1988.