Download de pdf van het jaarboek. - Wiardi Beckman Stichting
Download de pdf van het jaarboek. - Wiardi Beckman Stichting
Download de pdf van het jaarboek. - Wiardi Beckman Stichting
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Socialisme en gemeenten:<br />
<strong>het</strong> communalisme <strong>van</strong><br />
SDAPenPvdA<br />
Willem Banning: voor en<br />
tegen<br />
De Vara als instrument<br />
<strong>van</strong> cultuurpolitiek
Lan<strong>de</strong>lijk hebben s d a p en PvdA <strong>het</strong> grootste <strong>de</strong>el <strong>van</strong> hun<br />
bestaan in <strong>de</strong> oppositie verkeerd. Maar op lokaal niveau ziet<br />
<strong>het</strong> beeld er an<strong>de</strong>rs uit. A ls eerste partij in Ne<strong>de</strong>rland stel<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
s d a p in 1899 een programma op voor gemeenteraadsverkie<br />
zingen, en al <strong>van</strong>af 1907 namen sociaal-<strong>de</strong>mocraten zitting in<br />
colleges <strong>van</strong> b& w . In zijn bijdrage brengt Jos Perry <strong>het</strong>—gro<br />
ten<strong>de</strong>els onontgonnen — terrein <strong>van</strong> <strong>het</strong> SDAP-opereren op<br />
gemeentelijk niveau voor <strong>het</strong> eerst in kaart. Hij ontzenuwt <strong>de</strong><br />
mythe dat <strong>de</strong> <strong>de</strong>elname aan <strong>de</strong> gemeentebesturen <strong>de</strong> sd a p<br />
naar rechts trok en laat zien dat <strong>de</strong> s d a p zich op lokaal niveau<br />
voor <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> politieke dilemma’s gesteld zag als lan<strong>de</strong>lijk.<br />
Niettemin w ist men <strong>de</strong>ze in <strong>de</strong> gemeenten beter op te lossen<br />
dan op nationaal niveau.<br />
Pieter Nieuwenhuijsen sc<strong>het</strong>st daarna een beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> ge<br />
meentepolitiek <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA. Het verhaal heeft als algemene<br />
lijn <strong>de</strong> overgang <strong>van</strong> we<strong>de</strong>ropbouw via vernieuwing en poli<br />
tisering naar beheer.<br />
Hon<strong>de</strong>rd jaar gele<strong>de</strong>n werd W illem Banning geboren. Ja<br />
renlang was hij <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologische leidsman <strong>van</strong> sd a p en PvdA.<br />
Zijn verguizing begon nog voor zijn dood in 1971. D e tijd is<br />
nu rijp voor een herwaar<strong>de</strong>ring, zo proeft men uit <strong>het</strong> essay<br />
<strong>van</strong> D ick Pels.<br />
Ido Weijers ten slotte levert een bijdrage over <strong>de</strong> ontw ikke<br />
ling <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara als instrument <strong>van</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratische<br />
cultuurpolitiek.<br />
is b n 9029523085
H et negen<strong>de</strong> <strong>jaarboek</strong> voor <strong>het</strong> <strong>de</strong>mocratisch socialisme
Het negen<strong>de</strong> <strong>jaarboek</strong><br />
voor <strong>het</strong> <strong>de</strong>mocratisch socialisme<br />
On<strong>de</strong>r redactie <strong>van</strong><br />
Marnix Krop, Martin Ros,<br />
Saskia Stuiveling en Bart Tromp<br />
Amsterdam<br />
Uitgeverij De Arbei<strong>de</strong>rspers<br />
<strong>Wiardi</strong> Beekman <strong>Stichting</strong>
Het negen<strong>de</strong> <strong>jaarboek</strong> voor <strong>het</strong> <strong>de</strong>mocratisch socialisme is een uitgave<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Wiardi</strong> Beekman <strong>Stichting</strong>, in samenwerking met U it<br />
geverij De Arbei<strong>de</strong>rspers.<br />
De redactie is benoemd door <strong>het</strong> curatorium <strong>van</strong> <strong>de</strong> w b s ,<br />
maar verricht haar werkzaamhe<strong>de</strong>n in onafhankelijkheid.<br />
Copyright © 1988 <strong>Wiardi</strong> Beekman <strong>Stichting</strong><br />
Niets uit <strong>de</strong>ze uitgave mag wor<strong>de</strong>n verveelvoudigd en/of<br />
openbaar gemaakt, door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> druk, fotokopie, microfilm<br />
o f op welke an<strong>de</strong>re wijze ook, zon<strong>de</strong>r voorafgaan<strong>de</strong><br />
schriftelijke toestemming <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitgever. No part of this book<br />
may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any<br />
other means, without written permission from the publisher.<br />
is b n 9029523085/ciP
Inhoud<br />
i n l e i d i n g Redactie Jaarboek<br />
1<br />
SOCIALISME EN GEMEENTEN: HET COMMUNALISME VAN<br />
SDAPEN PVDA<br />
Jos Perry 'Aanpakken wat mogelijk is.’ De s d a p en haar gemeentepolitiek<br />
16<br />
Pieter Nieuwenhuijsen Het on<strong>de</strong>rschatte project <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA.<br />
Veertig jaar gemeentepolitiek 59<br />
RODE FAMILIE<br />
Ido Weijers Van ons en voor ie<strong>de</strong>reen, <strong>het</strong> dilemma <strong>van</strong> een mo<strong>de</strong>rne<br />
ro<strong>de</strong> omroep 106<br />
PROFIEL<br />
Dick Pels Willem Banning: voor en tegen 134<br />
PERSONENREGISTER/PERSONALIA AUTEURS<br />
171
Inleiding
Het begint langzamerhand een gemeenplaats te wor<strong>de</strong>n om<br />
vast te stellen dat <strong>de</strong> PvdA zich <strong>het</strong> overgrote <strong>de</strong>el <strong>van</strong> haar geschie<strong>de</strong>nis<br />
in <strong>de</strong> oppositie heeft bevon<strong>de</strong>n. De partij is nu<br />
tweeënveertig jaar oud. De eerste twaalf jaar speelt ze een domineren<strong>de</strong><br />
rol in <strong>de</strong> landsregering. Na 1958 blijkt ze ongewild<br />
natuurlijke oppositiepartij te zijn gewor<strong>de</strong>n. Afgezien <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
kortstondige kabinetten C als/Von<strong>de</strong>ling (1965-1966) en Van<br />
Agt/Den Uyl/Terlouw (1981-1982) heeft <strong>de</strong> PvdA alleen met<br />
<strong>het</strong> kabinet-Den U yl (1973-1977) in <strong>de</strong> afgelopen <strong>de</strong>rtig jaar<br />
een zelfstandig stempel op <strong>het</strong> regeerbeleid weten te zetten.<br />
In dit perspectief wordt <strong>het</strong> verschil tussen PvdA en sd a p<br />
steeds kleiner. De laatste kon immers pas in 1939 tot <strong>de</strong> rege<br />
ring toetre<strong>de</strong>n; <strong>de</strong> voorafgaan<strong>de</strong> vijfenveertig jaar wer<strong>de</strong>n in<br />
onafgebroken oppositie doorgebracht. Maar zo’n kijk op <strong>de</strong><br />
geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse sociaal-<strong>de</strong>mocratie heeft<br />
zijn eigen eenzijdigheid. M iskend w ordt zo dat s d a p en<br />
PvdA altijd ook op an<strong>de</strong>re niveaus dan dat <strong>van</strong> <strong>de</strong> landspo-<br />
litiek hebben geopereerd, en dat zij juist daar, met name in<br />
grote gemeenten, bij uitstek natuurlijke regeringspartij zijn<br />
gewor<strong>de</strong>n.<br />
Die miskenning vindt zijn weerspiegeling in <strong>de</strong> stand <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> geschiedschrijving over dit on<strong>de</strong>rwerp. Er is vrijwel niets,<br />
afgezien <strong>van</strong> enkele biografische studies over voormannen in<br />
<strong>de</strong> lokale politiek, zoals Borrie’s proefschrift over Wibaut. De<br />
redactie <strong>van</strong> <strong>het</strong> Jaarboek stelt daarom <strong>het</strong> thema <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociaal<strong>de</strong>mocratische<br />
gemeentepolitiek in dit negen<strong>de</strong> <strong>jaarboek</strong><br />
centraal. Twee overwegingen liggen aan die keuze ten<br />
grondslag. De eerste is dat aldus een belangrijk en on<strong>de</strong>rschat
element uit <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratische traditie een plaats kan<br />
krijgen in <strong>het</strong> historisch bewustzijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> huidige PvdA. Een<br />
beter besef <strong>van</strong> wat s d a p en PvdA op gemeentepolitiek ter<br />
rein hebben nagestreefd en bereikt, <strong>van</strong> <strong>de</strong> wisselingen in per<br />
spectief en <strong>van</strong> <strong>de</strong> constanten daarin, <strong>van</strong> <strong>de</strong> gevarieer<strong>de</strong> rela<br />
tie tussen lan<strong>de</strong>lijke en lokale politiek, — dat alles past niet al<br />
leen een partij die zich <strong>van</strong> zijn historische wortels bewust w il<br />
zijn. Het is ook <strong>van</strong> eminent belang voor <strong>de</strong> praktische poli<br />
tiek, omdat <strong>het</strong> <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratische i<strong>de</strong>ntiteit in <strong>de</strong> loka<br />
le politiek kan versterken, en zo <strong>het</strong> dilemma tussen een prag<br />
matisme zon<strong>de</strong>r kleur en ronken<strong>de</strong> retoriek zon<strong>de</strong>r inhoud<br />
doet ontlopen.<br />
De afwezigheid <strong>van</strong> een corpus aan historische en sociaalwetenschappelijke<br />
studies over socialistische gemeentepolitiek<br />
heeft <strong>de</strong> redactie op gevat als een zegen in vermomming.<br />
Ze maakt <strong>het</strong> mogelijk in een tweetal overzichtsartikelen <strong>de</strong><br />
grote lijnen <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeentepolitiek <strong>van</strong> sdap, respectievelijk<br />
PvdA, te sc<strong>het</strong>sen, zon<strong>de</strong>r daarbij op <strong>de</strong> vele nog niet in<br />
kaart gebrachte on<strong>de</strong>rwerpen en verban<strong>de</strong>n in te gaan. Hier<br />
komt ook <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> overweging aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> om dit thema in<br />
<strong>het</strong> <strong>jaarboek</strong> centaal te stellen: <strong>de</strong> redactie hoopt met <strong>de</strong>ze<br />
publikatie on<strong>de</strong>rzoek en beschouwing op dit terrein uit te<br />
lokken. In <strong>de</strong>ze toeleg weet ze zich gesterkt door <strong>het</strong> besef<br />
dat sinds 1979, toen <strong>het</strong> eerste <strong>jaarboek</strong> verscheen, <strong>de</strong> belangstelling<br />
<strong>van</strong> historici, politicologen en sociologen voor <strong>de</strong><br />
sociaal-<strong>de</strong>mocratische hoofdstroom <strong>van</strong> <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
socialisme sterk is toegenomen.<br />
In zijn bijdrage over <strong>de</strong> gemeentepolitiek <strong>van</strong> <strong>de</strong> sdap, laat<br />
Jos Perry zien hoe al vóór <strong>de</strong> invoering <strong>van</strong> <strong>het</strong> algemeen kies<br />
recht <strong>de</strong> sdap, waar dat mogelijk was, <strong>de</strong> gemeenteraad voor<br />
méér gebruikte dan propaganda. Daarna namen <strong>de</strong> mogelijk<br />
he<strong>de</strong>n toe, en ook <strong>het</strong> gebruik dat <strong>de</strong> sd ap er<strong>van</strong> wist te ma<br />
ken. De jaren twintig waren een hoogtepunt <strong>van</strong> sociaal-<strong>de</strong>-<br />
mocratisch communalisme — althans in die gemeenten waar<br />
<strong>de</strong> partij een overheersen<strong>de</strong> invloed op <strong>het</strong> bestuur uitoefen<strong>de</strong>.<br />
9
De ‘wel vaar tsgemeente’ die zij bouw<strong>de</strong> verschil<strong>de</strong> naar opzet<br />
en aanleg niet wezenlijk <strong>van</strong> wat vrijzinnig-<strong>de</strong>mocraten in<br />
een eer<strong>de</strong>re generatie had<strong>de</strong>n nagestreefd. Het verschil lag<br />
eer<strong>de</strong>r in <strong>het</strong> tempo en <strong>de</strong> energie waarmee i<strong>de</strong>eën nu wer<strong>de</strong>n<br />
gerealiseerd. De sardonische waarneming <strong>van</strong> <strong>de</strong> Britse socioloog<br />
Frank Parkin, dat sociaal-<strong>de</strong>mocraten liberalen zijn<br />
wie <strong>het</strong> menens is, lijkt hier zeer wel op zijn plaats. Van ‘com-<br />
munalisme’ kan men spreken in <strong>de</strong> zin dat wat feitelijk werd<br />
ontwikkeld op gemeentelijk niveau, later mo<strong>de</strong>l zou staan<br />
voor <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>lijke politiek. Het volstaat hier te verwijzen naar<br />
<strong>de</strong> politieke loopbaan <strong>van</strong> Willem Drees sr. De uitdrukking<br />
‘wethou<strong>de</strong>r <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rland’ waarmee Jacques <strong>de</strong> Kadt hem karakteriseer<strong>de</strong>,<br />
kan in bepaal<strong>de</strong> opzichten niet letterlijk genoeg<br />
wor<strong>de</strong>n genomen, wanneer men <strong>de</strong> continuïteit in gedachtenvorming<br />
én inhou<strong>de</strong>lijk bestuur ziet tussen <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>r <strong>van</strong><br />
Den Haag in <strong>de</strong> j aren twintig en <strong>de</strong> minister-presi<strong>de</strong>nt <strong>van</strong> na<br />
<strong>de</strong> oorlog.<br />
Deze bloeitijd verkeer<strong>de</strong> in <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig in een crisis. D e<br />
gemeentelijke zelfstandigheid werd sterk beperkt, en daarmee<br />
ook <strong>de</strong> politieke m ogelijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale sd AP-bestuur-<br />
<strong>de</strong>rs; economische crisis en dreigen<strong>de</strong> wereldoorlog dw on<br />
gen tot opstelling <strong>van</strong> een heel an<strong>de</strong>re politieke agenda.<br />
Perry meent dat <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologische vernieuwing <strong>van</strong> <strong>de</strong> sdap,<br />
culminerend in <strong>het</strong> Beginselprogramma <strong>van</strong> 1937, en veelal<br />
uitgelegd (zoals haast altijd bij vernieuwingen in <strong>de</strong> sociaal<strong>de</strong>mocratische<br />
beweging) als een naar rechts gaan, niet kan<br />
wor<strong>de</strong>n toegeschreven aan <strong>de</strong> gemeentepolitieke ‘integratie’<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> sdap. In <strong>de</strong> eerste plaats was <strong>de</strong> sd ap nooit zo marxis<br />
tisch en revolutionair; in <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> plaats was er sprake <strong>van</strong><br />
een verkeer in bei<strong>de</strong> richtingen, begunstigd door <strong>de</strong> omstandigheid<br />
dat veel vooraanstaan<strong>de</strong> SDAp’ers zowel nationaal als<br />
lokaal actief waren.<br />
In zijn bijdrage over <strong>de</strong> PvdA heeft Pieter Nieuwenhuijsen<br />
als invalshoek genomen <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> ste<strong>de</strong>lijke PvdA-bestuur-<br />
<strong>de</strong>rs als ‘planners en vormgevers aan een toekomstbeeld’. Dat<br />
10
toekomstbeeld was in feite al in <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig gevormd en<br />
toen ook al —<strong>het</strong> Amsterdams Algemeen Uitbreidingsplan —<br />
in uitvoering gebracht. Richtinggevend in <strong>de</strong> jaren veertig en<br />
vijftig waren <strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> <strong>het</strong> ciam (Congrès Internatio-<br />
naux d’Architecture Mo<strong>de</strong>rne) over <strong>de</strong> functionele stad. Nieu-<br />
wenhuijsen on<strong>de</strong>rscheidt vier generaties lokale bestuur<strong>de</strong>rs in<br />
<strong>de</strong> PvdA, <strong>van</strong> elkaar te on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n door drie trendmatige<br />
breuken in politiek en bestuur op lokaal niveau: <strong>de</strong> eerste<br />
twee, ‘we<strong>de</strong>ropbouwers’ en ‘bouwers aan <strong>het</strong> toekomstbeeld’,<br />
<strong>van</strong> elkaar geschei<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> overgang <strong>van</strong> <strong>de</strong> naweeën <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> oorlog naar <strong>de</strong> opkomen<strong>de</strong>, maar voorlopig nog zeer sobere<br />
verzorgingsstaat. De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> generatie, die <strong>de</strong>r ‘<strong>de</strong>mocrati-<br />
seer<strong>de</strong>rs’, trad aan in <strong>de</strong> late jaren zestig. De planningsi<strong>de</strong>alen,<br />
en wijze waarop <strong>de</strong>ze in een inmid<strong>de</strong>ls verstar<strong>de</strong> politieke cultuur<br />
gestalte wer<strong>de</strong>n gegeven, verhiel<strong>de</strong>n zich slecht tot <strong>de</strong><br />
nieuw ont<strong>de</strong>kte problemen <strong>van</strong> verou<strong>de</strong>ring en verloe<strong>de</strong>ring<br />
in ste<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> golf <strong>van</strong> politisering die toen aan kwam rollen,<br />
en op <strong>de</strong> kam waar<strong>van</strong> een nieuwe generatie sociaal<strong>de</strong>mocratische<br />
stadsbestuur<strong>de</strong>rs aan <strong>de</strong> macht kwam. Van een inhou<strong>de</strong>lijke<br />
programmatische vernieuwing was alleen in die zin<br />
sprake dat concepten als die <strong>van</strong> <strong>het</strong> c i a m wer<strong>de</strong>n weggelegd;<br />
een nieuw en globaal concept kwam er niet voor in <strong>de</strong><br />
plaats. Veran<strong>de</strong>ring vond vooral plaats op <strong>het</strong> niveau <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> politiek-bestuurlijke cultuur. De polarisatietactiek die <strong>de</strong><br />
PvdA <strong>van</strong>af 1966 ging volgen, heeft eigenlijk alleen voor wat<br />
betreft <strong>de</strong> gemeente han<strong>de</strong>n en voeten gekregen. Het doel hier<br />
was echter niet zozeer meer<strong>de</strong>rheidsvorming als wel herstel<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> primaat <strong>van</strong> <strong>de</strong> politiek.<br />
Nieuwenhuijsen was in<strong>de</strong>rtijd een <strong>van</strong> <strong>de</strong> architecten <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
politisering <strong>van</strong> <strong>het</strong> lokale bestuur, en dat geeft zijn terugblik<br />
en waar<strong>de</strong>ring meerwaar<strong>de</strong>. Hij constateert dat in een aantal<br />
niet onbelangrijke gevallen <strong>de</strong> PvdA veel ver<strong>de</strong>r ging in pola-<br />
risering dan op grond <strong>van</strong> <strong>de</strong> polariseringsstrategie gewettigd<br />
was, en dat daardoor <strong>de</strong> reële vruchten <strong>van</strong> die strategie — een<br />
‘opener’ bestuur en een hel<strong>de</strong>r<strong>de</strong>r beleid —zijn gaan verzuren.<br />
11
Dat waren ze ook al gaan doen on<strong>de</strong>r invloed <strong>van</strong> <strong>de</strong> econo<br />
mische terugslag <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zeventig. Deze beteken<strong>de</strong> een<br />
<strong>de</strong>r<strong>de</strong> breuk in <strong>de</strong> ontwikkeling, en dwong een nieuwe generatie<br />
bestuur<strong>de</strong>rs ‘on<strong>de</strong>rnemer en manager’ te wor<strong>de</strong>n. Nieu-<br />
wenhuijsen spreekt <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘ivoren toren’ waarin <strong>de</strong> generatie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zeventig raakte opgesloten door <strong>de</strong> doctrine <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> ‘primaat <strong>van</strong> <strong>de</strong> politiek’; in <strong>de</strong> jaren tachtig is <strong>de</strong>ze echter<br />
weer mid<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> samenleving geduwd.<br />
Het hoofdstuk eindigt met een vraag en een constatering<br />
die in eikaars verleng<strong>de</strong> liggen. De constatering is die <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
verwaarloos<strong>de</strong> aandacht in PvdA-kring voor haar gemeentepolitieke<br />
verle<strong>de</strong>n. Tot <strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën die zo on<strong>de</strong>r <strong>het</strong> stof zijn<br />
bedolven behoort <strong>het</strong> concept <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘cultuurgemeente’ uit<br />
<strong>de</strong> eerste naoorlogse perio<strong>de</strong>. De vraag die nu gesteld zou<br />
moeten wor<strong>de</strong>n luidt o f <strong>de</strong> gemeente niet juist nu een bijzon<strong>de</strong>re<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijkheid zou kunnen dragen voor <strong>de</strong> ge-<br />
meenschapsorganisatie; wordt die vraag bevestigend beantw<br />
oord dan kan men pas met recht spreken <strong>van</strong> een hernieuwd<br />
sociaal-<strong>de</strong>mocratisch ‘communalisme’. Zo verwijst ook dit<br />
historisch overzicht uitein<strong>de</strong>lijk naar <strong>de</strong> toekomst.<br />
Vele jaren — globaal gesproken tussen 1930 en 1960 — heeft<br />
Willem Banning als geen an<strong>de</strong>r een stempel gedrukt op <strong>de</strong><br />
politiek-theoretische <strong>de</strong>nkbeel<strong>de</strong>n <strong>van</strong> sd ap en PvdA. Dit<br />
jaar wordt zijn hon<strong>de</strong>rdste geboortedag gevierd, en <strong>het</strong> gaat—<br />
zoveel is bij die her<strong>de</strong>nkingen al gebleken— om meer dan een<br />
door <strong>de</strong> kalen<strong>de</strong>r afgedwongen ritueel. De verguizing en vergetelheid<br />
die Banning al voor zijn dood in 1971 ten <strong>de</strong>el viel in<br />
linkse kring lijkt plaats te maken voor hernieuw<strong>de</strong> interesse in<br />
zijn <strong>de</strong>nkbeel<strong>de</strong>n, zo al niet voor een herwaar<strong>de</strong>ring die hem<br />
recht doet in zijn historische betekenis, maar ook in wat hij<br />
daarbovenuit nog steeds te zeggen heeft. Dick Pels heeft <strong>het</strong><br />
aan Banning gewij<strong>de</strong> profiel juist om <strong>de</strong>ze re<strong>de</strong>nen niet <strong>de</strong><br />
vorm <strong>van</strong> een biografisch overzicht gegeven. In plaats daar<strong>van</strong><br />
een polemisch essay naar <strong>het</strong> mo<strong>de</strong>l <strong>van</strong> De Kadts Herman<br />
Gorter: Nee en ja.<br />
12
Het <strong>jaarboek</strong> bevat ver<strong>de</strong>r een beschouwing <strong>van</strong> Ido Weij-<br />
ers over <strong>de</strong> discussies in <strong>de</strong> Vara aangaan<strong>de</strong> <strong>de</strong> koers <strong>van</strong> ‘<strong>de</strong><br />
enige socialistische omroep ter wereld’, zoals <strong>het</strong> ooit heette in<br />
advertenties voor wat toen nog een groot en sterk lid was <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Ro<strong>de</strong> Familie.<br />
13
Socialisme en gemeenten: <strong>het</strong> communalisme<br />
<strong>van</strong> sdap en PvdA
JOS PERRY<br />
Aanpakken wat mogelijk is.’ De s d a p en haar gemeentepolitiek<br />
‘Het succes <strong>van</strong> <strong>de</strong> sd a p in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse politiek is,’ zo<br />
meent Borrie, ‘voor een niet gering <strong>de</strong>el <strong>het</strong> succes <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
sd ap op <strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeentepolitiek.’1 Als dat waar is<br />
hebben haar historici <strong>het</strong> lelijk laten afweten. Van <strong>de</strong> vele activiteiten<br />
<strong>van</strong> SDAP’ers op gemeentelijk terrein is nog vrijwel<br />
niets on<strong>de</strong>rzocht. Dank zij publikaties <strong>van</strong> Borrie zelf en enkele<br />
an<strong>de</strong>ren hebben we zicht op <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> een handvol<br />
s d a p -wethou<strong>de</strong>rs in Amsterdam en Rotterdam2: belangrijke<br />
gemeenten, in sommige opzichten toonaangevend, maar N e<strong>de</strong>rland<br />
tel<strong>de</strong> er <strong>de</strong>stijds meer dan duizend. In 1939 bezetten<br />
SDAP-le<strong>de</strong>n 179 wethou<strong>de</strong>rszetels in 156 gemeentera<strong>de</strong>n. Wat<br />
voer<strong>de</strong>n ze uit? En wat betekent hun werk voor <strong>het</strong> karakter<br />
en <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> <strong>de</strong> partij? Stond <strong>het</strong> optre<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
sociaal-<strong>de</strong>mocraten in gemeentera<strong>de</strong>n ‘primair in <strong>het</strong> teken<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> klassenstrijd’?3 O f drong <strong>de</strong> gemeentepolitiek <strong>de</strong> partij<br />
naar rechts en waren <strong>het</strong> in<strong>de</strong>rdaad ‘bijna uitsluitend representanten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> rechtervleugel’ die zich op dit terrein bewo-<br />
gen?4<br />
In dit artikel on<strong>de</strong>rzoek ik om te beginnen <strong>de</strong> drijfveren die<br />
sociaal-<strong>de</strong>mocraten se<strong>de</strong>rt <strong>het</strong> eind <strong>van</strong> <strong>de</strong> negentien<strong>de</strong> eeuw<br />
ertoe brachten zich te manifesteren op <strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> <strong>de</strong> ge<br />
meentepolitiek; drijfveren en doelstellingen die on<strong>de</strong>r meer<br />
hun neerslag von<strong>de</strong>n in een drietal gemeenteprogramma’s<br />
(1899,1919,1927). De vraag of, en zo ja on<strong>de</strong>r welke voorwaar<br />
<strong>de</strong>n <strong>de</strong> sd ap me<strong>de</strong>verantwoor<strong>de</strong>lijkheid zou gaan dragen<br />
in <strong>de</strong> dagelijkse besturen <strong>van</strong> gemeenten — <strong>de</strong> colleges <strong>van</strong><br />
b & w —, is in <strong>de</strong> loop <strong>de</strong>r jaren verschillend beantwoord; hierover<br />
gaat <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> paragraaf. De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> belicht mogelijkhe<br />
16
<strong>de</strong>n en grenzen <strong>van</strong> wat <strong>de</strong> sd ap in <strong>de</strong> gemeenten kon on<strong>de</strong>rnemen.<br />
In <strong>de</strong> vier<strong>de</strong> en laatste paragraaf zien we hoe <strong>het</strong> ge-<br />
meenteraadswerk in <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig een crisis doormaakt.<br />
Doelstellingen en programma’s<br />
Al voordat <strong>de</strong> sd ap bestond, had<strong>de</strong>n Ne<strong>de</strong>rlandse socialisten<br />
enige ervaring opgedaan in vertegenwoordigen<strong>de</strong> lichamen.<br />
Ferdinand Domela Nieuwenhuis zat drie jaar lang in <strong>de</strong><br />
Twee<strong>de</strong> Kamer; in Friesland bezetten socialisten gemeente-<br />
raads- en zelfs wethou<strong>de</strong>rszetels. Ze leer<strong>de</strong>n twee dingen. Ze<br />
leer<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong>elname aan verkiezingen en optre<strong>de</strong>n in vertegenwoordigen<strong>de</strong><br />
lichamen een machtig propagandamid<strong>de</strong>l<br />
kon zijn; <strong>van</strong> <strong>het</strong> aan <strong>de</strong> kaak stellen <strong>van</strong> sociale misstan<strong>de</strong>n en<br />
<strong>het</strong> bepleiten <strong>van</strong> verbeteringen ging een grote werfkracht uit.<br />
Ze leer<strong>de</strong>n echter ook <strong>de</strong> grenzen kennen <strong>van</strong> wat langs <strong>de</strong>ze<br />
weg op korte termijn bereikt kon wor<strong>de</strong>n. Zelfs in <strong>het</strong> uitzon<strong>de</strong>rlijke<br />
geval dat socialisten lokaal een meer<strong>de</strong>rheid verwierven,<br />
zoals in <strong>de</strong> Friese plattelandsgemeente Opsterland in<br />
1893, bleken <strong>de</strong> marges bijzon<strong>de</strong>r smal.5 Het is niet zo vreemd<br />
dat veel socialisten <strong>de</strong>stijds <strong>de</strong>ze weg als een doodlopen<strong>de</strong> beschouw<strong>de</strong>n;<br />
<strong>het</strong> was nog min<strong>de</strong>r vreemd dat voor <strong>de</strong>genen<br />
die ondanks alles toch <strong>het</strong> wapen <strong>van</strong> <strong>de</strong> parlementaire actie—<br />
naast an<strong>de</strong>re wapens — wil<strong>de</strong>n benutten, <strong>de</strong> propaganda<br />
hoofdzaak was. In <strong>de</strong> jaren rond <strong>de</strong> eeuwwisseling stond <strong>het</strong><br />
ook voor <strong>de</strong> meest hervormingsgezin<strong>de</strong> socialist vast dat al<br />
dit werk binnen <strong>de</strong> grenzen <strong>van</strong> <strong>het</strong> kapitalisme een uiterst<br />
voorlopig, beperkt karakter had. Het kiesrecht sloot trouwens<br />
veel arbei<strong>de</strong>rs uit. An<strong>de</strong>rzijds waren er in <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>lijke politiek<br />
zaken aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> die juist voor hen <strong>van</strong> belang waren,<br />
zoals kiesrechtuitbreiding en sociale wetgeving. In alle politieke<br />
stromingen — liberalen, anti-revolutionairen, rooms<br />
katholieken — roer<strong>de</strong>n zich min o f meer vooruitstreven<strong>de</strong><br />
elementen die <strong>de</strong> geschool<strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs tot hun potentiële<br />
aanhang reken<strong>de</strong>n. De in 1894 opgerichte sd ap re<strong>de</strong>neer<strong>de</strong>:<br />
17
‘die arbei<strong>de</strong>rs horen bij ons’, en hechtte dan ook veel waar<strong>de</strong><br />
aan verkiezings<strong>de</strong>elname en optre<strong>de</strong>n in vertegenwoordigen<strong>de</strong><br />
lichamen. Ze bo<strong>de</strong>n gelegenheid <strong>de</strong> trom te roeren, <strong>de</strong><br />
grenzen tussen <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratie en <strong>de</strong> burgerlijke ‘arbei-<br />
<strong>de</strong>rsvrien<strong>de</strong>n’ te markeren, en zo <strong>de</strong> eigen aanhang te versterken.<br />
J.H. Schaper, een <strong>van</strong> <strong>de</strong> oprichters <strong>van</strong> <strong>de</strong> sdap, werd tevens<br />
een <strong>de</strong>r pioniers <strong>van</strong> haar gemeentepolitiek. In 1897 werd<br />
hij gekozen tot lid <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeenteraad <strong>van</strong> Groningen. Dat<br />
<strong>de</strong> propaganda voor <strong>het</strong> socialisme en <strong>de</strong> strijd voor lotsverbetering<br />
aan<strong>van</strong>kelijk twee kanten <strong>van</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> zaak waren,<br />
blijkt uit wat hij zelf over zijn raadswerk vertelt. Weliswaar<br />
zag hij zijn voorstellen in <strong>de</strong> regel verworpen o f geamen<strong>de</strong>erd,<br />
maar dat hin<strong>de</strong>r<strong>de</strong> niet: ‘ik wist, met <strong>de</strong> indiening alleen<br />
reeds een daad te verrichten, die voor ons beginsel goed<br />
moest zijn.’ An<strong>de</strong>rzijds kon er zelfs on<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ze omstandighe<strong>de</strong>n<br />
iets reëels wor<strong>de</strong>n bereikt; Schaper on<strong>de</strong>rvond ‘dat een ar-<br />
bei<strong>de</strong>rsraadslid in tal <strong>van</strong> zaken, ook waarme<strong>de</strong> geen geruchtmakend<br />
en tastbaar sukses te behalen valt, nuttig kan zijn en<br />
<strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs kan helpen?<br />
Schaper was niet <strong>de</strong> eerste SDAP’er die in een gemeenteraad<br />
gekozen werd, maar wel <strong>de</strong> eerste in een stad, waar, zoals hij<br />
zelf zegt, <strong>de</strong> raad doorgaans geheel uit ‘<strong>de</strong>ftige bourgeois’ bestond.<br />
Daardoor was zijn verkiezing op zichzelf al een sensatie.<br />
Zo was <strong>het</strong> ook in an<strong>de</strong>re gemeenten waar <strong>de</strong> sd ap voor<br />
<strong>het</strong> eerst een o f meer zetels verover<strong>de</strong>. De partij schoot een<br />
bres in <strong>de</strong> vijan<strong>de</strong>lijke vesting. Zowel voor haar als voor haar<br />
tegenstan<strong>de</strong>rs had dat een geweldige symbolische betekenis.<br />
Juist omdat <strong>de</strong> eerste sociaal-<strong>de</strong>mocraten in gemeentera<strong>de</strong>n<br />
zichzelf niet als me<strong>de</strong>hoe<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> <strong>het</strong> ‘algemeen belang’ za<br />
gen, maar als vooruitgeschoven posten in ‘<strong>de</strong>n grooten bevrij-<br />
dingskamp die <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse over heel <strong>de</strong> linie heeft te<br />
voeren’7—juist daarom rees er al gauw behoefte aan een centraal<br />
vastgesteld program. In 1899 nam <strong>de</strong> sd ap op haar Paas-<br />
congres een gemeenteprogram aan: een novum in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>r<br />
18
landse politiek. Schaper was lid <strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie die een ontwerp<br />
had geformuleerd. Een belangrijke rol in <strong>de</strong> discussie<br />
over dit ontwerp speel<strong>de</strong> <strong>de</strong> kritiek erop <strong>van</strong> RL. Tak, gepubliceerd<br />
in De Nieuwe Tijd. Tak, jarenlang ‘journalist tussen<br />
radicalisme en socialisme’8 voordat hij in datzelf<strong>de</strong> jaar 1899<br />
lid werd <strong>van</strong> <strong>de</strong> sdap, gaf <strong>de</strong> stoot tot ‘een principiële, systematische<br />
aanpak, gericht op heel <strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeentelijke<br />
bemoeiingen?<br />
Dit eerste gemeenteprogram, vrucht <strong>van</strong> <strong>het</strong> ‘sociaal<strong>de</strong>mo-<br />
kratisch instinkt’10 <strong>van</strong> practici als Schaper én <strong>het</strong> intellect <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> kritische raadsverslaggever Tak, is een opmerkelijk sober<br />
en tegelijk rijk document. Sober omdat, in tegenstelling tot <strong>de</strong><br />
twee latere versies, elke theoretische beschouwing over <strong>het</strong> al<br />
dan niet socialistische karakter <strong>van</strong> <strong>het</strong> program respectievelijk<br />
<strong>de</strong> gestel<strong>de</strong> eisen ontbreekt; dat <strong>de</strong> activiteit in <strong>de</strong> gemeentera<strong>de</strong>n<br />
vóór alles moest bijdragen tot <strong>de</strong> propaganda voor <strong>het</strong><br />
socialisme sprak <strong>van</strong>zelf, en wat <strong>van</strong>zelf spreekt hoef je niet<br />
te formuleren. Rijk, omdat <strong>de</strong> tien alinea’s te zamen een geheel<br />
<strong>van</strong> praktische doelstellingen vormen dat jarenlang richtinggevend<br />
bleef voor <strong>het</strong> optre<strong>de</strong>n <strong>van</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocraten in<br />
gemeentera<strong>de</strong>n. Hoofdpunten waren: uitbreiding <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
grondbezit <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeenten en <strong>van</strong> <strong>het</strong> gemeentelijk bedrijf;<br />
verbetering <strong>van</strong> armen- en werklozenzorg, <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rwijs en<br />
gezondheidszorg, <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>het</strong> lagere<br />
gemeentelijke personeel; en progressieve gemeentelijke belastingen.11<br />
In een aantal opzichten bouw<strong>de</strong> <strong>het</strong> program nadrukkelijk<br />
voort op wat in Amsterdam door radicalen als M.W.F.Treub<br />
en C.V. Gerritsen tot stand was gebracht, zoals directe gemeentelijke<br />
exploitatie <strong>van</strong> voorheen particuliere bedrijven<br />
die voorzagen in elementaire gemeenschappelijke behoeften<br />
als water, gas en vervoer, en ook <strong>de</strong> zorg voor <strong>het</strong> gemeente-<br />
personeel.12 Het voorbeeld <strong>van</strong> bepaal<strong>de</strong> Engelse gemeentebesturen<br />
speel<strong>de</strong> een rol; zo ook <strong>de</strong> opvattingen, levend in <strong>de</strong><br />
kring <strong>van</strong> <strong>de</strong> Fabian Society, over taak en bevoegdhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
19
<strong>de</strong> lokale overhe<strong>de</strong>n. Wat <strong>de</strong> sd ap toevoeg<strong>de</strong> — maar <strong>het</strong> was<br />
meer dan een toevoeging—was <strong>de</strong> optiek <strong>van</strong> <strong>de</strong> klassenstrijd.<br />
Inzet <strong>van</strong> haar gemeentepolitiek dien<strong>de</strong> te zijn, in <strong>de</strong> woor<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> Tak, ‘al wat kan dienen om <strong>de</strong>n levensstandaard <strong>de</strong>r arbei<strong>de</strong>rs<br />
te verhoogen en hen daardoor op te wekken uit <strong>de</strong> dofheid<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> armelijke leven, dat aan <strong>de</strong> bewustwording <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
klassebelang in <strong>de</strong> weg staat; èn al wat kan dienen om aan <strong>het</strong> ka<br />
pitalisme terrein te ontnemen, waar collectivistisch beheer in zijne<br />
plaats treedt en behalve da<strong>de</strong>lijke voor<strong>de</strong>elen, <strong>het</strong> bewijs zijner<br />
bruikbaarheid levert en <strong>de</strong> oefenplaats biedt voor latere uitbreiding’.13<br />
Opnieuw zien we <strong>de</strong> tweeëenheid <strong>van</strong> lotsverbetering<br />
en versterking <strong>van</strong> <strong>de</strong> positie en <strong>het</strong> klassebewustzijn <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs. Het woord ‘oefenplaats’ voegt daar een <strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
element aan toe dat wellicht even wezenlijk was: <strong>de</strong> gemeentepolitiek<br />
kon — evenals <strong>de</strong> vakvereniging en <strong>de</strong> coöperatie —<br />
dienen als leerschool, als instrument voor <strong>de</strong> vorming <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
ka<strong>de</strong>r dat straks, in een socialistische maatschappij, <strong>het</strong> roer<br />
zou kunnen overnemen. O ok om die re<strong>de</strong>n hechtte <strong>de</strong> s d a p<br />
veel waar<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> scholing en vorming <strong>van</strong> haar gemeenteraadsle<strong>de</strong>n;<br />
als eerste politieke partij in Ne<strong>de</strong>rland richtte zij<br />
hiertoe een aparte vereniging <strong>van</strong> raadsle<strong>de</strong>n op (1902), met<br />
een eigen vakblad, De Gemeente (<strong>van</strong>af 1907) en een informatie»<br />
en adviesbureau.<br />
Het gemeenteprogram <strong>van</strong> 1899 bleef <strong>van</strong> kracht tot 1919.<br />
In dat jaar nam <strong>het</strong> partijcongres een nieuw gemeenteprogram<br />
aan, dat in feite <strong>het</strong> werk was <strong>van</strong> F.M. Wibaut. Na <strong>de</strong><br />
dood <strong>van</strong> Tak in 1907 was Wibaut bij uitstek <strong>de</strong> man gewor<br />
<strong>de</strong>n die <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong> een sociaal-<strong>de</strong>mocratische gemeentepolitiek<br />
in theorie en praktijk richting gaf. Overigens<br />
was <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratische visie op <strong>de</strong> taak <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeente<br />
in die twintig jaar niet wezenlijk veran<strong>de</strong>rd. Wel was er<br />
behoefte aan verdui<strong>de</strong>lijking <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len, te<br />
meer omdat <strong>de</strong> partij inmid<strong>de</strong>ls haar eerste ervaringen met <strong>het</strong><br />
werken in colleges <strong>van</strong> b & w had opgedaan. Opvallend in <strong>het</strong><br />
nieuwe program was <strong>de</strong> nadruk op een actieve gemeentelijke<br />
20
ol met betrekking tot <strong>de</strong> volkshuisvesting en <strong>de</strong> levensmid<strong>de</strong>lenvoorziening.<br />
De wereldoorlog en <strong>de</strong> revoluties (en pseudo-revoluties:<br />
Troelstra!) die in <strong>de</strong> jaren 1914-1919 <strong>het</strong> aanzien <strong>van</strong> <strong>de</strong> wereld<br />
veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n, had<strong>de</strong>n <strong>het</strong> <strong>de</strong>bat over <strong>de</strong> weg naar <strong>het</strong> socialisme<br />
opnieuw actueel gemaakt. Hoe paste <strong>de</strong> gemeentepolitiek<br />
daarin? Kon <strong>de</strong> sd ap tegelijk <strong>de</strong> partij <strong>van</strong> <strong>de</strong> revolutie zijn en<br />
die <strong>van</strong> <strong>de</strong> hervormingsarbeid, ‘<strong>het</strong> werk <strong>van</strong> eiken dag’?14<br />
Juist nu vragen als <strong>de</strong>ze <strong>de</strong> gemoe<strong>de</strong>ren beroer<strong>de</strong>n, was er behoefte<br />
aan een program dat méér was dan een verlanglijstje.<br />
Gezien <strong>de</strong> polsslag <strong>van</strong> <strong>de</strong> tijd zou <strong>het</strong> gemeentewerk <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
sd ap ‘zeker nog meer doelbewust socialistisch’15 moeten<br />
wor<strong>de</strong>n dan voorheen. In <strong>het</strong> nieuwe gemeenteprogram was<br />
dan ook, behalve een herziene en uitgebrei<strong>de</strong> versie <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
eisenpakket <strong>van</strong> 1899, een inleiding opgenomen over <strong>het</strong> karakter<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratische gemeentepolitiek.<br />
De tekst begon met een ontkenning: ‘De sociaal-<strong>de</strong>mocratische<br />
gemeentepolitiek stelt zich niet ten doel in <strong>de</strong> een o f an<strong>de</strong>re<br />
gemeente <strong>het</strong> socialisme te vestigen.’ Deze vaststelling<br />
was op zichzelf niet nieuw; ze was geheel in overeenstemming<br />
met <strong>de</strong> teneur <strong>van</strong> een resolutie over gemeentepolitiek<br />
die <strong>de</strong> Socialistische Internationale reeds in 1900 had aangenomen.<br />
Kon <strong>de</strong> gemeente, hoe rood ook, dus geen socialisme<br />
brengen, wel kon<strong>de</strong>n hervormingen op gemeentelijk terrein<br />
<strong>de</strong> socialistische samenleving voorberei<strong>de</strong>n en bena<strong>de</strong>ren: een<br />
gedachte uit <strong>de</strong> resolutie <strong>van</strong> 1900 die we eveneens terugvin-<br />
<strong>de</strong>n in <strong>het</strong> program <strong>van</strong> 1919. Door ‘<strong>het</strong> inrichten en beheeren<br />
<strong>van</strong> allerlei instellingen ter voorziening in <strong>de</strong> behoeften <strong>de</strong>r<br />
ingezetenen [...] bevor<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratische gemeentepolitiek<br />
<strong>de</strong> socialistische gedachte; werkt zij me<strong>de</strong> tot versterking<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> besef <strong>van</strong> <strong>de</strong> noodzakelijkheid eener socialistische<br />
regeling’, en wanneer <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratie op een o f<br />
meer terreinen <strong>de</strong>r gemeentelijke bemoeienis een lei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> rol<br />
zou kunnen veroveren—geen irreëel perspectief, in april 1919!<br />
—‘dan ligt daarin een machtige propaganda <strong>van</strong> eiken dag, die<br />
21
sterk spreekt tot <strong>de</strong> massa <strong>de</strong>r arbei<strong>de</strong>rs’. Geheel in <strong>de</strong> lijn <strong>de</strong>r<br />
sociaal-<strong>de</strong>mocratische traditie gingen hervormingsarbeid en<br />
propaganda voor <strong>de</strong> ver<strong>van</strong>ging <strong>van</strong> <strong>de</strong> kapitalistische maatschappij<br />
door een socialistische in <strong>de</strong>ze formuleringen hand<br />
in hand. ‘Er hoeft niet gekozen te wor<strong>de</strong>n tusschen <strong>het</strong> kleine<br />
en groote werk. Zij hooren onverbrekelijk samen,’ zoals Franc<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>r Goes zei.16 En op papier waren <strong>de</strong> reëel bestaan<strong>de</strong> tegenstellingen<br />
in <strong>de</strong> partij in<strong>de</strong>rdaad te verzoenen. Vrijwel<br />
zon<strong>de</strong>r tegenstand en zon<strong>de</strong>r hoof<strong>de</strong>lijke stemming nam <strong>het</strong><br />
‘eenheidscongres’ <strong>het</strong> nieuwe gemeenteprogram aan.<br />
Toen acht jaar later, in 1927, we<strong>de</strong>rom een partijcongres zich<br />
over een programtekst boog, was <strong>de</strong> gang <strong>van</strong> zaken ongeveer<br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong>. Het ontwerp volg<strong>de</strong> in grote lijnen <strong>het</strong> program <strong>van</strong><br />
1919 en voeg<strong>de</strong> hier en daar punten toe, on<strong>de</strong>r meer over <strong>de</strong><br />
welvaartsbevor<strong>de</strong>ring op <strong>het</strong> platteland. De inleiding <strong>van</strong> 1919<br />
bleef in haar hoofdlijnen onveran<strong>de</strong>rd. ‘In <strong>het</strong> ou<strong>de</strong> programma<br />
begon zij echter met eene ontkenning’, aldus Ed. Polak tij<strong>de</strong>ns<br />
<strong>het</strong> congres, ‘nl. dat <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratische gemeentepolitiek<br />
zich niet ten doel kan stellen, in <strong>de</strong> een o f an<strong>de</strong>re gemeente<br />
<strong>het</strong> socialisme te vestigen. Daarna kwam eerst <strong>de</strong> meer<br />
positieve doelstelling. Wij von<strong>de</strong>n <strong>het</strong> beter <strong>het</strong> omgekeer<strong>de</strong><br />
te doen en <strong>het</strong> positieve voorop te stellen.’17<br />
Een kleine maar betekenisvolle ingreep. Datzelf<strong>de</strong> geldt<br />
voor een toevoeging in <strong>de</strong> formulering over <strong>de</strong> propagandis<br />
tische betekenis <strong>van</strong> <strong>de</strong> socialistische gemeentepolitiek. ‘Ge<br />
lukt <strong>het</strong> om <strong>de</strong> sociaal<strong>de</strong>mocratische gemeentepolitiek op één<br />
o f meer <strong>de</strong>zer gebie<strong>de</strong>n <strong>de</strong> leiding te doen geven, dan is daarme<strong>de</strong><br />
niet alleen in sociaal opzicht belangrijk werk gedaan, maar dan ligt<br />
daarin ook een machtige propaganda <strong>van</strong> eiken dag, die sterk<br />
spreekt tot <strong>de</strong> massa <strong>de</strong>r arbei<strong>de</strong>rs.’18<br />
Se<strong>de</strong>rt <strong>het</strong> congres <strong>van</strong> 1919, acht jaar eer<strong>de</strong>r, was <strong>het</strong> poli<br />
tieke klimaat veran<strong>de</strong>rd. In plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> wereldrevolutie en<br />
<strong>de</strong> vestiging <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme beleef<strong>de</strong> <strong>de</strong> wereld een herstel<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> kapitalisme. In Ne<strong>de</strong>rland had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> confessionele<br />
partijen hun positie in <strong>het</strong> parlement versterkt. Intussen was<br />
22
<strong>het</strong> aantal sociaal-<strong>de</strong>mocratische raadsle<strong>de</strong>n en wethou<strong>de</strong>rs<br />
echter verveelvoudigd. Ed. Polak, voorzitter <strong>van</strong> hun vereniging,<br />
roem<strong>de</strong> hun inzet en benadrukte (reagerend op een aanval<br />
in De Telegraaf) hun toewijding aan <strong>het</strong> algemeen belang.19<br />
Het positieve vooropstellen, en ‘in sociaal opzicht belangrijk<br />
werk doen’, niet uitsluitend in <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> <strong>het</strong> proletariaat<br />
maar ten dienste <strong>van</strong> <strong>het</strong> algemeen belang: die zaken, in<br />
1927 nog figurerend naast <strong>de</strong> propaganda on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs<br />
en <strong>de</strong> bevor<strong>de</strong>ring <strong>de</strong>r socialistische gedachte, zou<strong>de</strong>n in <strong>de</strong><br />
sociaal-<strong>de</strong>mocratische gemeentepolitiek op <strong>de</strong>n duur gaan<br />
prevaleren.<br />
Ro<strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs?<br />
De eerste generatie SDAP-gemeenteraadsle<strong>de</strong>n was gewend<br />
aan een oppositierol: ‘direkt resultaat had immer slechts een<br />
gering <strong>de</strong>el <strong>de</strong>r socialistische voorstellen, op welk gebied<br />
ook’.20 Het hin<strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong>ze sociaal-<strong>de</strong>mocraten nauwelijks.<br />
Hun doel was niet <strong>de</strong> gemeente te besturen, maar ‘in <strong>het</strong> belang<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse en hare ontvoogding werkzaam<br />
te zijn’21; zij beschouw<strong>de</strong>n zichzelf primair als verlengstuk<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> plaatselijke arbeidsbeweging. Voor Schaper sprak <strong>het</strong><br />
<strong>van</strong>zelf dat loon en arbeidsduur <strong>van</strong> gemeentepersoneel geregeld<br />
moesten wor<strong>de</strong>n overeenkomstig <strong>de</strong> eisen <strong>de</strong>r vakbeweging<br />
—Tak voorzag op dit punt al direct problemen—en hij meld<strong>de</strong><br />
trots dat hij met zijn actie voor loonsverhoging <strong>het</strong> hele personeel<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeentereiniging in Groningen in één klap tot<br />
organisatie had kunnen brengen.22 O ok voor Hendrik Spiekman,<br />
evenals Schaper me<strong>de</strong>-oprichter <strong>van</strong> <strong>de</strong> partij, en <strong>van</strong>af<br />
1901 gemeenteraadslid te Rotterdam, waren politieke actie,<br />
vakorganisatie en ombudswerk (via zijn Bureau voor A r<br />
beidsrecht) nauw met elkaar verweven.23 En <strong>de</strong> eerste sd a p -<br />
gemeenteraadsle<strong>de</strong>n in Utrecht en Amsterdam (respectieve<br />
lijk 1899 en 1902) waren bei<strong>de</strong>n vakbondspioniers bij uitstek:<br />
respectievelijk Jan Ou<strong>de</strong>geest en Henri Polak.<br />
23
Geen won<strong>de</strong>r dat <strong>de</strong> sd ap in <strong>de</strong> praktijk <strong>van</strong> haar gemeen<br />
tepolitiek <strong>de</strong> gemeente dikwijls bena<strong>de</strong>r<strong>de</strong> in haar dubbele rol<br />
als werkgeefster en sterke arm <strong>van</strong> <strong>de</strong> bourgeoisie. Zo stel<strong>de</strong>n<br />
SDAP-raadsle<strong>de</strong>n ‘laakbaar politie-gedrag bij werkstakingen’<br />
aan <strong>de</strong> kaak en interpelleer<strong>de</strong>n zij over weigeringen om collectes<br />
toe te staan voor uitgesloten arbei<strong>de</strong>rs. O ok als <strong>de</strong> so-<br />
ciaal-<strong>de</strong>mocratie <strong>de</strong> grootste fractie o f zelfs <strong>de</strong> meer<strong>de</strong>rheid<br />
vorm<strong>de</strong>, vond zij juist in zaken als <strong>de</strong>ze <strong>het</strong> dagelijks bestuur<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeente o f <strong>de</strong> burgemeester tegenover zich. In <strong>het</strong><br />
Twentse Goor, waar staking en uitsluiting <strong>van</strong> textielarbei<strong>de</strong>rs<br />
<strong>de</strong> gemoe<strong>de</strong>ren in beroering brachten, ‘verzetten onze<br />
mannen zich vergeefs tegen <strong>het</strong> door <strong>de</strong>n burgemeester uitge<br />
vaardig<strong>de</strong> samenscholingsverbod?4<br />
Ervaringen als <strong>de</strong>ze toon<strong>de</strong>n <strong>de</strong> grenzen <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale <strong>de</strong>mocratie.<br />
De sd ap was zich die grenzen scherp bewust. Zij<br />
realiseer<strong>de</strong> zich <strong>het</strong> gevaar <strong>van</strong> gedwongen me<strong>de</strong>verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
voor maatregelen tegen <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs, die <strong>het</strong> vertrouwen<br />
<strong>van</strong> haar aanhang in één klap teniet zou<strong>de</strong>n kunnen<br />
doen. En hoe moeilijk was <strong>het</strong> vaak niet geweest dat vertrouwen<br />
te verwerven! Van enthousiasme voor <strong>het</strong> bezetten <strong>van</strong><br />
wethou<strong>de</strong>rszetels was dus aan<strong>van</strong>kelijk geen sprake.<br />
Niettemin drong zich <strong>de</strong>ze kwestie steeds meer op. Propaganda<br />
makend voor <strong>de</strong> omverwerping <strong>van</strong> <strong>het</strong> kapitalisme,<br />
maar ook voor zaken die samen met vooruitstreven<strong>de</strong> elementen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> burgerij via <strong>de</strong> wetgeving verwezenlijkt kon<strong>de</strong>n<br />
wor<strong>de</strong>n —zoals algemeen kiesrecht en <strong>de</strong> achturendag—,<br />
beleef<strong>de</strong> <strong>de</strong> sd ap in <strong>de</strong> jaren vóór <strong>de</strong> Eerste Wereldoorlog een<br />
spectaculaire groei. Die groei was niet gelijk over <strong>het</strong> land<br />
ver<strong>de</strong>eld. De bolwerken <strong>van</strong> SDAP-invloed lagen in <strong>de</strong> noor<strong>de</strong>lijke<br />
provincies, in Twente en in Noord-Holland (vooral <strong>de</strong><br />
Zaanstreek en Amsterdam). Ze was er ondanks <strong>het</strong> beperkte<br />
kiesrecht niet zel<strong>de</strong>n <strong>de</strong> grootste partij en had plaatselijk zelfs<br />
een meer<strong>de</strong>rheid. Dit was reeds in 1907 <strong>het</strong> geval in Goor en<br />
Leeuwar<strong>de</strong>ra<strong>de</strong>el; in 1913 ook in Zaandam.<br />
Het verwerven <strong>van</strong> een meer<strong>de</strong>rheid via verkiezingen was<br />
24
<strong>de</strong> droom <strong>van</strong> veel parlementaire socialisten. Hun standpunt<br />
ten aanzien <strong>van</strong> regeringsverantwoor<strong>de</strong>lijkheid — o f <strong>het</strong> nu<br />
ministers o f wethou<strong>de</strong>rs betrof maakte voor <strong>het</strong> socialistische<br />
gevoelen weinig verschil — kan omschreven wor<strong>de</strong>n als<br />
‘nee, tenzij’. Niet doen dus, tenzij we <strong>de</strong> meer<strong>de</strong>rheid hebben<br />
veroverd (of an<strong>de</strong>re uitzon<strong>de</strong>rlijke omstandighe<strong>de</strong>n een afwijking<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> lijn rechtvaardigen). Maar ook nu <strong>de</strong>ze meer<strong>de</strong>rheidspositie<br />
voor <strong>het</strong> eerst op plaatselijk niveau verworven<br />
was, en <strong>de</strong> sd ap haar eerste wethou<strong>de</strong>rsposten bezette<br />
(1907), bleven er reserves. De gemeente bleef immers afhankelijk<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> rijkswetgeving; <strong>de</strong> burgemeester, tevens hoofd <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> politie, was niet door <strong>de</strong> raad gekozen — re<strong>de</strong>nen waarom<br />
Wibaut waarschuw<strong>de</strong> dat <strong>de</strong> post <strong>van</strong> wethou<strong>de</strong>r voor een so-<br />
ciaal-<strong>de</strong>mocraat niet benij<strong>de</strong>nswaardig was, zelfs met een<br />
raadsmeer<strong>de</strong>rheid <strong>van</strong> geestverwanten. Ontbrak die meer<strong>de</strong>rheid,<br />
dan vond hij dat SDAP’ers zich niet door gelegenheidscombinaties<br />
op een wethou<strong>de</strong>rszetel moesten laten plaatsen:<br />
afhankelijkheid <strong>van</strong> steun <strong>van</strong> burgerlijke partijen zou uitein<strong>de</strong>lijk<br />
<strong>de</strong> propaganda scha<strong>de</strong>n. De positie <strong>de</strong>r arbei<strong>de</strong>rsklasse<br />
zou niet wor<strong>de</strong>n versterkt maar verzwakt.25<br />
Wibaut ver<strong>de</strong>dig<strong>de</strong> in 1913 met succes <strong>het</strong>zelf<strong>de</strong> standpunt<br />
toen <strong>de</strong> sd a p <strong>de</strong>batteer<strong>de</strong> over <strong>het</strong> aanvaar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> ministers-<br />
portefeuilles. Overigens bestond er in <strong>de</strong> partij toen al een belangrijke<br />
stroming die, zowel op gemeentelijk als lan<strong>de</strong>lijk niveau,<br />
meer neig<strong>de</strong> tot ‘aanpakken’. En ook Wibauts eigen<br />
standpunt was niet absoluut afwijzend. Er kon<strong>de</strong>n zich situaties<br />
voordoen waarin <strong>de</strong> partij weliswaar geen meer<strong>de</strong>rheid<br />
had, maar waarin <strong>het</strong> al dan niet aanvaar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> bestuursver-<br />
antwoor<strong>de</strong>lijkheid tevens beteken<strong>de</strong> <strong>het</strong> al dan niet realiseren<br />
<strong>van</strong> belangrijke sociale hervormingen. Dan was ook hij vóór<br />
aanvaarding.<br />
Precies die situatie <strong>de</strong>ed zich weldra voor in Amsterdam,<br />
waar <strong>de</strong> raadsverkiezingen in 1913 een grote zege voor <strong>de</strong><br />
sd a p oplever<strong>de</strong>n. Het was <strong>de</strong> mogelijkheid zijn i<strong>de</strong>eën over<br />
<strong>de</strong> gemeentelijke bouw <strong>van</strong> arbei<strong>de</strong>rswoningen in praktijk<br />
25
te brengen, die Wibaut en met hem <strong>de</strong> Amsterdamse sociaal-<br />
<strong>de</strong>mocratie ertoe bracht hun afwijzen<strong>de</strong> houding ten aanzien<br />
<strong>van</strong> wethou<strong>de</strong>rszetels te herzien. In maart 1914 aanvaard<strong>de</strong><br />
hij <strong>de</strong> portefeuille <strong>van</strong> Volkshuisvesting en Arbeidszaken.<br />
Wibaut was niet <strong>de</strong> eerstes d a p -wethou<strong>de</strong>r in een gemeente<br />
waar <strong>de</strong> partij een min<strong>de</strong>rheid vorm<strong>de</strong>: in 1912 was J.E.W.<br />
Duijs hem te Zaandam al voorgegaan. (Zaandam had kort<br />
daarop nog een primeur: K.ter Laan werd er in 1914 <strong>de</strong> eerste<br />
socialistische burgemeester.)26 Niettemin beteken<strong>de</strong> <strong>het</strong> besluit<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> sd ap in <strong>de</strong> hoofdstad, me<strong>de</strong> door <strong>het</strong> gewicht <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> persoon — zelf tot voor kort tegenstan<strong>de</strong>r <strong>van</strong> een <strong>de</strong>rgelijke<br />
stap —een keerpunt. Het tijdstip, pal voor <strong>het</strong> uitbreken<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> wereldoorlog, speel<strong>de</strong> een belangrijke rol. Niet ten onrechte<br />
merkt Frits <strong>de</strong> Jong op dat ‘in Wibaut <strong>het</strong> ste<strong>de</strong>lijk socialisme<br />
door <strong>het</strong> noodzakelijk ingrijpen in oorlogstijd zijn kansen<br />
krijgt?7 De uitvoering <strong>van</strong> <strong>de</strong> bouwplannen werd vertraagd,<br />
maar Wibaut werd nu ook <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijke man voor <strong>de</strong><br />
levensmid<strong>de</strong>lenvoorziening. Zijn rol in <strong>de</strong> distributie en prijs-<br />
beheersing <strong>de</strong>r eerste levensbehoeften was <strong>van</strong> dien aard dat<br />
Troelstra hem in <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer naar voren schoof als kan-<br />
didaat-opvolger voor <strong>de</strong> falen<strong>de</strong> minister Posthuma. An<strong>de</strong>rzijds<br />
bleek hoezeer <strong>de</strong> gemeentepolitiek voor <strong>de</strong> sociaal<strong>de</strong>mocraten<br />
een tweesnij<strong>de</strong>nd zwaard was. In 1917 leid<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
levensmid<strong>de</strong>lenschaarste tot bloedige botsingen tussen <strong>de</strong> bevolking<br />
en <strong>de</strong> politie (<strong>het</strong> ‘aardappeloproer’) waarbij do<strong>de</strong>n en<br />
gewon<strong>de</strong>n vielen. De sd a p en met name Wibaut kregen <strong>het</strong><br />
zwaar te verduren. Hij trad niet af; maar ‘geen enkele moei<br />
lijkheid bij <strong>het</strong> besturen heeft hem zo geschokt als <strong>de</strong>ze gebeurtenissen?8<br />
O ok electoraal gezien kwam <strong>de</strong> sd ap in <strong>de</strong><br />
hoofdstad niet zon<strong>de</strong>r kleerscheuren door <strong>de</strong> oorlogsjaren<br />
heen. De partij zakte er na <strong>de</strong> raadsverkiezingen <strong>van</strong> 1919 <strong>van</strong><br />
15 naar 13 zetels, terwijl zij bijna overal el<strong>de</strong>rs grote vooruitgang<br />
boekte.<br />
Deze verkiezingen — <strong>de</strong> eerste raadsverkiezingen na <strong>de</strong> in<br />
26
voering <strong>van</strong> <strong>het</strong> algemeen kiesrecht voor mannen — maakten<br />
<strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rskwestie opnieuw actueel. In <strong>de</strong> oorlogsjaren<br />
was <strong>het</strong> aantal ro<strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs beperkt gebleven. In 1916 waren<br />
<strong>het</strong> er <strong>de</strong>rtien, ver<strong>de</strong>eld over Amsterdam, Zaandam en een<br />
handvol an<strong>de</strong>re gemeenten in Noord-Holland, Twente en<br />
Friesland. In 1917 kwamen on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re Den Haag en Schiedam<br />
daar nog bij. Het lag voor <strong>de</strong> hand dat na <strong>de</strong> verkiezingen<br />
<strong>van</strong> 1919 ‘in een groot aantal gemeenten zich voor <strong>de</strong> sociaal<strong>de</strong>mocratische<br />
raadsfracties <strong>de</strong> vraag zal voordoen, o f <strong>het</strong> ge-<br />
wenscht is zich beschikbaar te stellen voor <strong>de</strong>elneming aan<br />
<strong>het</strong> dagelijksch bestuur <strong>de</strong>r gemeente?9 Het congres <strong>van</strong> 1919<br />
dat zoals we zagen ook een nieuw gemeenteprogram vaststel<br />
<strong>de</strong>, nam een motie aan die richtlijnen formuleer<strong>de</strong> voor <strong>de</strong><br />
raadsfracties, respectievelijk <strong>de</strong> af<strong>de</strong>lingen. Uitgangspunt<br />
bleef <strong>het</strong> perspectief <strong>van</strong> een meer<strong>de</strong>rheid. Wanneer die (nog)<br />
ontbrak, mocht ‘alleen dan’ een wethou<strong>de</strong>rspost wor<strong>de</strong>n aanvaard<br />
indien 1.‘voldoen<strong>de</strong> vaststaat, dat me<strong>de</strong> daardoor <strong>de</strong><br />
verwezenlijking <strong>van</strong> belangrijke punten <strong>van</strong> ons gemeenteprogram<br />
wordt verzekerd’ [...]; 2 .‘vooraf door <strong>de</strong> Partij-<br />
af<strong>de</strong>eling o f -fe<strong>de</strong>ratie <strong>de</strong> wenschelijkheid <strong>de</strong>r aanvaarding is<br />
uitgesproken’ [...]; 3. vóór <strong>het</strong> nemen <strong>van</strong> <strong>het</strong> besluit in <strong>de</strong> af<strong>de</strong>ling<br />
o f fe<strong>de</strong>ratie, <strong>het</strong> advies <strong>van</strong> <strong>het</strong> partijbestuur was ingewonnen.<br />
— Weliswaar werd dit <strong>de</strong>r<strong>de</strong> punt geformuleerd als<br />
een wenselijkheid, maar <strong>de</strong> partijleiding interpreteer<strong>de</strong> <strong>het</strong> in<br />
<strong>de</strong> praktijk als een eis. Bovendien zou <strong>het</strong> uit te brengen advies<br />
bepaald niet vrijblijvend zijn: ‘geen bin<strong>de</strong>nd advies natuurlijk,<br />
maar wij verwachten dat <strong>het</strong> steeds gevolgd zal wor<strong>de</strong>n’, zoals<br />
Wibaut tij<strong>de</strong>ns <strong>het</strong> congres on<strong>de</strong>r hilariteit verklaar<strong>de</strong>.30<br />
Dit alles klinkt nog sterk naar ‘nee, tenzij’. De weerstan<strong>de</strong>n<br />
in <strong>de</strong> partij tegen socialistische wethou<strong>de</strong>rs waren dan ook<br />
nog altijd aanzienlijk. Door ervaringen als die te Amsterdam,<br />
en in <strong>het</strong> algemeen <strong>de</strong> verscherping <strong>van</strong> <strong>de</strong> politieke tegenstellingen<br />
na <strong>de</strong> gebeurtenissen <strong>van</strong> november 1918, waren ze nog<br />
toegenomen. Slechts indien <strong>de</strong> raadsfractie én haar plaatselijke<br />
achterban (<strong>de</strong> af<strong>de</strong>ling) én <strong>de</strong> partijleiding ‘ja’ zei<strong>de</strong>n en<br />
27
zij dus allen voldoen<strong>de</strong> garanties zagen voor <strong>het</strong> realiseren<br />
<strong>van</strong> eigen programpunten, was <strong>de</strong>elname aan <strong>het</strong> dagelijks<br />
bestuur <strong>van</strong> een gemeente toegestaan.<br />
De uitvoering <strong>van</strong> <strong>het</strong> congresbesluit was geen sinecure.<br />
Het aantal SDAP-raadsle<strong>de</strong>n, vóór <strong>de</strong> verkiezingen circa vierhon<strong>de</strong>rd,<br />
was ongeveer verdrievoudigd. Illustratief is <strong>de</strong> situatie<br />
in <strong>het</strong> Zuidhollandse Ammerstol: <strong>de</strong> sd a p kwam er<br />
<strong>van</strong> nul op vier zetels, dat wil zeggen <strong>de</strong> absolute meer<strong>de</strong>rheid,<br />
en aanvaard<strong>de</strong> <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rszetels. De partijleiding<br />
wenste greep op <strong>de</strong> lokale ontwikkelingen te hou<strong>de</strong>n en omgekeerd<br />
was er in <strong>het</strong> land een schreeuwen<strong>de</strong> behoefte aan<br />
voorlichting en advies over gemeenteraadswerk in <strong>het</strong> algemeen<br />
en wethou<strong>de</strong>rsbenoemingen in <strong>het</strong> bijzon<strong>de</strong>r. Er heerste<br />
‘een sterke oppositiegeest’31 in veel plaatsen; maar <strong>het</strong> kwam<br />
toch ook nogal eens voor dat <strong>de</strong> partijleiding zelf <strong>de</strong> af<strong>de</strong>lingen<br />
respectievelijk raadsfracties afrem<strong>de</strong> in hun gretigheid<br />
om wethou<strong>de</strong>rszetels te bezetten.32<br />
Bij <strong>de</strong> beantwoording <strong>van</strong> <strong>de</strong> vraag o f dit al dan niet moest<br />
gebeuren, keek men naar getalsverhoudingen, coalitiepartners<br />
en program. Wat <strong>de</strong> getalsverhoudingen betreft: zowel in<br />
<strong>de</strong> raad als in <strong>het</strong> college moest er een meer<strong>de</strong>rheid bestaan die<br />
<strong>de</strong> uitvoering <strong>van</strong> een ‘<strong>de</strong>mocratisch’ dat wil zeggen sociaal<br />
program steun<strong>de</strong>. Als coalitiepartners kwamen traditioneel <strong>de</strong><br />
vrijzinnig-<strong>de</strong>mocraten <strong>het</strong> meest in aanmerking, maar juist<br />
zij had<strong>de</strong>n na <strong>de</strong> invoering <strong>van</strong> <strong>het</strong> algemeen kiesrecht terrein<br />
moeten prijsgeven. An<strong>de</strong>rzijds wekten juist in <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
confessionele partijen <strong>de</strong> indruk <strong>de</strong> sociale kwestie nu ook te<br />
hebben ont<strong>de</strong>kt en <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rseisen hoge prioriteit te geven.<br />
De stemming in <strong>de</strong>ze kringen was echter tegelijk fel antisocia<br />
listisch. ‘November 1918’ lag vers in <strong>het</strong> geheugen!<br />
Bij <strong>de</strong> socialisten zelf was <strong>de</strong> sfeer intussen allesbehalve <strong>de</strong>fensief.<br />
Dat blijkt uit <strong>de</strong> manier waarop zij hun programeisen<br />
naar voren brachten. De socialisatie stond alom hoog in <strong>het</strong><br />
vaan<strong>de</strong>l. In <strong>de</strong> praktijk mikte men vooral op stichting dan wel<br />
uitbreiding <strong>van</strong> gemeentelijke bedrijven in <strong>de</strong> levensmid<strong>de</strong><br />
28
lensector: gemeentelijke winkels, gemeentelijke bakkerijen,<br />
groenten- en aardappelteelt voor gemeenterekening. Natuurlijk,<br />
er moest tactisch wor<strong>de</strong>n geopereerd; dat hield echter<br />
niet in: zoveel mogelijk wethou<strong>de</strong>rszetels in <strong>de</strong> wacht slepen,<br />
maar vooral: zo optre<strong>de</strong>n dat geen scheiding kan wor<strong>de</strong>n gecreëerd<br />
tussen <strong>de</strong> partij en haar aanhang. Voor pressie <strong>van</strong><br />
burgerlijke zij<strong>de</strong> om <strong>de</strong> revolutie af te zweren mocht niet<br />
wor<strong>de</strong>n geweken.<br />
De striktheid waarmee <strong>het</strong> partijbestuur zijn eigen regels<br />
toepaste liep nogal uiteen. De indruk ontstond dat <strong>het</strong> met <strong>de</strong><br />
betreffen<strong>de</strong> congresresolutie ‘over <strong>het</strong> algemeen niet ernstig<br />
genomen wordt’ —bij voorbeeld in gemeenten als Rotterdam<br />
en Den Haag, twee <strong>van</strong> <strong>de</strong> vele waar wethou<strong>de</strong>rszetels wer<strong>de</strong>n<br />
aanvaard. Daarentegen werd <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratie in <strong>het</strong> katholieke<br />
zui<strong>de</strong>n in ron<strong>de</strong> bewoordingen dui<strong>de</strong>lijk gemaakt<br />
wat haar taak was: ‘<strong>de</strong> scherpst mogelijke oppositie voeren’, zo<br />
heette <strong>het</strong> in een brief aan <strong>de</strong> Bossche partijgenoten. O fschoon<br />
<strong>de</strong>ze zich keurig hiel<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> eis <strong>van</strong> een urgentie-<br />
program, gaf <strong>het</strong> partijbestuur er <strong>de</strong> voorkeur aan ‘dat er<br />
onzerzijds niet gewethou<strong>de</strong>rd wordt’.33 Men zou immers gedoemd<br />
zijn aan <strong>de</strong> leiband <strong>van</strong> <strong>de</strong> katholieke meer<strong>de</strong>rheid te<br />
lopen? Hier was geen sprake meer <strong>van</strong> ‘nee, tenzij’; <strong>het</strong> was<br />
nee-zon<strong>de</strong>r-meer. Breda kreeg <strong>het</strong>zelf<strong>de</strong> consigne. Zelfs voor<br />
Maastricht, met zijn negen SDAP-raadsle<strong>de</strong>n <strong>het</strong> sterkste bolwerk<br />
in <strong>het</strong> zui<strong>de</strong>n, adviseer<strong>de</strong> <strong>het</strong> partijbestuur zon<strong>de</strong>r meer<br />
te weigeren. Van <strong>het</strong> opstellen <strong>van</strong> een urgentieprogram, al<br />
was <strong>het</strong> maar om <strong>de</strong> weigering te kunnen legitimeren, werd<br />
niet gerept. Overigens waren ook in <strong>de</strong>ze af<strong>de</strong>ling zelf <strong>de</strong><br />
weerstan<strong>de</strong>n tegen meebesturen nog sterk.34 In geheel<br />
Noord-Brabant en Limburg — samen goed voor ruim drie<br />
hon<strong>de</strong>rd gemeenten (circa 30 procent <strong>van</strong> <strong>het</strong> totaal) —bleven<br />
<strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocraten buiten <strong>de</strong> colleges <strong>van</strong> b & w .<br />
Ten slotte bleken in 73 gemeenten in totaal 89 wethou<strong>de</strong>rs<br />
zetels door SDAP’ers te zijn aanvaard: een aantal dat ruim vier<br />
maal zo groot was als vóór <strong>de</strong> verkiezingen, maar niet indruk<br />
29
wekkend als men <strong>de</strong> totale sterkte <strong>van</strong> <strong>de</strong> sdAP in <strong>de</strong> gemeentera<strong>de</strong>n<br />
in aanmerking neemt. Toch was menigeen bezorgd<br />
over <strong>de</strong> gevolgen voor <strong>de</strong> partij. Kwam <strong>het</strong> er niet op neer dat<br />
zij <strong>de</strong> burgerlijke partijen een handje hielp bij <strong>het</strong> in stand<br />
hou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>het</strong> kapitalisme — o f in elk geval die schijn wekte?35<br />
Met name Troelstra liet zich bij herhaling uiterst negatief<br />
uit over sociaal-<strong>de</strong>mocratische wethou<strong>de</strong>rs; <strong>het</strong> liefst zou hij<br />
sommigen ‘<strong>van</strong> hun zetels trappen’. Hij sprak <strong>van</strong> ‘krachtsverspilling<br />
aan bourgeoisie-on<strong>de</strong>ronsjes’, alles ten koste <strong>van</strong> ‘<strong>het</strong><br />
groote socialistische werk’, te weten <strong>de</strong> propaganda.36 Op <strong>het</strong><br />
congres in maart 1921 plaatste hij opnieuw ‘<strong>de</strong> groote i<strong>de</strong>alen<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme’ tegenover <strong>de</strong> praktische gemeentepolitiek37<br />
—alsof <strong>de</strong> partijgenoten die op laatstgenoemd terrein werkten<br />
niet evenzeer die grote i<strong>de</strong>alen trachtten te verwezenlijken.<br />
Als Wibaut en consorten niet er<strong>van</strong> overtuigd waren geweest<br />
dat hun gemeentebedrijven een geweldige propaganda voor<br />
<strong>het</strong> socialisme kon<strong>de</strong>n vormen, zou<strong>de</strong>n zij er nooit aan zijn<br />
begonnen.<br />
Troelstra vertolkte overigens ongetwijfeld een gevoelen dat<br />
in <strong>de</strong> partij wijd verbreid was en oogstte dan ook ‘daverend<br />
applaus’. Maar hoe principieel was zijn weerstand tegen <strong>het</strong><br />
‘wethou<strong>de</strong>ren’? Het antwoord moet lui<strong>de</strong>n: even weinig principieel<br />
als, au fond, zijn afkeer <strong>van</strong> socialistische ministersze-<br />
tels. Natuurlijk kon <strong>het</strong> bekle<strong>de</strong>n <strong>van</strong> ambten en functies in<br />
organen <strong>van</strong> <strong>de</strong> burgerlijke maatschappij lei<strong>de</strong>n tot verloe<strong>de</strong>ring,<br />
baantjesjagerij, vervreemding <strong>van</strong> <strong>de</strong> partij (dat gold<br />
trouwens ook voor <strong>het</strong> lidmaatschap <strong>van</strong> <strong>de</strong> Kamer). Maar<br />
aangezien Troelstra voor zover bekend nooit neigingen heeft<br />
vertoond moties over <strong>het</strong> opgeven <strong>van</strong> wethou<strong>de</strong>rszetels te<br />
on<strong>de</strong>rsteunen, kan men zijn tamelijk ongerichte uitvallen<br />
moeilijk an<strong>de</strong>rs kwalificeren dan als onorganisatorisch optre<strong>de</strong>n;<br />
spelen op <strong>het</strong> klavier <strong>van</strong> <strong>het</strong> revolutionaire sentiment<br />
zon<strong>de</strong>r daar werkelijk consequenties aan te willen verbin<strong>de</strong>n.<br />
Partijvoorzitter Vliegen en opper-wethou<strong>de</strong>r Wibaut lieten<br />
hem maar begaan. Troelstra was een <strong>van</strong> <strong>de</strong> weinige vooraan<br />
30
staan<strong>de</strong> SDAP’ers die nooit lid <strong>van</strong> een gemeenteraad waren<br />
geweest. Het combineren <strong>van</strong> activiteiten als raadslid o f wethou<strong>de</strong>r<br />
(of burgemeester: Ter Laan!) met <strong>het</strong> lidmaatschap<br />
<strong>van</strong> Twee<strong>de</strong> o f Eerste Kamer bleef nog jarenlang heel gebruikelijk.<br />
Van een tegenstelling tussen lan<strong>de</strong>lijke en gemeentelijke<br />
politiek in <strong>de</strong> sd ap kan alleen daarom al moeilijk wor<strong>de</strong>n<br />
gesproken. Op bei<strong>de</strong> terreinen werd mee-regeren, in <strong>het</strong> belang<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse wel te verstaan, <strong>van</strong> iets zeer uitzon<strong>de</strong>rlijks<br />
weldra tot een aanvaar<strong>de</strong> zaak, althans voor <strong>de</strong><br />
meer<strong>de</strong>rheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> partijleiding.<br />
In <strong>de</strong> af<strong>de</strong>lingen bleef <strong>het</strong> wantrouwen tegen <strong>het</strong> fenomeen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratische wethou<strong>de</strong>r zich echter regelmatig<br />
manifesteren. Diverse af<strong>de</strong>lingen pleitten voor een terugkeer<br />
naar <strong>het</strong> ou<strong>de</strong> standpunt—geen wethou<strong>de</strong>rs totdat <strong>de</strong><br />
partij <strong>de</strong> meer<strong>de</strong>rheid heeft —o f wil<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>de</strong>elname aan colleges<br />
<strong>van</strong> b & w op an<strong>de</strong>re manieren aan striktere voorwaar<strong>de</strong>n<br />
bin<strong>de</strong>n, bij voorbeeld ‘een behoorlijk socialistisch program?8<br />
In 1923 werd <strong>het</strong> betreffen<strong>de</strong> congresbesluit uit 1919<br />
echter verruimd in zoverre dat niet alleen ‘<strong>de</strong> verwezenlijking<br />
<strong>van</strong> belangrijke punten <strong>van</strong> ons gemeenteprogram’, maar ook<br />
<strong>het</strong> tegengaan <strong>van</strong> een reactionaire gemeentepolitiek motief<br />
kon zijn voor aanvaarding <strong>van</strong> wethou<strong>de</strong>rszetels. Bovendien<br />
was een met burgerlijke partijen gesloten overeenkomst op<br />
grondslag <strong>van</strong> een gemeenschappelijk program — <strong>het</strong> zogenaam<strong>de</strong><br />
compromis-program — niet langer een voorwaar<strong>de</strong>.<br />
Wat bleef was <strong>de</strong> eis dat <strong>de</strong> plaatselijke af<strong>de</strong>ling o f fe<strong>de</strong>ratie<br />
<strong>het</strong> besluit moest nemen en dat dit besluit goedkeuring <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
partijleiding behoef<strong>de</strong>.39 SDAP’ers die wethou<strong>de</strong>r wer<strong>de</strong>n, ble<br />
ven in <strong>de</strong> eerste plaats representant <strong>van</strong> <strong>de</strong> partij. Deze bezwoer<br />
hen, voeling met fractie en af<strong>de</strong>ling te hou<strong>de</strong>n: ‘slechts<br />
zoo kunnen wij niet alleen wat bereiken, doch ook <strong>de</strong> eischen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> propaganda in ’t oog hou<strong>de</strong>n.’40<br />
Over <strong>het</strong> geheel genomen bleven <strong>de</strong> uitgangspunten gelijk.<br />
Bestuursverantwoor<strong>de</strong>lijkheid was geen doel op zichzelf.<br />
Maar ‘als wij daarme<strong>de</strong> een stoot kunnen geven aan <strong>de</strong> her-<br />
3i
vorm ings-politiek in socialistische richting’41 en bovendien<br />
<strong>de</strong> eisen <strong>van</strong> <strong>de</strong> propaganda niet in <strong>het</strong> gedrang kwamen, dan<br />
m ocht een SDAP-fractie ook als min<strong>de</strong>rheid een wethou<strong>de</strong>rs-<br />
post aanvaar<strong>de</strong>n.<br />
Dat <strong>de</strong> richtlijnen <strong>van</strong> 1919, bijgesteld in 1923, in <strong>de</strong> praktijk<br />
steeds soepeler wer<strong>de</strong>n toegepast, bleek in 1927. Had <strong>het</strong> partijbestuur<br />
acht jaar tevoren <strong>de</strong> af<strong>de</strong>lingen in <strong>het</strong> zui<strong>de</strong>n nog<br />
ernstig ontra<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> colleges <strong>van</strong> B & w te stappen, nu klonken<br />
er heel an<strong>de</strong>re gelui<strong>de</strong>n. Brunssum werd aangespoord ‘er<br />
alles op te zetten om in <strong>de</strong> dagelijksche leiding <strong>de</strong>r gemeentezaken<br />
betrokken te wor<strong>de</strong>n’. Tegen <strong>de</strong> gang <strong>van</strong> zaken in N ijmegen,<br />
waar <strong>de</strong> sd ap zon<strong>de</strong>r program o f welke voorwaar<strong>de</strong><br />
dan ook in <strong>het</strong> college was gestapt, had <strong>het</strong> partijbestuur geen<br />
bezwaren. De Tilburgse sd ap moest zelfs verantwoor<strong>de</strong>n<br />
waarom zij bij <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rsverkiezing haar steun aan <strong>de</strong><br />
R.K. Volkspartij had onthou<strong>de</strong>n.42 De politieke ver<strong>de</strong>eldheid<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> katholieken on<strong>de</strong>rling moest immers juist wor<strong>de</strong>n<br />
geëxploiteerd. In Gouda kwam <strong>het</strong> zelfs tot een college <strong>van</strong><br />
sociaal-<strong>de</strong>mocraten en katholiek-<strong>de</strong>mocraten. De ‘antithese’<br />
was ook op plaatselijk niveau geen <strong>van</strong>zelfsprekendheid<br />
meer.<br />
De zo gewenste eenheid <strong>van</strong> optre<strong>de</strong>n kwam intussen niet<br />
tot stand. Er waren zoals altijd rekkelijken en preciezen. De<br />
scheidslijnen liepen niet zel<strong>de</strong>n dwars door af<strong>de</strong>lingen en<br />
fracties heen. Dan waren er nog <strong>de</strong> persoonlijke ambities. De<br />
partijleiding mocht blij zijn als zij bij plaatselijke moeilijkhe<br />
<strong>de</strong>n al te grote scha<strong>de</strong> kon voorkomen.<br />
In 1931 wer<strong>de</strong>n er weer raadsverkiezingen gehou<strong>de</strong>n. Het<br />
totale aantal SDAP-gemeenteraadsle<strong>de</strong>n steeg met ruim tweehon<strong>de</strong>rd<br />
naar 1343; <strong>de</strong> groei kwam vooral <strong>van</strong> <strong>de</strong> kleinere gemeenten.<br />
Het partijbestuur besloot, <strong>de</strong> af<strong>de</strong>lingen en raads<br />
fracties voortaan zelf te laten uitmaken o f <strong>het</strong> aanvaar<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
wethou<strong>de</strong>rszetels in <strong>het</strong> belang <strong>de</strong>r partij was. Want hoe kon<br />
men <strong>van</strong>uit Amsterdam die enorme verschei<strong>de</strong>nheid aan<br />
plaatselijke situaties beoor<strong>de</strong>len? Bovendien had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> af<strong>de</strong><br />
32
lingen en fracties inmid<strong>de</strong>ls een ruime ervaring opgedaan; ze<br />
wer<strong>de</strong>n geacht zelfstandig hun besluit te kunnen nemen.43<br />
Het aantal sociaal-<strong>de</strong>mocratische wethou<strong>de</strong>rs steeg dat jaar<br />
tot 126 in 108 gemeenten.44 ‘Nee, tenzij’ was veran<strong>de</strong>rd in ‘ja,<br />
mits’: mits <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> partij niet in <strong>het</strong> gedrang kwam,<br />
dit ter beoor<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> <strong>de</strong> plaatselijke partijgenoten. Dat die<br />
beoor<strong>de</strong>ling weldra grote problemen zou opleveren, zullen<br />
we nog zien.<br />
Mogelijkhe<strong>de</strong>n en grenzen<br />
Was na <strong>de</strong> invoering <strong>van</strong> <strong>het</strong> algemeen kiesrecht <strong>de</strong> ro<strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>r<br />
in grote <strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>het</strong> land een min o f meer normale<br />
verschijning gewor<strong>de</strong>n, dat beteken<strong>de</strong> niet dat <strong>de</strong> sd ap daardoor<br />
als <strong>van</strong>zelf ‘verburgerlijkte’ o f naar rechts schoof. O njuist<br />
is in elk geval <strong>de</strong> suggestie dat <strong>het</strong> ‘bijna uitsluitend re<br />
presentanten <strong>van</strong> <strong>de</strong> rechtervleugel’ waren die op <strong>het</strong> terrein<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeentepolitiek acte <strong>de</strong> présence gaven45—tenzij men<br />
<strong>de</strong> bereidheid om lid <strong>van</strong> een gemeenteraad te wor<strong>de</strong>n en zich<br />
te verdiepen in wat daar speelt, op zichzelf al ‘rechts’ vindt.<br />
Arie Heijkoop, Eltjo Rugge, Agnes <strong>de</strong> Vries-Bruins, Franc<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>r Goes, Ben Sajet, Henk Sneevliet, enzovoort enzovoort...<br />
‘rechts’? Niet alleen zij zelf zou<strong>de</strong>n <strong>het</strong> met verbazing<br />
hebben vernomen.<br />
Heijkoop was een <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘revolutionairen’ <strong>van</strong> november<br />
1918. Kort daarop wethou<strong>de</strong>r gewor<strong>de</strong>n te Rotterdam, hield<br />
hij <strong>de</strong> ‘burgerlijken’ uitdagend voor dat hij ook op <strong>de</strong>ze post<br />
partijman bleef en niets wenste te verloochenen. Toen in 1920<br />
een politieke staking op touw werd gezet tegen <strong>de</strong> ‘anti-revo-<br />
lutie-wet’, lieten SDAP-wethou<strong>de</strong>rs als A. <strong>de</strong> Zeeuw (eveneens<br />
Rotterdam), S.R. <strong>de</strong> Miranda en Wibaut (Amsterdam)<br />
hun solidariteit met <strong>de</strong> stakers zwaar<strong>de</strong>r wegen dan <strong>het</strong> oor<strong>de</strong>el<br />
<strong>de</strong>r burgerlijke tegenstan<strong>de</strong>rs. O ok in Den Haag, waar <strong>de</strong><br />
latere partijlei<strong>de</strong>rs J.W. Albarda en W. Drees <strong>de</strong> eerste ro<strong>de</strong><br />
wethou<strong>de</strong>rs waren, stel<strong>de</strong> <strong>de</strong> sd ap zich hard op als principiële<br />
33
zaken zoals grondpolitiek en erfpacht op <strong>het</strong> spel ston<strong>de</strong>n.46<br />
De geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeentepolitiek in <strong>de</strong> drie grote ste<strong>de</strong>n<br />
— om ons even hiertoe te beperken — laat zien dat <strong>de</strong><br />
SDAP-wethou<strong>de</strong>rs zeker niet on<strong>de</strong>r alle omstandighe<strong>de</strong>n aan<br />
hun zetels kleef<strong>de</strong>n. Er wer<strong>de</strong>n har<strong>de</strong> politieke conflicten uitgevochten,<br />
<strong>het</strong> kwam meer dan eens tot crises en ‘wethou<strong>de</strong>r-<br />
loze tijdperken’. Deelname aan <strong>de</strong> dagelijkse besturen <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
gemeenten was geen doel op zichzelf noch een bewijs <strong>van</strong> ‘erbij<br />
te horen’; er moest iets substantieels tot stand gebracht<br />
kunnen wor<strong>de</strong>n in <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse. Dat criterium<br />
gold in 1914, <strong>het</strong> bleef gel<strong>de</strong>n in 1919 en ook in <strong>de</strong> jaren<br />
twintig.<br />
Het terrein waarop <strong>de</strong> resultaten <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocrati-<br />
sche gemeentepolitiek niet alleen spectaculair maar ook<br />
duurzaam waren, was dat <strong>van</strong> <strong>de</strong> volkshuisvesting. Immers:<br />
verbeter<strong>de</strong> arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> gemeentewerklie<strong>de</strong>n<br />
kun je weer verslechteren, verklein<strong>de</strong> schoolklassen kun je<br />
weer vergroten, maar een goed gebouw<strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rswoning<br />
blijft staan; in elk geval een poos. Rugge (Groningen), Heij-<br />
koop — ‘Arie Beton’ — (Rotterdam), Wibaut en De Miranda<br />
(Amsterdam), S.R Baart (Delft), M.A.Reinalda (Haarlem) en<br />
an<strong>de</strong>ren waren op dit terrein actief. Vooruitgang werd echter<br />
ook geboekt op an<strong>de</strong>re terreinen, zoals on<strong>de</strong>rwijs en volksontwikkeling,<br />
volksgezondheid (<strong>de</strong>nk aan <strong>de</strong> tuberculosebestrijding,<br />
<strong>de</strong> zuigelingen- en bejaar<strong>de</strong>nzorg).<br />
Zon<strong>de</strong>r daarom hun heilig i<strong>de</strong>aal af te zweren, wil<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
sociaal-<strong>de</strong>mocraten ‘<strong>de</strong> kapitalistische maatschappij voor <strong>de</strong><br />
arbei<strong>de</strong>rs zo bewoonbaar mogelijk maken’.47 Dat zij in dit opzicht<br />
iets kon<strong>de</strong>n bereiken kwam niet in <strong>de</strong> laatste plaats doordat<br />
voor een aantal maatregelen langzamerhand ook in an<strong>de</strong>re<br />
politieke partijen steun kon wor<strong>de</strong>n verworven. Vanouds gol<br />
<strong>de</strong>n <strong>de</strong> vrijzinnig-<strong>de</strong>mocraten als <strong>de</strong> meest voor <strong>de</strong> hand liggen<strong>de</strong><br />
bondgenoten; inmid<strong>de</strong>ls waren ook katholieken en antirevolutionairen<br />
respectievelijk ‘<strong>de</strong>mocratische’ elementen in<br />
<strong>de</strong>ze stromingen voor samenwerking te porren. Door getals<br />
34
verhoudingen op elkaar aangewezen, stel<strong>de</strong>n <strong>de</strong> partijen vast<br />
dat hun praktische verlangens elkaar op een aantal punten na<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n.<br />
‘De sociaal-<strong>de</strong>mocratische gemeentepolitiek,’ aldus<br />
Wibaut, ‘on<strong>de</strong>rscheidt zich, afgezien <strong>van</strong> haar strekking, op<br />
meer dan een gebied niet <strong>van</strong> die <strong>van</strong> sommige burgerlijke<br />
partijen o f groepen, door een scherp verschil in <strong>de</strong> soort <strong>van</strong><br />
maatregelen. Zij on<strong>de</strong>rscheidt zich veel meer in <strong>de</strong> om<strong>van</strong>g, in<br />
<strong>de</strong> kracht en in <strong>de</strong> snelheid waarme<strong>de</strong> <strong>de</strong> maatregelen wor<strong>de</strong>n<br />
doorgevoerd. En <strong>het</strong> is geen reformistisch verraad o f be<strong>de</strong>rf,<br />
te erkennen dat <strong>het</strong> niet an<strong>de</strong>rs is.’48 Weliswaar gol<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
stichting en uitbreiding <strong>van</strong> gemeentebedrijven, erfpacht enzovoort<br />
als typisch socialistisch, en ver<strong>de</strong>dig<strong>de</strong> Wibaut zelf<br />
tegenover Troelstra <strong>de</strong> betekenis <strong>van</strong> <strong>het</strong> overheidsbedrijf<br />
juist voor <strong>de</strong> propaganda.49 Maar in feite betrof <strong>het</strong> zoals we<br />
zagen een erfenis <strong>van</strong> links-liberale herkomst. Zo stond <strong>de</strong> gemeentelijke<br />
wasserij — para<strong>de</strong>paardje <strong>van</strong> <strong>de</strong> Amsterdamse<br />
sdap, vooral ook met <strong>het</strong> oog op <strong>de</strong> propaganda on<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
vrouwen — reeds in 1891 op <strong>het</strong> verlanglijstje <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vrije<br />
Vrouwen Vereeniging.50<br />
Niet zozeer <strong>de</strong> soort <strong>van</strong> maatregelen dus, als wel <strong>de</strong> energie<br />
en <strong>het</strong> tempo waarmee socialisten ze uitvoer<strong>de</strong>n maakten hen<br />
tot <strong>de</strong> bouwers bij uitstek <strong>van</strong> wat, naar analogie <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘welvaartsstaat’,<br />
<strong>de</strong> ‘welvaartsgemeente’ is genoemd. ‘Sterker dan<br />
an<strong>de</strong>re fracties ston<strong>de</strong>n wij, met onze soepele en vooruitstreven<strong>de</strong><br />
geest, open voor al <strong>de</strong> nieuwe dingen, die hier gebeuren<br />
moesten.’51 Bij al haar bevlogenheid, had <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocra-<br />
tie toch ook een sterk praktische, om niet te zeggen pragmatische<br />
inslag: ze wil<strong>de</strong> ‘aanpakken wat mogelijk is’52 — en dat<br />
was tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> Eerste Wereldoorlog <strong>de</strong> opening <strong>van</strong> een gaarkeuken,<br />
tien jaar later <strong>de</strong> bouw <strong>van</strong> een woonwijk, en weer<br />
tien jaar later <strong>de</strong> uitvoering <strong>van</strong> een werkverschaffingsproject.<br />
Misschien kon een magistraat als Wibaut juist daarom zo<br />
inspireren, omdat hij bij dit alles zijn gevoel voor proporties<br />
niet verloor. Bij al zijn bestuurswerk behield hij, méér dan<br />
collega’s als Ed. Polak en E.Boekman, een hel<strong>de</strong>r bewustzijn<br />
35
<strong>van</strong> wat socialisten oorspronkelijk voor ogen stond. Enkele<br />
jaren voor zijn dood, in 1934, wees hij in een toespraakje <strong>de</strong><br />
jongeren <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ajc erop hoe weinig er nog maar was bereikt.<br />
Dat was geen valse beschei<strong>de</strong>nheid, maar werkelijkheidszin.<br />
Koos Vorrink, die datzelf<strong>de</strong> jaar partijvoorzitter werd, zou<br />
een heel an<strong>de</strong>re toon aanslaan: ‘Er is [...] voor <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs niet<br />
veel meer te wensen en te verlangen over’; <strong>het</strong> socialisme was<br />
volgens hem in Ne<strong>de</strong>rland bijna verwezenlijkt.53<br />
Vorrink draaf<strong>de</strong> door. Er bleef wel <strong>de</strong>gelijk veel te wensen<br />
over. Dat lag niet aan <strong>de</strong> ijver o f <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> ro<strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs.<br />
De sociaal-<strong>de</strong>mocratie zette voor <strong>het</strong> besturen <strong>de</strong>r<br />
gemeenten haar beste mensen in, en in zoverre kan men <strong>van</strong><br />
een ‘typische wethou<strong>de</strong>rspartij’ spreken.54 Dat <strong>de</strong> prestaties op<br />
<strong>het</strong> gemeentelijke vlak bre<strong>de</strong>r uitgemeten wer<strong>de</strong>n naarmate<br />
<strong>de</strong> onmacht in <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>lijke politiek zwaar<strong>de</strong>r ging wegen,<br />
hoeft ons niet te verwon<strong>de</strong>ren; hun reikwijdte bleef echter beperkt,<br />
niet alleen in <strong>de</strong> diepte maar ook in <strong>de</strong> breedte.<br />
Dat blijkt om te beginnen uit <strong>de</strong> cijfers. De bewering <strong>van</strong><br />
Cohen dat <strong>de</strong> sd ap in 1930 in <strong>de</strong> dagelijkse besturen <strong>van</strong> gemeenten<br />
en provincies ‘ongeveer naar evenredigheid vertegenwoordigd’<br />
was 5, is aan <strong>de</strong> optimistische kant. Bezette <strong>de</strong><br />
partij in <strong>de</strong> jaren tussen <strong>de</strong> twee wereldoorlogen 20 tot 24 procent<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> zetels in <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer, in <strong>de</strong> colleges <strong>van</strong><br />
b & w bleef zij daar ver bene<strong>de</strong>n. In <strong>de</strong> jaren twintig, ‘tijd <strong>van</strong><br />
opbouw, <strong>van</strong> opgang en optimisme’56, bleef <strong>het</strong> totale aantal<br />
sociaal-<strong>de</strong>mocratische wethou<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong> meer dan duizend<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse gemeenten bene<strong>de</strong>n <strong>de</strong> hon<strong>de</strong>rd. In <strong>de</strong> drie zui<strong>de</strong>lijke<br />
provincies te zamen kon je ze zelfs op <strong>de</strong> vingers <strong>van</strong><br />
één hand tellen, ofschoon <strong>de</strong> partij daar in <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>n en industriecentra<br />
toch een positie <strong>van</strong> betekenis innam.<br />
Was <strong>van</strong> evenredige vertegenwoordiging dus geen sprake,<br />
waar <strong>de</strong> sd ap wél wethou<strong>de</strong>rs had waren er weer an<strong>de</strong>re beperkingen.<br />
Gemeentera<strong>de</strong>n waar <strong>de</strong> sd ap een sterke positie<br />
innam o f zelfs over een meer<strong>de</strong>rheid beschikte, stuitten op <strong>de</strong><br />
onverbid<strong>de</strong>lijke grenzen <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeentelijke autonomie<br />
36
waar Wibaut in 1908 al op gezinspeeld had; ze zagen hun<br />
meer<strong>de</strong>rheidsbesluiten niet zel<strong>de</strong>n stuklopen op burgemeesters,<br />
ge<strong>de</strong>puteer<strong>de</strong> staten, commissarissen <strong>de</strong>r koningin. Desnoods<br />
zetten <strong>de</strong>zen <strong>de</strong> lokale <strong>de</strong>mocratie op een laag pitje,<br />
totdat <strong>de</strong> marechaussee or<strong>de</strong> op zaken had gesteld.57<br />
Een <strong>van</strong> <strong>de</strong> terreinen waar <strong>de</strong> gemeente gebon<strong>de</strong>n was aan<br />
rijkswetgeving, was dat <strong>van</strong> <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rwijs. De wet-De Visser<br />
uit 1920 verplichtte <strong>de</strong> gemeenten, gebouwen en leermid<strong>de</strong>len<br />
te bekostigen voor <strong>de</strong> confessionele scholen die nu in snel<br />
tempo overal wer<strong>de</strong>n opgericht. Hoe loyaal sociaal-<strong>de</strong>mocra-<br />
tische wethou<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rwijs als Albarda (Den Haag) <strong>de</strong><br />
regels ook uitvoer<strong>de</strong>n58, <strong>het</strong> was niet precies <strong>de</strong> soort volksontwikkeling<br />
die <strong>de</strong> s d a p voor ogen stond. O ok op een an<strong>de</strong>r<br />
belangrijk terrein, dat <strong>van</strong> <strong>de</strong> werklozenzorg en werkloosheidsbestrijding,<br />
knel<strong>de</strong>n <strong>de</strong> ban<strong>de</strong>n <strong>de</strong>r rijksregelingen.<br />
Waar kwam, gegeven <strong>de</strong>ze beperkingen, <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mo-<br />
cratische gemeentepolitiek <strong>het</strong> meest tot bloei, en wie profiteer<strong>de</strong>n<br />
er <strong>het</strong> meest <strong>van</strong>? Het vergelijkingsmateriaal is nog te<br />
beperkt, maar ik heb <strong>de</strong> indruk dat socialistische raadsle<strong>de</strong>n in<br />
<strong>de</strong> ste<strong>de</strong>n over <strong>het</strong> algemeen beter met <strong>het</strong> gemeenteprogram<br />
<strong>van</strong> hun partij uit <strong>de</strong> voeten kon<strong>de</strong>n dan die op <strong>het</strong> platteland.<br />
De laatsten voel<strong>de</strong>n zich door <strong>de</strong> partij verwaarloosd. Het<br />
blad De Gemeente, <strong>het</strong> cursusmateriaal voor raadsle<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> bijeenkomsten,<br />
<strong>het</strong> was alles eenzijdig op <strong>de</strong> situatie in <strong>de</strong> grote<br />
ste<strong>de</strong>n en met name Amsterdam toegespitst. Intussen vertoon<strong>de</strong>n<br />
ook <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke gemeenten met SDAPers in <strong>het</strong><br />
college grote on<strong>de</strong>rlinge verschillen. Het kwam voor dat <strong>de</strong><br />
partij ‘mee mocht doen’ zon<strong>de</strong>r een stempel op <strong>het</strong> beleid<br />
te kunnen zetten (Nijmegen 1927) o f pas mee ging doen op<br />
een tijdstip dat weinig mogelijkhe<strong>de</strong>n bood (Vlissingen 1931,<br />
Utrecht 1935).59<br />
In <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>n waren <strong>het</strong> dan weer vooral <strong>de</strong> geschool<strong>de</strong>, ge<br />
organiseer<strong>de</strong>, ‘fatsoenlijke’ arbei<strong>de</strong>rs die profiteer<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
uitbreiding <strong>de</strong>r gemeentelijke activiteit. Zij mochten <strong>de</strong> nieu<br />
we woningen betrekken. Voor arbei<strong>de</strong>rs wier levensstijl te ver<br />
37
<strong>van</strong> <strong>de</strong> norm afweek, wer<strong>de</strong>n aparte complexen gebouw d en<br />
opvoedingsstrategieën bedacht.60 We raken hier een cruciaal<br />
punt. Het streven <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratie was <strong>van</strong>ouds ge<br />
richt op ‘verheffing <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse’. Maar terwijl dit<br />
oorspronkelijk verstaan werd als ontvoogding, was <strong>het</strong> gaan<br />
<strong>de</strong>weg steeds meer opvoeding en dus bevoogding gaan bete<br />
kenen. In plaats <strong>van</strong> zich zoals vroeger te richten op <strong>het</strong> ge<br />
hele proletariaat, oriënteer<strong>de</strong> <strong>de</strong> s d a p zich steeds sterker op<br />
<strong>de</strong> eigen cliëntèle, <strong>de</strong> ‘ontw ikkel<strong>de</strong>’ arbei<strong>de</strong>r, lid <strong>van</strong> partij<br />
en vakbond. Arbei<strong>de</strong>rs die ‘aan <strong>de</strong> kant bleven staan’, dat w il<br />
zeggen ongeorganiseerd waren, langdurig werkloos, onge<br />
schoold, communist, o f asociaal — kenmerken die in <strong>de</strong><br />
SDAP-optiek gaan<strong>de</strong>weg samenvielen—, beschouw<strong>de</strong> men<br />
niet meer als een te winnen groep maar als een gevaar voor <strong>de</strong><br />
samenleving. O p dit punt kwamen <strong>de</strong> opvattingen <strong>van</strong> so-<br />
ciaal-<strong>de</strong>mocraten en confessionelen steeds dichter bij elkaar.<br />
Sprekend over <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> s d a p -wethou<strong>de</strong>rs in Am <br />
sterdam, merkt Ger Harmsen op hen niet te kunnen vrijpleiten<br />
‘<strong>van</strong> een paternalisme en een humanisties verlicht regentendom’.61<br />
Dat sluit waar<strong>de</strong>ring voor hun prestaties niet uit.<br />
Maar in een afweging <strong>van</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n en beperkingen <strong>van</strong><br />
sociaal-<strong>de</strong>mocratisch gemeentebestuur moet ook dit aspect<br />
wor<strong>de</strong>n betrokken.<br />
Voor een <strong>de</strong>finitieve afweging is <strong>het</strong> nog te vroeg. Wel is een<br />
voorlopige conclusie mogelijk. ‘De vaak sterk socialistische<br />
gemeentepolitiek’, voor Schöffer een belangrijk kenmerk <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse samenleving in <strong>het</strong> interbellum62, moeten we<br />
vooral zoeken in een klein aantal ste<strong>de</strong>lijke gemeenten in <strong>de</strong><br />
jaren twintig. Het succes waar Borrie <strong>van</strong> spreekt was—daar—<br />
reëel, en had bovendien een zeker uitstralingseffect. Maar in<br />
<strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig zou blijken hoe kwetsbaar <strong>de</strong> verworvenhe<strong>de</strong>n<br />
waren.<br />
38
De jaren <strong>de</strong>rtig<br />
De perio<strong>de</strong> 1890-1930 was volgens Maas ‘<strong>de</strong> bloeitijd <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
gemeentebeheer’.63 Vooral geduren<strong>de</strong> <strong>het</strong> laatste <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze vier<br />
<strong>de</strong>cennia had <strong>de</strong> sd ap in die bloei ge<strong>de</strong>eld en hem bevor<strong>de</strong>rd.<br />
Een nieuwe wet op <strong>de</strong> financiële verhouding tussen rijk en gemeenten<br />
(1929) en vooral <strong>de</strong> wijze waarop <strong>de</strong> opeenvolgen<strong>de</strong><br />
regeringen in <strong>de</strong> magere jaren <strong>de</strong>rtig <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze wet gebruik<br />
maakten, stortten <strong>het</strong> gemeentebeheer echter in een crisis. De<br />
bevoegdheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeenten om zelf inkomstenbelasting<br />
te heffen— hoeksteen <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeentelijke autonomie —verdween;<br />
in plaats daar<strong>van</strong> kregen ze voortaan <strong>van</strong> <strong>het</strong> rijk een<br />
uitkering uit <strong>het</strong> Gemeentefonds, volgens een bepaal<strong>de</strong> ver<strong>de</strong>elsleutel.<br />
In <strong>de</strong> sd ap was <strong>de</strong> wet ver<strong>de</strong>eld ont<strong>van</strong>gen. Wibaut was fel<br />
en principieel tegen. Maar <strong>de</strong> meeste sociaal-<strong>de</strong>mocraten zagen<br />
in <strong>de</strong> nieuwe regeling voldoen<strong>de</strong> compensatie en zelfs<br />
voor<strong>de</strong>len: <strong>het</strong> ontstaan <strong>van</strong> belastingparadijsjes als Wassenaar<br />
en <strong>het</strong> Gooi was nu niet meer mogelijk. Principiële voorstan<strong>de</strong>rs<br />
<strong>van</strong> gemeentelijke autonomie waren ook <strong>de</strong> sociaal<strong>de</strong>mocraten<br />
nooit geweest.64<br />
Kort nadat bei<strong>de</strong> kamers <strong>de</strong>r Staten-Generaal <strong>de</strong> wet aangenomen<br />
had<strong>de</strong>n, kel<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n <strong>de</strong> aan<strong>de</strong>lenkoersen op <strong>de</strong> effectenbeurs<br />
in New York. Een nieuw tijdperk brak aan. Wat aan<strong>van</strong>kelijk<br />
slechts een beurscrisis scheen, zou uitgroeien tot een<br />
wereldomvatten<strong>de</strong> economische en allengs ook politieke crisis<br />
<strong>van</strong> ongekend lange duur. In die crisisjaren bleek hoezeer<br />
<strong>de</strong> regering on<strong>de</strong>r <strong>het</strong> nieuwe financieringsstelsel <strong>de</strong> uitgaven<br />
<strong>de</strong>r gemeenten kon manipuleren. Weiger<strong>de</strong>n gemeentera<strong>de</strong>n<br />
bij voorbeeld <strong>de</strong> salarissen <strong>van</strong> <strong>het</strong> gemeentepersoneel o f <strong>de</strong><br />
steunnormen aan te passen aan <strong>de</strong> richtlijnen uit Den Haag,<br />
dan volg<strong>de</strong>n er financiële sancties. Die kon<strong>de</strong>n zo zwaar zijn<br />
dat zelfs <strong>de</strong> meest recalcitrante gemeenten op <strong>de</strong>n duur voor<br />
<strong>de</strong> druk bezweken. De vrees dat als men hardnekkig bleef,<br />
Den Haag ten slotte een regeringscommissaris zou sturen,<br />
39
was niet helemaal ongegrond. In <strong>het</strong> autoritaire klimaat <strong>van</strong><br />
die jaren zou een groot <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolking en <strong>de</strong> pers zo iets<br />
trouwens met luid applaus hebben begroet. Eleganter en vermoe<strong>de</strong>lijk<br />
ook effectiever zou <strong>het</strong> echter zijn wanneer <strong>de</strong> gekozen<br />
gemeentebestuur<strong>de</strong>rs zelf, <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocraten liefst<br />
incluis, vrijwillig (wat heet), min o f meer als uitvoeren<strong>de</strong><br />
ambtenaren <strong>het</strong> in Den Haag geconcipieer<strong>de</strong> afbraakbeleid<br />
plaatselijk tot realiteit maakten. En dat was ook precies wat<br />
ten slotte gebeur<strong>de</strong>.<br />
Deze ontwikkeling voltrok zich niet <strong>van</strong> <strong>de</strong> ene op <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />
dag en, wat <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratie betreft, ook niet zon<strong>de</strong>r<br />
hevige schokken. Het kon niet an<strong>de</strong>rs o f ook <strong>de</strong> meeste so-<br />
ciaal-<strong>de</strong>mocraten, gewend aan opgang—<strong>van</strong> <strong>de</strong> economie, <strong>de</strong><br />
welvaart, <strong>de</strong> electorale resultaten, <strong>de</strong> le<strong>de</strong>ntallen—, on<strong>de</strong>rschatten<br />
<strong>de</strong> ernst en <strong>de</strong> duur <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>pressie. Op zichzelf was<br />
<strong>het</strong> verschijnsel <strong>van</strong> een tij<strong>de</strong>lijke teruggang en <strong>de</strong> daaruit<br />
voortvloeien<strong>de</strong> spanningen niet nieuw. O ok in <strong>de</strong> jaren twintig<br />
<strong>de</strong>ed zich wel eens wrijving tussen partij en vakbeweging<br />
voor wanneer partijgenoten in hun kwaliteit als gemeentebestuur<strong>de</strong>r<br />
(en dus werkgever <strong>van</strong> gemeentepersoneel) verbeteringen<br />
in <strong>de</strong> arbeidsvoorwaar<strong>de</strong>n weer geheel o f ge<strong>de</strong>eltelijk<br />
ongedaan maakten.65 Maar <strong>de</strong> lange duur <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze nieuwe crisis,<br />
<strong>de</strong> schaal waarop er nu gesne<strong>de</strong>n en gehakt ging wor<strong>de</strong>n,<br />
<strong>de</strong> onmacht <strong>de</strong>r gemeentera<strong>de</strong>n, overgeleverd aan <strong>de</strong> heelmeesters<br />
in Den Haag — dat alles schiep een situatie waarin<br />
geen enkele ervaring uit <strong>het</strong> verle<strong>de</strong>n houvast bood. Hoe te<br />
reageren op <strong>de</strong> jobstijdingen uit Den Haag? Algemene pleidooien,<br />
tégen <strong>het</strong> afwentelen <strong>van</strong> <strong>de</strong> crisislasten op <strong>de</strong> ge<br />
meenten en vóór <strong>de</strong> zelfstandigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeentebesturen,<br />
waren niet voldoen<strong>de</strong>. Het rijk dwong <strong>de</strong> gemeenten en daar<br />
mee ook <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratische raadsfracties tot pijnlijke<br />
keuzes. Lonen verlagen? Steun verlagen? Sociale voorzieningen<br />
afbreken? O f dit alles weigeren en op een acuut kastekort<br />
afstevenen?<br />
Had <strong>de</strong> partijleiding <strong>de</strong> af<strong>de</strong>lingen en fracties gelei<strong>de</strong>lijk<br />
40
aan meer ruimte gegeven zelf hun plan te trekken, nu sloeg <strong>de</strong><br />
slinger weer naar <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant. Het partijbestuur, <strong>van</strong> alle<br />
kanten bestormd met smeekbe<strong>de</strong>n om richtlijnen, verspreid<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> ene circulaire na <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re, zon<strong>de</strong>r te kunnen verhin<strong>de</strong>ren<br />
dat <strong>de</strong> interpretatie <strong>van</strong> die circulaires weer tot nieuwe<br />
verwarring leid<strong>de</strong>: ze moesten immers tot verzet stimuleren,<br />
maar tevens <strong>de</strong> achter<strong>de</strong>ur naar concessies openhou<strong>de</strong>n. De<br />
crisisproblemen dreven <strong>de</strong> partijgenoten op een hoop, maar<br />
eenheid <strong>van</strong> optre<strong>de</strong>n was nu juist op <strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeentepolitiek<br />
haast per <strong>de</strong>finitie onmogelijk. In <strong>de</strong> jaren<br />
1931-1932 groei<strong>de</strong> <strong>de</strong> verwarring naar een climax. De partijraad<br />
— een orgaan dat zich an<strong>de</strong>rs voornamelijk over organisatorische<br />
kwesties en kandidaatstellingen voor Eerste en<br />
Twee<strong>de</strong> Kamer boog—<strong>de</strong>batteer<strong>de</strong> maar liefst zes maal achter<br />
elkaar over <strong>de</strong> in <strong>de</strong> gemeenten aan te nemen houding. In vier<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze zes gevallen waren ook vertegenwoordigers <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
raadsfracties uitgenodigd.66 Voor zover er scheidslijnen tussen<br />
links en rechts te bespeuren waren liepen ze dwars door <strong>de</strong>ze<br />
groep heen.<br />
Vanaf <strong>het</strong> najaar <strong>van</strong> 1931 escaleer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> problemen snel.<br />
Begin oktober vond in Rotterdam een speciaal crisiscongres<br />
plaats <strong>van</strong> sd a p en n v v gezamenlijk. De bedoeling was een<br />
vastbera<strong>de</strong>n, eensgezin<strong>de</strong> houding te <strong>de</strong>monstreren, maar <strong>de</strong><br />
lei<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne arbei<strong>de</strong>rsbeweging waren pessimistisch.<br />
De werklozen waren ‘niet zoo opstandig als men wel<br />
zou willen’ en <strong>de</strong> georganiseer<strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs die nog werk had<strong>de</strong>n<br />
‘komen niet eer<strong>de</strong>r, dan wanneer ook voor hen <strong>de</strong> nood<br />
aan <strong>de</strong> man komt’.67 Niettemin ging er in november een circu<br />
laire naar <strong>de</strong> raadsfracties die geheel in <strong>het</strong> teken stond <strong>van</strong> ‘<strong>het</strong><br />
allerkrachtigste verzet’ <strong>van</strong> partij en vakbeweging samen te<br />
gen regeringsplannen met betrekking tot <strong>de</strong> lonen <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
overheidspersoneel, <strong>de</strong> crisisuitgaven, <strong>de</strong> uitgaven voor on<strong>de</strong>rwijs,<br />
woningbouw enzovoort. Mocht hier o f daar twijfel<br />
rijzen over <strong>de</strong> te volgen gedragslijn, dan moest <strong>de</strong> fractie ‘zich<br />
onverwijld richten tot <strong>het</strong> Partijbestuur’.68<br />
4i
Twee maan<strong>de</strong>n later echter, in januari 1932, wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> eerste<br />
grote scheuren in <strong>het</strong> front zichtbaar. De SDAP-wethou<strong>de</strong>rs in<br />
Rotterdam, gesteund door <strong>de</strong> meer<strong>de</strong>rheid <strong>van</strong> hun eigen<br />
fractie, wil<strong>de</strong>n een korting <strong>van</strong> 3 procent op lonen en salarissen<br />
voor hun rekening nemen. Een massaal bezochte le<strong>de</strong>nverga<strong>de</strong>ring<br />
liep uit op een volstrekte chaos, maar een week<br />
later tra<strong>de</strong>n <strong>de</strong> SDAP-wethou<strong>de</strong>rs De Zeeuw enBrautigam af.<br />
In een indrukwekken<strong>de</strong> speech had De Zeeuw —die zijn werk<br />
liever had voortgezet en geen vriend was <strong>van</strong> <strong>de</strong> in Rotterdam<br />
sterk vertegenwoordig<strong>de</strong> linkervleugel <strong>van</strong> <strong>de</strong> partij — zijn<br />
positie verdui<strong>de</strong>lijkt. Ten overstaan <strong>van</strong> <strong>de</strong> hele gemeenteraad<br />
verklaar<strong>de</strong> hij <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> Rotterdam voornamelijk te zien<br />
<strong>van</strong>uit dat <strong>van</strong> <strong>het</strong> Rotterdamse proletariaat. Hij had uitslui<br />
tend gehan<strong>de</strong>ld ‘om erger voor <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse af te wen<strong>de</strong>n?9<br />
Veel <strong>van</strong> zijn partijgenoten kwamen tot een an<strong>de</strong>re<br />
afweging, maar zij en <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>r spraken nog <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
taal.<br />
De gebeurtenissen in Rotterdam ston<strong>de</strong>n niet op zichzelf.<br />
In vele gemeenten ston<strong>de</strong>n SDAP-fracties en wethou<strong>de</strong>rs voor<br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> vragen. Was voortgezette <strong>de</strong>elname aan <strong>de</strong> dagelijkse<br />
besturen <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeenten on<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ze omstandighe<strong>de</strong>n nog<br />
wel verantwoord?<br />
Tij<strong>de</strong>ns een bijeenkomst in februari <strong>van</strong> <strong>de</strong> partijraad, ook<br />
nu weer aangevuld met <strong>de</strong>putaties <strong>van</strong> <strong>de</strong> raadsfracties, waren<br />
<strong>de</strong> meeste sprekers nog geneigd <strong>de</strong> laatste vraag met ‘ja’ te<br />
beantwoor<strong>de</strong>n. Drees, wethou<strong>de</strong>r te Den Haag, lid <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
partijbestuur, en na Wibauts afscheid als wethou<strong>de</strong>r (1931)<br />
steeds meer <strong>de</strong> toonaangeven<strong>de</strong> man op <strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeentepolitiek,<br />
was <strong>het</strong> meest uitgesproken in zijn oor<strong>de</strong>el.<br />
Het i<strong>de</strong>e dat wethou<strong>de</strong>rs moesten opstappen noem<strong>de</strong> hij ‘een<br />
totale dwaling’. Dat zou ‘een armzalige <strong>de</strong>monstratie <strong>van</strong> onmacht’<br />
zijn. De lonen zou<strong>de</strong>n ooit toch omlaag moeten, en<br />
trouwens, er kon<strong>de</strong>n ook wel enige procenten af, gezien <strong>de</strong><br />
prijsdaling. C. Wou<strong>de</strong>nberg, eveneens lid <strong>van</strong> <strong>het</strong> partijbestuur<br />
en tevens <strong>van</strong> <strong>de</strong> Amsterdamse gemeenteraad, sprak<br />
42
Drees niet tegen, maar benadrukte herhaal<strong>de</strong>lijk dat niet <strong>de</strong><br />
schijn mocht ontstaan ‘dat wij <strong>de</strong> gangmakers voor <strong>de</strong> loonsverlaging<br />
zou<strong>de</strong>n zijn. sd ap en n v v had<strong>de</strong>n samen besloten<br />
elke loonsverlaging af te wijzen; ‘hier<strong>van</strong> kunnen wij ons niet<br />
een, twee, drie losmaken’. Er ging dan ook een circulaire naar<br />
<strong>de</strong> fracties met <strong>de</strong> oproep geen me<strong>de</strong>werking aan loonkorting<br />
te verlenen —althans niet zon<strong>de</strong>r instemming <strong>van</strong> <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n en<br />
zo nodig raadpleging <strong>van</strong> <strong>het</strong> partijbestuur (<strong>de</strong> les <strong>van</strong> Rotterdam!).70<br />
In maart 1932 congresseer<strong>de</strong> <strong>de</strong> partij in Haarlem. Een bewogen<br />
congres, dat op een scheuring zou uitlopen. Opposant<br />
RJ. Schmidt viel <strong>de</strong> partijleiding aan op haar ‘politiek <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
kleinste kwaad’ zoals die on<strong>de</strong>r meer in <strong>de</strong> circulaire aan <strong>de</strong><br />
gemeenteraadsle<strong>de</strong>n tot uiting kwam. In zijn ogen kwam die<br />
circulaire neer op aanvaarding <strong>van</strong> loonsverlaging voor <strong>het</strong><br />
overheidspersoneel.71 Wou<strong>de</strong>nberg noem<strong>de</strong> <strong>de</strong>ze uitleg ten<strong>de</strong>ntieus,<br />
maar Schmidt had in zijn taxatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> stemming<br />
bij althans een <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> partijleiding geen ongelijk. Niet alleen<br />
uit Rotterdam maar ook uit an<strong>de</strong>re plaatsen kwamen inmid<strong>de</strong>ls<br />
suggesties <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rszetels op te geven dan wel<br />
<strong>het</strong> bezetten er<strong>van</strong> opnieuw aan strengere voorwaar<strong>de</strong>n te<br />
bin<strong>de</strong>n: ‘nee, tenzij...’72<br />
De scheuring — duizen<strong>de</strong>n verlieten <strong>de</strong> partij, on<strong>de</strong>r hen 23<br />
raadsle<strong>de</strong>n — bracht geen rust. O ok velen die, an<strong>de</strong>rs dan<br />
Schmidt en <strong>de</strong> zijnen, <strong>de</strong> sd ap trouw bleven, ervoeren <strong>de</strong> fe-<br />
bruari-circulaire als halfslachtig. Wou<strong>de</strong>nberg repliceer<strong>de</strong>: <strong>de</strong><br />
gemeenten zijn verschillend ‘en daarom moet er verschillend<br />
gehan<strong>de</strong>ld wor<strong>de</strong>n’.73 Geen onre<strong>de</strong>lijk standpunt; maar een<br />
heid leek in <strong>de</strong>ze moeilijke situatie onmisbaar<strong>de</strong>r dan ooit. In<br />
tussen scheen een nieuwe slag in <strong>de</strong> bezuinigingscampagne te<br />
wor<strong>de</strong>n voorbereid: steunverlaging. In <strong>de</strong> partijtop groei<strong>de</strong><br />
een wanhoopsstemming. J.W. Matthijsen wil<strong>de</strong> actie; ie<strong>de</strong>re<br />
me<strong>de</strong>werking moest wor<strong>de</strong>n geweigerd, <strong>de</strong>snoods moest <strong>de</strong><br />
zaak in gemeenten als Zaandam en Amsterdam maar vastlo<br />
pen. Albarda raakte in paniek, voorzag een chaos en sprak <strong>van</strong><br />
43
‘catastrophe-politiek’—hij doel<strong>de</strong> daarmee niet op <strong>de</strong> politiek<br />
<strong>van</strong> Ruijs <strong>de</strong> Beerenbrouck en consorten, maar op die <strong>van</strong><br />
Matthijsen.74<br />
Tij<strong>de</strong>ns een dramatische bijeenkomst <strong>van</strong> <strong>de</strong> partijraad op n<br />
juni 1932 riep Albarda apocalyptische voorstellingen op <strong>van</strong><br />
wat er zou gebeuren als <strong>de</strong> partij, zoals Matthijsen en ook<br />
Wou<strong>de</strong>nberg bepleitten, <strong>de</strong> raadsfracties zou oproepen elke<br />
me<strong>de</strong>werking aan <strong>de</strong> steunverlaging te weigeren. Albarda<br />
voorzag acute betalingsmoeilijkhe<strong>de</strong>n bij <strong>de</strong> gemeenten; hongeroproer;<br />
regeringstroepen die dit zou<strong>de</strong>n komen neerslaan;<br />
dood en ver<strong>de</strong>rf Hij sprak <strong>van</strong> een actie ‘die mislukken moet<br />
en groote kans heeft in elkaar te wor<strong>de</strong>n geschoten. Werd een<br />
steunverlaging door <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer geaccepteerd, dan<br />
moesten <strong>de</strong> gemeentera<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze uitvoeren.<br />
Behalve bij theoretici als W. A.Bonger en Th. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Waer-<br />
<strong>de</strong>n kreeg partijlei<strong>de</strong>r Albarda opmerkelijk weinig steun. Bezadig<strong>de</strong><br />
gemeentebestuur<strong>de</strong>rs als De Zeeuw en Reinalda reageer<strong>de</strong>n<br />
nogal nuchter op Albarda’s nachtmerrie. Reinalda<br />
achtte evenals Wou<strong>de</strong>nberg aanvaarding <strong>van</strong> <strong>de</strong> steunverlaging<br />
onmogelijk en herinner<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> nog steeds gel<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
congresuitspraak <strong>van</strong> 1923: aanvaarding <strong>van</strong> wethou<strong>de</strong>rszetels<br />
dien<strong>de</strong> ertoe ‘sociale maatregelen tot stand te brengen o f afbraak<br />
er<strong>van</strong> tegen te gaan’. Hij en diverse an<strong>de</strong>ren spraken nu<br />
over <strong>het</strong> verlaten <strong>van</strong> <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rsposten als iets dat nog<br />
hooguit een kwestie <strong>van</strong> tijd was. De <strong>van</strong>zelfsprekendheid<br />
waarmee enkele maan<strong>de</strong>n eer<strong>de</strong>r nog vrijwel ie<strong>de</strong>reen <strong>de</strong>ze<br />
zetels wil<strong>de</strong> vasthou<strong>de</strong>n, was verdwenen. Loonsverlaging<br />
vond men <strong>de</strong>snoods acceptabel, steunverlaging niet.<br />
Een steeds terugkerend argument in <strong>de</strong> discussie was dat ‘<strong>de</strong><br />
arbei<strong>de</strong>rs <strong>het</strong> niet zou<strong>de</strong>n begrijpen’ wanneer <strong>de</strong> partij geen<br />
verzet zou bie<strong>de</strong>n. Op Bongers metafoor <strong>van</strong> <strong>het</strong> zinkend<br />
schip — <strong>de</strong> economische situatie was écht heel ernstig, waarschuw<strong>de</strong><br />
hij — reageer<strong>de</strong> B.C. Franke (gemeenteraadslid te<br />
Amsterdam) met <strong>de</strong> constatering ‘dat men <strong>het</strong> schip red<strong>de</strong>n<br />
wil door <strong>de</strong> bulletjes <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs overboord te zetten’.<br />
44
Voor <strong>de</strong> opvatting dat nu <strong>het</strong> algemeen belang voorop moest<br />
staan, leek <strong>de</strong> partij dui<strong>de</strong>lijk nog niet rijp. Het afglij<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> eens zo imponeren<strong>de</strong> Duitse sociaal-<strong>de</strong>mocratie werd<br />
meer dan eens als afschrikwekkend voorbeeld gememoreerd.<br />
Elke verantwoor<strong>de</strong>lijkheid voor <strong>de</strong> afbraakmaatregelen afwijzen<br />
‘om op <strong>de</strong>ze wijze <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs om ons heen te hou<strong>de</strong>n,<br />
dat moest, in <strong>de</strong> woor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> Wou<strong>de</strong>nberg, <strong>het</strong> parool zijn.<br />
Dat in dit ka<strong>de</strong>r een <strong>de</strong>monstratief collectief ontslag <strong>van</strong> alle<br />
s d a p -wethou<strong>de</strong>rs wellicht goed zou passen, werd niet door<br />
ie<strong>de</strong>reen on<strong>de</strong>rschreven; maar dat <strong>de</strong> suggestie uitgerekend<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> zo parlementaire Albarda kwam, zegt wel iets over <strong>de</strong><br />
algemene stemming.75<br />
D e druk om <strong>de</strong> eenheid te bewaren, zowel in steun- als in<br />
loonkwesties, was groot. Trotseer<strong>de</strong>n sociaal-<strong>de</strong>mocratische<br />
raadsle<strong>de</strong>n <strong>de</strong> partijlijn, dan riep <strong>de</strong> plaatselijke partij-organi-<br />
satie hen <strong>de</strong>snoods op hun mandaat neer te leggen. Dat ge<br />
beur<strong>de</strong> die zomer in Amsterdam, waar vier SDAP’ers tot gro<br />
te verontwaardiging <strong>van</strong> <strong>de</strong> burgerlijke pers <strong>de</strong> gemeenteraad<br />
in<strong>de</strong>rdaad verlieten.<br />
De gevrees<strong>de</strong> steunverlaging ging voorlopig niet door. In<br />
oktober werd echter voor <strong>de</strong> vier<strong>de</strong> keer in korte tijd een partijraad<br />
bijeengeroepen in verband met <strong>de</strong> moeilijkhe<strong>de</strong>n waar<br />
<strong>de</strong> raadsfracties mee worstel<strong>de</strong>n. Ed. Polak, wethou<strong>de</strong>r te<br />
Amsterdam, ‘ministerialist’ in hart en nieren, ver<strong>de</strong>dig<strong>de</strong> nu<br />
<strong>het</strong> standpunt dat <strong>de</strong> werklozensteun en <strong>de</strong> lonen <strong>van</strong> <strong>het</strong> ge-<br />
meentepersoneel voor <strong>de</strong> sd ap onaantastbaar moesten zijn.<br />
Daarentegen wil<strong>de</strong>n Drees, Vliegen en <strong>de</strong> meer<strong>de</strong>rheid <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> partijbestuur <strong>de</strong> mogelijkheid openhou<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>r bepaal<br />
<strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n wel aan verlaging <strong>van</strong> <strong>de</strong> lonen mee te wer<br />
ken. An<strong>de</strong>rs zou men <strong>het</strong> lot <strong>van</strong> <strong>de</strong> socialistische gemeentepolitiek<br />
in han<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> vakbeweging leggen—Tak had er al<br />
vroeg tegen gewaarschuwd. Een enkeling meen<strong>de</strong> zelfs dat<br />
men (lees: Ed. Polak) aan <strong>de</strong> ‘politiek <strong>van</strong> <strong>de</strong> straat’ leed. Hoe<br />
dan ook, <strong>de</strong> meer<strong>de</strong>rheid was <strong>het</strong> eens met Drees; <strong>het</strong> har<strong>de</strong>re<br />
standpunt <strong>van</strong> Polak vond vooral instemming bij vertegen<br />
45
woordigers <strong>van</strong> Amsterdam, <strong>de</strong> partijkrant Het Volk en <strong>het</strong><br />
NVV.76<br />
In november kwam <strong>de</strong> partijraad opnieuw bijeen. Men<br />
trachtte <strong>het</strong> meer<strong>de</strong>rheidsstandpunt vast te leggen in een motie,<br />
schaaf<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> tekst, sprak over eventuele ongewenste<br />
gevolgen <strong>van</strong> <strong>het</strong> publiceren <strong>van</strong> <strong>het</strong> geval, en besloot ten slotte<br />
met een minimale meer<strong>de</strong>rheid, maar helemaal geen motie<br />
in stemming te brengen.77 Opnieuw — als in februari — bleek<br />
<strong>het</strong> partijka<strong>de</strong>r geobse<strong>de</strong>erd door <strong>de</strong> schijn. Op papier moest<br />
loonsverlaging wor<strong>de</strong>n afgewezen o f althans afgeschil<strong>de</strong>rd<br />
als iets dat hooguit in zéér uitzon<strong>de</strong>rlijke gevallen aanvaard<br />
kon wor<strong>de</strong>n. Maar dat <strong>het</strong> daarbij zou blijven verwachtte<br />
eigenlijk niemand. De leiding hoopte <strong>de</strong> aanhang vast te hou<strong>de</strong>n<br />
met verhalen waar zij zelf niet meer in geloof<strong>de</strong>.<br />
Hoopte men op an<strong>de</strong>re tij<strong>de</strong>n? 1933 bracht nieuwe slagen:<br />
Hitlers Machtübernahme; <strong>de</strong> antisocialistische <strong>het</strong>ze na <strong>de</strong><br />
muiterij op <strong>de</strong> ‘Zeven Provinciën’; een verkiezingsne<strong>de</strong>rlaag.<br />
Bezuiniging en ‘sanering’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> financiën bleven thema’s die<br />
vrijwel al <strong>het</strong> an<strong>de</strong>re overstem<strong>de</strong>n. Lastige gemeenten wer<strong>de</strong>n<br />
strenger aangepakt.78 Den Haag kwam alleen dan met financiële<br />
hulp over <strong>de</strong> brug als <strong>de</strong> gemeenten hun sociale werk<br />
afbraken. De sociaal-<strong>de</strong>mocratische raadsfracties en wethou<strong>de</strong>rs<br />
kregen <strong>het</strong> steeds moeilijker. In Amsterdam tra<strong>de</strong>n <strong>de</strong> socialistische<br />
wethou<strong>de</strong>rs af; in Den Haag wer<strong>de</strong>n ze door hun<br />
tegenstan<strong>de</strong>rs uit <strong>het</strong> college gemanoeuvreerd.79 Van ’33 tot ’35<br />
stond <strong>de</strong> sd ap in <strong>de</strong> vier grootste ste<strong>de</strong>n buiten <strong>het</strong> dagelijks<br />
bestuur.<br />
De overgrote meer<strong>de</strong>rheid <strong>de</strong>r SDAP-wethou<strong>de</strong>rs bleef<br />
overigens op hun posten, en <strong>de</strong> partij trachtte <strong>de</strong> tactische terugtocht<br />
in or<strong>de</strong>lijke banen te lei<strong>de</strong>n. Want dat zo’n terugtocht<br />
onvermij<strong>de</strong>lijk was, werd langzamerhand ook hardop erkend.<br />
In een circulaire aan <strong>de</strong> raadsfracties d.d. 10 november 1933 —<br />
volgens Ed.Polak ‘een ommekeer in <strong>de</strong> gemeente-politiek <strong>de</strong>r<br />
laatste jaren’80—heette <strong>het</strong> dat <strong>het</strong> loonvraagstuk naar <strong>de</strong> achtergrond<br />
gedrongen was door <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re financiële problemen<br />
46
<strong>de</strong>r gemeenten. Om <strong>de</strong> gemeentelijke begroting sluitend te<br />
maken moesten <strong>de</strong> fracties alles doen wat zij ‘ver<strong>de</strong>digbaar’<br />
achtten. In elk geval moesten zij be<strong>de</strong>nken ‘dat <strong>het</strong> zich ont<br />
trekken aan gemeentebeheer in moeilijke jaren <strong>de</strong> meest<br />
noodlottige gevolgen kan hebben voor sociaal-<strong>de</strong>mocrati-<br />
sche gemeentepolitiek in betere tij<strong>de</strong>n’. De strekking is dui<strong>de</strong>lijk<br />
en zou later steeds explicieter wor<strong>de</strong>n geformuleerd: lie<br />
ver puinruimen dan werkeloos toezien. Aanpakken wat mogelijk<br />
is—hoe beperkt <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n ook zijn.81<br />
De ommekeer waar Polak over sprak voltrok zich niet alleen<br />
op <strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeentepolitiek. Eveneens in no<br />
vember 1933 verscheen <strong>het</strong> befaam<strong>de</strong> Herzieningsrapport,<br />
‘prelu<strong>de</strong>’ op <strong>het</strong> nieuwe beginselprogram <strong>van</strong> 1937. Opmerkelijk<br />
is echter <strong>het</strong> aan<strong>van</strong>kelijk vrijwel geruisloze karakter <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> wending.82 De officieren had<strong>de</strong>n <strong>het</strong> al begrepen; <strong>het</strong> voetvolk<br />
moest tijd krijgen om te wennen. Toen op 1 april 1934<br />
Koos Vorrink voorzitter <strong>van</strong> <strong>de</strong> s d a p werd, kwam er meer<br />
schot in <strong>de</strong> zaak. Het blijkt uit <strong>de</strong> standpuntbepaling aangaan<strong>de</strong><br />
die ou<strong>de</strong>, door <strong>de</strong> crisisomstandighe<strong>de</strong>n opnieuw actueel<br />
gewor<strong>de</strong>n kwestie: wel o f niet <strong>de</strong>elnemen aan <strong>de</strong> dagelijkse<br />
besturen <strong>de</strong>r gemeenten? Kon een meer<strong>de</strong>rheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> partijraad<br />
zich in <strong>de</strong>cember 1934 vin<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> terughou<strong>de</strong>n<strong>de</strong> leus<br />
‘niet belust, wel bereid’, een half jaar later keer<strong>de</strong> voorzitter<br />
Vorrink dit doelbewust om: ‘niet alleen bereid, maar ook belust!’<br />
An<strong>de</strong>rs gezegd: geen ‘nee, tenzij’ meer en ook geen ‘ja,<br />
mits’—maar ronduit ‘ja, graag!’.83<br />
D e gunstige uitslag <strong>van</strong> <strong>de</strong> raadsverkiezingen in juni 1935 —<br />
ook in gemeenten waar <strong>de</strong> SDAP-wethou<strong>de</strong>rs aangebleven<br />
waren boekte <strong>de</strong> partij w in st—beteken<strong>de</strong> voor Vorrink, Drees<br />
en an<strong>de</strong>re uitgesproken voorstan<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> mee-regeren een<br />
krachtige steun in <strong>de</strong> rug. O m dat <strong>het</strong> zitting nemen in <strong>de</strong> da<br />
gelijkse besturen <strong>de</strong>r gemeenten voor hen bovendien ‘in zeker<br />
opzicht <strong>de</strong> grondslag’ vorm <strong>de</strong> voor een toekomstige <strong>de</strong>elna<br />
me aan <strong>het</strong> landsbestuur84—een nieuw argument! —, werd een<br />
verantwoor<strong>de</strong> samenstelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> raadsfracties belangrijker<br />
47
dan ooit. Inzet voor <strong>de</strong> partij was traditioneel een belangrijk<br />
criterium bij <strong>het</strong> samenstellen <strong>van</strong> <strong>de</strong> kieslijst, misschien zelfs<br />
doorslaggevend; dat moest nu afgelopen zijn. O ok een nauwe<br />
band met <strong>de</strong> plaatselijke vakbeweging was niet langer gewenst.<br />
In plaats daar<strong>van</strong> moest veel meer wor<strong>de</strong>n gekeken<br />
naar ‘bestuursbekwaamheid, kennis <strong>de</strong>r financiën, juridische<br />
geschooldheid en kennis <strong>van</strong> economische verhoudingen’.<br />
Niet alle oudgedien<strong>de</strong>n hoef<strong>de</strong>n weg — niet onmid<strong>de</strong>llijk al<br />
thans — maar ‘beoefenaren <strong>van</strong> intellectuele vakken krijgen<br />
een voorsprong’.85<br />
De on<strong>de</strong>rhan<strong>de</strong>lingen over <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>ling <strong>de</strong>r wethou<strong>de</strong>rsze-<br />
tels moesten zo wor<strong>de</strong>n gevoerd dat <strong>de</strong> verkiezingswinst —<br />
<strong>van</strong> 1300 kwam <strong>de</strong> partij nu op 1474 raadszetels—overal zoveel<br />
mogelijk verzilverd werd, met dien verstan<strong>de</strong> dat <strong>de</strong> partij in<br />
zoveel mogelijk gemeenten een evenredige vertegenwoordiging<br />
in <strong>de</strong> colleges <strong>van</strong> B & w kreeg. ‘Naar <strong>de</strong>mocratische ze<strong>de</strong>’<br />
kwam haar dat toe.86 An<strong>de</strong>rs dan in 1919, had <strong>het</strong> woord <strong>de</strong>mocratisch<br />
hier niet meer <strong>de</strong> betekenissen ‘links’, ‘sociaal’, ‘gericht<br />
op meer volksinvloed’. Het stond voor va<strong>de</strong>rlandse parlementaire<br />
tradities, die ver<strong>de</strong>digd moesten wor<strong>de</strong>n tegen autoritaire<br />
en totalitaire ten<strong>de</strong>nsen. Hoewel <strong>de</strong> traditionele burgerlijke<br />
partijen op dat punt niet brandschoon waren, lag samenwerking<br />
met hén toch <strong>het</strong> meest voor <strong>de</strong> hand. Waar een coalitie<br />
met <strong>de</strong> communisten tot <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n behoor<strong>de</strong>, zoals in<br />
Amsterdam, werd <strong>de</strong>ze door <strong>de</strong> partijtop krachtig afgewezen.<br />
‘De massa staat rechts <strong>van</strong> ons,’ aldus Vorrink.87 Wil<strong>de</strong> men die<br />
massa — boeren, mid<strong>de</strong>nstan<strong>de</strong>rs, confessionele arbei<strong>de</strong>rs —<br />
niet afschrikken en regerings<strong>de</strong>elname niet in gevaar brengen,<br />
dan moesten <strong>de</strong> communisten op afstand wor<strong>de</strong>n gehou<strong>de</strong>n.<br />
Het besturen <strong>de</strong>r gemeenten was inmid<strong>de</strong>ls niet in <strong>de</strong> laatste<br />
plaats een gevecht tegen <strong>de</strong> afbraak <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratische<br />
staatsinrichting gewor<strong>de</strong>n; daar kon men geen bondgenoten<br />
bij gebruiken wier <strong>de</strong>mocratische gezindheid zo twijfelachtig<br />
was.<br />
Programmatische afspraken waren in <strong>het</strong> algemeen niet<br />
48
meer gewenst; ‘<strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocraten moeten zo vrij moge<br />
lijk in <strong>de</strong> colleges <strong>van</strong> b & w zitten,’ aldus Drees. O ok in crisis<br />
omstandighe<strong>de</strong>n bleef er genoeg te doen, en dat kon zeker<br />
thans beter in, dan buiten <strong>het</strong> college, want ‘onvermij<strong>de</strong>lijk is<br />
veel macht <strong>van</strong> <strong>de</strong> raad naar <strong>het</strong> dagelijks bestuur verlegd’.88<br />
Was <strong>het</strong> aantal sociaal-<strong>de</strong>mocratische wethou<strong>de</strong>rs in heel<br />
Ne<strong>de</strong>rland tussen 1931 en 1935 teruggelopen <strong>van</strong> 126 naar 102,<br />
<strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rsverkiezingen <strong>van</strong> september 1935 <strong>de</strong><strong>de</strong>n dat<br />
aantal weer stijgen tot 160. De partij was opnieuw vertegenwoordigd<br />
in <strong>de</strong> colleges <strong>van</strong> Amsterdam, Den Haag en Rot<br />
terdam (in Rotterdam bezette zij zelfs alle wethou<strong>de</strong>rszetels,<br />
nadat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re partijen samenwerking geweigerd had<strong>de</strong>n) en<br />
kreeg voor <strong>het</strong> eerst ook wethou<strong>de</strong>rs in Utrecht. In provincies<br />
als Gel<strong>de</strong>rland en Zeeland was <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> <strong>de</strong> sd ap in<br />
<strong>de</strong> gemeentebesturen opvallend versterkt. En zelfs in plaatsen<br />
als Tilburg en Maastricht leek een ro<strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>r binnen bereik.89<br />
De financiële problemen <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeenten bleven <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong><br />
jaren levensgroot. De sd ap verloor intussen steeds<br />
meer haar band met ongeschool<strong>de</strong> en langdurig werkloze arbei<strong>de</strong>rs—voor<br />
zover ze die ooit had gehad—zon<strong>de</strong>r noemenswaard<br />
terrein te winnen on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> groepen waar<strong>van</strong> ze haar<br />
groei verwachtte o f althans hoopte: intellectuelen, boeren,<br />
mid<strong>de</strong>nstan<strong>de</strong>rs, en vooral <strong>de</strong> protestants-christelijke en<br />
rooms-katholieke arbei<strong>de</strong>rs. Van een partij die haar erfgoed<br />
haastig, vrijwel zon<strong>de</strong>r discussie overboord zette zon<strong>de</strong>r dat<br />
er iets voor in <strong>de</strong> plaats kwam (<strong>van</strong> Vorrink zei men ‘dat hij wel<br />
mooi praat, maar niets zegt’)90—<strong>van</strong> zo’n partij kon geen Werfkracht<br />
uitgaan. Voor zover zij iets bereikte ]was <strong>het</strong> een gelei<br />
<strong>de</strong>lijke verschuiving in <strong>de</strong> houding jegens tiaar <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />
partijen. Benoeming <strong>van</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocraten op burgemeestersposten<br />
werd in 1937 weer bespreekbaar; <strong>het</strong> odium <strong>de</strong>r<br />
‘onbetrouwbaarheid’ verdween; <strong>het</strong> tijdstip waarop <strong>de</strong> eerste<br />
socialistische ministers zou<strong>de</strong>n aantre<strong>de</strong>n kwam dichterbij.<br />
De gang <strong>van</strong> zaken rond <strong>de</strong> gemeenteraadsverkiezingen<br />
49
<strong>van</strong> 1939—<strong>de</strong> laatste waaraan <strong>de</strong> sd ap <strong>de</strong>elnam—bevestigt dit<br />
beeld. Een commissie <strong>van</strong> zes personen — vijf <strong>van</strong> hen kwamen<br />
uit <strong>de</strong> grote ste<strong>de</strong>n, drie uit Amsterdam! — presenteer<strong>de</strong><br />
een urgentieprogram dat vrijwel een kopie was <strong>van</strong> <strong>het</strong> crisisprogram<br />
<strong>van</strong> 1935. ‘Er komen nu geen grote nieuwe <strong>de</strong>nkbeel<strong>de</strong>n<br />
naar voren,’ gaf Ed. Polak toe.91 De discussie over <strong>het</strong> concept<br />
was tam. De verkiezingen zelf brachten een teruggang<br />
ten opzichte <strong>van</strong> 1935, maar <strong>het</strong> aantal wethou<strong>de</strong>rs steeg tot<br />
179. O ok nu mikte <strong>de</strong> partij op afspiegelingscolleges. In <strong>de</strong><br />
oppositie gaan was ‘niet logisch’; <strong>de</strong> behartiging <strong>van</strong> <strong>de</strong> belangen<br />
<strong>de</strong>r kiezers, waar mogelijk ook in <strong>de</strong> colleges, ‘vloeit<br />
logisch voort uit <strong>het</strong> vertrouwen, dat wij <strong>de</strong> kiezers hebben<br />
gevraagd en zij ons hebben geschonken’. Het opstellen <strong>van</strong> be-<br />
stuurs- o f werkprogramma’s was ‘niet vroed’. Plaatselijke<br />
volksfrontjes bleven uit <strong>de</strong>n boze. Eisen stellen ten aanzien<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> aantal s d a p -wethou<strong>de</strong>rs werd ontra<strong>de</strong>n.92<br />
Deelname aan <strong>het</strong> dagelijks bestuur <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeenten was<br />
immers niet alleen een recht maar ook een plicht. ‘Meer dan<br />
ooit eist <strong>de</strong> gemeenschap onze toewijding!’93 In augustus 1939<br />
wer<strong>de</strong>n oud-wethou<strong>de</strong>r Albarda en oud-gemeenteraadslid<br />
Jan <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Tempel als ministers opgenomen in <strong>het</strong> twee<strong>de</strong><br />
kabinet-De Geer. Had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocraten in <strong>de</strong> gemeenten<br />
getoond bestuursverantwoor<strong>de</strong>lijkheid te willen en<br />
kunnen dragen, nu popel<strong>de</strong>n zij om hun ‘innerlijke rijpheid<br />
om te regeren’ ook in <strong>de</strong> landspolitiek te bewijzen.94 Met ‘wuiven<strong>de</strong><br />
zakdoeken, betraan<strong>de</strong> ogen, <strong>van</strong> aandoening hese stem<br />
men’ wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> kersverse ro<strong>de</strong> ministers door hun partijgenoten<br />
in <strong>de</strong> hoofdstad ont<strong>van</strong>gen.95 In <strong>de</strong> verzuil<strong>de</strong> zin <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
woord was <strong>de</strong> emancipatie voltooid.<br />
Besluit<br />
De oorsprongen <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratische gemeentepolitiek—nog<br />
geen mensenleeftijd gele<strong>de</strong>n was zij geboren —leken<br />
in 1939 ver weg. Dat eens alles draai<strong>de</strong> om propaganda;<br />
50
dat sociaal-<strong>de</strong>mocraten <strong>de</strong>stijds geboren opposanten waren;<br />
dat niet meebesturen, maar opdoeken hun diepste verlangen<br />
was—wie kon zich dat nog voorstellen? Niet Ed. Polak, die in<br />
een terugblik opmerkte dat <strong>de</strong> SDAP-raadsle<strong>de</strong>n ‘aan<strong>van</strong>kelijk<br />
hun aandacht wat veel aan <strong>het</strong> propagandistische <strong>de</strong>el <strong>van</strong> hun<br />
taak’ wijd<strong>de</strong>n. O ok niet W. Drees, die meen<strong>de</strong> dat Wibauts<br />
aan<strong>van</strong>kelijke verzet tegen aanvaarding <strong>van</strong> wethou<strong>de</strong>rszetels<br />
<strong>van</strong>uit een min<strong>de</strong>rheidspositie ‘tegen zijn diepere wezen in’<br />
ging. Evenmin J. <strong>van</strong> Tilburg, die maar moeilijk kon begrijpen<br />
dat een an<strong>de</strong>re SDAP-wethou<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> ‘bedachtzame en nuchtere’<br />
Johan Brautigam, in 1918 ‘een ogenblik in een revolutie<br />
geloof<strong>de</strong>.’96<br />
Mensen vergeten gemakkelijk wat niet meer in hun kraam<br />
te pas komt. Toch was <strong>de</strong> stemming nog geen tien jaar vóór<br />
<strong>het</strong> tijdstip waarop mijn verhaal eindigt, geheel an<strong>de</strong>rs geweest.<br />
De economische crisis scheen aan<strong>van</strong>kelijk in <strong>de</strong> hele<br />
arbei<strong>de</strong>rsbeweging een radicalisering teweeg te brengen. Het<br />
jaar 1932 bracht behalve een zeer om<strong>van</strong>grijke stakingsactivi-<br />
teit, een scheuring in <strong>de</strong> sd ap en <strong>de</strong> oprichting <strong>van</strong> <strong>de</strong> osp; <strong>de</strong><br />
communistische beweging groei<strong>de</strong> fors, en niet alleen on<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> gewone le<strong>de</strong>n maar ook on<strong>de</strong>r <strong>het</strong> ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociaal-<br />
<strong>de</strong>mocratie zagen we een ten<strong>de</strong>ns, <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rszetels op te<br />
geven en buitenparlementaire actie te gaan voeren.<br />
Maar <strong>de</strong> bereidheid tot actievoeren vermin<strong>de</strong>r<strong>de</strong> snel. De<br />
osp werd geen succes. En in <strong>de</strong> sd ap zelf kreeg <strong>de</strong> parlementaire<br />
ten<strong>de</strong>ns weer <strong>de</strong> overhand — nu echter in een nieuwe<br />
vorm. In een tempo dat <strong>de</strong> lei<strong>de</strong>rs zelf soms onthutste, verwissel<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> partij <strong>van</strong> plunje. In 1939 was <strong>van</strong> <strong>de</strong> sd ap uit 1894<br />
weinig meer te bespeuren.<br />
Welke rol speel<strong>de</strong> <strong>de</strong> bemoeiing <strong>van</strong> <strong>de</strong> partij met <strong>de</strong> gemeentepolitiek<br />
in <strong>de</strong>ze gedaanteverwisseling? Heeft <strong>de</strong> gemeentepolitiek<br />
<strong>de</strong> partij als geheel steeds ver<strong>de</strong>r naar rechts<br />
geduwd?<br />
Het lijkt niet waarschijnlijk. Zó links, marxistisch en revo<br />
lutionair was zij ook in haar vroege jaren al niet. In elk geval<br />
5i
waren haar oprichters, op hun weg naar <strong>de</strong> sociale revolutie,<br />
niet wars <strong>van</strong> ‘<strong>het</strong> veroveren <strong>van</strong> een <strong>de</strong>el <strong>de</strong>r staatsmacht’ en<br />
meen<strong>de</strong>n zij ‘dat in <strong>het</strong> parlement wel <strong>de</strong>gelijk wat verkregen<br />
kan wor<strong>de</strong>n’, hoe voorlopig dat ook zou zijn.97 Juist <strong>het</strong> ontstaan<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> partij uit <strong>het</strong> verzet tegen <strong>de</strong> ‘negatieve’ ten<strong>de</strong>ns<br />
om parlementaire organen volkomen links te laten liggen,<br />
heeft op haar geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> meet af aan een stempel ge<br />
drukt. Er was in dat opzicht een grote mate <strong>van</strong> continuïteit.<br />
Daar komt bij dat gemeentepolitiek en lan<strong>de</strong>lijke politiek<br />
volstrekt geen geschei<strong>de</strong>n werel<strong>de</strong>n waren. Ik wees er al op<br />
dat veel SDAP’ers op bei<strong>de</strong> terreinen tegelijk actief waren. Natuurlijk<br />
beïnvloed<strong>de</strong>n <strong>de</strong> twee sferen elkaar. Wie <strong>de</strong> gemeentepolitiek<br />
<strong>de</strong> ‘algemene’ politiek naar rechts ziet duwen, zal<br />
zeker ook <strong>het</strong> omgekeer<strong>de</strong> moeten erkennen: <strong>de</strong> algemene<br />
politiek dreef <strong>de</strong> gemeentepolitiek naar rechts. Omdat <strong>de</strong><br />
sd ap in <strong>de</strong> landspolitiek als regeringspartner geaccepteerd<br />
wil<strong>de</strong> wor<strong>de</strong>n, kregen haar gemeenteraadsle<strong>de</strong>n <strong>het</strong> consigne,<br />
op hun terrein alvast te laten zien dat socialisten goe<strong>de</strong> <strong>de</strong>mocraten<br />
en loyale coalitiepartners kon<strong>de</strong>n zijn. Dit motief, in<br />
juni 1932 al hoorbaar in Albarda’s afwijzing <strong>van</strong> gemeentelijk<br />
verzet tegen regeringsbesluiten die op een Kamermeer<strong>de</strong>rheid<br />
stoel<strong>de</strong>n, werd <strong>van</strong>af 1935 met zoveel woor<strong>de</strong>n uitgesproken.<br />
Aan<strong>van</strong>kelijk vooral opgevat als propagandamid<strong>de</strong>l, <strong>van</strong>af<br />
1914 daarnaast steeds belangrijker gewor<strong>de</strong>n als terrein <strong>van</strong><br />
hervormingsarbeid, werd <strong>de</strong> gemeentepolitiek voor <strong>de</strong> so-<br />
ciaal-<strong>de</strong>mocratie in <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig ten slotte vóór alles tot<br />
symbool <strong>van</strong> <strong>de</strong>mocratische rijpheid.<br />
Noten<br />
1— G.W.B.Borrie, ‘De gemeentepolitiek <strong>van</strong> <strong>de</strong> s d a p ’, in: So<br />
cialisme en <strong>de</strong>mocratie38 (1981), p.366-372; p.372.<br />
2—G.W.B.Borrie, F.M. Wibaut, mens en magistraat. Ontstaan<br />
en ontwikkeling <strong>de</strong>r socialistische gemeentepolitiek. Amsterdam/Assen<br />
1968; T.Jansen/J. Rogier, Kunstbeleid in Amsterdam<br />
52
1920-1940. Dr.E. Boekman en <strong>de</strong> socialistische gemeentepolitiek. Nijmegen<br />
1983; P.<strong>de</strong> Rooy, Werklozenzorg en werkloosheidsbestrijding<br />
1917-1940. Lan<strong>de</strong>lijk en Amsterdams beleid. Amsterdam 1979;<br />
Chr. A. <strong>de</strong> Ruyter-<strong>de</strong> Zeeuw, De eerste ro<strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> Rotterdam.<br />
Rotterdam 1987.<br />
3—Borrie, ‘De gemeentepolitiek’, p.367.<br />
4—P. F. Maas, Sociaal-<strong>de</strong>mocratische gemeentepolitiek in katholiek<br />
Nijmegen 1894-1927. Nijmegen 1974, p. 83,48.<br />
5—J. Frieswijk, ‘De Gorredijkse socialisten en <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsbeweging<br />
in <strong>de</strong> Friese Zuidoosthoek in <strong>de</strong> negentien<strong>de</strong> eeuw’,<br />
in: Jaarboek voor <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> socialisme en arbei<strong>de</strong>rsbeweging<br />
in Ne<strong>de</strong>rland 1976, p. 92-139; p. 132 e.v. In <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> gemeente was<br />
in 1891 <strong>de</strong> timmerman Willem Vrijburg <strong>de</strong> eerste socialistische<br />
wethou<strong>de</strong>r <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rland gewor<strong>de</strong>n.<br />
6—Arbei<strong>de</strong>rs<strong>jaarboek</strong>je 1899, p. 77,76.<br />
7—W.H. Vliegen, Sociaal-<strong>de</strong>mokratische gemeentepolitiek. Am <br />
sterdam z.j.,p. 31.<br />
8—G.W.B. Borrie, Pieter Lo<strong>de</strong>wijk Tak (1848-1907), journalist<br />
en politicus. Assen 1973, p.23 (titel <strong>van</strong> hoofdstuk 11).<br />
9—Aldus W. Drees, in Borrie, Tak, p .v ii- v m (Woord<br />
vooraf).<br />
10— Arbei<strong>de</strong>rs<strong>jaarboek</strong>je 1899, p. 77.<br />
11—Tekst <strong>van</strong> <strong>het</strong> program in: Borrie, Wibaut, p.309-310.<br />
Borries werk, waaraan ik uiteraard veel gegevens heb kunnen<br />
ontlenen, bevat eveneens <strong>de</strong> integrale teksten <strong>van</strong> <strong>de</strong> nog te<br />
bespreken gemeenteprogramma’s <strong>van</strong> 1919 en 1927 en <strong>de</strong> resolutie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Socialistische Internationale (1900).<br />
12—Maas, p.1-16.<br />
13—Borrie, Wibaut, p. 84 (cursivering J.P).<br />
14—Aldus W.H. Vliegen; Verslag 23ste congres sd ap (1919),<br />
p.9.<br />
15—J.F. Ankersmit, in: Ge<strong>de</strong>nkboek t.g.v. <strong>het</strong> 2yjarig bestaan<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> s d a p . Amsterdam 1919, p.50.<br />
16— Verslag23stecongres sd ap (1919)^.17.<br />
i j — Verslag31stecongres sd ap (1927)^.50.<br />
53
i8—De door mij gecursiveer<strong>de</strong> woor<strong>de</strong>n zijn in 1927 inge<br />
last.<br />
19 — Verslag31stecongres sd ap (1927)^.49.<br />
20—J.F. A(nkersmit), ‘Wat onze Raadsle<strong>de</strong>n <strong>de</strong><strong>de</strong>n’, in: Arbei-<br />
<strong>de</strong>rs<strong>jaarboek</strong>je 1912, p. 63-65; p. 64.<br />
21—I<strong>de</strong>m, p. 63.<br />
22—Borrie, Tak, p. 114\Arbei<strong>de</strong>rs<strong>jaarboek</strong>je 1899> P- 71-<br />
23—Chr.A. De Ruyter-<strong>de</strong> Zeeuw, Hendrik Spiekman, <strong>de</strong><br />
grondvester <strong>van</strong> <strong>de</strong> Rotterdamse sociaal-<strong>de</strong>mocratie. Rotterdam/Den<br />
Haag 1971, p. 65 e. v., 74.<br />
24 —Arbei<strong>de</strong>rs<strong>jaarboek</strong>je 1912, p.64; Arbei<strong>de</strong>rs<strong>jaarboek</strong>je 1914,<br />
p.63.<br />
25—Borrie, Wibaut,p. gjc.v.<br />
26—J.J.’t Hoen, ‘Klaas ter Laan, <strong>de</strong> eerste socialistische bur<br />
gemeester in Ne<strong>de</strong>rland’, in: Spiegel Historiael 8 (1973), p.295-<br />
302.<br />
27 —Socialisme en <strong>de</strong>mocratie 16 (1959), p.376-377 (cursivering<br />
J.P0-<br />
28—Aldus zijn zoon F. Wibaut, in: Socialisme en <strong>de</strong>mocratie 16<br />
(1959), P-364-<br />
29— Verslag 23ste congres sd ap (1919), p.33: ‘Motie inzake <strong>het</strong><br />
aanvaar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> wethou<strong>de</strong>rszetels’.<br />
30 —I<strong>de</strong>m, p.27-28.<br />
31—W.H. Vliegen, Die onze kracht ontwaken <strong>de</strong>ed, 111. Am <br />
sterdam 1938, p. 513.<br />
32—Vliegen benadrukte dat zelf op <strong>het</strong> volgen<strong>de</strong> partijcongres:<br />
Verslag24ste congres sd a p (1920), p. 6. Het blijkt bovendien<br />
uit <strong>de</strong> bewaard gebleven correspon<strong>de</strong>nties tussen <strong>het</strong> partijbestuur<br />
en een reeks af<strong>de</strong>lingen, waarop <strong>het</strong> volgen<strong>de</strong> voor een<br />
groot <strong>de</strong>el is gebaseerd: Archief sdap, nrs.2335 e.v.<br />
33—Arch. sdap, nr.2345 (’s-Hertogenbosch),brief dd. 19-8-<br />
1919.<br />
34—Arch. sdap, nrs.2340 (Breda) en 2346 (Maastricht);<br />
J. Perry, Roomsche kinine tegen roo<strong>de</strong> koorts. Arbei<strong>de</strong>rsbeweging en<br />
katholieke kerk in Maastricht 1880-1920. Amsterdam 1983, p. 258-<br />
261.<br />
54
35— Het Volk 28-6-1919, tekst motie af<strong>de</strong>ling Amsterdam<br />
XVII.<br />
36—Aangehaald door Borrie, Wibaut, p. 136-137.<br />
37— Verslag23stecongres sd ap (i92i),p.io.<br />
38— Verslag 30ste congres sd ap (1926), beschrijvingsbrief<br />
p.47,nr.m.<br />
39— Verslag 27ste congres sd ap (1923), p.27: ‘Resolutie inzake<br />
<strong>het</strong> aanvaar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> wethou<strong>de</strong>rszetels’.<br />
40—Arch. sdap, nr.2335 (Aalsmeer),brief dd.19-7-1923.<br />
41—Aldus Wibaut: Verslag27ste congres sd ap (1923)^.23.<br />
42—Arch. sdap, nrs.2340 (Brunssum; brief dd. 18-8-1927),<br />
2347 (Nijmegen; brief dd. 21-7-1927) en 2350 (Tilburg).<br />
43—Arch. sdap, nr.2347 (Nijmegen), brief dd. 8-8-1931.<br />
44—Cijfers betreffen<strong>de</strong> <strong>de</strong> aantallen SDAP-raadsle<strong>de</strong>n en<br />
-wethou<strong>de</strong>rs heb ik ontleend aan: Arbei<strong>de</strong>rs<strong>jaarboek</strong>jes; Jaarver<br />
slagen sdap; Jaarverslagen Vereen, v. soc.<strong>de</strong>m.raadsle<strong>de</strong>n; De<br />
Gemeente; Borrie, Wibaut.<br />
45—Zie noot 4.<br />
46—De Ruyter-<strong>de</strong> Zeeuw, De eerste ro<strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs, p. 81-82,<br />
88; Borrie, Wibaut, p.146; J. Jansen <strong>van</strong> Galen/H. Vuijsje, 100<br />
jaar Drees, wethou<strong>de</strong>r <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rland. Houten 1986, p. 7.<br />
47—Aldus Schaper: Verslag2Qstecongres sd ap (1925)^.22.<br />
48—Aangehaald door Borrie, ‘De gemeentepolitiek <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
SDAP’,p.367.<br />
49— Verslag25stecongres sd ap (1921), p.11.<br />
50— G. Arons, ‘Collectivering <strong>van</strong> huishou<strong>de</strong>lijke arbeid’,<br />
in: Socialisties-Feministiese Teksten 6 (1981), p. 111-136; p. 127.<br />
51—W.H. Meijer, Terugblik. Herinneringen <strong>van</strong> een sociaal<br />
<strong>de</strong>mocraat (verzorgd en geannoteerd door M. Campfens). Am <br />
sterdam 1981, p.249. ‘Hier’ slaat op <strong>de</strong> gemeente Hilversum,<br />
waar Meijer <strong>van</strong> 1923 tot 1941 raadslid was.<br />
52—Titel <strong>van</strong> een artikel <strong>van</strong> J. in ’t Veld, burgemeester <strong>van</strong><br />
Zaandam, in: Socialisme en <strong>de</strong>mocratie 1 (1939), p. 176-181, 229-<br />
236.<br />
53—C.H . Wiedijk, Koos Vorrink, Gezindheid ★ veralgemening<br />
55
★ integratie. Een biografische studie (1891-1940). Groningen 1986,<br />
p.306 (citaat april 1940), 408.<br />
54—H.F. Cohen, in: P.W. Klein/G.J. Borger (red.), De jaren<br />
<strong>de</strong>rtig. Aspecten <strong>van</strong> crisis en werkloosheid. Amsterdam 1979, p.249.<br />
55—H. F. Cohen, Om <strong>de</strong> vernieuwing <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme. De poli<br />
tieke oriëntatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse sociaal-<strong>de</strong>mocratie 1919-1930.<br />
Lei<strong>de</strong>n 1974, p.230.<br />
56—Aldus <strong>het</strong> Amsterdamse gemeenteraadslid Ben Sajet,<br />
in: Een leven lang Ben Sajet. Baarn 1977, p. 100.<br />
57—J. Frieswijk, ‘Socialistische gemeentepolitiek en werklozenactie<br />
in Opsterland anno 1925’, in: J. Frieswijk/Y. Kui-<br />
per/J. Rijpkema (red.), Friesland en <strong>het</strong> interbellum. Leeuwar<strong>de</strong>n<br />
1983, p.75-91; A. Idzerda e.a., ‘De SDAP-gemeentepolitiek in<br />
Aengwir<strong>de</strong>n 1919-1930’ (scriptie, onuitgegeven).<br />
58—W. Drees, ‘Albarda als gemeentebestuur<strong>de</strong>r’, in: IrJ.W.<br />
Albarda. Een kwart eeuw parlementaire werkzaamheid in dienst <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> bevrijding <strong>de</strong>r Ne<strong>de</strong>rlandse arbei<strong>de</strong>rsklasse. Amsterdam 1938,<br />
p. 21-24.<br />
$9—M .v. Gastel, ‘De SDAP-gemeentepolitiek in Nijmegen<br />
<strong>van</strong> 1927 tot 1936’ (scriptie, onuitgegeven, 1975), p. 127-128;<br />
A.L.Kort, ‘De Vlissingse sociaal-<strong>de</strong>mocratie en <strong>de</strong> werkloosheid<br />
in <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig’, in: Archief Me<strong>de</strong><strong>de</strong>lingen <strong>van</strong> <strong>het</strong> Kon.<br />
Zeeuwsch Genootschap <strong>de</strong>r Wetenschappen 1986, p. 109-143; E.N ij-<br />
hof/R Schrage/M. Sturkenboom, De geesel <strong>van</strong> onzen tijd. Een<br />
on<strong>de</strong>rzoek naar werklozenbeleid en werkloosheidsbeleving in <strong>de</strong> jaren<br />
<strong>de</strong>rtig te Utrecht. Lei<strong>de</strong>n 1983.<br />
60—A. <strong>de</strong> Regt, Arbei<strong>de</strong>rsgezinnen en beschavingsarbeid. Ont<br />
wikkelingen in Ne<strong>de</strong>rland 1870-1940; een historisch-sociologische stu<br />
die. Meppel/Amsterdam 1984, p.212-218.<br />
61—G. Harmsen, Hamer of aambeeld? Een en an<strong>de</strong>r uit <strong>de</strong> ge<br />
schie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> Amsterdamse arbei<strong>de</strong>rsbeweging t.g.v. <strong>het</strong> 90-jarig<br />
bestaan <strong>van</strong> <strong>de</strong> Industriebond n v v afd. Amsterdam. Amsterdam<br />
1979, p. 46.<br />
62—L.W.G. Scholten e.a., De confessionelen. Utrecht 1968,<br />
p.41.<br />
56
63—P. F. Maas, Sociaal<strong>de</strong>mocratische gemeentepolitiek 1894-1929.<br />
’s-Gravenhage 1985, p. 8. (Herdruk <strong>van</strong> een <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>het</strong> in noot<br />
4 genoem<strong>de</strong> werk.)<br />
64—Jansen/Rogier, p.26-35.<br />
65— Vgl. Verslag29stecongres sd ap (1925)^.14-15.<br />
66—Arch. sdap, nr.229, notulen partijraad. Data <strong>van</strong> <strong>de</strong> zes<br />
bijeenkomsten: 1-3-1931,1-11-1931,14-2-1932,11-6-1932,9-10-<br />
1932,5-11-1932.<br />
67—De Rooy, p. 74,76.<br />
68— sdap, Verslag over <strong>het</strong>jaar 1931, p. 105-106.<br />
69—De Ruyter-<strong>de</strong> Zeeuw, De eerste ro<strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs, p. 125.<br />
70—Arch. sdap, nr.229, notulen partijraad 14-2-1932. Tekst<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> circulaire: sdap, Verslagover <strong>het</strong> jaar 1932, p.57-60.<br />
71— Verslag37ste congres sd ap (1932), p. 16. Repliek Wou<strong>de</strong>n-<br />
berg: p. 47-48.<br />
72—I<strong>de</strong>m, beschrijvingsbrief, voorstellen 16,252,253,254.<br />
73—De Gemeente 19-5-1932 (verslag alg. vergad. veren, v.soc.<br />
<strong>de</strong>m. raadsle<strong>de</strong>n).<br />
74— De Rooy, p. 77-78.<br />
75—Arch. sdap, nr.229, notulen partijraad 11-6-1932.<br />
76—I<strong>de</strong>m, i<strong>de</strong>m, 9-10-1932.<br />
77— I<strong>de</strong>m, i<strong>de</strong>m, 5-11-1932.<br />
78—J.C.H.Blom , De muiterij op <strong>de</strong> Zeven Provinciën. Bussum<br />
1975, p. 130.<br />
79—Han<strong>de</strong>lingen gemeenteraad ’s-Gravenhage 15-12-1933,<br />
p.H58e.v.<br />
80— De Gemeente 14-12-1933. Tekst circulaire: sdap, Verslag<br />
over <strong>het</strong> jaar 1933, p. 51-53.<br />
Si—De Gemeente 8-8-1935 (oproep <strong>van</strong> Drees in een re<strong>de</strong><br />
voering dd.21-7-1935).<br />
82—Wiedijk, p.246; vgl. E.Polak, ‘Het geval-Jansonius’, in:<br />
De Gemeente 8-2-1934.<br />
83—De Gemeente 13-12-1934; i<strong>de</strong>m, 25-7-1935.<br />
84—Aldus Drees in zijn re<strong>de</strong>voering dd.21-7-1935; De Ge-<br />
meente 25-7-1935.<br />
57
85—Tekst circulaire ‘De samenstelling <strong>van</strong> raads- en staten-<br />
fracties’ in: sdap, Verslag over <strong>het</strong> jaar 1934, p.41-44.<br />
86—Aldus Ed.Polak in De Gemeente 5-9-1935.<br />
87—De Gemeente 8-8-1935.<br />
SS—De Gemeente 25-7-1935. Vgl. tekst circulaire aan <strong>de</strong><br />
raadsfracties in: sdap, Verslag over <strong>het</strong> jaar 1935,p. 62-64.<br />
89—T. Wagemakers, ‘Tilburgse pers en textielstaking <strong>van</strong><br />
1935’, in: De Lin<strong>de</strong>boom 1979-1980, p.211-242; p.213 e.v. Arch.<br />
SDAP-Maastricht, correspon<strong>de</strong>ntie M .H.Ubachs 1935.<br />
90— Wiedijk, p. 240.<br />
91—Arch. sdap, nr.231, notulen partijraad 18-2-1939.<br />
92—De Gemeente 15-7-1939,1-8-1939.<br />
93—De Gemeente 15-9-1939.<br />
94 —De Gemeente 15-8-1939.<br />
95—Het Volk 15-8-1939, aangehaald door De Rooy, p.208.<br />
96—Polak: De Gemeente 23-8-1934; Drees: Socialisme en <strong>de</strong><br />
mocratie 16 (1959), p.352; v. Tilburg: Rotterdams Jaarboekje 1963,<br />
p.181.<br />
97—Respectievelijk H.H. <strong>van</strong> Kol en J.H. Schaper, aangehaald<br />
door: W.H. Vliegen, De dageraad <strong>de</strong>r volksbevrijding, 11.<br />
Amsterdam 1905, p.349,352.<br />
58
PIETER NIEUWENHUIJSEN<br />
Het on<strong>de</strong>rschatte project <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA. Veertig jaar gemeentepolitiek<br />
i Planners en bouwers<br />
Een toegetakeld volk. Zo typeert dr.L.<strong>de</strong> Jong in <strong>de</strong>el iob <strong>van</strong><br />
Het Koninkrijk <strong>de</strong>r Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Wereldoorlog <strong>de</strong> toe<br />
stand bij <strong>de</strong> bevrijding in 1945. Acht procent <strong>van</strong> <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>m<br />
stond on<strong>de</strong>r water. Meer dan een half miljoen Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs<br />
had<strong>de</strong>n hun woning verloren. Wegen en bruggen waren ver<br />
woest, transportmid<strong>de</strong>len verdwenen. Eén vijf<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolking<br />
was ontheemd o f an<strong>de</strong>rszins afwezig. Van 380.000<br />
personen had men al bijna een jaar niets meer vernomen. Wie<br />
in die situatie een gemeente mocht besturen kon moeilijk<br />
wor<strong>de</strong>n benijd. Behalve aan allerlei materiële zaken ontbrak<br />
<strong>het</strong> ook aan een <strong>de</strong>mocratische infrastructuur. De gemeentera<strong>de</strong>n<br />
die in 1939 waren gekozen, waren in september 1941<br />
door <strong>de</strong> bezetter ontbon<strong>de</strong>n. Op basis <strong>van</strong> <strong>het</strong> door <strong>de</strong> Duitsers<br />
geïntroduceer<strong>de</strong> ‘Führerprinzip’ was <strong>van</strong>af dat moment<br />
<strong>het</strong> lokaal bestuur in han<strong>de</strong>n gelegd <strong>van</strong> <strong>de</strong> burgemeesters; <strong>de</strong><br />
wethou<strong>de</strong>rs kon<strong>de</strong>n eventueel aanblijven als ‘burgemeesters-<br />
assistent’.<br />
Terwijl <strong>de</strong> zuiveringsra<strong>de</strong>n zich ontferm<strong>de</strong>n over die burgemeesters<br />
in bezettingstijd die al te lang waren blijven zitten<br />
— <strong>de</strong> sd ap on<strong>de</strong>rwierp op haar beurt door <strong>de</strong> instelling <strong>van</strong><br />
een Ereraad <strong>de</strong> houding <strong>van</strong> <strong>de</strong> eigen gemeente- en provin-<br />
cie-bestuur<strong>de</strong>rs aan een kritisch oor<strong>de</strong>el — moest <strong>het</strong> bestuurlijke<br />
leven zo snel mogelijk zijn loop zien te hernemen.<br />
Reactivering <strong>van</strong> <strong>de</strong> laatst gekozen gemeentera<strong>de</strong>n was onmogelijk<br />
gemaakt door besluiten <strong>van</strong> <strong>de</strong> regering in Lon<strong>de</strong>n.<br />
In <strong>de</strong> meeste gemeenten werd zo goed en zo kwaad als <strong>het</strong><br />
59
ging in <strong>het</strong> machtsvacuüm voorzien door <strong>de</strong> benoeming <strong>van</strong><br />
noodgemeentera<strong>de</strong>n. Dit geschied<strong>de</strong> door een door <strong>de</strong> burgemeester<br />
aangewezen kiescollege, dat geacht was <strong>de</strong> raadsle<strong>de</strong>n<br />
te kiezen uit hen die <strong>het</strong> vertrouwen <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolking tij<strong>de</strong>ns<br />
<strong>de</strong> bezetting had<strong>de</strong>n ‘behou<strong>de</strong>n o f verkregen’; <strong>de</strong> ‘voornaamste<br />
geestelijke en maatschappelijke stromingen in <strong>de</strong> gemeente’<br />
dien<strong>de</strong>n naar evenredigheid vertegenwoordigd te zijn.1<br />
Met <strong>de</strong> eerste naoorlogse gemeenteraadsverkiezingen op<br />
26 juli 1946 neemt <strong>de</strong> gemeentepolitiek <strong>van</strong> <strong>de</strong> Partij <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Arbeid een aan<strong>van</strong>g. De vraag rijst hoe een geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong><br />
die gemeentepolitiek, die een perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> 42 jaar bestrijkt en<br />
zich pluriform, want ge<strong>de</strong>centraliseerd in vele hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n ge<br />
meenten voltrok, in een ‘essayistische’ bijdrage kan wor<strong>de</strong>n<br />
beschreven en geanalyseerd. Slechts een beperkt <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
werkelijkheid kan wor<strong>de</strong>n behan<strong>de</strong>ld. Gekozen is daarbij<br />
voor <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> opeenvolgen<strong>de</strong> generaties socialistische bestuur<strong>de</strong>rs<br />
als planners en vormgevers aan een toekomstbeeld als<br />
meest centrale invalshoek.<br />
Een keuze, die overigens niet moeilijk viel. Juist in hun rol<br />
als planners en bouwers hebben <strong>de</strong> socialistische gemeentebestuur<strong>de</strong>rs<br />
in <strong>de</strong> naoorlogse perio<strong>de</strong> steeds een opmerkelijke<br />
plaats ingenomen. In feite werd daarmee teruggegrepen op<br />
vooroorlogse planconcepties als <strong>het</strong> Plan <strong>van</strong> <strong>de</strong> Arbeid en <strong>de</strong><br />
vele ruimtelijke ontwikkelingsplannen, die in <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig<br />
alom wer<strong>de</strong>n ontwikkeld, met <strong>het</strong> Amsterdamse Algemeen<br />
Uitbreidingsplan als absoluut hoogtepunt. Hoewel dit ste<strong>de</strong>lijk<br />
planisme na <strong>de</strong> oorlog min o f meer gemeengoed wordt,<br />
zijn <strong>het</strong> toch vooral <strong>de</strong> socialistische bestuur<strong>de</strong>rs die er hun<br />
stempel op drukken en <strong>de</strong> leiding hebben bij <strong>het</strong> ontwikkelen<br />
<strong>van</strong> nieuwe concepties.<br />
De keuze brengt nog een inperking <strong>van</strong> <strong>het</strong> thema met zich<br />
mee: <strong>het</strong> zal vooral <strong>het</strong> verhaal zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>n.<br />
In <strong>de</strong> beschrijven<strong>de</strong> analyse zijn vier generaties bestuur<strong>de</strong>rs<br />
on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n, die elk een tijdperk vertegenwoordigen. Z o ’n<br />
60
in<strong>de</strong>ling heeft altijd iets willekeurigs, maar door <strong>de</strong> beschrijving<br />
<strong>van</strong> een drietal dui<strong>de</strong>lijk waarneembare trendbreuken is<br />
getracht <strong>de</strong>ze opzet aannemelijk te maken.<br />
Naast <strong>het</strong> ‘terugvolgen <strong>van</strong> <strong>het</strong> planningsspoor’ zal bij elke<br />
te behan<strong>de</strong>len perio<strong>de</strong> ook aandacht wor<strong>de</strong>n besteed aan vragen<br />
als: wat waren <strong>de</strong> dominante problemen en <strong>de</strong> belangrijkste<br />
inspiratiebronnen, en: hoe ontwikkel<strong>de</strong> zich <strong>het</strong> lokaal-<br />
politieke systeem? Aansluitend zal een balans wor<strong>de</strong>n opgemaakt.<br />
11 De jaren veertig: <strong>de</strong> we<strong>de</strong>ropbouwers<br />
Herstel en vernieuwing<br />
De bestuur<strong>de</strong>rs die in 1946 aantra<strong>de</strong>n had<strong>de</strong>n op <strong>het</strong> eerste gezicht<br />
wel wat an<strong>de</strong>rs aan <strong>het</strong> hoofd dan ver weg gelegen toekomstbeel<strong>de</strong>n.<br />
Herstel <strong>van</strong> <strong>de</strong> oorlogsscha<strong>de</strong> vroeg alle aandacht<br />
en in <strong>het</strong> hele land ontbrak <strong>het</strong> aan alles, niet in <strong>de</strong> laatste<br />
plaats aan voldoen<strong>de</strong> woningen.<br />
Zaken die in <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig centraal had<strong>de</strong>n gestaan in <strong>de</strong><br />
sociaal-<strong>de</strong>mocratische gemeentepolitiek, bleven nu voorlopig<br />
op <strong>de</strong> achtergrond. Was toen <strong>de</strong> bestrijding <strong>van</strong> <strong>de</strong> werkloosheid<br />
een hoofdpunt <strong>van</strong> beleid, nu was dit allerminst<br />
urgent. En ook dat an<strong>de</strong>re ‘i<strong>de</strong>ntiteitspunt’, <strong>het</strong> ste<strong>de</strong>bouw-<br />
kundig beleid, bleef noodgedwongen <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rgeschikte betekenis.<br />
Tóén <strong>het</strong> planmatig vorm geven aan <strong>de</strong> toekomst, nu<br />
<strong>het</strong> haastig weg werken <strong>van</strong> tekorten. Toen <strong>het</strong> functioneel<br />
i<strong>de</strong>aal <strong>van</strong> <strong>het</strong> ciam : <strong>de</strong> schone en doelmatige stad, als antwoord<br />
op <strong>de</strong> ‘onbewoonbaarheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> kapitalisme’, nu <strong>het</strong><br />
bun<strong>de</strong>len <strong>van</strong> alle krachten voor <strong>het</strong> hier en nu. Toen bestuur<strong>de</strong>rs,<br />
die een lei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> rol speel<strong>de</strong>n bij <strong>het</strong> ontwikkelen <strong>van</strong><br />
toekomstconcepties, nu regelaars die or<strong>de</strong> op zaken had<strong>de</strong>n te<br />
stellen.<br />
De Partij <strong>van</strong> <strong>de</strong> Arbeid ging <strong>de</strong> gemeenteraadsverkiezin<br />
gen <strong>van</strong> 1946 in met <strong>het</strong> Urgentieprogram ‘De grote inzet’.<br />
Het was sober als <strong>de</strong> tij<strong>de</strong>n en besloeg drie velletjes. Evenals in<br />
61
<strong>het</strong> lan<strong>de</strong>lijke programma <strong>van</strong> dat jaar is ook hier ‘herstel en<br />
vernieuwing’ <strong>de</strong> centrale leus. Begrippen, zo leert <strong>de</strong> Toelichting,<br />
die in eikaars verleng<strong>de</strong> moeten wor<strong>de</strong>n gezien. In <strong>het</strong><br />
herstel zal tevens <strong>de</strong> wil tot vernieuwing tot uitdrukking<br />
moeten komen. ‘Niemand <strong>de</strong>nkt eraan onze verwoeste ste<strong>de</strong>n<br />
in hun ou<strong>de</strong> gedaante weer te gaan opbouwen. Ruim en fris,<br />
gezond en schoon willen wij hen zien herrijzen; <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> slop<br />
pen en stegen wenst niemand terug.’<br />
Het vooroorlogs functioneel i<strong>de</strong>alisme herkent men ook in<br />
<strong>de</strong> paragraaf over volkshuisvesting en ste<strong>de</strong>bouw. Zeker, <strong>de</strong><br />
eisen voor <strong>de</strong> woningen kon<strong>de</strong>n <strong>de</strong> eerstkomen<strong>de</strong> jaren niet<br />
te hoog wor<strong>de</strong>n gesteld; bovendien had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> gemeenten<br />
zich te voegen naar een nationaal bouwprogramma. Maar<br />
<strong>de</strong> ruimtelijke kwaliteit mocht niet uit <strong>het</strong> oog wor<strong>de</strong>n verloren.<br />
De (tij<strong>de</strong>lijke) soberheid mocht daarom niet <strong>van</strong> toepassing<br />
zijn op <strong>de</strong> we<strong>de</strong>ropbouw- en uitbreidingsplannen.<br />
Deze bepalen immers ‘<strong>het</strong> uiterlijk aanzien <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeente<br />
voor eeuwen en wij zou<strong>de</strong>n schromelijk tekortschieten in<br />
onze verplichtingen tegenover <strong>het</strong> nageslacht wanneer wij<br />
hier niet <strong>het</strong> beste gaven wat in <strong>het</strong> bereik <strong>de</strong>r mogelijkhe<strong>de</strong>n<br />
ligt’.<br />
Herinnerd wordt nog eens aan <strong>de</strong> ‘triomfen’ op <strong>het</strong> gebied<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> volkshuisvesting, die in vorige <strong>de</strong>cennia mochten wor<strong>de</strong>n<br />
gevierd. ‘De gemeentebestuur<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> thans hebben een<br />
eer op te hou<strong>de</strong>n tegenover hun voorgangers. Zij waren <strong>de</strong><br />
pioniers, wij hebben voort te bouwen in hun geest: steeds<br />
ruimer en doelmatiger woningen, steeds beter doordachte<br />
uitbreidingsplannen.’<br />
Was <strong>de</strong> politieke wil dus volop aanwezig om vast te hou<strong>de</strong>n<br />
aan vooroorlogse verworvenhe<strong>de</strong>n, voorlopig zou<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
mid<strong>de</strong>len hiervoor ontbreken. De financiële positie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
gemeenten was in 1946-1947 allerbelabberdst. En een bijkomen<strong>de</strong><br />
handicap vorm<strong>de</strong> <strong>de</strong> wel zeer geringe speelruimte; we<strong>de</strong>ropbouw<br />
en volkshuisvesting wer<strong>de</strong>n nauwgezet door <strong>de</strong><br />
centrale overheid geregisseerd. Over dit Haagse centralisme<br />
62
vallen wel regelmatig klaagzangen te vernemen, bij voorbeeld<br />
in <strong>de</strong> kolommen <strong>van</strong> <strong>het</strong> PvdA-bestuur<strong>de</strong>rsblad De Gemeente,<br />
maar <strong>de</strong> toonzetting is nu heel wat gematig<strong>de</strong>r dan voorheen.<br />
Met prominente partijgenoten in <strong>het</strong> kabinet was er iets wezenlijks<br />
veran<strong>de</strong>rd voor <strong>de</strong> socialistische gemeentebestuur<strong>de</strong>rs.<br />
De noodkreten von<strong>de</strong>n nu in elk geval een partij genootschappelijk<br />
oor. De Noodvoorziening, die PvdA-minister <strong>van</strong><br />
Financiën P. Lieftinck in 1947 trof, waardoor <strong>de</strong> gemeenten<br />
enig financieel uitzicht werd gebo<strong>de</strong>n, werd dan ook dankbaar<br />
verwelkomd als een illustratie <strong>van</strong> <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong> verhoudingen.<br />
Gezindheidssocialisme<br />
Bestuurlijke en financiële onmacht en <strong>de</strong> verschuiving <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
politieke aandacht naar ‘onze’ ministers in <strong>het</strong> kabinet had<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> socialistische gemeentepolitiek enigszins <strong>de</strong> glans ontnomen,<br />
waarmee zij in vooroorlogse <strong>de</strong>cennia was omringd.<br />
Wethou<strong>de</strong>rs met lan<strong>de</strong>lijke uitstraling o f bekendheid als Wi-<br />
baut, De Miranda, Drees o f Boekman dien<strong>de</strong>n zich evenmin<br />
aan in <strong>de</strong> eerste naoorlogse perio<strong>de</strong>. Maar <strong>de</strong> gemeentebestuur<strong>de</strong>rs<br />
had<strong>de</strong>n nog meer re<strong>de</strong>nen om zich naar <strong>het</strong> twee<strong>de</strong><br />
plan verwezen te voelen. In <strong>het</strong> lan<strong>de</strong>lijke verkiezingsprogramma<br />
<strong>van</strong> 1946 sprak <strong>de</strong> PvdA zich weliswaar uit voor ‘bevor<strong>de</strong>ring<br />
<strong>de</strong>r zelfwerkzaamheid in gewesten en gemeenten’,<br />
maar pleitte in één a<strong>de</strong>m voor overdracht <strong>van</strong> bevoegdhe<strong>de</strong>n<br />
naar ‘nieuwe organen voor <strong>het</strong> beroeps- en bedrijfsleven’ on<strong>de</strong>r<br />
leiding <strong>van</strong> overheid, on<strong>de</strong>rnemers en arbei<strong>de</strong>rs gezamenlijk.<br />
In kringen <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA-gemeentebestuur<strong>de</strong>rs wordt<br />
begrijpelijkerwijs met enig misprijzen gesproken over <strong>de</strong>ze<br />
verschuiving <strong>van</strong> territoriale naar functionele <strong>de</strong>centralisatie,<br />
al leken zij zich wel bij <strong>de</strong>ze ontwikkeling neer te<br />
leggen.2<br />
Maar <strong>de</strong> verduistering <strong>van</strong> <strong>het</strong> traditionele perspectief zou<br />
niet tot berusting o f passiviteit lei<strong>de</strong>n. De maatschappelijke<br />
ontwikkeling analyserend komen <strong>de</strong> opstellers <strong>van</strong> <strong>het</strong> ge<br />
63
meentelijk programma <strong>van</strong> 1946 tot <strong>de</strong> formulering <strong>van</strong> een<br />
nieuwe hoofdtaak voor <strong>de</strong> gemeenten, namelijk <strong>het</strong> aankweken<br />
<strong>van</strong> ‘een socialistische gezindheid, zich uiten<strong>de</strong> in <strong>het</strong><br />
overwinnen <strong>van</strong> een op eigen belang gericht streven door gemeenschapszin’.<br />
Want ‘<strong>de</strong> nieuwe maatschappij die ons voor<br />
ogen staat heeft niet alleen tot voorwaar<strong>de</strong> een wijziging in <strong>de</strong><br />
economische en sociale verhoudingen, maar daarnaast ook<br />
een grondige veran<strong>de</strong>ring in <strong>de</strong> geesten <strong>de</strong>r mensen. Een socialistische<br />
maatschappij kan slechts gedragen wor<strong>de</strong>n door<br />
gemeenschapszin.’3<br />
Z o kreeg <strong>het</strong> gezindheidssocialisme met zijn nadruk op <strong>de</strong><br />
‘nieuwe mens’, dat in <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig<br />
<strong>de</strong> sdap steeds meer ging beheersen, een prominente plaats<br />
in <strong>het</strong> eerste naoorlogse gemeenteprogramma. D it is opmer<br />
kelijk, omdat Vorrinks gezindheidsi<strong>de</strong>ologie nooit veel weer<br />
klank had gevon<strong>de</strong>n bij <strong>de</strong> gemeentebestuur<strong>de</strong>rs, niet vrij als<br />
<strong>de</strong>ze nu eenmaal zijn <strong>van</strong> een dosis ‘cynisch pragmatisme’.<br />
Vanwaar die sterke belangstelling kort na <strong>de</strong> oorlog? O n ge<br />
twijfeld speel<strong>de</strong> <strong>het</strong> personalisme (Banning), dat sterke in<br />
vloed had in <strong>de</strong> zo juist opgerichte PvdA, hier een rol. Maar<br />
er lag ook een authentieke, communalistische re<strong>de</strong>nering aan<br />
ten grondslag, welke niet los kan wor<strong>de</strong>n gezien <strong>van</strong> <strong>het</strong> cul<br />
tuurpessimisme waarmee <strong>de</strong> generatie <strong>van</strong> toen uit <strong>de</strong> jaren<br />
<strong>van</strong> crisis, oorlog en bezetting was gekomen.<br />
‘Massavorming’ als politiek en sociaal verschijnsel was<br />
voor haar een centraal probleem, waaraan menige toespraak<br />
en menig artikel in De Gemeente zou wor<strong>de</strong>n gewijd. J. in ’t<br />
Veld, redactielid en burgemeester <strong>van</strong> Zaandam, formuleer<strong>de</strong><br />
<strong>het</strong> probleem aldus: ‘Hoe zal men een nieuwe en sterke <strong>de</strong>mocratie<br />
opbouwen en handhaven binnen een samenleving,<br />
waarin allerlei krachten werkzaam zijn, die <strong>de</strong> strekking heb<br />
ben om <strong>het</strong> individu in <strong>de</strong> massa verloren te laten gaan en <strong>de</strong><br />
specialistische <strong>de</strong>skundigheid met dictatoriale bevoegdheid te<br />
bekle<strong>de</strong>n?’4 Volgens In ’t Veld ging <strong>het</strong> hierbij om niets min<strong>de</strong>r<br />
dan om een strijd tegen <strong>de</strong> geestelijke krachten die fascis<br />
64
me en nationaal-socialisme had<strong>de</strong>n voortgebracht. Weliswaar<br />
waren <strong>de</strong>ze overwonnen maar nog niet <strong>de</strong>finitief teruggedreven.<br />
Voor <strong>de</strong>ze opgave geplaatst zag men vooral voor <strong>de</strong> gemeenten<br />
een rol weggelegd — na <strong>het</strong> gezin — als ‘centra <strong>van</strong><br />
weerstand’ en als ‘geestelijke krachtcentra’ voor maatschappelijke<br />
binding en gemeenschapsgevoel. In ’t Veld, die een persoonlijk<br />
stempel zette op <strong>het</strong> gemeenteprogramma <strong>van</strong> 1946,<br />
meen<strong>de</strong> dat <strong>het</strong> beleid op alle terreinen aan <strong>de</strong>ze bijzon<strong>de</strong>re<br />
gemeentelijke taak dienstbaar moest wor<strong>de</strong>n gemaakt; niet<br />
alleen on<strong>de</strong>rwijs, jeugdzorg en cultureel werk, maar ook<br />
volksgezondheid, volkshuisvesting en ste<strong>de</strong>bouw.<br />
Met haar eerste naoorlogse programma zocht <strong>de</strong> PvdA al<br />
dus aansluiting bij <strong>het</strong> door G.A. <strong>van</strong> Poelje geïntroduceer<strong>de</strong><br />
begrip ‘cultuurgemeente’. De gemeente had in <strong>de</strong>ze visie tot<br />
taak om plaatselijk <strong>de</strong> maatschappelijke samenhang te verzekeren,<br />
leiding te geven waar an<strong>de</strong>ren te kort schoten en <strong>de</strong> materiële<br />
voorwaar<strong>de</strong>n te scheppen voor een sterk en veelzijdig<br />
cultureel leven.<br />
Deze aandacht voor <strong>de</strong> culturele taak <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeente,<br />
waarmee <strong>de</strong> principiële betekenis <strong>van</strong> <strong>het</strong> politieke werk op<br />
lokaal niveau nog eens werd on<strong>de</strong>rstreept, klinkt ook door in<br />
<strong>de</strong> (lan<strong>de</strong>lijke) gemeenteprogramma’s <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA in <strong>de</strong> jaren<br />
vijftig. Gaan<strong>de</strong>weg zal <strong>de</strong> belangstelling echter verflauwen<br />
on<strong>de</strong>r invloed <strong>van</strong> <strong>de</strong> opkomst <strong>van</strong> <strong>de</strong> welvaartsstaat. In <strong>de</strong> jaren<br />
zestig zal <strong>het</strong> primaat komen te liggen bij <strong>de</strong> ontplooiing<br />
en <strong>de</strong> emancipatie <strong>van</strong> <strong>het</strong> individu. Overigens zullen we zien<br />
dat <strong>het</strong> begrip cultuurgemeente in <strong>de</strong> jaren tachtig opnieuw<br />
actualiteitswaar<strong>de</strong> gaat krijgen.<br />
Het politieke landschap<br />
De gemeenteraadsverkiezingen <strong>van</strong> 1946 brachten <strong>de</strong> PvdA<br />
2200 raadsle<strong>de</strong>n. Bij <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rsverkiezingen resulteer<strong>de</strong><br />
dit in 431 wethou<strong>de</strong>rs in 334 gemeenten. Voorts tel<strong>de</strong> <strong>de</strong> partij<br />
nu 82 burgemeesters en één commissaris <strong>de</strong>r koningin in <strong>de</strong><br />
65
gele<strong>de</strong>ren. Met name <strong>de</strong> toename <strong>van</strong> <strong>het</strong> aantal door <strong>de</strong><br />
Kroon benoem<strong>de</strong> functionarissen — an<strong>de</strong>rs dan voor <strong>de</strong> oorlog<br />
krijgen nu ook grote gemeenten een socialist als burgemeester<br />
— illustreert dat <strong>de</strong> nieuwe partij salonfähiger is en<br />
sterker in <strong>de</strong> machtsstructuur geïntegreerd dan <strong>de</strong> sdap. Op<br />
<strong>het</strong> eerste partijcongres over gemeentepolitiek, dat op 12 oktober<br />
1946 in <strong>de</strong> hoofdstad plaatsvindt, kunnen als gasten<br />
wor<strong>de</strong>n begroet <strong>de</strong> minister <strong>van</strong> Financiën, <strong>de</strong> secretarisgeneraal<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> ministerie <strong>van</strong> Binnenlandse Zaken, een lid<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Raad <strong>van</strong> State en <strong>de</strong> burgemeester <strong>van</strong> Amsterdam,<br />
allen partijgenoten. ‘Even voelt men toch weer dat er iets is<br />
veran<strong>de</strong>rd in ons land sinds 1939/ stelt <strong>de</strong> chroniqueur <strong>van</strong> De<br />
Gemeente tevre<strong>de</strong>n vast.5<br />
Het feit dat <strong>de</strong> PvdA ‘haar <strong>de</strong>el kreeg’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> bestuurlijke<br />
posten stimuleer<strong>de</strong> tot een gematig<strong>de</strong> en ‘re<strong>de</strong>lijke’ opstelling.<br />
G old voor <strong>de</strong> sd ap nog dat ‘er voor socialisten wat te bestu<br />
ren moest zijn’, w il<strong>de</strong> men toetre<strong>de</strong>n tot <strong>het</strong> dagelijks bestuur,<br />
voor <strong>de</strong> PvdA werd <strong>het</strong> afspiegelingscollege norm. Polarisa<br />
tie <strong>van</strong> <strong>de</strong> verhoudingen zou zich trouwens m oeilijk verhou<br />
<strong>de</strong>n tot <strong>de</strong> gemeenschapsgedachte, die nu centraal werd ge<br />
steld. En <strong>de</strong> w e<strong>de</strong>ropbouw noopte ook al tot samenwerking.<br />
N iet in alle gemeenten had <strong>de</strong> PvdA zich overigens aan <strong>de</strong> af-<br />
spiegelingsregel gehou<strong>de</strong>n, wat <strong>de</strong>ze partijgenoten op een af<br />
keurend redactioneel commentaar in De Gemeente kwam te<br />
staan: ‘D it geeft een onverkw ikkelijk beeld en bevor<strong>de</strong>rt niet<br />
een goe<strong>de</strong> verstandhouding tussen partijen, waarnaar toch<br />
zoveel m ogelijk moet wor<strong>de</strong>n gestreefd.’6<br />
Verschil <strong>van</strong> mening was wel mogelijk over <strong>de</strong> vraag o f<br />
communisten tot <strong>de</strong> dagelijkse besturen kon<strong>de</strong>n toetre<strong>de</strong>n.<br />
Het feit, dat <strong>de</strong> cpn een niet-<strong>de</strong>mocratisch stelsel voorstond<br />
liet ruimte voor twijfel. ‘Zolang men echter een groep aan <strong>de</strong><br />
vertegenwoordiging laat <strong>de</strong>elnemen moet <strong>de</strong>ze ook volledig<br />
wor<strong>de</strong>n erkend en moeten <strong>de</strong> algemene <strong>de</strong>mocratische begin<br />
selen op alle groepen gelijkelijk wor<strong>de</strong>n toegepast,’ conclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong><br />
De Gemeente in genoemd commentaar.<br />
66
Met <strong>de</strong> aarzelen<strong>de</strong> aanvaarding <strong>van</strong> <strong>de</strong> cpn zal <strong>het</strong> <strong>van</strong>af<br />
1948 voorlopig gedaan zijn. Naar aanleiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> communistische<br />
machtsovername in Tsjecho-Slowakije gaf <strong>het</strong> Partijbestuur<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA een verklaring uit, waarin <strong>de</strong> socialistische<br />
fracties in gemeentera<strong>de</strong>n en provinciale staten wer<strong>de</strong>n<br />
opgewekt om bij voorkomen<strong>de</strong> vacatures in <strong>de</strong> dagelijkse besturen<br />
en in commissies voortaan geen me<strong>de</strong>werking te verle<br />
nen aan <strong>de</strong> benoeming <strong>van</strong> vertegenwoordigers <strong>van</strong> <strong>de</strong> cpn.<br />
In <strong>de</strong> meeste gemeenten liet men zich dit geen twee keer<br />
zeggen en ging men nog een stap ver<strong>de</strong>r. Gesteund door <strong>de</strong><br />
‘burgerlijke’ partijen wenste <strong>de</strong> PvdA niet te wachten op <strong>het</strong><br />
ontstaan <strong>van</strong> vacatures, wat immers zou duren tot <strong>de</strong> eerstvolgen<strong>de</strong><br />
gemeenteraadsverkiezingen in 1949. In vele gemeentera<strong>de</strong>n<br />
werd dan ook in <strong>het</strong> voorjaar <strong>van</strong> 1948 <strong>het</strong> vertrouwen<br />
in <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> <strong>de</strong> cpn opgezegd. De aldus politiek<br />
doodverklaar<strong>de</strong> vertegenwoordigers <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse<br />
wensten echter niet zomaar <strong>het</strong> veld te ruimen. Maar <strong>de</strong> mogelijkheid<br />
tot ontslag was nog niet in <strong>de</strong> Gemeentewet opgenomen.<br />
Aan <strong>de</strong> impasse kwam pas een ein<strong>de</strong> toen <strong>de</strong> wetgever met<br />
een wetswijziging <strong>de</strong> mogelijkheid tot ontslag had geopend.<br />
Overal wer<strong>de</strong>n nu <strong>de</strong> reeds op non-actief staan<strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> cpn <strong>van</strong> hun posten verdreven.7 Het weren <strong>van</strong> communisten<br />
uit <strong>de</strong> dagelijkse besturen en <strong>de</strong> raadscommissies<br />
zou tot in <strong>de</strong> jaren zestig <strong>de</strong> norm zijn in gemeentera<strong>de</strong>n en<br />
staten.<br />
De kou<strong>de</strong> oorlog met <strong>de</strong> cpn beteken<strong>de</strong> <strong>de</strong> enige partijpolitieke<br />
dissonant <strong>van</strong> betekenis in <strong>de</strong> Drees-perio<strong>de</strong>, die zich,<br />
zeker op <strong>het</strong> lokale vlak, kenmerkte door een grote mate <strong>van</strong><br />
harmonie.<br />
67
111 Dejaren vijftig en zestig: <strong>de</strong> bouwers aan <strong>het</strong> toekomstbeeld<br />
Van herstel naar vernieuwing<br />
In 1949 is <strong>het</strong> herstel in Ne<strong>de</strong>rland zo ver gevor<strong>de</strong>rd dat <strong>de</strong><br />
PvdA in haar gemeenteprogramma <strong>van</strong> dat jaar een tijdperk<br />
<strong>van</strong> ‘opbouw en vernieuwing’ aankondigt. Met enige tevre<strong>de</strong>nheid<br />
wordt teruggeblikt op <strong>de</strong> achterliggen<strong>de</strong> jaren, waar<br />
in <strong>het</strong> normale gemeentelijke leven zijn loop weer heeft<br />
kunnen nemen. ‘Zon<strong>de</strong>r zelfverheffing’ willen <strong>de</strong> opstellers<br />
vastgesteld hebben dat ook in <strong>de</strong> gemeenten ‘iets groots verricht<br />
is’ en dat socialistische bestuur<strong>de</strong>rs daarin een belangrijk<br />
aan<strong>de</strong>el had<strong>de</strong>n.<br />
Dat <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeenten een an<strong>de</strong>re is dan vóór <strong>de</strong><br />
oorlog wordt zon<strong>de</strong>r morren vastgesteld: ‘Veel <strong>van</strong> <strong>het</strong>geen<br />
<strong>de</strong> gemeenten als geheel eigen verzorgingsgebie<strong>de</strong>n hebben<br />
gekend wordt thans <strong>van</strong> rijkswege geregeld. Dit is vooruitgang<br />
over <strong>het</strong> hele vlak en <strong>de</strong>rhalve geen verlies- doch een<br />
winstpost.’<br />
Er kon weer aan toekomstplannen wor<strong>de</strong>n gedacht, nu <strong>het</strong><br />
herstel ver gevor<strong>de</strong>rd was. Dra<strong>de</strong>n die in 1940 waren afgebroken,<br />
kon<strong>de</strong>n weer wor<strong>de</strong>n op genomen. Als rond 1950 <strong>de</strong><br />
noodzaak hier<strong>van</strong> zich ergens aandien<strong>de</strong> was <strong>het</strong> wel op <strong>het</strong><br />
terrein waarop socialisten <strong>van</strong> oudsher een grote activiteit<br />
had<strong>de</strong>n ontplooid: <strong>de</strong> volkshuisvesting en <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>bouwkun-<br />
dige inrichting. Een zeer snel groeien<strong>de</strong> bevolking moest<br />
wor<strong>de</strong>n gehuisvest, een expan<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> economie vroeg om<br />
nieuwe infrastructurele en ruimtelijke voorzieningen. De toe<br />
nemen<strong>de</strong> mobiliteit in <strong>de</strong> ontluiken<strong>de</strong> welvaartsstaat verg<strong>de</strong><br />
nieuwe verbindingen, woonwijken en industriegebie<strong>de</strong>n<br />
moesten wor<strong>de</strong>n ontsloten. De algehele trend naar expansie<br />
vroeg bovenal om een welbewuste en geplan<strong>de</strong> ruimtelijke<br />
inrichting, wil<strong>de</strong>n welvaartsgroei en leefbaarheid hand in<br />
hand kunnen gaan.<br />
Socialistische bestuur<strong>de</strong>rs kon<strong>de</strong>n, voor <strong>de</strong>ze opgaven geplaatst,<br />
terugvallen op inspiratiebronnen en beleidsconcepten<br />
68
die in <strong>het</strong> verle<strong>de</strong>n hun waar<strong>de</strong> reeds had<strong>de</strong>n bewezen. Was <strong>de</strong><br />
volkswoningbouw al niet bij uitstek <strong>het</strong> visitekaartje geweest<br />
<strong>van</strong> vorige generaties socialisten? De naoorlogse generatie<br />
was erop gebrand een goed beheer<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze erfenis te zijn.<br />
En spoor<strong>de</strong> <strong>de</strong> gewenste uitbreiding <strong>van</strong> collectieve voorzieningen,<br />
nodig gewor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> bevolkingsgroei, niet won<strong>de</strong>rwel<br />
met wat voor Wibaut <strong>de</strong> kern <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialistisch ge-<br />
meentebeheer vorm<strong>de</strong>, namelijk ‘<strong>de</strong> collectieve voorziening<br />
in collectieve behoeften’?<br />
Stad <strong>van</strong> <strong>de</strong> toekomst<br />
Een traditie als sociale huisvesters en scheppers <strong>van</strong> collectieve<br />
voorzieningen, maar er was inmid<strong>de</strong>ls meer. In <strong>de</strong> jaren<br />
<strong>de</strong>rtig was aan <strong>het</strong> verworvene een nieuwe dimensie toegevoegd,<br />
die een grote doorwerking zou hebben in <strong>de</strong> naoorlogse<br />
gemeentepolitiek. Ontwikkelingen in architectuur en<br />
ste<strong>de</strong>bouw als <strong>het</strong> Functionalisme en <strong>het</strong> Nieuwe Bouwen<br />
wer<strong>de</strong>n in die jaren <strong>de</strong> nieuwe inspiratiebronnen voor socialistische<br />
bestuur<strong>de</strong>rs.<br />
In Amsterdam markeer<strong>de</strong> <strong>de</strong> oprichting <strong>van</strong> <strong>de</strong> Af<strong>de</strong>ling<br />
Stadsontwikkeling bij <strong>de</strong> Dienst Publieke Werken in 1928 in<br />
feite al <strong>de</strong> nieuwe trend. Het tuindorp-i<strong>de</strong>e en <strong>het</strong> patricisch<br />
socialisme <strong>van</strong> Wibaut en zijn bestuurlijke generatie (in casu:<br />
<strong>de</strong> verheffing <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse door <strong>het</strong> scheppen <strong>van</strong><br />
een goe<strong>de</strong> en est<strong>het</strong>isch verantwoor<strong>de</strong> leefsituatie) zou<strong>de</strong>n<br />
overgaan in een functioneel i<strong>de</strong>aal: <strong>de</strong> schone en doelmatige<br />
stad <strong>van</strong> <strong>de</strong> toekomst. Dit functioneel i<strong>de</strong>alisme sproot voort<br />
uit <strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> <strong>het</strong> c ia m (Congrès Internationaux d’Archi-<br />
tecture Mo<strong>de</strong>rne), waarin naast Le Corbusier ook Ne<strong>de</strong>rland<br />
se architecten als Berlage—hij was erelid—, Rietveld, Stam en<br />
Van Eesteren een vooraanstaan<strong>de</strong> rol speel<strong>de</strong>n. De Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs<br />
zou<strong>de</strong>n een belangrijk element toevoegen aan <strong>de</strong> weidse<br />
toekomstvisie (‘<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ale stad’) <strong>van</strong> Le Corbusier door <strong>de</strong><br />
noodzaak <strong>van</strong> wetenschappelijke on<strong>de</strong>rbouwing te bena<br />
drukken.<br />
69
Als hoofdarchitect bij <strong>de</strong> af<strong>de</strong>ling Stadsontwikkeling kreeg<br />
Van Eesteren een unieke kans om dit voor Amsterdam in <strong>de</strong><br />
praktijk te brengen. On<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> toekomstige <strong>de</strong>mografische<br />
en economische ontwikkeling, gevolgd door prognoses<br />
omtrent <strong>de</strong> te verwachten behoeften aan woningen, wegen,<br />
openbaar groen, industrieterreinen en maatschappelijke<br />
voorzieningen, <strong>het</strong> zou alles in 1934 resulteren in <strong>het</strong> Algemeen<br />
Uitbreidingsplan voor Amsterdam-West, dat moest<br />
voorzien in <strong>de</strong> stadsuitbreiding tot <strong>het</strong> jaar 2000.<br />
Dit plan zou niet alleen <strong>de</strong>cennia lang <strong>de</strong> basis vormen voor<br />
<strong>het</strong> Amsterdamse beleid (sterker: voor <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>bouwkundige<br />
vormgeving <strong>van</strong> <strong>de</strong> hele Noor<strong>de</strong>lijke Randstad), <strong>de</strong>ze bena<strong>de</strong><br />
ringswijze op grond <strong>van</strong> <strong>de</strong> functionalistische ciAM-i<strong>de</strong>e zou<br />
ook lange tijd als grondslag dienen voor menig uitbreidingsplan<br />
el<strong>de</strong>rs. De jaren <strong>de</strong>rtig geven niet voor niets een sterk<br />
opleven<strong>de</strong> belangstelling voor uitbreidingsplannen te zien.<br />
Economische crisis en oorlog zullen <strong>de</strong> realisering <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze<br />
plannen voorlopig in <strong>de</strong> weg staan, maar na 1950 wordt er op<br />
grote schaal uitvoering aan gegeven. Zij <strong>het</strong> niet op een wijze<br />
die <strong>de</strong> ontwerpers voor ogen had gestaan.<br />
De weg naar vrijheid<br />
Het <strong>de</strong>mocratisch-socialistisch planisme, waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>bouwkundige<br />
plannen uitdrukking vormen, krijgt in 1951 een<br />
nieuwe impuls dank zij <strong>het</strong> partijrapport ‘De weg naar vrijheid’.<br />
Deze uitvoerige studie <strong>van</strong> <strong>de</strong> Plancommissie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
PvdA was doortrokken <strong>van</strong> plannings- en or<strong>de</strong>nings<strong>de</strong>nken.<br />
Kan <strong>het</strong> toeval zijn, dat dit lan<strong>de</strong>lijke rapport (dat bij voorbeeld<br />
geen sporen heeft nagelaten in <strong>de</strong> kolommen <strong>van</strong> De Ge<br />
meente) juist <strong>de</strong> Amsterdamse socialisten stimuleer<strong>de</strong> tot een<br />
ste<strong>de</strong>lijk ‘plan’? Hoe dan ook, in 1952 besloot <strong>de</strong> Amsterdamse<br />
Fe<strong>de</strong>ratie <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA ‘in <strong>de</strong> overtuiging dat voor <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
<strong>de</strong>r plaatselijke gemeenschap en <strong>de</strong> opbloei <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
gemeentelijk leven <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> problemen <strong>van</strong><br />
morgen en een daarop gebaseerd planmatig beleid evenzeer<br />
70
noodzakelijk zijn als voor <strong>de</strong> nationale en internationale ge<br />
meenschappen’ een Plancommissie in te stellen, belast met <strong>de</strong><br />
opstelling <strong>van</strong> een Plan voor <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> Amsterdam.<br />
Dank zij <strong>de</strong> stuwen<strong>de</strong> inbreng <strong>van</strong> wetenschappelijk secretaris<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie J.M. <strong>de</strong>n U yl —als directeur <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Wiardi</strong> Beekman <strong>Stichting</strong> tevens <strong>de</strong> belangrijkste auteur <strong>van</strong><br />
‘De weg naar vrijheid’ — lag binnen een j aar <strong>het</strong> <strong>van</strong> statistieken<br />
en tabellen voorziene boekwerk ‘Mens en stad, Amsterdam<br />
<strong>van</strong>daag en morgen’ op tafel.8<br />
‘Wil <strong>de</strong> bevolking in al haar uitingen straks in harmonie met<br />
<strong>de</strong> omgeving kunnen leven en werken, dan zal <strong>de</strong> stadsont<br />
wikkeling planmatig moeten geschie<strong>de</strong>n,’ luid<strong>de</strong> <strong>het</strong> pianistische<br />
visitekaartje <strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie. Deze inspanning zou<br />
gericht moeten zijn op ‘een vrijer en schoner leven met meer<br />
ruimte, licht en groen voor <strong>de</strong> duizen<strong>de</strong>n, die thans nog in<br />
half vervallen huizen en in ein<strong>de</strong>loze grauwe straten gedoemd<br />
zijn hun bestaan te slijten’. Aldus wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> ciAM-principes<br />
nog eens bevestigd. Gelukkig kon, vervolg<strong>de</strong> <strong>de</strong> commissie,<br />
<strong>de</strong> stad bogen ‘op een uniek algemeen uitbreidingsplan, dankzij<br />
<strong>de</strong> verzien<strong>de</strong> geest en <strong>de</strong> vooruitstrevendheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> gemeentebestuur<br />
in <strong>de</strong> jaren voor <strong>de</strong> oorlog tot stand gebracht’.<br />
‘Mens en stad’ was een uitermate toekomstgericht rapport, dat<br />
optimistisch was getoonzet, maar waarin ook uitvoerig werd<br />
ingegaan op wat men zag als <strong>de</strong> schaduwzij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> grote<br />
stad. O ok hier wordt, in navolging <strong>van</strong> <strong>het</strong> gemeentepro-<br />
gramma <strong>van</strong> 1946, <strong>de</strong> massavorming als groot probleem gezien.<br />
De verste<strong>de</strong>lijking heeft <strong>de</strong> massamens voortgebracht,<br />
wiens bestaan is geatomiseerd. Het sociaal verantwoor<strong>de</strong>lijkheidsbesef<br />
en <strong>het</strong> gemeenschaps<strong>de</strong>nken dreigen daardoor<br />
verloren te gaan, wat <strong>van</strong>uit socialistisch gezichtspunt een be<br />
<strong>de</strong>nkelijke ontwikkeling is. O f <strong>de</strong> geatomiseer<strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke<br />
samenleving tot reïntegratie zou kunnen komen was echter<br />
iets dat zich aan planmatige beïnvloeding onttrok, meen<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
commissie. Wel zou <strong>het</strong> gemeentebestuur naar <strong>het</strong> oor<strong>de</strong>el <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> commissie voorwaar<strong>de</strong>n kunnen scheppen, die dit zou<strong>de</strong>n<br />
7i
evor<strong>de</strong>ren. Daartoe werd <strong>de</strong> wijkgedachte geïntroduceerd,<br />
een i<strong>de</strong>e dat overigens ook in Rotterdam al opgang had gemaakt.<br />
De achterliggen<strong>de</strong> gedachte was dat door <strong>de</strong>centralisatie<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> bestuur naar <strong>het</strong> wijkniveau <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke samenleving<br />
weer begrepen en beleefd zou kunnen wor<strong>de</strong>n en<br />
<strong>de</strong> burger zich weer <strong>de</strong>elgenoot <strong>van</strong> een gemeenschap zou<br />
kunnen voelen.<br />
Deze wijkgedachte zal <strong>het</strong> PvdA-<strong>de</strong>nken overigens in <strong>de</strong><br />
hele naoorlogse perio<strong>de</strong> blijven begelei<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> gemeentepolitiek.<br />
Wel zal <strong>het</strong> m otief een en an<strong>de</strong>rmaal verschuiven.<br />
Fungeert <strong>de</strong> wijkgedachte in <strong>de</strong> jaren vijftig als antwoord op<br />
<strong>de</strong> veron<strong>de</strong>rstel<strong>de</strong> teloorgang <strong>van</strong> <strong>het</strong> gemeenschaps<strong>de</strong>nken,<br />
in <strong>de</strong> jaren zestig en zeventig staan <strong>de</strong>mocratisering en participatie<br />
als motieven centraal. In <strong>de</strong> jaren tachtig vervaagt<br />
<strong>de</strong>ze argumentatie enigszins en gaat <strong>de</strong> wijkgedachte fungeren<br />
als medicijn tegen <strong>de</strong> onbeheersbaarheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke<br />
bureaucratieën.<br />
Industrialisatie<br />
In <strong>het</strong> sociaal-economisch beleid was na <strong>de</strong> oorlog <strong>het</strong> primaat<br />
bij <strong>de</strong> rijksoverheid komen te liggen, voor <strong>de</strong> ‘welvaarts-<br />
gemeente’ uit <strong>de</strong> jaren twintig en <strong>de</strong>rtig bestond geen ruimte<br />
meer. De PvdA kon zich nu als regeringspartij sterk maken<br />
voor een industrialisatiepolitiek, wat niet zon<strong>de</strong>r succes is<br />
gebleven.9<br />
Toch mogen <strong>de</strong> aanvullen<strong>de</strong> bijdragen die door gemeenten<br />
en provincies zijn geleverd, niet wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rschat. O ok hier<br />
stond een planmatige en toekomstgerichte aanpak voorop,<br />
waarmee <strong>de</strong> gemeente leiding kon geven aan <strong>het</strong> industrialisa-<br />
tieproces. Sociaal-wetenschappelijk on<strong>de</strong>rzoek, waaraan ook<br />
<strong>de</strong> in <strong>de</strong> meeste provincies opgerichte economisch-technolo-<br />
gische instituten een belangrijke bijdrage lever<strong>de</strong>n, lag aan dit<br />
beleid ten grondslag.<br />
An<strong>de</strong>rs dan in <strong>de</strong> vooroorlogse jaren was men er nu niet<br />
opuit zelf bedrijven te stichten, maar werd met voorwaar<strong>de</strong>n<br />
72
scheppend beleid volstaan: planologische reserveringen, tijdige<br />
verwerving <strong>van</strong> terreinen, <strong>de</strong> zorg voor infrastructurele<br />
voorzieningen. Blijkens <strong>het</strong> gemeenteprogramma <strong>van</strong> 1949<br />
bij voorbeeld verloor men daarbij <strong>de</strong> samenhang met an<strong>de</strong>re<br />
beleidsterreinen niet uit <strong>het</strong> oog: <strong>de</strong> woningbouw, <strong>het</strong> nijverheidson<strong>de</strong>rwijs,<br />
cursussen voor volwassenen. Toen al werd <strong>de</strong><br />
betekenis on<strong>de</strong>rkend <strong>van</strong> wat een kleine veertig jaar later nog<br />
steeds niet blijkt te lukken: een samenhangend arbeidsmarktbeleid.<br />
Vermelding verdienen ook <strong>de</strong> bijdragen <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Wiardi</strong><br />
Beekman <strong>Stichting</strong>. In <strong>de</strong> jaren vijftig produceer<strong>de</strong> zij voor<br />
menige regio een rapport, waarin <strong>de</strong> sociaal-economische<br />
ontwikkelingsmogelijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>het</strong> gebied wer<strong>de</strong>n verkend.<br />
Op publikatie volg<strong>de</strong> doorgaans een WBS-conferentie<br />
ter plaatse, wat weer sterk <strong>de</strong> aandacht <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale media<br />
trok.<br />
Nieuwe groei en dynamiek<br />
In <strong>de</strong> jaren zestig wordt Ne<strong>de</strong>rland een welvaartsstaat. De<br />
PvdA is inmid<strong>de</strong>ls met <strong>de</strong> val <strong>van</strong> <strong>het</strong> vier<strong>de</strong> kabinet-Drees in<br />
1958 uit <strong>de</strong> regering verdwenen, maar dit feit lijkt <strong>de</strong> lokale bestuur<strong>de</strong>rs<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> partij nauwelijks te <strong>de</strong>ren. Sterker, dank zij<br />
<strong>de</strong> stijgen<strong>de</strong> welvaart hebben <strong>de</strong> confessioneel-liberale kabinetten<br />
hun meer armslag te bie<strong>de</strong>n dan in <strong>de</strong> nog altijd sobere<br />
tij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> Drees <strong>het</strong> geval was. O ok politiek verging <strong>het</strong> <strong>de</strong><br />
socialistische bestuur<strong>de</strong>rs niet slecht, getuige <strong>de</strong> klinken<strong>de</strong><br />
overwinning die bij <strong>de</strong> gemeenteraadsverkiezingen <strong>van</strong> 1962<br />
wordt behaald. Met versterkt elan kon<strong>de</strong>n zij zich wij<strong>de</strong>n aan<br />
<strong>de</strong> opbouw <strong>van</strong> <strong>de</strong> verzorgingsstaat, waarvoor <strong>het</strong> rapport<br />
‘Om <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>het</strong> bestaan <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Wiardi</strong> Beekman<br />
<strong>Stichting</strong> (1963) <strong>de</strong> basis had gelegd. Tegelijk waren <strong>de</strong>ze be<br />
stuur<strong>de</strong>rs er diep <strong>van</strong> doordrongen dat <strong>de</strong> beoog<strong>de</strong> uitbouw<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> collectieve sector betaald moest wor<strong>de</strong>n uit economi<br />
sche groei.<br />
‘Het was <strong>de</strong> tijd <strong>van</strong> <strong>de</strong> absolute economische groei, daar<br />
73
was nog geen aarzelen bij,’ zou twintig jaar later <strong>de</strong> Noord-<br />
hollandse commissaris <strong>de</strong>r koningin R.J.<strong>de</strong> Wit zeggen in een<br />
terugblik op zijn perio<strong>de</strong> als raadslid en wethou<strong>de</strong>r <strong>van</strong> Am <br />
sterdam. ‘Het was <strong>de</strong> tijd dat hier in <strong>het</strong> provinciehuis in<br />
Haarlem <strong>de</strong> <strong>de</strong>elname aan kernenergie, aan Do<strong>de</strong>waard nog<br />
ie<strong>de</strong>rs instemming had, <strong>het</strong> waren <strong>de</strong> jaren <strong>van</strong> Kennedy.’10<br />
Het waren ook <strong>de</strong> jaren dat J.M. <strong>de</strong>n U yl als wethou<strong>de</strong>r <strong>van</strong><br />
Publieke Werken een nieuwe dynamiek bracht in <strong>de</strong> hoofd<br />
stad, gedragen door i<strong>de</strong>eën over economische groei en schaalvergroting.<br />
Want ruim zag men <strong>het</strong>. Het <strong>de</strong>nken in grote structuren, <strong>het</strong><br />
planmatige ontwikkelingsbeleid op basis <strong>van</strong> royale concepties,<br />
met <strong>het</strong> oog gericht op <strong>het</strong> jaar 2000 en ver<strong>de</strong>r, <strong>het</strong> zou<br />
een nieuwe hoogte bereiken. Daarbij had <strong>het</strong> er veel <strong>van</strong> weg<br />
dat men zich wil<strong>de</strong> re<strong>van</strong>cheren op <strong>de</strong> jaren vijftig. Immers, <strong>de</strong><br />
ste<strong>de</strong>bouwkundige concepties waren, voor zover neergelegd<br />
in uitbreidingsplannen, verregaand gerealiseerd, maar als gevolg<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> fmancieel-economische schaarste en <strong>het</strong> tempo<br />
dat <strong>de</strong> woningnood voorschreef was dit op een veel schralere<br />
manier gebeurd dan <strong>de</strong> ontwerpers <strong>van</strong> weleer voor ogen had<br />
gestaan. De saaie en schraal opgezette woonakkers die in <strong>de</strong>ze<br />
jaren in talloze Ne<strong>de</strong>rlandse ste<strong>de</strong>n en dorpen verrezen, zijn er<br />
<strong>de</strong> stille getuigen <strong>van</strong>. O ok waren er rijkelijk veel concessies<br />
gedaan aan <strong>de</strong> eisen die <strong>het</strong> verkeer ging stellen en aan <strong>de</strong><br />
opkomen<strong>de</strong> massaconsumptie.<br />
Nu er meer financiële armslag was moest er ook betere<br />
ruimtelijke kwaliteit wor<strong>de</strong>n gebo<strong>de</strong>n. Een luxe was dit voor<br />
nemen overigens allerminst, gelet op <strong>de</strong> spectaculaire economische<br />
groei en <strong>de</strong> bevolkingstoename, die in goe<strong>de</strong> banen<br />
moesten wor<strong>de</strong>n geleid. Vandaar dat ook <strong>de</strong> nationale overheid<br />
zich intensiever met <strong>de</strong> zaken ging bemoeien. Het kabi-<br />
net-Cals, waarin <strong>de</strong> PvdA met vijf ministers was vertegenwoordigd,<br />
kwam in 1966 met een beleidsdocument, dat uiterst<br />
belangrijk zou blijken: <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Nota Ruimtelijke O r<strong>de</strong>ning<br />
(een eerste regeringsnota was al in 1960 verschenen).<br />
74
Daarin werd uitgegaan <strong>van</strong> een groei <strong>van</strong> <strong>het</strong> inwonertal naar<br />
maximaal twintig miljoen in <strong>het</strong> jaar 2000. Met <strong>het</strong> oog hierop<br />
voorzag <strong>het</strong> kabinet een enorme druk op <strong>de</strong> open ruimten<br />
en op <strong>de</strong> verkeersvoorzieningen, re<strong>de</strong>n om te pleiten voor een<br />
krachtig planologisch beleid.<br />
Dit beleid stond in <strong>het</strong> teken <strong>van</strong> een spreidingsmo<strong>de</strong>l, nationaal<br />
en regionaal. On<strong>de</strong>r meer sprak men zich uit voor<br />
spreiding <strong>van</strong> bevolking naar <strong>het</strong> economisch achtergestel<strong>de</strong><br />
Noor<strong>de</strong>n, dat dan gepaard zou moeten gaan met spreiding<br />
<strong>van</strong> economische activiteiten, waaron<strong>de</strong>r rijksdiensten. Gelei<strong>de</strong><br />
verste<strong>de</strong>lijking naar groeikernen (gebun<strong>de</strong>l<strong>de</strong> <strong>de</strong>concentratie’)<br />
moest <strong>het</strong> antwoord zijn op <strong>de</strong> woning- en ruimtenood<br />
in <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke gebie<strong>de</strong>n. Aldus zou<strong>de</strong>n stadsgewesten<br />
ontstaan met een rijke schakering aan milieus.<br />
Nergens kreeg dit concept <strong>van</strong> gelei<strong>de</strong> verste<strong>de</strong>lijking een<br />
consequenter uitwerking dan in <strong>de</strong> Noor<strong>de</strong>lijke Randstad,<br />
on<strong>de</strong>r impulsen <strong>van</strong> socialistische bestuur<strong>de</strong>rs in Amsterdam<br />
en <strong>de</strong> provincie Noord-Holland. In <strong>de</strong> hoofdstad was <strong>het</strong> A lgemeen<br />
Uitbreidingsplan voltooid en moest <strong>het</strong> stadsbestuur<br />
naar nieuwe uitbreidingsmogelijkhe<strong>de</strong>n uitzien. Volgens <strong>de</strong><br />
provinciale nota ‘Drie miljoen Noordhollan<strong>de</strong>rs’ zou <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong><br />
stad niet ver<strong>de</strong>r uitbrei<strong>de</strong>n, maar als <strong>het</strong> ware ‘over<br />
<strong>het</strong> groen heen springen’ naar een vijftal groeikernen. Wel zou<br />
op Amsterdams grondgebied <strong>de</strong> Bijlmermeer wor<strong>de</strong>n ontwikkeld<br />
als ‘ciAM-stad’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> toekomst. Industriële ontwikkelingen<br />
in <strong>het</strong> westelijk havengebied, een stadsspoor en<br />
grootschalige recreatieve voorzieningen completeer<strong>de</strong>n <strong>het</strong><br />
toekomstbeeld.<br />
O ok el<strong>de</strong>rs wordt <strong>de</strong> toekomst planmatig on<strong>de</strong>r ogen ge<br />
zien. Het zijn <strong>de</strong> jaren dat Rotterdam zijn Europoortconceptie<br />
ontwikkelt, Limburg met <strong>de</strong> mijnsluiting zijn economie over<br />
een geheel an<strong>de</strong>re boeg gooit en Groningen zijn havenplan<br />
nen ontwikkelt voor Delfzijl. Geheel nieuwe stads<strong>de</strong>len, zij<br />
<strong>het</strong> min<strong>de</strong>r pretentieus dan <strong>de</strong> Amsterdamse Bijlmermeer,<br />
ontstaan on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re bij Rotterdam (Alexan<strong>de</strong>rpol<strong>de</strong>r),<br />
75
Ensche<strong>de</strong> (Wesselerbrink), Groningen (Lewenborg), Arn-<br />
hem-Zuid, en vele an<strong>de</strong>re.<br />
De planners<br />
Laten we <strong>de</strong> bouwers aan dit toekomstbeeld wat na<strong>de</strong>r bezien.<br />
De generatie socialistische bestuur<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren vijftig<br />
en (vooral) zestig had een groot vertrouwen in <strong>de</strong> krachtige,<br />
toekomstgerichte en planmatig han<strong>de</strong>len<strong>de</strong> overheid. An<strong>de</strong>rs<br />
dan later wel eens zou wor<strong>de</strong>n beweerd is <strong>het</strong> geloof in <strong>de</strong><br />
‘maakbaarheid’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> samenleving geen socialistische uitvinding<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zeventig, <strong>het</strong> is <strong>van</strong> ou<strong>de</strong>r datum.<br />
Het optimisme dat hieruit sprak was overigens niet zo verbazingwekkend.<br />
De perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> 1950 tot 1970 ken<strong>de</strong> vrijwel<br />
onafgebroken een aanzienlijke economische groei. De samenleving<br />
was dui<strong>de</strong>lijk genormeerd, <strong>het</strong> gezin stond cen<br />
traal als <strong>de</strong> belangrijkste culturele entiteit, <strong>het</strong> sociale klimaat<br />
bleef stabiel. Er bestond een bre<strong>de</strong> politieke overeenstemming<br />
over <strong>de</strong> richting <strong>van</strong> <strong>het</strong> beleid. Het functionele i<strong>de</strong>aal<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> c i a m gold nog altijd als baken in zee, waarbij een<br />
grootschalige aanpak en een ruime opzet niet wer<strong>de</strong>n geschuwd.<br />
O ok <strong>de</strong> sociale betrekkingen kenmerkten zich door<br />
harmonie. De burgers leken weinig kritisch, o f uitten dit althans<br />
niet op een georganiseer<strong>de</strong> wijze. De planners on<strong>de</strong>rhiel<strong>de</strong>n<br />
goe<strong>de</strong> betrekkingen met <strong>het</strong> bedrijfsleven en gingen<br />
gemakkelijk in zee met particuliere beleggers bij <strong>de</strong> realisering<br />
<strong>van</strong> hun plannen. Projectontwikkelaars bij voorbeeld<br />
zou<strong>de</strong>n alle ruimte krijgen, zoals bleek bij <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
<strong>van</strong> Hoog-Catharijne in Utrecht en <strong>van</strong> Scheveningen.<br />
Veel ruimte kregen ook <strong>de</strong> <strong>de</strong>skundigen uit <strong>het</strong> ambtelijk<br />
apparaat. In <strong>het</strong> klimaat <strong>van</strong> consensus weten zij zich te ontpoppen<br />
als <strong>de</strong> smaakmakers in <strong>de</strong> discussie. In ste<strong>de</strong>n als Am <br />
sterdam en Rotterdam wer<strong>de</strong>n sommige ‘sterke’ hoofdambtenaren<br />
tij<strong>de</strong>ns hun ambtelijk leven al een legen<strong>de</strong>.<br />
In <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> economische welvaart, politieke en sociale<br />
harmonie en bre<strong>de</strong> consensus kon <strong>het</strong> niet verbazen dat<br />
76
estuur<strong>de</strong>rs een groot vertrouwen had<strong>de</strong>n in eigen kunnen.<br />
Aan een aantal zekerhe<strong>de</strong>n zou echter spoedig een ein<strong>de</strong> komen.<br />
Het politieke landschap<br />
Het harmonieuze bestuurlijke klimaat had uiteraard ook zijn<br />
uitwerking op <strong>de</strong> partijpolitieke verhoudingen in <strong>het</strong> lokaal<br />
bestuur. De al bestaan<strong>de</strong> gewoonte om colleges <strong>van</strong> b& w op<br />
afspiegelingsbasis samen te stellen werd voortgezet. Toch was<br />
<strong>het</strong> niet een en al harmonie dat <strong>de</strong> klok sloeg. In <strong>de</strong> praktijk<br />
bleek <strong>het</strong> leven nog wel eens sterker dan <strong>de</strong> leer en werd op<br />
politieke o f persoonlijke gron<strong>de</strong>n een inbreuk gemaakt op <strong>de</strong><br />
afspiegelingsnorm, die alle grote partijen zei<strong>de</strong>n voor te staan.<br />
In Noord-Brabant en Limburg bij voorbeeld, waar <strong>de</strong> kvp<br />
oppermachtig was, viel er op veel plaatsen voor socialisten (en<br />
liberalen) weinig eer te behalen, ook al zou<strong>de</strong>n zij op getalsmatige<br />
gron<strong>de</strong>n voor een zetel in <strong>het</strong> dagelijks bestuur in aanmerking<br />
komen. In Amsterdam zou<strong>de</strong>n, behalve <strong>de</strong> communisten,<br />
ook <strong>de</strong> liberalen jarenlang niet in <strong>het</strong> college <strong>van</strong><br />
b& w zijn vertegenwoordigd. Pas in 1966, als <strong>het</strong> draagvlak<br />
<strong>van</strong> PvdA en confessionelen te smal wordt, zou<strong>de</strong>n <strong>de</strong> liberalen<br />
in <strong>het</strong> college komen. Programakkoor<strong>de</strong>n waren niet aan<br />
<strong>de</strong> or<strong>de</strong>, <strong>de</strong> fracties gun<strong>de</strong>n <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs royale speelruimte.<br />
Aan wat voor <strong>de</strong> sdap nog usance was —een beleidsprogramma—bleek<br />
<strong>de</strong> PvdA in <strong>de</strong> jaren vijftig en zestig weinig<br />
behoefte te hebben. Illustratief is in dit verband hoe <strong>het</strong> <strong>de</strong><br />
W D-fractie in <strong>de</strong> Amsterdamse raad verging in 1958, toen <strong>de</strong>ze<br />
liet weten alleen aan <strong>het</strong> dagelijks bestuur te willen <strong>de</strong>elne<br />
men als aan een aantal programmatische eisen was voldaan.<br />
De fractievoorzitter <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA, J.M.<strong>de</strong>n Uyl, achtte dit geheel<br />
in strijd met <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratische spelregels: <strong>het</strong> zou <strong>van</strong><br />
minachting voor <strong>het</strong> college getuigen als men dit aan een pro<br />
gram zou bin<strong>de</strong>n.11<br />
De kou<strong>de</strong> oorlog met <strong>de</strong> cpn zou voortduren tot <strong>het</strong> mid<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zestig. Vooral in gemeenten met sterke com<br />
77
munistische vertegenwoordigingen woed<strong>de</strong> <strong>de</strong> strijd tussen<br />
<strong>de</strong> bei<strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rspartijen aan<strong>van</strong>kelijk in alle hevigheid, getuige<br />
bij voorbeeld <strong>de</strong>ze passage uit <strong>het</strong> rapport ‘Mens en stad’<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Amsterdamse PvdA (1953): ‘Het feit, dat in 1952 nog<br />
meer dan één vijf<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> Amsterdamse kiezers communistisch<br />
koos betekent een sterke rem op <strong>de</strong> vooruitgang <strong>van</strong><br />
Amsterdam.’ Deze grote communistische invloed werd gezien<br />
als een rechtstreekse uitdrukking <strong>van</strong> ‘maatschappelijke<br />
en persoonlijke ontworteling’.12 Pas na 1966 zullen <strong>de</strong> communisten<br />
in hun electorale bolwerken als <strong>de</strong> Zaanstreek, Amsterdam<br />
en Groningen weer zitting nemen in <strong>de</strong> dagelijkse besturen<br />
<strong>van</strong> gemeenten en provincies.<br />
Aan <strong>het</strong> begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zestig — <strong>het</strong> is <strong>het</strong> tijdperk <strong>van</strong><br />
‘the end o f the i<strong>de</strong>ology’—zou<strong>de</strong>n <strong>de</strong> scheidslijnen <strong>van</strong> <strong>de</strong> politieke<br />
partijen in <strong>de</strong> lokale besturen steeds ver<strong>de</strong>r vervagen.<br />
Socialistische i<strong>de</strong>ntiteitspunten als planmatige stadsuitleg,<br />
stelselmatige krotopruiming en stadsreconstructie, meerjareninvesteringsplannen,<br />
uitvoering <strong>van</strong> <strong>de</strong> Mammoetwet, bejaar<strong>de</strong>nzorg<br />
en voorzieningen voor welzijn en cultuur waren<br />
inmid<strong>de</strong>ls in hoge mate gemeengoed gewor<strong>de</strong>n.<br />
Bij zoveel consensus over <strong>de</strong> hoofdlijnen <strong>van</strong> <strong>het</strong> beleid<br />
ging <strong>de</strong> politieke strijd zich steeds meer toespitsen op <strong>het</strong> verkrijgen<br />
<strong>van</strong> voldoen<strong>de</strong> mid<strong>de</strong>len. Niet zel<strong>de</strong>n lag daarbij <strong>de</strong><br />
politieke scheidslijn dan niet tussen <strong>de</strong> fracties in <strong>de</strong> ra<strong>de</strong>n,<br />
maar tussen <strong>de</strong> gehele gemeenteraad en ‘Den Haag’.<br />
Dit stilstaand tij in <strong>de</strong> politieke verhoudingen moest op <strong>de</strong>n<br />
duur wel tot verstarring lei<strong>de</strong>n. Over wat socialistische ge<br />
meentepolitiek inhield werd binnen <strong>de</strong> PvdA nog op nauwelijks<br />
meer dan rituele wijze gesproken. Het begon een jongere<br />
generatie, waar<strong>van</strong> Nieuw Links inmid<strong>de</strong>ls <strong>de</strong> georganiseer<strong>de</strong><br />
uitdrukking was gewor<strong>de</strong>n, steeds meer te storen dat <strong>het</strong> met<br />
<strong>de</strong> gemeentepolitiek nog om weinig meer leek te gaan dan <strong>het</strong><br />
bemachtigen <strong>van</strong> wethou<strong>de</strong>rs- en burgemeestersposten. Terwijl<br />
zich in <strong>de</strong> samenleving inmid<strong>de</strong>ls opvattingen begonnen<br />
aan te dienen, die een uitdaging beteken<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong>ze be<br />
78
stuursstijl en voor <strong>het</strong> beleid, waarover binnen <strong>het</strong> ge<strong>de</strong>politiseer<strong>de</strong><br />
bestel <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeenten zoveel overeenstemming<br />
bestond.<br />
Een <strong>de</strong>r eerste prominenten in <strong>de</strong> PvdA die <strong>de</strong> kentering <strong>de</strong>r<br />
tij<strong>de</strong>n leken te on<strong>de</strong>rkennen, was J.M. <strong>de</strong>n U yl, inmid<strong>de</strong>ls<br />
fractievoorzitter in <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer gewor<strong>de</strong>n. Voor <strong>de</strong><br />
mondige burger is <strong>het</strong> bestuur ‘niet meer “<strong>het</strong> gezag”, maar<br />
een service-instituut ten dienste <strong>van</strong> <strong>het</strong> algemeen welzijn’, aldus<br />
<strong>de</strong> nieuwe partijlei<strong>de</strong>r aan <strong>het</strong> begin <strong>van</strong> 1968 in een artikel<br />
in De Gemeente. Opnieuw door<strong>de</strong>nken <strong>van</strong> <strong>de</strong> opvattingen is<br />
volgens hem ook gebo<strong>de</strong>n op <strong>het</strong> punt <strong>van</strong> ‘<strong>de</strong> organisatie <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> menselijk verkeer in <strong>de</strong> gemeente. Een dorp, een stad moet<br />
een centrum zijn <strong>van</strong> creatieve uitingsmogelijkhe<strong>de</strong>n. Van<br />
wat dat betekent voor <strong>de</strong> structuur en inrichting <strong>van</strong> onze gemeenten<br />
weten we nog een bitter beetje,’ aldus Den U yl, die<br />
<strong>de</strong> socialistische gemeentebestuur<strong>de</strong>rs opriep om voorop te<br />
lopen bij <strong>het</strong> zoeken naar antwoor<strong>de</strong>n op die uitdaging.13<br />
Voor menigeen <strong>van</strong> <strong>de</strong> zitten<strong>de</strong> generatie bleek <strong>de</strong>ze oproep<br />
echter veel gevraagd. Te zeer waren zij gewend geraakt aan<br />
besturen langs technocratische lijnen, te weinig tegenspraak<br />
had<strong>de</strong>n ze daarbij ontmoet, ook niet uit eigen rijen. En was er,<br />
zo vroegen zij zich af, eigenlijk wel sprake <strong>van</strong> verstarring; er<br />
werd immers gestaag gewerkt aan <strong>de</strong> realisering <strong>van</strong> een toekomstbeeld,<br />
dat voortsproot uit een progressief i<strong>de</strong>aal? Was<br />
<strong>de</strong> verbeelding niet ter<strong>de</strong>ge aan <strong>de</strong> macht?<br />
Dit toekomstbeeld en <strong>de</strong> manier waarop zij <strong>het</strong> meen<strong>de</strong>n te<br />
realiseren werd echter juist hun handicap. Er werd bestuurd<br />
<strong>van</strong> bovenaf, <strong>het</strong> planningsmo<strong>de</strong>l verliep ‘top-down’ — plan<br />
nen <strong>van</strong> groot naar klein, <strong>van</strong> globaal naar ge<strong>de</strong>tailleerd — en<br />
kwam daarmee op gespannen voet te staan met nieuwe politieke<br />
eisen als <strong>de</strong>mocratisering en participatie, die bestuur en<br />
planning <strong>van</strong> on<strong>de</strong>raf (‘bottom-up’) voorschreven. Noch <strong>de</strong><br />
bestuursmentaliteit, noch <strong>de</strong> organisatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> besluitvorming<br />
was hierop ingesteld.<br />
Een twee<strong>de</strong> grote handicap <strong>van</strong> <strong>het</strong> toekomsti<strong>de</strong>aal was dat<br />
79
geen plaats was ingeruimd voor <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> ruimtelijke<br />
voorraad. Het ste<strong>de</strong>bouwkundig functionalisme als in <strong>de</strong> ja-<br />
ren <strong>de</strong>rtig gefun<strong>de</strong>erd (‘<strong>de</strong> schone en doelmatige stad’) was<br />
vrijwel exclusief gericht op uitbreiding, op <strong>de</strong> uitleg <strong>van</strong><br />
nieuwe woonwijken, industrieterreinen en recreatiegebie<strong>de</strong>n.<br />
Met <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> ou<strong>de</strong> woonwijken uit <strong>de</strong> negentien<strong>de</strong> en<br />
vroeg-twintigste eeuw, veelal <strong>van</strong> een bouwkundig en ruimtelijk<br />
slechte kwaliteit, wist men eigenlijk niet goed raad. Ze<br />
wer<strong>de</strong>n rijp geacht voor ‘sanering’ en ‘reconstructie’, maar an<strong>de</strong>rs<br />
dan voor <strong>de</strong> nieuwe gebie<strong>de</strong>n bestond er nauwelijks een<br />
concept.<br />
Hetzelf<strong>de</strong> gold voor <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke centra. Doorgaans was<br />
<strong>het</strong> beleid gericht op versterking <strong>van</strong> <strong>de</strong> economische functie,<br />
maar bij gebrek aan een evenwichtige ste<strong>de</strong>bouwkundige<br />
visie vielen <strong>de</strong> centra veelal ten prooi aan verkeersdoorbra-<br />
ken en een onbeheerste cityvorming. Men zag dit trouwens<br />
als <strong>de</strong> onvermij<strong>de</strong>lijke prijs voor <strong>de</strong> economische groei, die<br />
weer nodig was om honorabele socialistische doelein<strong>de</strong>n<br />
als uitbreiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeenschapsvoorzieningen na<strong>de</strong>rbij<br />
te kunnen brengen.<br />
Het had iets tragisch. Een generatie die lange tijd in haar<br />
element was geweest met <strong>de</strong> stadsuitleg—daar kon immers op<br />
maag<strong>de</strong>lijke grond naar hartelust onteigend, gepland en gebouwd<br />
wor<strong>de</strong>n—, kon met haar inzichten en bestuurlijk elan<br />
in <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> situatie, waarbij an<strong>de</strong>re prioriteiten gol<strong>de</strong>n,<br />
niet meer uit <strong>de</strong> voeten. De beproef<strong>de</strong> recepten (licht,<br />
lucht en ruimte, ruime woningen, vrij baan voor economische<br />
activiteiten, doorstroming voor <strong>het</strong> verkeer) en <strong>de</strong> daarbij<br />
passen<strong>de</strong> grootschalige aanpak stuitten in <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> gebouw<strong>de</strong><br />
omgeving op steeds sterker verzet <strong>van</strong> georganiseer<strong>de</strong><br />
bewoners en kritische architecten.<br />
In vele gemeenten vertaal<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze spanningen zich in een<br />
politiek conflict binnen <strong>de</strong> lokale PvdA. De kentering <strong>de</strong>r tij<strong>de</strong>n<br />
zou een machtswisseling, die tevens een generatiewisse-<br />
ling bleek, onvermij<strong>de</strong>lijk maken.<br />
80
iv De jaren zeventig: <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratiseer<strong>de</strong>rs<br />
Personele mutaties<br />
Van <strong>de</strong> PvdA wordt wel gezegd dat zij als geen an<strong>de</strong>re sociaal<br />
<strong>de</strong>mocratische partij is geraakt en beïnvloed door <strong>de</strong> bewe<br />
ging <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zestig en begin zeventig. Waar o f niet, een<br />
feit is dat <strong>de</strong> PvdA in <strong>de</strong> gemeentepolitiek een groot <strong>de</strong>el <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> jaren zeventig doen<strong>de</strong> is geweest <strong>de</strong> gevolgen <strong>van</strong> <strong>de</strong> om <br />
slag, die aan <strong>het</strong> begin <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>de</strong>cennium plaatsvond, te ver<br />
werken. D ie omslag werkte op drie manieren door: er kw a<br />
men personele mutaties, <strong>de</strong> programma’s wer<strong>de</strong>n herzien en<br />
<strong>de</strong> politieke cultuur w ijzig<strong>de</strong> zich.<br />
Na <strong>de</strong> gemeenteraadsverkiezingen <strong>van</strong> 1970 kwamen er in<br />
veel gemeenten sterk vernieuw<strong>de</strong> en verjong<strong>de</strong> PvdA-<br />
fracties op <strong>het</strong> kussen. De nieuwe gar<strong>de</strong> tel<strong>de</strong> menige aanhanger<br />
<strong>van</strong> Nieuw Links, <strong>het</strong> betrof meer dan een normale<br />
generatiewisseling. De politieke machtswisseling was veelal<br />
niet geruisloos verlopen, in menige af<strong>de</strong>ling was er een forse<br />
machtsstrijd aan voorafgegaan. De ou<strong>de</strong> elite wenste zich niet<br />
zomaar gewonnen te geven.<br />
Daarbij moet men zich realiseren, dat <strong>de</strong> stroming Nieuw<br />
Links in kringen <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeente- en provinciebestuur<strong>de</strong>rs<br />
weinig aanhang genoot. De tegenhanger Democratisch Appèl<br />
daarentegen genoot juist veel sympathie bij <strong>het</strong> wethou<strong>de</strong>rs-<br />
en burgemeestersgil<strong>de</strong>. Daarbij richtte <strong>het</strong> verzet zich<br />
niet alleen tegen <strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> Nieuw Links, maar ook tegen<br />
<strong>de</strong> plannen tot vergaan<strong>de</strong> ‘progressieve samenwerking’, die in<br />
veel gemeenten beston<strong>de</strong>n. Als resultaat hier<strong>van</strong> zou<strong>de</strong>n in<br />
1970 veel gezamenlijke progressieve raadsfracties optre<strong>de</strong>n,<br />
waarin PvdA, d’66 en ppr (en hier en daar ook <strong>de</strong> p sp) samenwerkten.<br />
De ou<strong>de</strong>re, vaak nog in <strong>de</strong> sdap gevorm<strong>de</strong> generatie<br />
voel<strong>de</strong> echter niets voor een verwatering <strong>van</strong> <strong>de</strong> socialisti<br />
sche i<strong>de</strong>ntiteit en vertrouw<strong>de</strong> <strong>de</strong> vernieuw<strong>de</strong> programmati<br />
sche lading die <strong>de</strong> progressieve vlag <strong>de</strong>kte al evenmin.<br />
Op weg naar <strong>de</strong> kandidaatstelling in 1970 ritsel<strong>de</strong> <strong>het</strong> dan<br />
81
ook <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale conflicten in <strong>de</strong> PvdA. M ogelijk heeft <strong>de</strong> gedrevenheid<br />
waarmee dit toen is uitgevochten <strong>de</strong> basis gelegd<br />
voor <strong>de</strong> verharding <strong>van</strong> <strong>de</strong> partijcultuur waardoor <strong>de</strong> jaren<br />
zeventig zich zou<strong>de</strong>n gaan kenmerken.<br />
Programmatische vernieuwing<br />
De nieuwlichters, die <strong>het</strong> bestuur<strong>de</strong>rskussen gingen bezetten,<br />
had<strong>de</strong>n weinig respect voor <strong>het</strong> toekomstbeeld, waar hun<br />
voorgangers met zoveel inzet aan had<strong>de</strong>n gewerkt. Het was<br />
tijd voor an<strong>de</strong>re opgaven en an<strong>de</strong>re prioriteiten. De bestaan<strong>de</strong><br />
ou<strong>de</strong> woningvoorraad, rijp geacht voor sanering en sloop,<br />
moest wor<strong>de</strong>n gerehabiliteerd. Het beleid moest wor<strong>de</strong>n om<br />
gebogen naar vernieuwing <strong>van</strong> <strong>het</strong> bestaan<strong>de</strong>. En ook waar<br />
wel moest wor<strong>de</strong>n gesloopt, omdat <strong>de</strong> bouwkundige toestand<br />
te slecht was, moest <strong>de</strong> nieuwbouw wor<strong>de</strong>n aangepast<br />
aan <strong>het</strong> bestaan<strong>de</strong> en ingevoegd in <strong>het</strong> ste<strong>de</strong>lijk weefsel, an<strong>de</strong>rs<br />
dan in <strong>de</strong> oorspronkelijke plannen veelal <strong>de</strong> bedoeling was.<br />
Binnenste<strong>de</strong>n, voorbestemd voor winkels, kantoren, banken<br />
en verkeersdoorbraken, moesten weer werkelijke stadscentra<br />
wor<strong>de</strong>n, waar <strong>de</strong> diverse kwaliteiten, die kenmerkend<br />
zijn voor een stad (wonen, winkels, han<strong>de</strong>l, markt, cultuur,<br />
kantoren, auto- en langzaam verkeer) gelijkmatig tot hun<br />
recht kunnen komen. Aan <strong>de</strong> eenzijdige expansie <strong>van</strong> <strong>het</strong> bedrijfsleven<br />
dien<strong>de</strong> daarentegen paal en perk te wor<strong>de</strong>n gesteld<br />
door een zeer kritisch en selectief beleid.<br />
Het nieuwe <strong>de</strong>nken liet ook <strong>de</strong> nieuwbouwwijken niet on<br />
beroerd: woningen moesten gevarieer<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n, meer wo-<br />
ningdifferentiatie werd wenselijk gevon<strong>de</strong>n, en er moest meer<br />
aandacht komen voor bijzon<strong>de</strong>re woningtypen en voor <strong>de</strong><br />
groepering <strong>van</strong> woningen ten opzichte <strong>van</strong> elkaar. (Kwam zo<br />
in zowel oud- als nieuwbouw <strong>de</strong> gemeenschapsgedachte via<br />
<strong>de</strong> achter<strong>de</strong>ur weer binnen?)<br />
Tegenover <strong>de</strong> expansieve i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> <strong>de</strong> vorige generatie<br />
plaatste men <strong>de</strong> kwaliteiten <strong>van</strong> <strong>het</strong> wonen in <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong><br />
stad. Grootschaligheid maakte plaats voor kleinschalige op<br />
82
lossingen. Stadsvernieuwing kwam voor sanering en kaal<br />
slag. Functiemenging voor functiescheiding. Bouwen voor<br />
<strong>de</strong> buurt voor overloop. Eerbied voor bestaan<strong>de</strong> ruimtelijke<br />
patronen voor ste<strong>de</strong>bouwkundige vernieuwingen. Met name<br />
dit punt markeer<strong>de</strong> <strong>de</strong> breuk met <strong>de</strong> opvattingen in voorgaan<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cennia. Sinds <strong>het</strong> begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> eeuw was kwalitatief<br />
goed bouwen in een ruime ste<strong>de</strong>bouwkundige omgeving<br />
<strong>de</strong> trots geweest <strong>van</strong> <strong>de</strong> socialistische volkshuisvesters. Het<br />
bestaan<strong>de</strong> achtten zij (vaak niet ten onrechte) uitgewoond. Er<br />
moest gebouwd wor<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> toekomst en respect voor bestaan<strong>de</strong><br />
patronen lag daarbij allerminst voor <strong>de</strong> hand.<br />
De veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong> opvattingen over ste<strong>de</strong>lijke centra wer<strong>de</strong>n<br />
voor <strong>het</strong> eerst verwoord in <strong>de</strong> Doelstellingennota voor <strong>de</strong><br />
binnenstad <strong>van</strong> Groningen, die in 1971 verscheen. Deze nota,<br />
waarmee PvdA-wethou<strong>de</strong>r M.J. <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Berg ook buiten<br />
Groningen bekendheid kreeg, zou een trendsettend beleidsdocument<br />
wor<strong>de</strong>n. Te meer ook omdat hiermee voor <strong>het</strong> eerst<br />
<strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> gemeentebestuur voor <strong>de</strong><br />
ontwikkelingen in <strong>de</strong> stad nadrukkelijk werd vastgelegd. Tot<br />
dat moment had<strong>de</strong>n economische krachten <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
in hoge mate bepaald.<br />
In Rotterdam leid<strong>de</strong> <strong>het</strong> nieuwe beleid tot <strong>het</strong> aankopen op<br />
grote schaal <strong>van</strong> ou<strong>de</strong> woningen, gevolgd door renovatie- en<br />
nieuwbouwprogramma’s. Deze wer<strong>de</strong>n begeleid door projectgroepen,<br />
waarin buurtbewoners <strong>de</strong> meer<strong>de</strong>rheid had<strong>de</strong>n.<br />
De naam <strong>van</strong> <strong>de</strong> socialistische stadsvernieuwingswethou<strong>de</strong>r<br />
J.G.<strong>van</strong> <strong>de</strong>r Ploeg mag hier niet onvermeld blijven.<br />
Heel wat conflictueuzer zou <strong>de</strong> overgang in Amsterdam<br />
verlopen. De nieuwe generatie PvdA-bestuur<strong>de</strong>rs aldaar,<br />
waaron<strong>de</strong>r wethou<strong>de</strong>r <strong>van</strong> Stadsontwikkeling H. Lammers,<br />
was weliswaar bereid om <strong>het</strong> beleid <strong>van</strong> <strong>de</strong> j aren zestig op vele<br />
punten om te gooien, maar wenste bij <strong>de</strong> stadsvernieuwing<br />
wel vast te hou<strong>de</strong>n aan verbetering <strong>van</strong> <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>bouwkundige<br />
kwaliteit, ook al zou dit lei<strong>de</strong>n tot min<strong>de</strong>r hoge dichthe<strong>de</strong>n.<br />
Om <strong>de</strong>ze re<strong>de</strong>n stond zij dan ook niet negatief tegenover<br />
83
voortzetting <strong>van</strong> <strong>het</strong> overloopbeleid, dat door een vorige ge<br />
neratie socialistische bestuur<strong>de</strong>rs was ontwikkeld. O ver <strong>de</strong>ze<br />
belangrijke kwestie ontstond een felle strijd met <strong>de</strong> ‘rank and<br />
file’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> partij, die kleinschalige stadsvernieuwing, hoge<br />
woondichthe<strong>de</strong>n en een terugdringen <strong>van</strong> <strong>het</strong> groeikernenbe-<br />
leid voorstond. Het <strong>de</strong>bat, dat overigens ernstig werd ver<br />
troebeld door felle interne partijtwisten over <strong>de</strong> aanleg <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
metro, werd pas in 1978 <strong>de</strong>finitief beslecht in <strong>het</strong> voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> laatsten.<br />
Een ‘politieker’ bestuur<br />
Het ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zestig g a f een sterke opleving <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
belangstelling voor <strong>de</strong> publieke zaak te zien, maar <strong>de</strong> politieke<br />
en bestuurlijke cultuur bleek niet in staat om dit proces te<br />
absorberen. N iet voor niets werd in <strong>het</strong> WBS-rapport ‘G e<br />
meentelijke <strong>de</strong>mocratie’, dat verscheen aan <strong>de</strong> vooravond <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> gemeenteraadsverkiezingen <strong>van</strong> 1970, vastgesteld, dat <strong>de</strong><br />
invloed <strong>van</strong> gemeenteraad en kiezers op <strong>het</strong> beleid zeer on<br />
voldoen<strong>de</strong> was.14 J. Wallage zou later in een terugblik op zijn<br />
Groningse jaren als raadslid en wethou<strong>de</strong>r <strong>de</strong> door B & w e n<br />
hoofdambtenaren beheerste bestuurscultuur als volgt karak<br />
teriseren: ‘D e macht <strong>van</strong> <strong>de</strong> ambtenaren, <strong>de</strong> geheimhouding<br />
jegens <strong>de</strong> raad, <strong>de</strong> paternalistische houding <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA, die<br />
beter dan w ie ook wist wat goed was voor <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs, <strong>het</strong><br />
vorm<strong>de</strong> een cultuur-politiek schild, waarachter <strong>het</strong> ou<strong>de</strong>-<br />
jongens-krentebrood-bestuur hoogtij vier<strong>de</strong>. En dat schild<br />
zorg<strong>de</strong> ervoor, dat elke discussie o f in psychologische termen<br />
o f in onbegrijpelijke techniek werd on<strong>de</strong>rgedompeld. Te kie<br />
zen viel er weinig.’15<br />
Als gevolg <strong>van</strong> <strong>de</strong> verstar<strong>de</strong> situatie zag <strong>het</strong> ernaar uit dat <strong>de</strong><br />
PvdA in <strong>de</strong> gemeenten nauwelijks weerstand zou hebben te<br />
gen <strong>het</strong> opkomen<strong>de</strong> d ’66. Het snel om zich heen grijpen<strong>de</strong> ge<br />
voel ‘dat er iets moest gebeuren’ inspireer<strong>de</strong> <strong>de</strong> opstellers <strong>van</strong><br />
‘Gemeentelijke <strong>de</strong>mocratie’ tot een aantal vernieuw ings<br />
voorstellen, die een aanzienlijke breuk beteken<strong>de</strong>n met <strong>het</strong><br />
verle<strong>de</strong>n.<br />
84
Wil<strong>de</strong> <strong>de</strong> kiezer meer zeggenschap krijgen over <strong>het</strong> beleid<br />
dan zou sterker dan in <strong>het</strong> verle<strong>de</strong>n bestuurd moeten wor<strong>de</strong>n<br />
op basis <strong>van</strong> scherp omlijn<strong>de</strong> politieke concepties. Dit zou<br />
voorkomen dat alle verschillen wer<strong>de</strong>n weggemasseerd door<br />
<strong>de</strong> collegialiteit in b & w, aan <strong>het</strong> eind <strong>van</strong> <strong>de</strong> j aren zestig een<br />
veelgehoor<strong>de</strong> klacht. Partijen moesten dus zo concreet mogelijke<br />
beleidsplannen opstellen, waardoor <strong>het</strong> <strong>de</strong> kiezer mogelijk<br />
werd niet slechts bestuur<strong>de</strong>rs te kiezen, maar ook een uitspraak<br />
te doen over <strong>het</strong> te voeren beleid. Een politisering <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> verhoudingen zou daar<strong>van</strong> weer <strong>het</strong> gevolg zijn; dit zou<br />
gelijkgezin<strong>de</strong> politieke partijen stimuleren tot <strong>het</strong> bun<strong>de</strong>len<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> krachten. (Aldus sloot <strong>de</strong>ze strategie goed aan bij <strong>de</strong><br />
progressieve samenwerking, die in veel gemeenten gestalte<br />
had gekregen.)<br />
Z o ’n politiseringsstrategie zou niet zon<strong>de</strong>r gevolgen blij<br />
ven voor <strong>de</strong> verkiezing <strong>van</strong> <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs, zo oor<strong>de</strong>el<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
opstellers <strong>van</strong> <strong>het</strong> WBS-rapport. Een meer<strong>de</strong>rheidscollege,<br />
waarbij een winnen<strong>de</strong> partij o f combinatie alle wethou<strong>de</strong>rs-<br />
zetels zou bezetten, zou <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ale uitkomst zijn, maar dit zou<br />
een mate <strong>van</strong> polarisatie veron<strong>de</strong>rstellen waar lang niet overal<br />
sprake <strong>van</strong> was. Het proces zou dus gefaseerd moeten wor<strong>de</strong>n<br />
bena<strong>de</strong>rd.<br />
Partijen zou<strong>de</strong>n om te beginnen hun on<strong>de</strong>rlinge verschillen<br />
wat meer kunnen gaan accentueren. Dit zou kunnen door <strong>het</strong><br />
indienen <strong>van</strong> initiatiefvoorstellen in <strong>de</strong> raad, wethou<strong>de</strong>rs zou<strong>de</strong>n<br />
min<strong>de</strong>rheidsstandpunten kunnen innemen o f min<strong>de</strong>r-<br />
heidsnota’s naar buiten kunnen brengen.<br />
Een volgen<strong>de</strong> stap zou kunnen zijn, dat partijen <strong>de</strong> college-<br />
vorming inzet maken <strong>van</strong> programmatische on<strong>de</strong>rhan<strong>de</strong>lin-<br />
gen. Daarbij zou<strong>de</strong>n ‘alleen zij tot wethou<strong>de</strong>r kunnen wor<strong>de</strong>n<br />
gekozen, die <strong>het</strong> overeengekomen programma kunnen on<strong>de</strong>r<br />
schrijven en ten aanzien <strong>van</strong> wie <strong>de</strong> zekerheid bestaat, dat zij<br />
<strong>het</strong> programma bekwaam uitvoeren in een vruchtbare samenwerking’.16<br />
Het automatisme <strong>van</strong> <strong>de</strong> afspiegelingsgedach-<br />
te is hiermee verlaten, <strong>het</strong> maakt plaats voor een on<strong>de</strong>rhan<strong>de</strong><br />
85
lingsmo<strong>de</strong>l, waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> uitkomst niet op voorhand vaststaat.<br />
In <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> fase <strong>van</strong> <strong>het</strong> politiseringsproces staan alternatieve<br />
programma’s <strong>van</strong> partijen o f combinaties <strong>van</strong> partijen ‘dui<strong>de</strong>lijk<br />
en fundamenteel’ tegenover elkaar. In zo’n constellatie<br />
zou<strong>de</strong>n <strong>de</strong> winnen<strong>de</strong> partijen alle wethou<strong>de</strong>rszetels gaan bezetten,<br />
on<strong>de</strong>rhan<strong>de</strong>lingen zijn niet meer nodig. Met nadruk<br />
waarschuwt <strong>de</strong> WBS-commissie er echter voor dat een <strong>de</strong>rge<br />
lijke machtsgreep ongewenst is, zolang niet gesproken kan<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> fundamentele verschillen <strong>van</strong> opvatting.<br />
O ok een twee<strong>de</strong> hervormingsvoorstel <strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie,<br />
<strong>het</strong> pleidooi voor een door <strong>de</strong> raad gekozen burgemeester,<br />
beteken<strong>de</strong> een inbreuk op <strong>het</strong> bestel. Overigens had op <strong>het</strong><br />
moment dat <strong>het</strong> WBS-rapport verscheen <strong>het</strong> raads- en statencongres<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> partij er al voor gezorgd dat <strong>de</strong> gekozen burgemeester<br />
een programmapunt was gewor<strong>de</strong>n. Grote praktische<br />
gevolgen had dit allemaal niet, omdat een politieke<br />
meer<strong>de</strong>rheid in <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer niet bereid was om <strong>de</strong> gekozen<br />
burgemeester wettelijk mogelijk te maken. O ok in 1988<br />
is dit overigens nog steeds <strong>de</strong> situatie.<br />
Veran<strong>de</strong>ringen in <strong>de</strong>partijcultuur<br />
De politisering <strong>van</strong> <strong>het</strong> bestuur was bedoeld om <strong>de</strong> dominantie<br />
<strong>van</strong> b& w en <strong>de</strong> hoofdambtenaren te doorbreken. Aldus<br />
zou <strong>het</strong> primaat <strong>van</strong> <strong>de</strong> kiezer en <strong>van</strong> <strong>de</strong> raad wor<strong>de</strong>n hersteld.<br />
In dit nieuwe bestel was <strong>het</strong> vooral <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs<br />
die veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong>. De binding aan een partij- en collegepro<br />
gramma reduceer<strong>de</strong> hun han<strong>de</strong>lingsvrijheid niet onaanzienlijk,<br />
wat vooral problemen gaf als zich ‘nieuwe omstandighe<br />
<strong>de</strong>n’ voor<strong>de</strong><strong>de</strong>n o f wanneer <strong>de</strong> werkelijkheid zich toch an<strong>de</strong>rs<br />
gedroeg dan <strong>het</strong> programma voorschreef. Naarmate <strong>de</strong> pro<br />
gramma’s ge<strong>de</strong>tailleer<strong>de</strong>r wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ed dit probleem zich<br />
uiteraard vaker voor.<br />
Fractie en af<strong>de</strong>ling beschouw<strong>de</strong>n <strong>het</strong> daarbij als hun taak er<br />
nauwgezet op toe te zien dat <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs niet al te vrijmoedig<br />
opereer<strong>de</strong>n o f te gemakkelijk compromissen sloten met<br />
86
<strong>de</strong> werkelijkheid. Het programma gold immers als een belofte<br />
aan <strong>de</strong> kiezers. Wellicht ten overvloe<strong>de</strong> wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs<br />
ook nog eens on<strong>de</strong>rworpen aan <strong>het</strong> adagium dat fractieloya-<br />
liteit boven collegeloyaliteit dien<strong>de</strong> te gaan. Democratie als<br />
‘georganiseerd vertrouwen’ had aldus plaats gemaakt voor<br />
een mo<strong>de</strong>l dat door sommigen werd geprezen om zijn ‘checks<br />
and balances’, door an<strong>de</strong>ren werd verfoeid als ‘georganiseerd<br />
wantrouwen’.<br />
A l gauw bleek dat ambtsdragers, die niet over <strong>de</strong> politieke<br />
lenigheid o f <strong>het</strong> communicatieve verm ogen beschikten, ver<br />
eist voor zo’n gecompliceer<strong>de</strong> rol, in moeilijkhe<strong>de</strong>n kw a<br />
men. Lokale conflicten met <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> een wethou<strong>de</strong>r als<br />
inzet zou<strong>de</strong>n geen zeldzaamheid zijn in <strong>de</strong> PvdA <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren<br />
zeventig. G oed bedoel<strong>de</strong> maar onrijpe noties over <strong>de</strong> PvdA-<br />
als-actiepartij voeg<strong>de</strong>n nog wat extra conflictstof toe aan <strong>het</strong><br />
soms toch al bran<strong>de</strong>rige politieke klimaat.<br />
In 1971 liep een meningsverschil met een <strong>van</strong> <strong>de</strong> Rotterdamse<br />
PvdA-wethou<strong>de</strong>rs zo hoog op, dat een bemid<strong>de</strong>lingscom-<br />
missie on<strong>de</strong>r leiding <strong>van</strong> partijvoorzitter A. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Louw eraan<br />
te pas moest komen. Deze ervaring, en soortgelijke ontwikkelingen<br />
el<strong>de</strong>rs, waren voor <strong>het</strong> partijcongres <strong>van</strong> 1974<br />
aanleiding om <strong>de</strong> partijreglementen te verrijken met een voor<br />
conflictregulering bestemd mechanisme: <strong>het</strong> ‘recht <strong>van</strong> terugroeping’.<br />
Achteraf zou overigens <strong>de</strong> feitelijke gebruikswaar<strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> artikel in geen verhouding blijken te staan tot<br />
<strong>de</strong> felle polemieken en controverses die <strong>het</strong> opriep.<br />
Het zware accent dat gelegd was op naleving <strong>van</strong> programma’s<br />
en <strong>de</strong> controle <strong>van</strong> <strong>de</strong> politieke vertegenwoordigers hierop<br />
had nog meer niet-beoog<strong>de</strong> effecten. Het leid<strong>de</strong> bij voorbeeld<br />
tot een sterk geïntensiveer<strong>de</strong> verga<strong>de</strong>rcultuur met onevenredig<br />
veel aandacht voor procedures, waardoor <strong>het</strong> aantal<br />
<strong>de</strong>elnemers aan discussies en besluitvorming werd terugge<br />
bracht tot een selecte groep <strong>van</strong> goed opgelei<strong>de</strong> ‘nieuwe vrij<br />
gestel<strong>de</strong>n’. Bovendien bleek een politiek klimaat dat zo sterk<br />
was bepaald door toetsing en ‘<strong>de</strong>mocratische controle’, niet<br />
87
evor<strong>de</strong>rlijk voor <strong>het</strong> onafhankelijk <strong>de</strong>nken en <strong>de</strong> politieke<br />
moed <strong>van</strong> bestuur<strong>de</strong>rs op vooruitgeschoven posten.<br />
De vernieuwingen raakten ook <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdAbur-<br />
gemeesters. Het begon al met <strong>het</strong> congresstandpunt pro <strong>de</strong><br />
gekozen burgemeester, dat tot groot onbehagen leid<strong>de</strong> bij<br />
<strong>het</strong> socialistische burgemeestersgil<strong>de</strong>. De meeste PvdA-bur-<br />
gemeesters bleken niets te voelen voor <strong>de</strong> gekozen burge<br />
meester.<br />
Moeilijk had<strong>de</strong>n veel burgemeesters <strong>het</strong> ook met <strong>de</strong> nieuwe,<br />
gepolitiseer<strong>de</strong> verhoudingen, waarin zij zich als door <strong>de</strong><br />
Kroon benoemd functionaris, met soms belangrijke beleidsportefeuilles,<br />
een weg moesten zien te banen. Menige burgemeester<br />
moest daarbij lij<strong>de</strong>lijk toezien hoe zijn portefeuilles<br />
wer<strong>de</strong>n teruggebracht tot <strong>de</strong> wettelijk voorgeschreven taken<br />
als openbare or<strong>de</strong> en <strong>de</strong>rgelijke. Het beheren <strong>van</strong> politiek gevoelige<br />
portefeuilles gold voortaan niet meer als passend voor<br />
een niet-gekozen functionaris. Het waren nu <strong>de</strong> zelfbewust<br />
gewor<strong>de</strong>n wethou<strong>de</strong>rs, die zich gingen profileren als <strong>de</strong> politieke<br />
vertegenwoordigers <strong>van</strong> <strong>het</strong> gemeentebestuur.<br />
Dat <strong>de</strong> politiseringskoers <strong>van</strong> <strong>de</strong> partij tot wrijvingen met<br />
haar burgemeesters zou lei<strong>de</strong>n, had men uiteraard kunnen<br />
voorzien. De door <strong>de</strong> Kroon benoem<strong>de</strong> burgemeester vormt<br />
nu eenmaal een <strong>de</strong>politiserend element in een overigens politiek<br />
bestel. De spanningen waren dus per <strong>de</strong>finitie ‘ingebakken.<br />
Overigens bewezen vele burgemeesters dat daar in <strong>de</strong><br />
praktijk best mee te leven viel, mits goe<strong>de</strong> afspraken wer<strong>de</strong>n<br />
gemaakt met <strong>de</strong> wethou<strong>de</strong>rs en <strong>de</strong> raadsfracties. Niettemin<br />
kan men zich erover verbazen dat <strong>het</strong> tot <strong>het</strong> ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren<br />
zeventig heeft moeten duren alvorens <strong>het</strong> partijbestuur een<br />
serieuze dialoog aanging met <strong>de</strong>ze belangrijke groep partijle<strong>de</strong>n.17<br />
De politiseringskoers <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA beoog<strong>de</strong> <strong>het</strong> primaat weer<br />
terug te brengen bij <strong>de</strong> politieke <strong>de</strong>mocratie. Gezien een aan
tal niet-beoog<strong>de</strong>, negatieve gevolgen voor <strong>de</strong> partijcultuur<br />
rijst <strong>de</strong> vraag o f een positief oor<strong>de</strong>el wel op zijn plaats is.<br />
Zeker als we hierin betrekken dat ‘<strong>het</strong> primaat <strong>van</strong> <strong>de</strong> politiek’<br />
als doctrine <strong>de</strong> partij <strong>het</strong> zicht heeft ontnomen op <strong>het</strong> belang<br />
<strong>van</strong> an<strong>de</strong>re dan politieke organisaties en haar maatschappelijk<br />
contactenpatroon heeft doen verschralen. Toch mag men dit<br />
alles niet generaliseren. Genoem<strong>de</strong> negatieve verschijnselen<br />
manifesteer<strong>de</strong>n zich vooral in <strong>de</strong> universiteitsste<strong>de</strong>n, el<strong>de</strong>rs<br />
gold dat in veel min<strong>de</strong>r sterke mate. Bovendien waren <strong>de</strong> problemen<br />
aan <strong>het</strong> eind <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>de</strong>cennium tenminste voor een<br />
<strong>de</strong>el overwonnen.18<br />
Ten slotte mogen <strong>de</strong> problemen die zich voor<strong>de</strong><strong>de</strong>n niet <strong>het</strong><br />
zicht verduisteren op <strong>de</strong> situatie die bestond vóór 1970. Wallage<br />
zegt <strong>het</strong> in zijn terugblik als volgt: ‘Laat niemand vergeten<br />
hoe in dit land vóór <strong>de</strong> tij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> politisering en meer<strong>de</strong>r-<br />
heidsvorming lokaal werd bestuurd. [...] Wie <strong>het</strong> autoverkeer<br />
uit <strong>de</strong> binnenstad wil<strong>de</strong>, wie regels wil<strong>de</strong> voor openbaarheid,<br />
wie on<strong>de</strong>rwijsvernieuwing planmatig aangepakt wil<strong>de</strong> zien,<br />
wie voorrang wil<strong>de</strong> voor <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> wijken en daarmee een po<br />
litieke prioriteitsstelling en meerjarenramingen, ja die vroeg<br />
te veel <strong>van</strong> een afspiegelingscollege zon<strong>de</strong>r program.’<br />
De planners<br />
Het planningsconcept <strong>van</strong> <strong>de</strong> j aren zeventig week sterk af <strong>van</strong><br />
datgene waar een vorige generatie zich door liet lei<strong>de</strong>n. Jarenlang<br />
had <strong>het</strong> ciAM-<strong>de</strong>nken als inspiratiebron dienst gedaan.<br />
Dit was nu echter uit <strong>de</strong> gratie, zon<strong>de</strong>r dat er een nieuw ‘grand<br />
<strong>de</strong>sign’ voor in <strong>de</strong> plaats kwam. Eigenlijk een paradoxale si<br />
tuatie: <strong>de</strong> generatie die zich met <strong>de</strong> leus ‘<strong>de</strong> verbeelding aan <strong>de</strong><br />
macht’ een weg naar <strong>de</strong> macht had gebaand, bleek geen behoefte<br />
te hebben aan een centraal toekomstontwerp. Men<br />
moet dit verklaren uit <strong>de</strong> fundamenteel-<strong>de</strong>mocratische notie,<br />
die aan <strong>het</strong> han<strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze generatie ten grondslag lag. Een<br />
‘masterplan’, waar<strong>van</strong> latere plannen een afgelei<strong>de</strong> vormen,<br />
paste niet bij <strong>de</strong> planning <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rop die werd nagestreefd.<br />
89
Van ruimtelijke planning vernam men dan ook betrekkelijk<br />
weinig in <strong>de</strong>ze jaren. Niet een plan, maar <strong>het</strong> <strong>de</strong>mocratische<br />
karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong> besluitvorming stond voorop. Het ging erom<br />
dat ie<strong>de</strong>reen aan bod kwam bij <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong><br />
ruimte. Met name gold dit voor <strong>de</strong> bewoners <strong>van</strong> ou<strong>de</strong> w ijken,<br />
die in vorige <strong>de</strong>cennia niet aan bod waren gekomen.<br />
Bouwen voor <strong>de</strong> buurt <strong>de</strong>rhalve. Maar ook bij <strong>de</strong> inrichting<br />
<strong>van</strong> stadscentra moesten <strong>de</strong> ruimteclaims billijker wor<strong>de</strong>n<br />
ver<strong>de</strong>eld, moesten ook an<strong>de</strong>re dan economische functies aandacht<br />
krijgen.<br />
Bij <strong>de</strong>ze <strong>de</strong>mocratiserings- en inhaaloperatie bestond weinig<br />
behoefte aan <strong>het</strong> ontwerpen <strong>van</strong> nieuwe ruimtelijke patronen.<br />
Sterker: er bestond een afkeer <strong>van</strong> alles wat een inbreuk<br />
beteken<strong>de</strong> op bestaan<strong>de</strong> structuren en patronen. De<br />
doctrine ‘<strong>het</strong> primaat aan <strong>de</strong> politiek’ was sterk bepalend voor<br />
<strong>de</strong> bestuursstijl. Dit leid<strong>de</strong> er on<strong>de</strong>r meer toe dat <strong>de</strong> betrekkingen<br />
met <strong>het</strong> bedrijfsleven en met particuliere investeer<strong>de</strong>rs<br />
weinig hartelijk waren. Het zijn <strong>de</strong> jaren waarin voorzitters<br />
<strong>van</strong> Kamers <strong>van</strong> Koophan<strong>de</strong>l zich periodiek beklagen over <strong>de</strong><br />
‘eenzijdigheid’ <strong>van</strong> <strong>het</strong> gemeentelijk beleid, dat geen rekening<br />
heet te hou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> belangen <strong>van</strong> <strong>het</strong> bedrijfsleven. O ok bij<br />
<strong>de</strong> realisering <strong>van</strong> plannen bestaat er bij <strong>de</strong> bestuur<strong>de</strong>rs een<br />
sterke voorkeur voor publieke investeringen. Door <strong>het</strong> primaat<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> politiek zijn ook <strong>de</strong> <strong>de</strong>skundigen, <strong>de</strong> experts en<br />
<strong>de</strong> diensthoof<strong>de</strong>n uit <strong>het</strong> ambtelijk apparaat <strong>van</strong> hun voetstuk<br />
gevallen. In <strong>de</strong> jaren zeventig zijn <strong>de</strong> politici <strong>de</strong> smaakmakers<br />
gewor<strong>de</strong>n.<br />
De ruimtelijke planning mocht dan op een laag pitje staan,<br />
op een an<strong>de</strong>r terrein, <strong>het</strong> welzijn, zou <strong>de</strong> overheid er nieuwe<br />
plantaken bij krijgen. Het particulier initiatief had gaan<strong>de</strong>weg<br />
een steeds sterker beroep moeten doen op <strong>de</strong> overheid voor <strong>de</strong><br />
financiering <strong>van</strong> welzijnsvoorzieningen. Deze kregen daardoor<br />
steeds meer <strong>het</strong> karakter <strong>van</strong> publieke voorzieningen,<br />
waarvoor dan ook <strong>het</strong> materiële gelijkheidsbeginsel zou dienen<br />
te gel<strong>de</strong>n. De verantwoor<strong>de</strong>lijkheid voor <strong>de</strong> kwaliteit en<br />
90
<strong>de</strong> algemene beschikbaarheid <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze voorzieningen was in<br />
feite steeds meer een overheidstaak gewor<strong>de</strong>n.<br />
Met <strong>de</strong> zogenaam<strong>de</strong> ‘Knelpuntennota’ trachtte <strong>het</strong> kabinet-<br />
Den U yl <strong>de</strong> balans op te maken <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze ontwikkeling, wat<br />
resulteer<strong>de</strong> in <strong>het</strong> voornemen om <strong>de</strong> planning en <strong>de</strong> financiering<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze voorzieningen zoveel mogelijk een gemeentelijke<br />
en provinciale taak te doen zijn. De zeggenschap <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
overheid over wat voorheen <strong>het</strong> domein was <strong>van</strong> al dan niet<br />
levensbeschouwelijk particulier initiatief werd gelegitimeerd<br />
met <strong>het</strong> veelzeggen<strong>de</strong> adagium ‘wie betaalt bepaalt’. Dui<strong>de</strong>lijker<br />
kon <strong>het</strong> primaat <strong>van</strong> <strong>de</strong> politiek niet wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rstreept.<br />
Socialistische bestuur<strong>de</strong>rs bij gemeenten en provincies wierpen<br />
zich maar wat graag op <strong>de</strong>ze nieuwe mogelijkhe<strong>de</strong>n tot<br />
planning en sturing. Maar ook gold: hoe energieker <strong>het</strong> beleid<br />
op dit punt, <strong>de</strong>s te groter <strong>de</strong> aanvaringen met <strong>de</strong> christen<strong>de</strong>mocratie.<br />
Het politieke landschap<br />
Als gevolg <strong>van</strong> <strong>de</strong> politiseringskoers <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA zijn <strong>de</strong> politieke<br />
verhoudingen in <strong>de</strong> jaren zeventig flink door elkaar geschud.<br />
Wat zich in 1970 bij voorbeeld al voltrok in gemeenten<br />
als Lei<strong>de</strong>n en Hilversum, waar <strong>het</strong> blok <strong>van</strong> progressieve partijen<br />
in <strong>de</strong> oppositie ging omdat bij <strong>de</strong> collegevorming aan<br />
een aantal verlangens niet werd voldaan, was nog maar een<br />
voorbo<strong>de</strong> <strong>van</strong> wat in 1974 in veel meer gemeenten zou gebeuren.<br />
Op initiatief <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA werd in dat jaar in vele gemeenten<br />
een programakkoord afgesloten bij <strong>de</strong> collegevorming.<br />
Veelal resulteer<strong>de</strong> dit in een college op bre<strong>de</strong> basis, maar<br />
in een aantal ste<strong>de</strong>n meen<strong>de</strong> <strong>de</strong> PvdA, met steun <strong>van</strong> <strong>de</strong> kleine<br />
progressieve partijen, meteen door te moeten stoten naar een<br />
meer<strong>de</strong>rheidscollege. Zulks voltrok zich in Amsterdam, Rot<br />
terdam (waar <strong>de</strong> PvdA <strong>het</strong> alleenvertoningsrecht in b& w op<br />
eiste), Groningen, Lei<strong>de</strong>n, Zaanstad, Ensche<strong>de</strong>, Schiedam,<br />
Vlaardingen, Hoorn en Weststellingwerf. O ok in <strong>de</strong> provin<br />
cie Groningen en bij <strong>het</strong> Openbaar Lichaam Rijnmond trok<br />
9i
links in <strong>de</strong> dagelijkse besturen <strong>de</strong> macht aan zich. Het laat zich<br />
ra<strong>de</strong>n dat dit een bittere pil beteken<strong>de</strong> voor christen-<strong>de</strong>mo-<br />
craten en liberalen, die jarenlang <strong>van</strong> <strong>de</strong> colleges <strong>de</strong>el had<strong>de</strong>n<br />
uitgemaakt en nu tot <strong>de</strong> oppositie waren gedwongen. Een rol<br />
die zij overigens niet eens wensten te aanvaar<strong>de</strong>n, omdat naar<br />
hun staatsrechtelijk oor<strong>de</strong>el een regering-oppositieverhou-<br />
ding niet paste bij <strong>het</strong> lokaal en provinciaal bestuur.<br />
Wat bracht <strong>de</strong> PvdA in een aantal (belangrijke) gemeenten<br />
ertoe om af te zien <strong>van</strong> <strong>de</strong> gefaseer<strong>de</strong> aanpak bij <strong>de</strong> politisering<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> bestuur om terstond door te stoten naar een gepolariseerd<br />
meer<strong>de</strong>rheidsmo<strong>de</strong>l? In <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>lijke adviezen<br />
was zo’n mo<strong>de</strong>l immers pas <strong>van</strong> toepassing verklaard als sprake<br />
was <strong>van</strong> fundamentele programmatische verschillen. Dat<br />
aan <strong>de</strong>ze voorwaar<strong>de</strong> zou zijn voldaan is in genoem<strong>de</strong> ge<br />
meenten niet o f nauwelijks aangetoond. Doorgaans was <strong>de</strong><br />
praktijk dat liberalen en christen-<strong>de</strong>mocraten voor een voldongen<br />
feit wer<strong>de</strong>n gesteld, on<strong>de</strong>rhan<strong>de</strong>ld werd er niet met<br />
hen.<br />
Diverse factoren hebben <strong>de</strong>ze gang <strong>van</strong> zaken in <strong>de</strong> hand<br />
gewerkt. Begeerte naar een situatie waarin men alleen <strong>de</strong><br />
lakens kon uit<strong>de</strong>len in <strong>het</strong> dagelijks bestuur, om zo <strong>het</strong><br />
programma maximaal te kunnen uitvoeren, was daarbij ongetwijfeld<br />
niet <strong>de</strong> minst belangrijke. Nu in lan<strong>de</strong>lijke adviezen<br />
<strong>de</strong> theoretische rechtvaardiging was gebo<strong>de</strong>n, werd <strong>het</strong> voor<br />
wethou<strong>de</strong>rs in spe verlei<strong>de</strong>lijk om <strong>de</strong> lokale situatie voor ‘gepolariseerd’<br />
te verklaren.<br />
Maar er was meer. De lan<strong>de</strong>lijke adviezen waren, hoe even<br />
wichtig op zichzelf ook, onvoldoen<strong>de</strong> toegesne<strong>de</strong>n op <strong>de</strong><br />
praktijkervaring, dat programvergelijking niet <strong>het</strong> enige is dat<br />
telt. Net zo belangrijk is <strong>de</strong> personele samenstelling <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
college dat <strong>het</strong> programma moet gaan uitvoeren. De PvdA<br />
verkeer<strong>de</strong> in veel gemeenten in <strong>de</strong> positie om belangrijke be-<br />
leidsvernieuwingen in <strong>het</strong> collegeprogramma opgenomen te<br />
krijgen. Waarom dan, zo vroeg zij zich af, wethou<strong>de</strong>rs <strong>van</strong><br />
c d a o f v v d in <strong>het</strong> college opgenomen als mag wor<strong>de</strong>n aan<br />
92
genomen dat <strong>de</strong>ze aan <strong>de</strong> rem gaan hangen? Waarom niet<br />
meteen een politiek homogeen college samengesteld, dat bij<br />
<strong>het</strong> programma past, waardoor uitvoering optimaal gegaran<strong>de</strong>erd<br />
is? Onre<strong>de</strong>lijk klonk dit allerminst.<br />
En dan was er <strong>het</strong> lichtend voorbeeld <strong>van</strong> <strong>het</strong> ‘Groninger<br />
mo<strong>de</strong>l’, <strong>het</strong> linkse college dat aldaar al in 1972 was ontstaan als<br />
gevolg <strong>van</strong> een politieke breuk in <strong>het</strong> afspiegelingscollege,<br />
waar een grote aantrekkingskracht <strong>van</strong> uitging. Te meer omdat<br />
dit college op zichtbare wijze een aantal beleidsvernieu-<br />
wingen in gang wist te zetten, die <strong>de</strong> PvdA overal hoog op <strong>het</strong><br />
verlanglijstje had staan.<br />
Ver<strong>de</strong>r speel<strong>de</strong> <strong>de</strong> omstandigheid een rol, dat <strong>de</strong> politise-<br />
ringskoers samenviel met <strong>het</strong> streven naar progressieve samenwerking.<br />
In enkele tientallen gemeenten leid<strong>de</strong> dit tot<br />
progressieve blokvorming, wat <strong>het</strong> klimaat voor meer<strong>de</strong>r-<br />
heidsvorming sterk in <strong>de</strong> hand werkte.<br />
D e politiseringskoers bracht <strong>de</strong> PvdA niet alleen politieke<br />
winst,19 zij heeft er ook voor moeten betalen in die gemeenten<br />
waar te gretig o f ondoordacht werd gehan<strong>de</strong>ld. In Breda en<br />
Nijm egen beland<strong>de</strong> zij daardoor in 1974 in <strong>de</strong> oppositie, hoe<br />
wel <strong>de</strong>ze niet werd gezocht. Waar onvoldoen<strong>de</strong> eensgezind<br />
heid bestond in <strong>de</strong> eigen gele<strong>de</strong>ren, zoals in H oorn en A m <br />
sterdam, strand<strong>de</strong> <strong>het</strong> meer<strong>de</strong>rheidsexperiment voortijdig,<br />
tot scha<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> stadsbestuur en <strong>de</strong> bestuurlijke reputatie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA. El<strong>de</strong>rs was <strong>het</strong> progressieve meer<strong>de</strong>rheidscolle-<br />
ge, als gevolg <strong>van</strong> <strong>de</strong> krappe meer<strong>de</strong>rheid waar <strong>het</strong> op steun<strong>de</strong>,<br />
ten prooi aan instabiliteit o f aan een onevenredig grote in<br />
vloed <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>elnemen<strong>de</strong> kleine partijen.<br />
Dat <strong>het</strong> ook an<strong>de</strong>rs kon werd bewezen in Groningen en<br />
Rotterdam, waar dank zij <strong>het</strong> optre<strong>de</strong>n <strong>van</strong> homogene linkse<br />
colleges effectief werd bestuurd en belangrijke beleidsveran<strong>de</strong>ringen<br />
kon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n gerealiseerd in een mate en een<br />
snelheid die bij een an<strong>de</strong>re constellatie waarschijnlijk niet<br />
mogelijk was geweest.<br />
93
In 1978 ontdooien <strong>de</strong> verhoudingen. De PvdA, inmid<strong>de</strong>ls een<br />
aantal ervaringen rijker, is wat min<strong>de</strong>r stellig gewor<strong>de</strong>n in<br />
haar voorkeur voor meer<strong>de</strong>rheidscolleges, terwijl c d a en<br />
v v d blijkens hun lan<strong>de</strong>lijke adviezen een opening maken<br />
naar vorming <strong>van</strong> colleges op smalle(re) basis, zon<strong>de</strong>r overigens<br />
hun dui<strong>de</strong>lijke voorkeur voor afspiegelingscolleges prijs<br />
te geven. De wenselijkheid <strong>van</strong> een programakkoord als basis<br />
voor <strong>het</strong> collegebeleid is inmid<strong>de</strong>ls gemeengoed gewor<strong>de</strong>n.<br />
Het streven naar progressieve samenwerking is ter linkerzij<strong>de</strong><br />
op een laag pitje komen te staan.20<br />
In dit klimaat <strong>van</strong> ontspanning blijkt een variëteit aan coali<br />
ties m ogelijk. O p veel plaatsen blijft <strong>het</strong> afspiegelingscollege-<br />
m et-programma favoriet. In Rotterdam wordt evenwel <strong>het</strong><br />
ro<strong>de</strong> college geprolongeerd. El<strong>de</strong>rs ontstaan PvdA-CDA- dan<br />
wel W D-CDA-Colleges, terwijl nu ook PvdA-W D -coalities<br />
tot <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n gaan behoren. Sociaal-liberale colleges<br />
wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>r meer gevorm d in Lei<strong>de</strong>n en Ensche<strong>de</strong>, in <strong>de</strong><br />
jaren tachtig zullen an<strong>de</strong>re gemeenten volgen.<br />
Voor <strong>de</strong> PvdA moet <strong>de</strong> winst <strong>van</strong> <strong>het</strong> politiseringstijdperk<br />
niet primair in wethou<strong>de</strong>rszetels wor<strong>de</strong>n gezocht — <strong>van</strong> een<br />
onevenredig ro<strong>de</strong> bezetting <strong>van</strong> <strong>het</strong> wethou<strong>de</strong>rspluche was<br />
trouwens geen sprake — maar in <strong>het</strong> feit, dat een aantal nood<br />
zakelijke beleidsvernieuwingen kon wor<strong>de</strong>n doorgevoerd.<br />
O o k is <strong>de</strong> gemeentepolitiek door toedoen <strong>van</strong> <strong>de</strong> politise-<br />
ringskoers <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA uit haar lethargie <strong>van</strong> vorige <strong>de</strong>cen<br />
nia ontwaakt. In <strong>de</strong> jaren tachtig, als <strong>het</strong> maatschappelijk <strong>de</strong><br />
cor sterk veran<strong>de</strong>rt en weer an<strong>de</strong>re prioriteiten <strong>de</strong> aandacht<br />
vragen, blijkt dit blijven<strong>de</strong> winst.<br />
v De jaren tachtig: on<strong>de</strong>rnemers en managers<br />
Crisis en bezuinigingen<br />
Na <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> oliecrisis <strong>van</strong> 1979 gaan <strong>de</strong> gemeenten aan <strong>de</strong>n<br />
lijve on<strong>de</strong>rvin<strong>de</strong>n dat <strong>het</strong> menens is met <strong>de</strong> economische recessie<br />
in Ne<strong>de</strong>rland. Zij krijgen zeer aanzienlijke en onevenre<br />
94
dig grote bezuinigingen opgelegd. De enorme toename <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> aantal werklozen stelt hen voor om<strong>van</strong>grijke extra uitga<br />
ven, die <strong>de</strong> toch al benar<strong>de</strong> financiële positie nog eens extra<br />
ontwrichten. Gemeenten krijgen ook als geen an<strong>de</strong>re overheid<br />
met <strong>het</strong> verschijnsel ‘nieuwe armoe<strong>de</strong>’ te maken, waardoor<br />
een grote groep burgers dreigt af te glij<strong>de</strong>n naar <strong>de</strong> marge <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> samenleving.<br />
In eerste aanleg is <strong>de</strong> reactie op <strong>de</strong>ze ontwikkeling nogal<br />
<strong>de</strong>fensief. De banbliksems <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> gemeenten tegen <strong>het</strong> beleid<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> kabinet-Lubbers zijn talrijk. Beurtelings wor<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> onevenredigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> bezuinigingen, <strong>de</strong> nieuwe armoe<strong>de</strong>,<br />
<strong>de</strong> willekeur <strong>van</strong> <strong>het</strong> kabinet, <strong>het</strong> centralisme en <strong>de</strong> regelzucht<br />
on<strong>de</strong>r vuur genomen. Een oppositionele instelling, die<br />
<strong>de</strong> PvdA overigens geen win<strong>de</strong>ieren heeft gelegd, getuige <strong>het</strong><br />
eclatante succes bij <strong>de</strong> gemeenteraadsverkiezingen <strong>van</strong> 1986,<br />
toen <strong>de</strong> beste lokale stembusuitslag uit <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis werd<br />
geboekt.<br />
Maar bij die <strong>de</strong>fensieve opstelling zou <strong>het</strong> niet kunnen blijven.<br />
Naarmate dui<strong>de</strong>lijk werd, dat <strong>de</strong> jaarlijkse strafexercitie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> bezuinigingsron<strong>de</strong>s toch niet te ontlopen viel, besloten<br />
<strong>de</strong> gemeentebesturen zich op een situatie <strong>van</strong> structurele<br />
krapte in te stellen. Socialistische bestuur<strong>de</strong>rs realiseer<strong>de</strong>n<br />
zich dat ook bij een regering <strong>van</strong> PvdA-signatuur die situatie<br />
<strong>van</strong> krapte zou voortduren, zij <strong>het</strong> in min<strong>de</strong>r ernstige mate.<br />
Wil<strong>de</strong>n <strong>het</strong> plaatselijke niveau aan voorzieningen, <strong>het</strong> dienstbetoon<br />
aan <strong>de</strong> burgers en <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>het</strong> lokaal bestuur<br />
niet onaanvaardbaar verschralen, dan moesten <strong>de</strong> bakens<br />
wor<strong>de</strong>n verzet. Geen overleving zon<strong>de</strong>r innovatie. Vernieuwingen<br />
<strong>van</strong> organisatie, cultuur en werkwijze <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeente,<br />
maar ook beleidsvernieuwingen, waardoor weer perspectief<br />
zou ontstaan voor <strong>de</strong> afbrokkelen<strong>de</strong> verzorgingsstaat.<br />
Meer immers nog dan an<strong>de</strong>ren hebben socialistische be<br />
stuur<strong>de</strong>rs belang bij zo’n offensieve bena<strong>de</strong>ring.<br />
95
Innovaties<br />
Was <strong>het</strong> in eerste instantie <strong>de</strong> financiële nood <strong>de</strong>r tij<strong>de</strong>n, die<br />
fungeer<strong>de</strong> als katalysator voor vernieuwingen, er lagen ook<br />
meer structurele overwegingen ten grondslag aan <strong>de</strong> ‘innovi-<br />
tis’, los <strong>van</strong> <strong>de</strong> bezuinigingen. Zeker, meer doelmatigheid en<br />
efficiency <strong>van</strong> <strong>de</strong> overheidsorganisatie zijn dringend gewenst,<br />
maar nog belangrijker is <strong>de</strong> doeltreffendheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> overheidsoptre<strong>de</strong>n.<br />
Wil <strong>de</strong> overheid overeind blijven bij <strong>de</strong> snelle<br />
veran<strong>de</strong>ringen, die samenleving en economie thans doorma<br />
ken, dan zal zij nogal ingrijpend moeten veran<strong>de</strong>ren. Mo<strong>de</strong>rne<br />
managementopvattingen zullen, waar dit mogelijk en verantwoord<br />
is, <strong>de</strong> plaats moeten innemen <strong>van</strong> <strong>de</strong> klassieke,<br />
Weberiaanse bureaucratieprincipes, die tot nu toe <strong>de</strong> overheidsorganisatie<br />
beheersen. Pogingen tot een <strong>de</strong>rgelijke cultuurveran<strong>de</strong>ring<br />
zijn in <strong>de</strong> jaren tachtig alom aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> in<br />
<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gemeenten (en <strong>het</strong> kan geen toeval zijn, dat<br />
PvdA-bestuur<strong>de</strong>rs zich daarbij veelal als <strong>de</strong> smaakmakers manifesteren).<br />
Organisatievernieuwing, automatisering, financieel<br />
management, kwaliteitsbevor<strong>de</strong>ring zijn, naast doelmatigheid<br />
en efficiency, <strong>de</strong> sleutelwoor<strong>de</strong>n. Principes als <strong>de</strong>specialisatie<br />
en <strong>de</strong>centralisatie doen hun intre<strong>de</strong>. De gemeentelijke<br />
overheidsorganisaties moeten ‘platter’ en <strong>de</strong> ambtenaren<br />
moeten eigenlijk permanent in opleiding. Privatisering<br />
wordt pragmatisch bena<strong>de</strong>rd. De managers doen hun intre<strong>de</strong><br />
en lijken belangrijker dan ‘inhou<strong>de</strong>lijke’ vaklui.<br />
De burger mag daarbij niet wor<strong>de</strong>n vergeten. Organisatie-<br />
vernieuwingen dienen evenzeer <strong>het</strong> meer ‘cliëntgericht’ functioneren<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> overheid. O ok welbegrepen eigenbelang<br />
speelt hier uiteraard een rol. In een tijd waarin <strong>de</strong> overheid<br />
min<strong>de</strong>r populair is en <strong>de</strong> ‘terugtred <strong>van</strong> <strong>de</strong> overheid’ <strong>de</strong> dominante<br />
i<strong>de</strong>ologische on<strong>de</strong>rstroom is, kunnen gemeenten zich<br />
<strong>van</strong>zelfsprekend geen on<strong>de</strong>rmaatse dienstverlening aan <strong>de</strong><br />
burger veroorloven. Maatstaf dient te zijn wat el<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong><br />
maatschappij gebruikelijk is.<br />
De innovitis raakt echter niet alleen <strong>de</strong> overheidsorganisa<br />
9 6
tie. In socialistische kring wordt ook nagedacht over en geëxperimenteerd<br />
met een nieuwe plaatsbepaling <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemeenten<br />
tegen <strong>de</strong> achtergrond <strong>van</strong> <strong>de</strong> problemen waar <strong>de</strong> verzorgingsstaat<br />
mee kampt. Gedachten hierover zijn on<strong>de</strong>r meer<br />
ontvouwd in <strong>het</strong> WBS-rapport ‘Gemeenten als proeftuin —<br />
voor een houdbare verzorgingsstaat’, in <strong>het</strong> jongste advies-<br />
gemeenteprogramma <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA en in recente uitgaven <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> Sociaal en Cultureel Planbureau.21<br />
Deze beschouwingen hebben gemeen dat zij <strong>de</strong> gemeenten<br />
een rol toekennen bij <strong>de</strong> vernieuwing <strong>van</strong> <strong>de</strong> verzorgingsstaat.<br />
Deze lijdt aan een tekort aan doelmatigheid en maatschappe<br />
lijke effectiviteit, is financieel onbeheersbaar en bestuurlijk te<br />
gecompliceerd. Een herziening <strong>van</strong> <strong>de</strong> verhouding tussen<br />
burger en overheid, tussen collectieve sector en marktsector,<br />
is daarom onvermij<strong>de</strong>lijk gewor<strong>de</strong>n. Daarbij staat vast dat <strong>de</strong><br />
overheid een aantal <strong>van</strong> haar sturen<strong>de</strong> pretenties zal moeten<br />
laten varen.<br />
Gemeenten lijken zeer wel in staat om als wegberei<strong>de</strong>rs<br />
voor nieuwe verhoudingen op te tre<strong>de</strong>n. Juist op lokaal niveau,<br />
waar vele maatschappelijke organisaties zijn betrokken<br />
bij <strong>de</strong> uitvoering <strong>van</strong> overheidstaken, zien we hoe <strong>de</strong> overheid<br />
zich meer en meer toelegt op een bemid<strong>de</strong>len<strong>de</strong> en stimuleren<strong>de</strong><br />
rol in dit proces, waarbij <strong>van</strong>uit <strong>het</strong> algemeen belang<br />
wordt bijgestuurd. Een parallelle ontwikkeling zien we op <strong>het</strong><br />
gebied <strong>van</strong> economie en ste<strong>de</strong>lijke vernieuwing, waar <strong>de</strong> belangstelling<br />
voor publiek-private samenwerking groeit. Op<br />
<strong>de</strong>ze wijze wor<strong>de</strong>n nieuwe patronen en verhoudingen en een<br />
nieuwe stijl <strong>van</strong> overheidsinterventie beproefd, waar<strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
betekenis boven <strong>het</strong> lokaal bestuur uitstijgt.<br />
De planners<br />
Dit alles is natuurlijk niet zon<strong>de</strong>r gevolgen gebleven voor <strong>de</strong><br />
opvattingen over planning. Veroorzaakten <strong>de</strong> niet geringe<br />
sturen<strong>de</strong> pretenties <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale overheid in <strong>de</strong> j aren zeventig<br />
gepolariseer<strong>de</strong> verhoudingen met bedrijfsleven en maat<br />
97
schappelijke organisaties, <strong>de</strong> overheidsplanning <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren<br />
tachtig staat in <strong>het</strong> teken <strong>van</strong> ‘transactie’. Dit beteken<strong>de</strong> een<br />
koerswijziging <strong>van</strong> aanzienlijke afmetingen. Werd <strong>de</strong> samenleving<br />
in <strong>de</strong> jaren zeventig bezien als een te sturen object, <strong>de</strong><br />
bestuur<strong>de</strong>r lijkt nu zijn plaats in <strong>de</strong> samenleving weer in te nemen,<br />
weet zichzelf <strong>de</strong>el daar<strong>van</strong>. Planning wordt on<strong>de</strong>rneming,<br />
waarbij <strong>de</strong> overheid als actor te mid<strong>de</strong>n <strong>van</strong> me<strong>de</strong>-acto-<br />
ren probeert <strong>het</strong> algemeen belang te dienen en <strong>de</strong> positie <strong>van</strong><br />
kwetsbare groepen te beschermen. N u min<strong>de</strong>r hiërarchische<br />
sturing <strong>van</strong> bovenaf en meer on<strong>de</strong>rhan<strong>de</strong>len, dat ertoe moet<br />
lei<strong>de</strong>n dat ‘<strong>de</strong> neuzen in <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> richting wijzen’. De planner<br />
wordt on<strong>de</strong>rnemer, die met inzet <strong>van</strong> juridische bevoegdhe<strong>de</strong>n<br />
en publieke kapitaalmid<strong>de</strong>len in samenwerking met an<strong>de</strong>ren<br />
zijn doel hoopt te bereiken. Wordt manager, die <strong>het</strong><br />
proces regelt, dat via <strong>de</strong> samenwerking tot <strong>het</strong> gewenste doel<br />
voert.<br />
Daarbij hebben economische recessie en werkloosheid<br />
inmid<strong>de</strong>ls tot nieuwe prioriteiten genoopt. Economische<br />
ontwikkeling (‘benutten <strong>van</strong> potenties’) komt steeds meer<br />
voorop te staan in ste<strong>de</strong>lijke plannen. De voor <strong>de</strong> jaren zeventig<br />
zo kenmerken<strong>de</strong> aandacht voor leefbaarheid en welzijn<br />
verdwijnt niet achter <strong>de</strong> horizon, maar wordt min<strong>de</strong>r overheersend.<br />
De gemeenten willen nadrukkelijk weer ‘welvaarts-<br />
gemeente’ (een term uit <strong>het</strong> socialistische vocabulaire <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
jaren twintig en <strong>de</strong>rtig) zijn.<br />
De veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> prioriteiten beïnvloedt ook <strong>de</strong> opvattingen<br />
over <strong>de</strong> ruimtelijke planning en <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke inrichting<br />
diepgaand. De grote aandacht voor <strong>het</strong> herstel en behoud <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> voorraad blijft onvermin<strong>de</strong>rd aanwezig, maar dit<br />
wordt ingepast in <strong>het</strong> bre<strong>de</strong>re en meer dynamische begrip<br />
‘ste<strong>de</strong>lijk beheer’, dat veel meer ruimte laat voor ingrepen in<br />
bestaan<strong>de</strong> structuren. Ruimtelijke planning en ruimtelijke<br />
kwaliteit wor<strong>de</strong>n weer ‘issues’. Wel tracht men daarbij door<br />
een goe<strong>de</strong> ste<strong>de</strong>bouwkundige beheersing <strong>van</strong> <strong>de</strong> nieuwe ontwikkelingen<br />
<strong>de</strong> fouten <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren vijftig en zestig zoveel<br />
mogelijk te vermij<strong>de</strong>n.<br />
98
Bestuur<strong>de</strong>rs en hun ste<strong>de</strong>bouwkundige adviseurs kunnen<br />
weer prestige ontlenen aan nieuwe ontwerpen. Een lei<strong>de</strong>nd<br />
concept o f toekomstbeeld (ä la ciam ) lijkt daarbij te ontbreken.<br />
De noodzaak om nationaal o f internationaal te blijven<br />
meetellen vormt eer<strong>de</strong>r <strong>de</strong> drijfveer. Dit leidt tot ste<strong>de</strong>bouwkundige<br />
plannen die in <strong>de</strong> jaren zeventig on<strong>de</strong>nkbaar waren,<br />
getuige ontwerpen voor ‘boulevards’ en ‘assen’ in ste<strong>de</strong>n als<br />
Den Haag en Amsterdam en plannen voor ver<strong>de</strong>re cityvor-<br />
ming in Rotterdam o f voor ste<strong>de</strong>lijke vernieuwing in Maastricht,<br />
Nijmegen en Groningen. O ok <strong>de</strong> aanwezigheid <strong>van</strong><br />
culturele voorzieningen krijgt een prominente plaats in veel<br />
ste<strong>de</strong>lijke ontwerpen.<br />
Deze hernieuw<strong>de</strong> aandacht voor <strong>het</strong> ruimtelijke ontwerp,<br />
die in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse traditie teruggaat op Berlage, mag op<br />
zichzelf verheugend zijn, <strong>de</strong> plannen, die eruit resulteren vertonen<br />
wel onmiskenbaar <strong>de</strong> trekken <strong>van</strong> een ‘middle class’-<br />
concept, waarmee ze nogal afwijken <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘<strong>de</strong>mocratische’<br />
plannen <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zeventig. Het dilemma voor <strong>de</strong> socialistische<br />
bestuur<strong>de</strong>r is daarmee in alle dui<strong>de</strong>lijkheid gesc<strong>het</strong>st:<br />
on<strong>de</strong>rnemen<strong>de</strong> stadsbesturen investeren veel mid<strong>de</strong>len en bestuurskracht<br />
in dit middle class-concept, terwijl <strong>de</strong> stadsvernieuwing<br />
nog veel inspanningen zal vergen en er aanzienlijk<br />
bezuinigd moet wor<strong>de</strong>n op collectieve voorzieningen. O f <strong>de</strong><br />
bestuur<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA een uitweg zullen vin<strong>de</strong>n uit dit<br />
dilemma is nog ondui<strong>de</strong>lijk. Bedriegen <strong>de</strong> voortekenen niet,<br />
dan wordt dit een belangrijke opgave voor <strong>de</strong> planners en<br />
bouwers <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren negentig.<br />
v i Balans<br />
Over <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> we<strong>de</strong>ropbouwers kunnen we betrek<br />
kelijk kort zijn. On<strong>de</strong>r extreem moeilijke omstandighe<strong>de</strong>n<br />
heeft <strong>de</strong>ze generatie gedaan wat <strong>de</strong> hand te doen vond en zij<br />
<strong>de</strong>ed dat op een zeer verdienstelijke wijze. De wil was aan<br />
wezig om reeds vóór <strong>de</strong> oorlog gefun<strong>de</strong>er<strong>de</strong> i<strong>de</strong>alen trouw te<br />
99
lijven, maar <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n waren er niet naar dat <strong>de</strong>ze<br />
na<strong>de</strong>rbij kon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n gebracht. Het i<strong>de</strong>alisme <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
beweging vond ook zijn uitdrukking in <strong>de</strong> gemeenschaps-<br />
gedachte, die pregnant naar voren kwam in <strong>de</strong> gemeentepro-<br />
gramma’s. Beleidsmatig heeft dit gemeenschaps<strong>de</strong>nken overigens<br />
weinig opgeleverd; <strong>het</strong> had meer een bin<strong>de</strong>n<strong>de</strong>, i<strong>de</strong>ologische<br />
functie en gaf <strong>de</strong> partij <strong>het</strong> karakter <strong>van</strong> cultuurbeweging.<br />
Toch mag veertig jaar later <strong>de</strong> vraag wor<strong>de</strong>n gesteld o f <strong>de</strong><br />
toenmalige i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> cultuurgemeente niet een aantal noties<br />
bevat die, mits in een mo<strong>de</strong>rn jasje gestoken, <strong>van</strong> betekenis<br />
kunnen zijn voor onze stagneren<strong>de</strong> verzorgingsstaat. Daarover<br />
straks een enkele opmerking.<br />
I<strong>de</strong>alisme is ook <strong>de</strong> drijven<strong>de</strong> kracht achter <strong>de</strong> gemeentepolitiek<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> vijftigers en <strong>de</strong> zestigers: pragmatisch en in<br />
harmonie met hun omgeving bouw<strong>de</strong>n zij aan een toekomstbeeld,<br />
dat als zeer progressief gold. Deze generatie is buitengewoon<br />
on<strong>de</strong>rschat. Te lang hebben <strong>de</strong> kruitdampen die rond<br />
1970 opstegen bij <strong>de</strong> machtswisselingen in <strong>de</strong> partij, <strong>het</strong> zicht<br />
ontnomen op haar historische prestatie: <strong>het</strong> geven <strong>van</strong> een<br />
gezicht aan <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne, geïndustrialiseer<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse samenleving.<br />
Een prestatie, die ruimschoots opweegt tegen <strong>het</strong><br />
feit dat een aantal zaken achteraf min<strong>de</strong>r positief moet wor<strong>de</strong>n<br />
gewaar<strong>de</strong>erd. Dat <strong>de</strong> inspanningen op <strong>de</strong>n duur toch<br />
niet meer gepruimd wer<strong>de</strong>n door een jonge generatie is waarschijnlijk<br />
ten diepste terug te voeren op <strong>de</strong> burgerlijkheid <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> i<strong>de</strong>aal: <strong>de</strong> geschool<strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>r in zijn schone en doelma<br />
tige nieuwbouwwijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> toekomst, om <strong>het</strong> eens gechargeerd<br />
uit te drukken. Voor <strong>de</strong> ‘ondoelmatige’ bestaan<strong>de</strong> ste<strong>de</strong><br />
lijke centra, waar grote groepen ge<strong>de</strong>priveer<strong>de</strong>n achterbleven,<br />
bestond te weinig oog.<br />
Dit moest wel botsen met een nieuwe generatie, die egali<br />
tair en ‘anti-burgerlijk’ was georiënteerd. In <strong>de</strong> jaren zeventig<br />
werd dan ook niet meer op basis <strong>van</strong> een toekomstontwerp<br />
bestuurd. Deze omslag betekent niet min<strong>de</strong>r dan een historische<br />
breuk met <strong>het</strong> i<strong>de</strong>alisme <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘ou<strong>de</strong>’ PvdA, dat nergens<br />
100
dui<strong>de</strong>lijker gestalte had gekregen dan in <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>bouw en <strong>de</strong><br />
ruimtelijke inrichting, maar dat nu plaats maakte voor indivi-<br />
du-gebon<strong>de</strong>n doelstellingen als gelijkheid, ontplooiing en<br />
emancipatie.<br />
De historische verdienste <strong>van</strong> <strong>de</strong> generatie <strong>van</strong> zeventig ligt<br />
vooral besloten in <strong>de</strong> inhaaloperatie die zij met succes on<strong>de</strong>rnam.<br />
De ste<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n gerehabiliteerd, min<strong>de</strong>r bevoorrechten<br />
in ou<strong>de</strong> wijken hebben nieuw zelfrespect gekregen. Het<br />
bestuur is opener en responsiever gewor<strong>de</strong>n, al zou dit proces<br />
later weer stagneren, want verzan<strong>de</strong>n in procedures.<br />
De generatie <strong>van</strong> tachtig, <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rnemers en managers,<br />
moet innoveren om te overleven en moet nieuwe prioriteiten<br />
stellen. Een waar<strong>de</strong>ring valt nog niet uit te spreken, al lijken<br />
experimenten met vernieuw<strong>de</strong> opvattingen over rol en functioneren<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> overheid een belofte in te hou<strong>de</strong>n. Hield <strong>de</strong><br />
doctrine ‘<strong>het</strong> primaat aan <strong>de</strong> politiek’ <strong>de</strong> generatie <strong>van</strong> zeventig<br />
in een ivoren toren ge<strong>van</strong>gen, die <strong>van</strong> tachtig is weer mid<strong>de</strong>n<br />
in <strong>de</strong> maatschappij gaan staan. Zullen, terwijl <strong>de</strong> PvdA<br />
lan<strong>de</strong>lijk zich nog <strong>het</strong> hoofd breekt over vernieuwingsrap-<br />
porten, haar lokale bestuur<strong>de</strong>rs <strong>het</strong> gezicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> overheid<br />
red<strong>de</strong>n in <strong>het</strong> no-nonsense-tijdperk?<br />
Daarbij kan <strong>de</strong> PvdA zich ook <strong>de</strong> vraag stellen o f <strong>de</strong> gemeente<br />
niet een bijzon<strong>de</strong>re verantwoor<strong>de</strong>lijkheid zou kunnen<br />
dragen voor <strong>de</strong> gemeenschapsorganisatie o f <strong>de</strong> sociale infrastructuur<br />
in <strong>de</strong> samenleving. In recente publikaties <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
Sociaal en Cultureel Planbureau en <strong>van</strong> <strong>de</strong> Wetenschappelijke<br />
Raad voor <strong>het</strong> Regeringsbeleid is er terecht op gewezen dat<br />
<strong>de</strong>ze kwestie weer actueel gewor<strong>de</strong>n is, on<strong>de</strong>r invloed <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
individualisering in <strong>de</strong> maatschappij en <strong>de</strong> reactie hierop <strong>van</strong><br />
bij voorbeeld CDA-zij<strong>de</strong>.22 Volgens <strong>de</strong> w r r dient <strong>de</strong> eenzijdige<br />
gerichtheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> verzorgingsstaat op individuele eman<br />
cipatie te wor<strong>de</strong>n gecompenseerd door on<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong><br />
kleinschalige verban<strong>de</strong>n, waarop mensen zich in <strong>het</strong> dagelijks<br />
leven kunnen oriënteren. Tevens dient te wor<strong>de</strong>n voorkomen<br />
dat een groeiend aantal personen <strong>van</strong> <strong>de</strong> samenleving wordt<br />
101
uitengesloten als gevolg <strong>van</strong> werkloosheid, ou<strong>de</strong>rdom o f<br />
ziekte.<br />
Gezien <strong>de</strong> aard <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze problematiek ligt <strong>het</strong> voor <strong>de</strong> hand<br />
<strong>de</strong> gemeenten een belangrijke taak toe te kennen. De opgave<br />
voor <strong>de</strong> generatie PvdA-bestuur<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren negentig<br />
heeft zich daarmee al aangediend. Daarnaast zal <strong>de</strong>ze generatie<br />
ervoor moeten waken dat <strong>de</strong> sterk toegenomen belangstelling<br />
voor management en on<strong>de</strong>rnemen gaat resulteren in een<br />
technocratische bestuursstijl. Daar is al eens een generatie op<br />
gesneuveld.<br />
Ten slotte<br />
De lokale bestuur<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA hebben hun werk altijd<br />
moeten verrichten namens een partij, die centralistisch was<br />
georiënteerd. Pas recent lijkt zich een voorzichtige heroriëntering<br />
af te tekenen, getuige bij voorbeeld <strong>het</strong> ‘gemeente-<br />
vrien<strong>de</strong>lijke’ verkiezingsprogramma <strong>van</strong> 1986. Serieuze en gestructureer<strong>de</strong><br />
pogingen om <strong>de</strong> traditioneel vrijwel geschei<strong>de</strong>n<br />
werel<strong>de</strong>n <strong>van</strong> lokale bestuur<strong>de</strong>rs en lan<strong>de</strong>lijke politici na<strong>de</strong>r<br />
tot elkaar te brengen zijn pas <strong>van</strong> zeer recente datum. De Sectie<br />
Gemeente, Gewest en Provincie (kort gele<strong>de</strong>n omgedoopt<br />
in <strong>het</strong> Centrum voor Lokaal Bestuur) <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Wiardi</strong> Beekman<br />
<strong>Stichting</strong> heeft zich hiervoor <strong>de</strong> laatste jaren veel inspanningen<br />
getroost, en naar <strong>het</strong> lijkt met enig succes.<br />
W ie <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> vier generaties socialistische bestuur<strong>de</strong>rs<br />
overziet kan zich slechts verbazen over <strong>de</strong> (traditionele) fixatie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA op <strong>de</strong> centrale overheid. Van <strong>de</strong> vooroorlogse<br />
gemeentepolitiek is wel gezegd dat dit <strong>het</strong> meest — en mis<br />
schien wel enige—geslaag<strong>de</strong> project <strong>van</strong> <strong>de</strong> s d a p was. D e na<br />
oorlogse PvdA had haar kiezers gelukkig meer te bie<strong>de</strong>n dan<br />
wethou<strong>de</strong>rs. D it neemt niet w eg dat <strong>de</strong> socialistische gemeen<br />
tepolitiek gerust <strong>het</strong> meest on<strong>de</strong>rschatte project <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA<br />
mag wor<strong>de</strong>n genoemd.<br />
102
Noten<br />
i—Koninklijk Besluit 12 april 1945.<br />
2—Mr.J.in ’t Veld, ‘Nieuwe wegen’, in: De Gemeente, 15 augustus<br />
1946, p.2.<br />
3—‘De grote inzet’, Urgentie Program <strong>van</strong> <strong>de</strong> Partij <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Arbeid voor <strong>de</strong> gemeenteraadsverkiezingen <strong>van</strong> 1946, p. 6.<br />
4—Mr.J.in ’t Veld, ‘Nieuwe wegen’, p.3.<br />
5—Mr.J.in ’t Veld, ‘Ons congres’, in: De Gemeente, 15 oktober<br />
1946, p. 29.<br />
6—‘De samenstelling <strong>van</strong> <strong>het</strong> college <strong>van</strong> b en w ’, in: De Ge<br />
meente, 15 november 1946, p.49.<br />
7—De c p n had overigens <strong>het</strong> hare bijgedragen tot <strong>de</strong> verhitte<br />
sfeer door — naar <strong>het</strong> voorbeeld <strong>van</strong> Praag — ‘comité’s<br />
voor nationale welvaart’ in buurten en wijken op te richten,<br />
met name in Amsterdam. De partij bracht zelfs een manifest<br />
uit on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> provoceren<strong>de</strong> titel ‘Praag en... Den Haag’.<br />
8—‘Mens en stad, Amsterdam <strong>van</strong>daag en morgen’, Am <br />
sterdam 1953.<br />
9—Zie bij voorbeeld: J.Th.J. <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Berg, ‘Het misken<strong>de</strong><br />
tijdvak: <strong>de</strong> eerste twintig jaar <strong>van</strong> <strong>de</strong> Partij <strong>van</strong> <strong>de</strong> Arbeid’, in:<br />
Het zeven<strong>de</strong> <strong>jaarboek</strong> voor <strong>het</strong> <strong>de</strong>mocratisch socialisme, Amsterdam<br />
1986.<br />
10—In: John Jansen <strong>van</strong> Galen en Bert Vuijsje, Joop <strong>de</strong>n Uyl,<br />
politiek als hartstocht, Amsterdam 1985, p.79.<br />
11—PW. Tops en A.F. Korsten, Collegevorming in Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gemeenten 1970-1982, Amsterdam 1984, p. 16.<br />
12—‘Mens en stad’, p. 11.<br />
13—J.M. <strong>de</strong>n U yl, ‘Socialistische gemeentepolitiek’, in: De<br />
Gemeente, januari 1968, p.37.<br />
14—A .A .H . Stolk e.a., ‘Gemeentelijke <strong>de</strong>mocratie’, Deven<br />
ter 1970.<br />
15—Gecit. uit bijdrage aan WBS-symposium ‘De socialisti<br />
sche bestuur<strong>de</strong>r, 50 jaar na Wibaut’, gehou<strong>de</strong>n op 3 mei 1986 in<br />
Amsterdam.<br />
103
ió—‘Gemeentelijke <strong>de</strong>mocratie’, p. 73.<br />
17—Gesprekken kwamen op gang me<strong>de</strong> dank zij een tweetal<br />
publikaties <strong>van</strong> <strong>de</strong> Sectie Gemeente, Gewest en Provincie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> w b s:<br />
— ‘De socialistische burgemeester’, Deventer 1977<br />
—‘Burgemeester in <strong>de</strong> partij’, Amsterdam 1979.<br />
18—Vermelding verdienen in dit verband <strong>de</strong> besluiten <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> Raads- en Statencongres <strong>van</strong> 1978, waarmee <strong>het</strong> nieuwe<br />
evenwicht in <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rlinge verhoudingen binnen <strong>de</strong> PvdA<br />
werd genuanceerd.<br />
19—Uit <strong>de</strong> verlies- en winstrekening, uitgedrukt in wethou<strong>de</strong>rszetels,<br />
die Tops en Korsten (op. cit.) opmaken, bleek dat<br />
<strong>de</strong> winst niet naar <strong>de</strong> PvdA maar naar <strong>de</strong> kleine linkse partijen<br />
was gegaan.<br />
20—De convergentie <strong>van</strong> standpunten valt af te lei<strong>de</strong>n uit<br />
<strong>de</strong> gemeenteprogramma’s <strong>van</strong> <strong>de</strong> drie grote partijen voor <strong>de</strong><br />
gemeenteraadsverkiezingen <strong>van</strong> 1978.<br />
21—Pieter Nieuwenhuijsen, ‘Gemeenten als proeftuin —<br />
voor een houdbare verzorgingsstaat’, Deventer 1986; ‘O m een<br />
houdbare verzorgingsstaat’, advies-gemeenteprogramma <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> PvdA, 1986; ‘Gemeente, Klant, Burger’, Sociaal en Cultureel<br />
Planbureau, 1987.<br />
22—Zie: Th.H. Roes, ‘Gemeente als tegenwicht’, in: Themanummer<br />
Bestuurswetenschappen oktober 1987, p.377.<br />
Voor <strong>de</strong> typologie <strong>van</strong> <strong>de</strong> planners in <strong>de</strong> diverse perio<strong>de</strong>n is<br />
gebruik gemaakt <strong>van</strong>: ir. M. <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Berg, ‘Nieuwe wegen in<br />
<strong>de</strong> planning in Amsterdam’, in: Ste<strong>de</strong>lijk beheer, uitgave <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
Planologisch-Demografisch Instituut <strong>van</strong> <strong>de</strong> Universiteit <strong>van</strong><br />
Amsterdam, 1986.<br />
104
Ro<strong>de</strong> familie
IDO WEIJERS<br />
Van ons en voor ie<strong>de</strong>reen, <strong>het</strong> dilemma <strong>van</strong> een mo<strong>de</strong>rne ro<strong>de</strong> omroep<br />
Tien jaar gele<strong>de</strong>n sprak Kloos <strong>de</strong> verwachting uit dat <strong>de</strong> Vara<br />
<strong>het</strong> wel zou red<strong>de</strong>n. De toenmalige Vara-voorzitter constateer<strong>de</strong><br />
dat <strong>het</strong> weliswaar laat was, maar nog niet te laat om <strong>de</strong><br />
Vara als cultureel en als politiek instrument voor progressief<br />
Ne<strong>de</strong>rland veilig te stellen. In 1984 stel<strong>de</strong> voorzitter Van <strong>de</strong>n<br />
Heuvel dat er volgens hem in Ne<strong>de</strong>rland tot in lengte <strong>van</strong><br />
dagen plaats zou zijn voor een grote linkse omroep.<br />
Toch nam binnen en buiten <strong>de</strong> Vara <strong>de</strong> twijfel toe over haar<br />
overlevingskansen. De populariteit <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze ou<strong>de</strong> omroep<br />
taan<strong>de</strong>, luisteraars en kijkers voel<strong>de</strong>n zich steeds min<strong>de</strong>r met<br />
haar verbon<strong>de</strong>n. Als <strong>de</strong> Vara haar positie in medialand wil<strong>de</strong><br />
handhaven, dan kon zij zich niet langer op haar verle<strong>de</strong>n en<br />
haar ro<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit beroepen. Om te overleven moest men direct<br />
kunnen concurreren met <strong>de</strong> Tros en Veronica en ook met<br />
<strong>de</strong> snel opkomen<strong>de</strong> abonnee- en satelliettelevisie. Sinds <strong>de</strong><br />
komst <strong>van</strong> Van Dam als nieuwe voorzitter werkt <strong>de</strong> Vara welbewust<br />
aan haar come-back. Want Van Dam is er<strong>van</strong> overtuigd<br />
dat <strong>de</strong> Vara opnieuw een sterke eigen positie in <strong>de</strong> ether<br />
kan innemen en wel door <strong>het</strong> leveren <strong>van</strong> ‘kwaliteit’.<br />
Voor zover <strong>de</strong> discussie over <strong>de</strong> koers <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara ver<strong>de</strong>r<br />
gaat dan <strong>de</strong> vraag in hoeverre <strong>de</strong> Vara zelf ‘vertrost’, wordt<br />
meestal <strong>de</strong> ontzuiling eind jaren zestig als beslissend beschouwd.<br />
Twee ontwikkelingen hebben dan <strong>de</strong> doorslag ge<br />
geven. Ten eerste <strong>het</strong> <strong>van</strong> kracht wor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> Omroepwet<br />
in 1969, waardoor <strong>de</strong> ether niet langer geheel werd ver<strong>de</strong>eld<br />
on<strong>de</strong>r een aantal levensbeschouwelijke zuilen ie<strong>de</strong>r met hun<br />
eigen ‘natuurlijke’ achterban, maar <strong>het</strong> aantal le<strong>de</strong>n beslissend<br />
werd voor <strong>de</strong> status en dus <strong>de</strong> zendtijd <strong>van</strong> een omroeporga-<br />
106
nisatie. Daarmee werd <strong>de</strong> weg geopend voor <strong>de</strong> ‘vertrossing’,<br />
die vooral een aanpassing <strong>van</strong> <strong>de</strong> programmering naar meer<br />
neutrale publiekstrekkers op primetime inhoudt, en voor <strong>de</strong><br />
algehele commercialisering <strong>van</strong> <strong>de</strong> band met <strong>het</strong> publiek. Ten<br />
twee<strong>de</strong> wordt <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rlinge ontkoppeling <strong>van</strong> Vara, PvdA en<br />
n v v aan <strong>het</strong> ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zestig als doorslaggevend moment<br />
gezien in <strong>de</strong> ontzuiling <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong> Familie zelf.<br />
Het gegeven <strong>van</strong> <strong>de</strong> Omroepwet confronteert <strong>de</strong> Vara steeds<br />
dwingen<strong>de</strong>r met <strong>het</strong> probleem <strong>van</strong> <strong>de</strong> omroepmarkt. De Vara<br />
wordt gedwongen met <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re omroepen te concurreren<br />
om <strong>de</strong> gunst <strong>van</strong> ie<strong>de</strong>reen. Het an<strong>de</strong>re gegeven, dat <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
ontkoppeling, stelt <strong>de</strong> Vara voor een i<strong>de</strong>ntiteitsprobleem. Wat wil<br />
‘onze’ Vara, waar staat zij voor. ‘Groot’ en ‘rood’ zijn <strong>de</strong> termen<br />
waarmee <strong>de</strong>ze dubbele problematiek wordt beschreven. C y <br />
nici menen dat hier alleen maar sprake kan zijn <strong>van</strong> ‘groot’ of<br />
‘rood’; optimisten geloven in <strong>de</strong> levenskansen <strong>van</strong> een ‘grote’<br />
en ‘ro<strong>de</strong>’ Vara.<br />
De nieuwe voorzitter Van Dam beschouwt dit dilemma in<br />
mid<strong>de</strong>ls als achterhaald. Volgens hem gaat <strong>het</strong> nu om ‘groot en<br />
goed’ en dat uitgangspunt lijkt voor hem tegelijkertijd een<br />
realistische garantie voor een zekere progressiviteit. ‘Rood’ is<br />
voor hem een onbruikbaar criterium gewor<strong>de</strong>n. De kijker en<br />
<strong>de</strong> luisteraar hebben daar immers geen boodschap meer aan;<br />
zij ervaren zich niet langer als lid <strong>van</strong> een collectief maar als<br />
individuele omroepconsument. De enige manier waarop <strong>de</strong><br />
Vara haar progressieve karakter nog kan ontwikkelen, is<br />
blijkbaar <strong>het</strong> brengen <strong>van</strong> kwaliteit voor een groot publiek.<br />
Daarmee lijkt zo langzamerhand <strong>het</strong> ein<strong>de</strong> in zicht <strong>van</strong> een<br />
lange geschie<strong>de</strong>nis: <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara als instru<br />
ment <strong>van</strong> <strong>de</strong> beweging. In die geschie<strong>de</strong>nis zijn drie fasen te<br />
on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n. De eerste fase loopt <strong>van</strong> <strong>de</strong> oprichting <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Vereniging <strong>van</strong> Arbei<strong>de</strong>rs Radio Amateurs in 1925 tot eindjaren<br />
vijftig, <strong>de</strong> pionierstijd <strong>van</strong> <strong>het</strong> radiowerk. Het is ook <strong>de</strong><br />
perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> verzuiling. De twee<strong>de</strong> fase staat in <strong>het</strong> teken<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> nieuwe medium, <strong>de</strong> televisie. Dit zijn <strong>de</strong> jaren zestig,<br />
107
die een korte perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> dynamiek en conflicten voor <strong>de</strong> Va-<br />
ra betekenen. Het is tevens <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> beginnen<strong>de</strong> ontzuiling,<br />
waarin <strong>de</strong> televisie overigens zelf <strong>van</strong>af haar begin in <strong>de</strong><br />
jaren vijftig een rol speelt, aangezien <strong>het</strong> publiek hier in tegenstelling<br />
tot <strong>de</strong> radio, niet afstemt op <strong>de</strong> eigen omroep,<br />
maar eigenlijk naar alles kijkt en daarmee <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> hokjesgeest<br />
doorbreekt. Terwijl <strong>de</strong> radio in haar pioniersperio<strong>de</strong> een cruciale<br />
rol speelt in <strong>de</strong> zuilenpolitiek, blijkt <strong>de</strong> televisie <strong>van</strong>af<br />
haar eerste experimenten onbedoeld geheel an<strong>de</strong>rs te gaan<br />
functioneren. Vanaf eindjaren zestig kan een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> fase wor<strong>de</strong>n<br />
on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n, waarin <strong>de</strong> Vara met een min o f meer continue<br />
i<strong>de</strong>ntiteitscrisis worstelt. Na een aantal pogingen tot<br />
herbezinning mondt dat in <strong>de</strong> jaren tachtig uit in <strong>de</strong> nieuwe<br />
koers naar een grote populaire omroep die zich richt op<br />
kwaliteit voor ie<strong>de</strong>reen.<br />
In dit artikel staat <strong>het</strong> <strong>de</strong>bat centraal dat aan <strong>het</strong> eind <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
eerste fase wordt gevoerd tussen Vara-pioniers en -bestuur<strong>de</strong>rs<br />
enerzijds en Doorbraak-vernieuwers an<strong>de</strong>rzijds. Zoals<br />
gezegd wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Omroepwet en <strong>de</strong> ontkoppeling over <strong>het</strong><br />
algemeen als beslissend beschouwd voor <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Vara. Dit zijn uiteraard twee belangrijke factoren, die <strong>de</strong><br />
culturele en politieke context aangeven, waarbinnen <strong>de</strong> Vara<br />
<strong>van</strong>af eindjaren zestig moet werken. Maar <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara kan niet alleen wor<strong>de</strong>n begrepen <strong>van</strong>uit <strong>de</strong>ze ex<br />
terne factoren. Bei<strong>de</strong> kwesties, die <strong>het</strong> ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> dynamische<br />
twee<strong>de</strong> fase en <strong>het</strong> begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> moeizame <strong>de</strong>r<strong>de</strong> fase<br />
markeren, leggen tegelijkertijd twee kanten <strong>van</strong> een oud dilemma<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze omroep bloot, namelijk zowel instrument<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> beweging als zelfstandige organisatie op <strong>het</strong> gebied<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> omroep te moeten zijn.<br />
De Vara-pioniers concentreer<strong>de</strong>n zich, evenals hun collega’s<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> kro en n c r v, op <strong>het</strong> emancipatorische karakter<br />
<strong>van</strong> hun omroep. Zij zagen <strong>de</strong> omroep letterlijk als spreekbuis<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> beweging, een visie die typerend lijkt voor een verzuil<strong>de</strong><br />
politieke cultuur, waarin een politieke positie staat voor<br />
108
i<strong>de</strong>ntiteit op alle gebied. Zo voorspel<strong>de</strong> een <strong>van</strong> hen, Meyer<br />
Sluyser, in 1950 bij <strong>het</strong> vijfentwintigjarig bestaan <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara,<br />
dat <strong>het</strong> lot <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara ook in <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> vijfentwintig jaar<br />
zou afhangen <strong>van</strong> <strong>het</strong> lot <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratische beweging<br />
als geheel. Sluyser kreeg gelijk. Tot op <strong>de</strong> dag <strong>van</strong> <strong>van</strong>daag<br />
blijkt <strong>het</strong> lot <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara, ondanks haar formele onafhankelijkheid,<br />
nauw verbon<strong>de</strong>n met <strong>het</strong> wel en wee <strong>van</strong> <strong>de</strong> N e<strong>de</strong>rlandse<br />
sociaal-<strong>de</strong>mocratie, zoals <strong>de</strong> keuze <strong>van</strong> haar meest<br />
prominente voorzitters—Burger, Kloos en Van D am —ogenblikkelijk<br />
illustreert. In die zin moet <strong>de</strong> betekenis <strong>van</strong> <strong>de</strong> formele<br />
ontkoppeling niet wor<strong>de</strong>n overschat. Het probleem betreft<br />
veeleer <strong>de</strong> vraag waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara dan eigenlijk <strong>de</strong><br />
spreekbuis is, <strong>van</strong> <strong>de</strong> achterban, <strong>van</strong> <strong>de</strong> voorhoe<strong>de</strong>, <strong>van</strong> welke<br />
achterban o f <strong>van</strong> welke voorhoe<strong>de</strong>? Het actuele probleem is<br />
hier vooral dat <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratische i<strong>de</strong>ntiteit zelf steeds<br />
complexer en diffuser is gewor<strong>de</strong>n.<br />
Met <strong>de</strong> ontwikkeling op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> radio en vooral televisie<br />
kwam <strong>de</strong> afgelopen <strong>de</strong>cennia echter tegelijkertijd<br />
steeds dui<strong>de</strong>lijker <strong>het</strong> tekort <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze omroepbena<strong>de</strong>ring aan<br />
<strong>het</strong> licht: <strong>de</strong> Vara miste een eigen culturele i<strong>de</strong>ntiteit. Dat tekort<br />
werd pijnlijk zichtbaar met <strong>de</strong> invoering <strong>van</strong> <strong>de</strong> O m <br />
roepwet en <strong>het</strong> werd <strong>de</strong>s te sterker als een gebrek ervaren,<br />
naarmate <strong>de</strong> politieke i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratie<br />
min<strong>de</strong>r herkenbaar en linkse i<strong>de</strong>ntiteit in <strong>het</strong> algemeen min<strong>de</strong>r<br />
eenduidig werd. Wil <strong>de</strong> Vara een eigen plaats blijven innemen<br />
in medialand met een grote vaste aanhang, dan lijkt een<br />
eerste vereiste dat <strong>het</strong> politieke ontkleuringsstreven wordt<br />
gecompenseerd door een eigen culturele kleur. Nieuwe ban<br />
<strong>de</strong>n moeten wor<strong>de</strong>n gecreëerd door gebruik te maken <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
specifieke mid<strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>het</strong> medium zelf: <strong>van</strong> ‘natuurlijke<br />
achterban’ naar ‘eigen publiek’. Opgegroeid als lid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong><br />
Familie is <strong>de</strong> Vara er langzamerhand wat bleekjes en verloren<br />
bij komen te staan, zon<strong>de</strong>r eigen gezicht, hoogstens met<br />
<strong>het</strong> masker <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>r’ — <strong>de</strong> ‘gewone<br />
man’.<br />
109
Drie mo<strong>de</strong>llen <strong>van</strong> cultuurpolitiek<br />
‘Niemand zal ons kwalijk nemen, dat <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> Vara ons lief<br />
was. Het eentonige leven <strong>van</strong> menig arbei<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> zorg in<br />
vele gezinnen, heeft <strong>de</strong> Vara door schone, ontroeren<strong>de</strong><br />
en leerzame momenten verlicht.’ (Op met <strong>de</strong> Vara naar een<br />
nieuwe tijd, Hilversum 1948)<br />
Cultuurpolitiek was in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse sociaal-<strong>de</strong>mocratie<br />
<strong>van</strong> oudsher een zaak <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rgeschikt belang. Deze houding<br />
gaat terug op twee elkaar versterken<strong>de</strong> tradities: <strong>de</strong> antiburgerlijke<br />
Duits-marxistische orthodoxie <strong>van</strong> <strong>het</strong> ‘dat komt<br />
na <strong>de</strong> socialistische omwenteling’ voel<strong>de</strong> zich ogenblikkelijk<br />
thuis in <strong>de</strong> antiroomse Ne<strong>de</strong>rlands-calvinistische orthodoxie<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> ‘dat is maar luxe en genot’. Voor zover er voor <strong>de</strong> oorlog<br />
in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse sociaal-<strong>de</strong>mocratie wel sprake was <strong>van</strong><br />
culturele belangstelling, was dat vrijwel zon<strong>de</strong>r uitzon<strong>de</strong>ring<br />
<strong>van</strong>uit een ethisch- en sociaal-pedagogische invalshoek. De<br />
‘culturelen’ in <strong>de</strong> beweging waren dan ook overwegend on<strong>de</strong>rwijzers<br />
(en dominees); <strong>de</strong> cultuur <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocra-<br />
tie was een schoolmeesterscultuur.<br />
Een <strong>van</strong> <strong>de</strong> belangrijkste uitzon<strong>de</strong>ringen op dit beeld<br />
vorm<strong>de</strong> een groep Amsterdamse sociaal-<strong>de</strong>mocraten aan <strong>het</strong><br />
begin <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze eeuw. Gedragen door <strong>het</strong> Amsterdamse milieu<br />
<strong>van</strong> joodse diamantbewerkers ontwikkel<strong>de</strong> zich hier een sterk<br />
Engels georiënteerd est<strong>het</strong>isch socialisme. Henri Polak, voorzitter<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Diamantbewerkersbond, Wibaut, wethou<strong>de</strong>r<br />
<strong>van</strong> Volkshuisvesting, <strong>de</strong> bouwers Berlage en Keppler, <strong>de</strong><br />
laatste directeur <strong>van</strong> <strong>de</strong> Gemeentelijke Woningdienst, <strong>de</strong> mo<br />
numentale schil<strong>de</strong>r Richard Roland Holst en diens vrouw<br />
Henriëtte, <strong>de</strong> dichteres, zij waren allen geïnspireerd door <strong>de</strong><br />
Engelse Arts and Craft-movement en door <strong>het</strong> gedachtengoed<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Fabian Society. Zij wer<strong>de</strong>n bewogen door <strong>het</strong><br />
i<strong>de</strong>aal <strong>van</strong> een nieuw mooi gemeenschapsleven waarin naar<br />
mid<strong>de</strong>leeuws voorbeeld handwerk, kunstnijverheid en mo<br />
n o
numentale kunst een centrale plaats innamen. Dit i<strong>de</strong>aal was<br />
niet iets voor na <strong>de</strong> revolutie. Men geloof<strong>de</strong> eer<strong>de</strong>r in evolutie<br />
en in <strong>het</strong> zoveel mogelijk hier en nu realiseren <strong>van</strong> praktische<br />
resultaten die aan dit i<strong>de</strong>aal tegemoet kwamen en <strong>het</strong> dichterbij<br />
brachten. Het meest typeren<strong>de</strong> resultaat <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze stroming<br />
vormt <strong>de</strong> sociale woningbouw <strong>van</strong> <strong>de</strong> Amsterdamse School.<br />
In <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren twintig ontstaat op <strong>de</strong>ze mystiek-<br />
socialistische ten<strong>de</strong>ns een mo<strong>de</strong>rnistische reactie. Stadsontwikkelaars,<br />
architecten en kunstenaars als Van Lohuizen, Van<br />
Eesteren en Mondriaan zetten zich af tegen <strong>het</strong> besloten<br />
knusheidsi<strong>de</strong>aal <strong>van</strong> ‘<strong>de</strong> nieuwe gemeenschap’. Zij kiezen radicaal<br />
voor een nieuwe zakelijke est<strong>het</strong>iek in aansluiting op <strong>de</strong>mografische<br />
en volkshygiënische uitgangspunten. Zij zien<br />
een stadsbeeld voor zich, gedomineerd door <strong>de</strong> horizontale<br />
lijnen <strong>van</strong> <strong>het</strong> viaduct en <strong>de</strong> verticale lijnen <strong>van</strong> <strong>de</strong> fabrieksschoorsteen.<br />
Dit functionalistische ‘Nieuwe Bouwen, waarin<br />
wordt uitgegaan <strong>van</strong> een strikte scheiding tussen <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong><br />
functies <strong>van</strong> <strong>de</strong> stad —wonen, werken, ontspanning en<br />
verkeer — zal <strong>de</strong> ‘gemeenschaps’stroming snel overvleugelen<br />
en na <strong>de</strong> oorlog <strong>de</strong> grondslag blijven <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitbreidingsplannen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> hoofdstad.<br />
Tegen <strong>de</strong> achtergrond <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze ontwikkeling in Amsterdam<br />
en daarbuiten zet <strong>van</strong>af <strong>het</strong> eind <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren twintig een<br />
figuur zijn stempel op <strong>het</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratisch cultuurbeleid<br />
als geheel. Dat is Boekman, partijbestuur<strong>de</strong>r, raadslid en <strong>van</strong>af<br />
1931 hoofdredacteur <strong>van</strong> De Sociaal-Democraat, <strong>het</strong> discussieblad<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> partij, en wethou<strong>de</strong>r Kunstzaken. Boekman is<br />
geen groot bewon<strong>de</strong>raar <strong>van</strong> <strong>het</strong> drastische vernieuwings-<br />
streven <strong>van</strong> <strong>het</strong> Nieuwe Bouwen. Met name <strong>de</strong> neiging om <strong>de</strong><br />
stadsplanning aan te passen aan <strong>het</strong> verkeer wijst hij af De<br />
planning moet er in zijn ogen eer<strong>de</strong>r op gericht zijn <strong>het</strong> ver<br />
keer daarheen te dwingen waar men <strong>het</strong> met <strong>het</strong> oog op <strong>de</strong> an<br />
<strong>de</strong>re stadsfuncties wil hebben.1 Maar evenmin kan hij veel<br />
waar<strong>de</strong>ring opbrengen voor produkten <strong>van</strong> <strong>de</strong> Amsterdamse<br />
School, noch voelt hij zich verbon<strong>de</strong>n met haar i<strong>de</strong>alen. De<br />
in
lijn <strong>van</strong> Wibaut wordt door Boekman dan ook allerminst ongewijzigd<br />
voortgezet. Toch pakt hij <strong>de</strong> draad <strong>van</strong> diens werk<br />
op een karakteristieke manier op met zijn inspanningen voor<br />
een politiek <strong>van</strong> cultuurspreiding. Zowel zijn beleid als wethou<strong>de</strong>r<br />
Kunstzaken tussen 1931 en 1940, als zijn proefschrift Overheid<br />
en kunst in Ne<strong>de</strong>rland (1939) staat in <strong>het</strong> teken <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
toegankelijk maken <strong>van</strong> <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> cultuur voor <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse:<br />
<strong>het</strong> verlagen <strong>van</strong> entreeprijzen voor museum,<br />
schouwburg en concertzaal, en <strong>het</strong> organiseren <strong>van</strong> volksvoorstellingen<br />
en volksconcerten.<br />
Boekman is wars <strong>van</strong> enig est<strong>het</strong>isch-socialisme. Hij ontwikkelt<br />
daartegenover een typisch reformistisch (Kautsky-<br />
aans) mo<strong>de</strong>l <strong>van</strong> cultuurpolitiek: geen eigen socialistische<br />
cultuur o f kunstproduktie, maar <strong>het</strong> wekken en vergroten <strong>van</strong><br />
belangstelling <strong>van</strong> <strong>het</strong> volk voor <strong>de</strong> erken<strong>de</strong> cultuur. Kunstenaars<br />
en intellectuelen hebben tegenover <strong>het</strong> proletariaat een<br />
opvoe<strong>de</strong>n<strong>de</strong> taak. Zij dienen daartoe <strong>het</strong> monopolie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
heersen<strong>de</strong> klasse op <strong>de</strong> hoogtepunten uit <strong>de</strong> burgerlijke cultuur<br />
te doorbreken om die toegankelijk te maken voor <strong>de</strong><br />
massa: herver<strong>de</strong>lingsbeleid gericht op een grotere gelijkheid<br />
<strong>van</strong> kansen. Boekman laat zich dan ook zo min mogelijk in<br />
met est<strong>het</strong>ische kwesties, noch met ethische kwesties als toelaatbaarheid,<br />
die in <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig overigens steeds dwingen<strong>de</strong>r<br />
naar voren kwamen. Zijn cultuurpolitiek vormt daarmee<br />
een soort schakel tussen <strong>het</strong> gemeenschapssocialisme <strong>van</strong> W ibaut<br />
cum suis en <strong>de</strong> nieuwe zakelijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> technocraten.<br />
Voortbouwend op <strong>de</strong> sociale spreidingsgedachte <strong>van</strong> <strong>de</strong> eerste<br />
zoekt hij aansluiting bij mo<strong>de</strong>rne <strong>de</strong>mografische en sociogra<br />
fische beleidsprincipes gericht op ‘<strong>de</strong> gehele bevolking’ en ‘<strong>het</strong><br />
algemeen belang’.<br />
Naast <strong>de</strong>ze ontwikkeling, waarbij <strong>de</strong> sociaal-est<strong>het</strong>ische<br />
principes <strong>van</strong> <strong>het</strong> gemeenschapssocialisme en <strong>van</strong> <strong>de</strong> nieuwe<br />
zakelijkheid wor<strong>de</strong>n aangepast en ‘vertaald’ in <strong>het</strong> est<strong>het</strong>isch<br />
neutrale beleidsmo<strong>de</strong>l <strong>van</strong> <strong>de</strong> cultuurspreiding, kan <strong>van</strong>af <strong>het</strong><br />
mid<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren twintig in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse sociaal-<br />
112
<strong>de</strong>mocratie <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> nog twee an<strong>de</strong>re vormen<br />
<strong>van</strong> cultuurpolitiek wor<strong>de</strong>n gesignaleerd. Hoewel weinigen<br />
dat in die j aren vermoe<strong>de</strong>n, komen <strong>de</strong>ze verschillen<strong>de</strong> richtingen<br />
in <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> <strong>de</strong> j aren <strong>de</strong>rtig in toenemen<strong>de</strong> mate tegenover<br />
elkaar te staan. Het ene alternatief wordt zichtbaar in <strong>het</strong><br />
werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> eigen vormingsinstituten, met name<br />
<strong>het</strong> Instituut voor Arbei<strong>de</strong>rsontwikkeling (ivao) en <strong>de</strong><br />
Arbei<strong>de</strong>rs Jeugd Centrale (ajc). Het an<strong>de</strong>re komt naar voren<br />
in <strong>de</strong> aanpak <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging <strong>van</strong> Arbei<strong>de</strong>rs Radio Amateurs,<br />
die ook typerend is voor al die groten<strong>de</strong>els met haar<br />
verbon<strong>de</strong>n culturele activiteiten die sociaal-<strong>de</strong>mocraten organiseren<br />
in wijk en buurt.<br />
In plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> inhou<strong>de</strong>lijke passiviteit die kenmerkend is<br />
voor <strong>de</strong> gedachte <strong>van</strong> cultuurspreiding stelt <strong>het</strong> socialistisch<br />
vormingsmo<strong>de</strong>l juist een uitgesproken inhou<strong>de</strong>lijke activiteit<br />
voorop. Die activiteit heeft <strong>het</strong> karakter <strong>van</strong> een ethisch reveil,<br />
immers: ‘De grote massa zon<strong>de</strong>r geestelijke lei<strong>de</strong>rs is stuurloos<br />
overgegeven aan haar blin<strong>de</strong>, roven<strong>de</strong> en vernielen<strong>de</strong> genotzucht.<br />
Sensatie en bedwelming zijn <strong>de</strong> ellendige surrogaten<br />
voor levensvreug<strong>de</strong> en verheffing boven <strong>het</strong> alledaagse.’2<br />
Dit zijn <strong>de</strong> woor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwijzer Vorrink, <strong>de</strong> geestelijke<br />
va<strong>de</strong>r <strong>van</strong> ajc en ivao. Tegenover <strong>de</strong> klemtoon op politieke<br />
en economische kwesties in <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> partij en vakbeweging,<br />
ziet Vorrink voor <strong>de</strong> jeugdbeweging <strong>de</strong> taak weggelegd<br />
<strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsjeugd, die volgens hem ten on<strong>de</strong>r dreigt te<br />
gaan aan oppervlakkigheid en egoïsme, te verheffen tot een<br />
nieuwe e<strong>de</strong>le levensstijl gericht op hogere waar<strong>de</strong>n. Hier<br />
wor<strong>de</strong>n socialisme in <strong>het</strong> algemeen en cultuurpolitiek in <strong>het</strong><br />
bijzon<strong>de</strong>r dus niet gezien als kwesties <strong>van</strong> herver<strong>de</strong>len, maar<br />
juist als een kwalitatieve zaak, een kwestie <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n:<br />
<strong>het</strong> gaat om <strong>de</strong> vorming <strong>van</strong> een arbei<strong>de</strong>rselite <strong>van</strong> e<strong>de</strong>le<br />
karakters.<br />
Vaag klinkt hier in <strong>de</strong> gemeenschapsgedachte nog <strong>de</strong> inspi<br />
ratie door <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>re generatie <strong>van</strong> Polak en Wibaut, maar<br />
dan toch sterk gedomineerd door Duitse voorbeel<strong>de</strong>n: <strong>de</strong><br />
113
Wan<strong>de</strong>rvogel en <strong>de</strong> Sozialistische Arbeiterjugend, later aangevuld<br />
met i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> De Man. Meer ethische dan est<strong>het</strong>ische<br />
i<strong>de</strong>alen, meer gezindheid dan schoonheid, meer voorleven<br />
dan meeleven. Het cultuursocialisme <strong>van</strong> a jc en iv a o keert<br />
zich <strong>van</strong> meet af aan tegen <strong>het</strong> ou<strong>de</strong> belangenbehartigingssocialisme<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> sdap, dat immers <strong>het</strong> ‘meest wezenlijke probleem’<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> gezindheid onaangeroerd laat. ‘De grote strijd<br />
<strong>van</strong> onze dagen’, schrijft Vorrink in 1925, ‘<strong>de</strong> strijd tussen kapitaal<br />
en arbeid, is <strong>van</strong> een hoger plan bezien, <strong>de</strong> strijd tussen individualisme<br />
en gemeenschapsgedachte.’3 a jc en iv a o moeten<br />
een elite <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsbeweging vormen, in <strong>de</strong> hoop<br />
later <strong>de</strong> an<strong>de</strong>ren met hun i<strong>de</strong>alen te bezielen.4 De typische a jc -<br />
stijl —korte losse manchester broeken, effen kiel in spreken<strong>de</strong><br />
kleur, niet roken, niet drinken, volksdansen, eigen lie<strong>de</strong>ren,<br />
lekespelen en spreekkoren — is er dan ook primair op gericht<br />
om <strong>de</strong>ze elitevorming gestalte te geven. Men krijgt <strong>de</strong> indruk<br />
dat <strong>het</strong> er in <strong>de</strong> eerste plaats om ging zich te on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> proleet die zondags in zijn nette burgermanspak, wat te<br />
roken en een biertje bij <strong>de</strong> hand, genoot <strong>van</strong> zijn vrije dag en<br />
<strong>de</strong> paar centen die hij te verteren had, besteed<strong>de</strong> aan simpele<br />
pleziertjes.<br />
Voor Boekman en voor Wibaut vorm<strong>de</strong> <strong>de</strong> cultuurspreidingsgedachte<br />
een integraal <strong>de</strong>el <strong>van</strong> socialistische politiek.<br />
Voor <strong>de</strong> cultuursocialisten werd <strong>de</strong> culturele vorming <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
arbei<strong>de</strong>rs tot alternatief voor socialistische politiek. In <strong>het</strong> eerste<br />
geval vorm<strong>de</strong>n <strong>de</strong> ongelijke sociaal-culturele verhoudingen<br />
<strong>het</strong> object <strong>van</strong> cultuurpolitiek, gericht op gelijke kansen<br />
voor <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse. In <strong>het</strong> twee<strong>de</strong> vorm<strong>de</strong> <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rscultuur<br />
<strong>het</strong> object, waarbij <strong>het</strong> streven erop was gericht <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs<br />
te ‘ontproletariseren’, door hun verantwoor<strong>de</strong>lijk<br />
heidsbesef, gemeenschapszin en stijlgevoel bij te brengen en<br />
aldus een eigen morele voorhoe<strong>de</strong> te kweken.<br />
In 1925, in <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> waarin <strong>de</strong> a jc <strong>de</strong>finitief haar<br />
karakter <strong>van</strong> ‘kerntroep’ krijgt en een jaar nadat <strong>het</strong> iv a o is<br />
opgericht door sd ap en n v v , ontstaat <strong>de</strong> Vara, als eeninitia-<br />
114
tief <strong>van</strong> on<strong>de</strong>raf door individuele SDAP’ers. Dat verschil in<br />
opzet zal <strong>de</strong> latere verschillen tussen <strong>de</strong> vormingsinstituten en<br />
<strong>de</strong> omroepvereniging blijven bepalen. In tegenstelling tot <strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> bovenaf opgezette vormingsinstituten is <strong>de</strong> Vara een ver<br />
eniging met een gekozen bestuur. Weliswaar zijn daarin <strong>van</strong><br />
meet af aan partij en vakbond vertegenwoordigd, maar dat<br />
bestuur blijft verantwoording verschuldigd aan <strong>de</strong> vereni<br />
ging. Daar komt bij dat <strong>de</strong> Vara een (omroep)bedrijf is, dat<br />
zich weliswaar primair richt op <strong>de</strong> eigen aanhang, maar zich<br />
daartoe in tegenstelling tot iv a o en a jc niet kan beperken.<br />
Vanaf haar oprichting richt zij zich zowel tot gelijkgestem<strong>de</strong>n<br />
als potentieel gelijkgestem<strong>de</strong>n en an<strong>de</strong>rs<strong>de</strong>nken<strong>de</strong>n. M et <strong>de</strong><br />
verschijning <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara verkrijgt <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse sociaal-<br />
<strong>de</strong>mocratie naast haar eigen pers een nieuwe cruciale toegang<br />
tot <strong>de</strong> openbaarheid, die <strong>de</strong> omroepvereniging principieel on<br />
<strong>de</strong>rscheidt <strong>van</strong> alle initiatieven die zich juist richten op (vor<br />
ming en veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong>) <strong>de</strong> eigen kring. Wordt <strong>de</strong> vor<br />
mingsinstituten slechts <strong>de</strong> taak toegedacht <strong>van</strong> culturele ont<br />
w ikkeling <strong>van</strong> <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne arbei<strong>de</strong>rsbeweging,<br />
vrijwel <strong>van</strong>af <strong>het</strong> begin wordt <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara behalve dit werk<br />
vooral verwacht dat zij zorgt voor ontspanning <strong>van</strong> <strong>de</strong> massa<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs en (on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re via <strong>de</strong>ze weg) voor propa<br />
ganda voor <strong>de</strong> beweging.<br />
Deze verschillen in organisatorische opzet en in taak vor<br />
men <strong>de</strong> achtergrond <strong>van</strong> <strong>het</strong> snel uit elkaar groeien <strong>van</strong> vor<br />
m ingsactiviteiten en omroepactiviteiten. De Vara wordt nau<br />
welijks door een voorhoe<strong>de</strong>drang gedreven. Vara-activisten<br />
zien hun vereniging in <strong>de</strong> eerste plaats als een club <strong>van</strong> gew o<br />
ne SDAP’ers, <strong>van</strong>af <strong>het</strong> begin verw ikkeld in een har<strong>de</strong> strijd<br />
om erkenning en voortbestaan, een strijd die vóór alles wordt<br />
opgevat als een belangenstrijd: <strong>de</strong> omroep <strong>van</strong> en voor <strong>de</strong> ar<br />
bei<strong>de</strong>rsklasse die door <strong>de</strong> massa <strong>van</strong> <strong>de</strong> bewuste arbei<strong>de</strong>rs zelf<br />
moet wor<strong>de</strong>n opgebouw d en in stand gehou<strong>de</strong>n tegen <strong>de</strong> fi<br />
nanciële en politieke macht <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rnemers en <strong>de</strong> kerken.<br />
D e Vara-radio <strong>van</strong> voor <strong>de</strong> oorlog ontwikkelt een eigen<br />
ii5
massacultuur: zij brengt nationaal beken<strong>de</strong>, eigen artiesten,<br />
eigen populaire programma’s, met een zeer actieve participatie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n-activisten in <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsbuurten, waar luis-<br />
teravon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n georganiseerd met me<strong>de</strong>werking <strong>van</strong> diezelf<strong>de</strong><br />
eigen artiesten, en jaarlijkse massaal bezochte openluchtfeesten.<br />
Die actieve massacultuur vormt haar i<strong>de</strong>ntiteit.<br />
Het maakt haar, en niet <strong>het</strong> iv a o zoals Vorrink voor ogen<br />
stond, feitelijk tot <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> tak <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratie, een<br />
spoedig onmisbaar element in <strong>het</strong> toenemen<strong>de</strong> prestige en <strong>het</strong><br />
mobilisatievermogen <strong>van</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne partij- en vakbondsorganisatie.<br />
Net als <strong>de</strong> kro en <strong>de</strong> NCRv functioneert <strong>de</strong> Vara als<br />
<strong>het</strong> ‘cement <strong>van</strong> haar zuil’.<br />
Vanaf haar oprichting wil <strong>de</strong> Vara een populair socialistisch<br />
medium zijn dat tegemoet komt aan verlangens <strong>van</strong> een groot<br />
<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse volk naar politieke emancipatie en naar<br />
'eigen' ontspanning. Van meet af aan domineert dan ook <strong>het</strong> aspect<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> herkenning — ‘onze omroep’—, waarbinnen <strong>het</strong><br />
element <strong>van</strong> politieke en cultureel vormen<strong>de</strong> informatie een<br />
zorgvuldig gedoseer<strong>de</strong> plaats wordt gegeven. Want <strong>de</strong> Vara<br />
wil ook opvoe<strong>de</strong>n. In die zin wordt <strong>de</strong> gedachte <strong>van</strong> cultuurspreiding<br />
geïntegreerd binnen <strong>het</strong> mo<strong>de</strong>l <strong>van</strong> <strong>de</strong> eigen massacultuur.<br />
Er wordt niet naar een alternatieve vorming en levensstijl<br />
gestreefd, maar wel naar <strong>het</strong> vergemakkelijken <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
toegang tot <strong>de</strong> grote cultuur voor <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse. Zo re<strong>de</strong>neert<br />
bij voorbeeld Vara-voorzitter De Vries, on<strong>de</strong>rwijzer:<br />
‘Als je nou naar buiten kijkt, dan zie je overal in <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r klei<br />
ne huisjes en daar wonen mensen in, die geen weet hebben <strong>van</strong><br />
muziek en dichtkunst en <strong>van</strong> toneelspelen. Maar nou is <strong>de</strong> ra<br />
dio er, en alles wat mooi is in <strong>de</strong> wereld, gaat nu ook tot die<br />
kleine huisjes doordringen. We doen een stuk opvoe<strong>de</strong>nd<br />
werk, mannen. Over een paar jaar zijn <strong>de</strong> mensen niet meer<br />
tevre<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> muziek en <strong>de</strong> voordrachten <strong>van</strong> tegenwoor<br />
dig, dan willen ze betere muziek en moeilijker hoorspelen.<br />
Dat is opvoeding.’5<br />
116
Rood of algemeen<br />
‘Talrijke harten klopten sneller als <strong>de</strong> Vara-mars schal<strong>de</strong> en<br />
<strong>het</strong> socialistische woord uit <strong>de</strong> luidspreker klonk.’ (Op met<br />
<strong>de</strong> Vara naar een nieuwe tijd., Hilversum 1948)<br />
‘Die mooie zuilen schraag<strong>de</strong>n nauwelijks meer een gemeenschappelijk<br />
Ne<strong>de</strong>rlands dak. [...] Aan <strong>de</strong> spits <strong>van</strong><br />
al <strong>de</strong>ze groeperingen ston<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Radioverenigingen in<br />
hun viervoudige narigheid.’ (G. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Leeuw, Balans <strong>van</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland, 1945)<br />
In <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig gaat <strong>de</strong> Vara een heel eigen<br />
plaats innemen binnen <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong> Familie: je kan je er thuis voelen,<br />
je weet waar je aan toe bent en je steekt er nog wat op. De<br />
tegenstelling tussen <strong>de</strong> Vara-aanpak en <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> alternatieven<br />
— cultuurspreiding en culturele vorming — neemt vrijwel ongemerkt<br />
toe. Terwijl <strong>de</strong> propagandisten <strong>van</strong> spreiding en <strong>van</strong><br />
vorming zich inspannen voor hervorming <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociaal-<br />
<strong>de</strong>mocratie <strong>van</strong> arbei<strong>de</strong>rspartij naar bre<strong>de</strong> volkspartij, blijft<br />
<strong>de</strong> Vara zich tot tolk maken <strong>van</strong> ‘haar’ mensen. Ze rechtvaardigt<br />
haar positie in <strong>de</strong> omroepwereld met <strong>de</strong> claim een<br />
eigen ‘volks<strong>de</strong>el’ te representeren en vereenzelvigt zich, en<br />
zal dat nog heel lang blijven doen, met dit volks<strong>de</strong>el als haar<br />
natuurlijke achterban. Terwijl <strong>de</strong> Vara-mensen <strong>de</strong>ze opstelling<br />
<strong>van</strong>uit hun invalshoek als <strong>de</strong> gewoonste zaak <strong>van</strong> <strong>de</strong> wereld<br />
beschouwen, gaan <strong>de</strong> ‘sprei<strong>de</strong>rs’ en ‘vormers’ juist een stimuleren<strong>de</strong><br />
rol spelen in <strong>het</strong> proces <strong>van</strong> hervorming <strong>van</strong> <strong>de</strong> beweging.<br />
Hoezeer on<strong>de</strong>rling ook verschillend behoren zij tot <strong>de</strong><br />
stuwen<strong>de</strong> krachten achter <strong>het</strong> Plan <strong>van</strong> <strong>de</strong> Arbeid en <strong>het</strong> nieu<br />
we Beginselprogramma, twee cruciale momenten in dit pro-<br />
6<br />
ces.<br />
Tegenover dit hervormingsstreven, gericht op verbreding<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> aanhang en op een nieuwe gezindheid, komt <strong>de</strong> Vara<br />
langzamerhand in een <strong>de</strong>fensieve positie terecht. Haar zelf<br />
standig voortbestaan als ro<strong>de</strong> vereniging, als organisatie <strong>van</strong><br />
117
<strong>de</strong> massa ‘die <strong>de</strong>nkt met <strong>het</strong> hart’ (Sluyser), krijgt in <strong>de</strong>ze context<br />
een sterk symbolische waar<strong>de</strong>: <strong>de</strong> Vara wordt vrijwel ongemerkt<br />
een bolwerk <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘ou<strong>de</strong>’ beweging. Alles wat zich<br />
dus binnen <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratie richt op vernieuwing <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> beweging, botst vroeg o f laat op <strong>de</strong> Vara.<br />
Het is dan ook geen won<strong>de</strong>r dat als <strong>de</strong> diverse hervormings-<br />
ten<strong>de</strong>nsen in en rondom <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratie elkaar in <strong>de</strong><br />
jaren <strong>van</strong> <strong>de</strong> bezetting en meteen na <strong>de</strong> oorlog vin<strong>de</strong>n in <strong>de</strong><br />
zogenaam<strong>de</strong> Doorbraak, voor dit bolwerk <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong><br />
beweging vergaan<strong>de</strong> alternatieven wor<strong>de</strong>n ontworpen.<br />
De Doorbraak is in <strong>de</strong> eerste plaats gericht op <strong>het</strong> bewerkstelligen<br />
<strong>van</strong> een an<strong>de</strong>re gezindheid, een nieuwe nationale<br />
moraal. Centraal staat daarbij <strong>de</strong> opheffing <strong>van</strong> <strong>de</strong> antithese en<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>de</strong>nken in sociale tegenstellingen. Men wil een nieuwe<br />
nationale gemeenschapsgeest tot stand brengen met een sterke<br />
nadruk op persoonlijke verantwoor<strong>de</strong>lijkheid. Met <strong>de</strong> oprichting<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Volksbeweging als katalysator<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> opgaan <strong>van</strong> <strong>de</strong> s d a p in <strong>de</strong> nieuwe Partij <strong>van</strong> <strong>de</strong> Arbeid<br />
bereikt dit hervormingsstreven een hoogtepunt: ze brengt een<br />
nationale culturele elite bijeen, dwars door <strong>de</strong> vooroorlogse<br />
organisatorische tradities heen. Deze elite leidt <strong>het</strong> gesprek<br />
over <strong>de</strong> politieke vernieuwing als een boven <strong>de</strong> partijen staan<strong>de</strong><br />
instantie.7 Men ziet zichzelf dan ook nauwelijks als politicus,<br />
maar veeleer als volksopvoe<strong>de</strong>r, en waar<strong>de</strong>ert <strong>het</strong> socialisme<br />
vooral als een roeping tot een her<strong>de</strong>rlijke verhouding tot<br />
<strong>het</strong> volk.<br />
Weinig elementen uit <strong>de</strong> SDAP-traditie erger<strong>de</strong>n <strong>de</strong> door-<br />
brekers zo hevig als <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara met haar eenvoudige<br />
populair-ro<strong>de</strong> aanpak. ‘Veel <strong>van</strong> ons volksleven is een ledig<br />
erf. [...] Op <strong>de</strong> groote terreinen <strong>van</strong> sport, pers, radio, bio<br />
scoop zijn wij zo goed als alle bindingen kwijtgeraakt. Men<br />
meen<strong>de</strong> eenvoudig te kunnen leven, zon<strong>de</strong>r verband, zon<strong>de</strong>r<br />
an<strong>de</strong>re wet dan die <strong>van</strong> <strong>de</strong> eigen behoefte.’8 Dit is <strong>het</strong> oor<strong>de</strong>el<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Doorbraak-socialist Van <strong>de</strong>r Leeuw. De opvattingen<br />
<strong>van</strong> Van <strong>de</strong>r Leeuw, praktisch uitgedragen tij<strong>de</strong>ns zijn eenjarig<br />
118
ministerschap <strong>van</strong> o k & w in <strong>het</strong> kabinet Schermerhorn/<br />
Drees en bekend gewor<strong>de</strong>n als ‘Actieve Cultuurpolitiek’, vormen<br />
een centraal oriëntatiepunt <strong>van</strong> <strong>de</strong> vernieuwingsbewe<br />
ging-9<br />
Dat laat zich aardig illustreren met een citaat <strong>van</strong> een figuur<br />
die een prominente rol zal spelen in een latere fase <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Vara-geschie<strong>de</strong>nis, Herman Wigbold. In 1954, mid<strong>de</strong>n in <strong>het</strong><br />
<strong>de</strong>bat over een nationale omroep, schrijft Wigbold, dan voorzitter<br />
<strong>van</strong> Nieuwe Koers, <strong>de</strong> organisatie <strong>van</strong> doorbraakjonge-<br />
ren, dat ten minste 50 procent <strong>van</strong> <strong>de</strong> zendtijd moet wor<strong>de</strong>n<br />
gereserveerd voor een nationaal programma. ‘Omdat wij een<br />
volksgemeenschap zijn, althans horen te zijn.f...] We zijn niet<br />
alleen verantwoor<strong>de</strong>lijk voor onze kerk en onze politieke partij,<br />
we zijn verantwoor<strong>de</strong>lijk voor elkaar.[...] Juist in <strong>de</strong> radio,<br />
waar<strong>van</strong> men <strong>de</strong> betekenis voor ons leven nauwelijks kan<br />
overschatten, zal men tot een gezamenlijk getuigenis moeten<br />
komen.[...] Het kan niemand die <strong>de</strong> discussie over <strong>het</strong> omroepbestel<br />
nauwlettend heeft gevolgd, zijn ontgaan, dat <strong>het</strong><br />
verschil dieper gaat dan alleen maar <strong>de</strong> vraag welke organisatorische<br />
vorm voor <strong>de</strong> radio moet wor<strong>de</strong>n gekozen. De hele<br />
i<strong>de</strong>eënwereld <strong>van</strong> prof.dr. Van <strong>de</strong>r Leeuw ligt thans on<strong>de</strong>r<br />
vuur. Men diene daarbij toch wel te be<strong>de</strong>nken, dat zijn opvattingen<br />
voor velen beslissend waren bij <strong>het</strong> bepalen hunner politieke<br />
keuze.’10 Aldus <strong>de</strong> latere eindredacteur <strong>van</strong> ‘Achter <strong>het</strong><br />
Nieuws’ en ‘Zo is <strong>het</strong>’.<br />
De theoloog Van <strong>de</strong>r Leeuw is <strong>van</strong>af <strong>de</strong> jaren twintig actief<br />
in <strong>de</strong> sterk door Karl Barth, <strong>de</strong> Zwitserse theoloog, geïnspireer<strong>de</strong><br />
vernieuwingsgroeperingen in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Hervorm<strong>de</strong><br />
Kerk. Deze kringen zoals <strong>de</strong> Ethische Vereeniging, <strong>de</strong><br />
Vereeniging Kerkopbouw en <strong>de</strong> groep rond <strong>het</strong> tijdschrift<br />
Wending verlangen een meer belij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> en getuigen<strong>de</strong> kerk,<br />
waarvoor <strong>het</strong> e<strong>van</strong>gelie als bron <strong>van</strong> beschaving geldt. Vanuit<br />
dit beschavingsi<strong>de</strong>aal zou<strong>de</strong>n kerk en gelovige zich in <strong>de</strong> eerste<br />
plaats aan hun culturele taak in <strong>de</strong> maatschappij moeten<br />
wij<strong>de</strong>n. Van <strong>de</strong>r Leeuw speelt eveneens een belangrijke rol in<br />
119
<strong>de</strong> Bachvereniging, die door cultivering <strong>van</strong> <strong>het</strong> werk <strong>van</strong><br />
Bach, geconcentreerd rond <strong>het</strong> ritueel <strong>van</strong> <strong>de</strong> Matthäus Passion,<br />
naar een massief bele<strong>de</strong>n en georkestreerd moment <strong>van</strong><br />
collectieve stichting en bezinning zocht. ‘Bach’ betekent voor<br />
Van <strong>de</strong>r Leeuw precies <strong>de</strong> harmonieuze vereniging <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
Schone en <strong>het</strong> Heilige, die in <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne tijd verloren is<br />
gegaan.<br />
Van <strong>de</strong>r Leeuw ziet zijn verantwoor<strong>de</strong>lijkheid op <strong>het</strong> gebied<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> cultuur dan ook in <strong>de</strong> eerste plaats als een strijd<br />
tegen <strong>het</strong> vulgaire en <strong>het</strong> populaire: ‘Het moet in <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> nieuwe gezindheid niet meer kunnen voorkomen,<br />
dat een kind op straat niets fatsoenlijks te zingen heeft o f dat<br />
<strong>de</strong> jongens en meisjes die dansen willen, niets an<strong>de</strong>rs kennen<br />
dan <strong>de</strong> nieuwste negerproducten.’" Het cultuurbeleid in <strong>het</strong><br />
algemeen en <strong>het</strong> omroepbeleid in <strong>het</strong> bijzon<strong>de</strong>r vereisen dan<br />
ook vergaan<strong>de</strong> overheidsbemoeienis: ‘Het is <strong>van</strong> belang dat <strong>de</strong><br />
omroepers zuiver Ne<strong>de</strong>rlands spreken. Het is <strong>van</strong> nog groter<br />
belang, dat ons volk niet in <strong>de</strong> vulgariteit <strong>van</strong> een bonte trein<br />
behoeft te wor<strong>de</strong>n vervoerd. Pret hoort thuis in <strong>de</strong> radio, lol<br />
niet.’12<br />
Tussen <strong>de</strong>ze zorg <strong>van</strong> <strong>de</strong> vernieuwers en <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
herrezen ro<strong>de</strong> omroepvereniging ligt een wereld <strong>van</strong> verschil.<br />
Vara-veteraan Sluyser tekent die laatste sfeer haarscherp als hij<br />
een ouwe taainagel uit <strong>de</strong> ‘handgranatentijd’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> beweging<br />
opvoert: ‘Ik vind dat een arbei<strong>de</strong>r recht heeft op een schone<br />
boezeroen, een kruimige aardappel en <strong>van</strong> tijd tot tijd een fat<br />
soenlijk verzetje en zo een radioding kan <strong>de</strong> moeite waard<br />
zijn.’13 Tegenover <strong>de</strong> sfeer <strong>van</strong> verfijn<strong>de</strong> ethische bezinning<br />
en est<strong>het</strong>isch conservatisme <strong>van</strong> Doorbraak-socialisten als<br />
Van <strong>de</strong>r Leeuw, cultiveert <strong>de</strong> Vara in <strong>de</strong> jaren veertig en vijftig<br />
een sfeer <strong>van</strong> nuchter realisme en eenvoudig vermaak, waarbij<br />
zij zich volledig vereenzelvigt met <strong>het</strong> bestaan<strong>de</strong> zuilenbestel.<br />
Zij is <strong>de</strong> grootste organisatie in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse omroep gewor<strong>de</strong>n<br />
en ziet haar toekomst in <strong>de</strong> eerste plaats als handha<br />
ving <strong>van</strong> <strong>de</strong> verworven positie. Deze twee elementen — een<br />
120
achterban <strong>van</strong> gewone, eenvoudige mensen en een verworven<br />
positie in <strong>de</strong> omroepwereld—kristalliseren on<strong>de</strong>r druk <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
vernieuwingsstreven in <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mocratie in <strong>de</strong> loop <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> naoorlogse j aren uit tot <strong>de</strong> har<strong>de</strong> kern <strong>van</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Vara.<br />
De kritiek op <strong>de</strong> Vara in kringen <strong>van</strong> <strong>de</strong> Doorbraak staat<br />
precies haaks op <strong>de</strong>ze twee elementen. Illustratief zijn hier <strong>de</strong><br />
verschillen<strong>de</strong> bijdragen <strong>van</strong> intellectuelen uit <strong>de</strong>ze hoek aan<br />
<strong>het</strong> <strong>de</strong>bat over een nationale omroep in 1954. Ten eerste valt<br />
hier een sterke nadruk op culturele leiding te on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n.<br />
Cultuurbeleid betekent in <strong>de</strong>ze religieus geïnspireer<strong>de</strong> kritiek<br />
vooral correctie en distantie <strong>van</strong> <strong>de</strong> massa. Zo acht I<strong>de</strong>nburg,<br />
topambtenaar on<strong>de</strong>r Van <strong>de</strong>r Leeuw, later on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re hoogleraar<br />
opvoedkun<strong>de</strong> te Amsterdam, invloed <strong>van</strong> <strong>de</strong> massa <strong>de</strong>r<br />
luisteraars weinig verheffend. Volgens hem komt <strong>het</strong> daarom<br />
aan op ‘bewuste, weloverwogen leiding door <strong>de</strong> beste men<br />
sen, welke ons land oplevert.’14 Een an<strong>de</strong>re beken<strong>de</strong> door-<br />
braakfiguur, dominee Ruitenberg, stelt dat er maar een instantie<br />
is die hier leiding kan geven, dat is <strong>de</strong> overheid. Die moet<br />
<strong>het</strong> cultuurbeleid in han<strong>de</strong>n leggen <strong>van</strong> een nationale elite,<br />
aangezien ‘<strong>de</strong> tramconducteur, <strong>de</strong> monteur, <strong>de</strong> kantoorbedien<strong>de</strong>,<br />
<strong>de</strong> landarbei<strong>de</strong>r en <strong>de</strong> winkelier hun radio an<strong>de</strong>rs zien<br />
dan <strong>de</strong> hoogleraar Egyptisch’. Niet dat hij zich zorgen maakt<br />
dat <strong>de</strong> radio te weinig tegemoet zou komen aan <strong>de</strong> culturele<br />
behoeften <strong>van</strong> intellectuelen. Waar <strong>het</strong> hem om gaat is, dat al<br />
<strong>de</strong>ze mensen in <strong>het</strong> bestaan<strong>de</strong> bestel onvoldoen<strong>de</strong> wor<strong>de</strong>n gedwongen<br />
zich te verheffen tot <strong>het</strong> culturele niveau <strong>van</strong> <strong>de</strong> intellectuele<br />
elite, dat als maatstaf en als <strong>de</strong> nationale cultuur<br />
moet wor<strong>de</strong>n beschouwd. Matiging en distantie <strong>van</strong> <strong>de</strong> vul<br />
gaire verlangens <strong>van</strong> <strong>de</strong> massa en in plaats <strong>van</strong> groepsvorming<br />
on<strong>de</strong>rwerping aan een absolute culturele leiding: ‘Wat wij<br />
leren moeten is, dat er gradatie in verantwoor<strong>de</strong>lijkheid is,<br />
en dat wij, Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs, tezamen bij <strong>het</strong> geheel betrokken<br />
zijn.’15<br />
Naast <strong>de</strong>ze kritiek op <strong>de</strong> achterban-oriëntatie <strong>van</strong> Vara en<br />
121
an<strong>de</strong>re omroepverenigingen komt een kritiek naar voren,<br />
waarin <strong>het</strong> accent ligt op <strong>het</strong> behoudzuchtige en dwingen<strong>de</strong><br />
karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze organisaties. Met name Schermerhorn<br />
toont herhaal<strong>de</strong>lijk zijn bezorgdheid voor <strong>de</strong> macht <strong>van</strong><br />
‘monsterorganisaties’ op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> <strong>de</strong> omroep. Als mi-<br />
nister-presi<strong>de</strong>nt in <strong>het</strong> eerste naoorlogse kabinet stelt hij dan<br />
ook alles in <strong>het</strong> werk om te verhin<strong>de</strong>ren dat <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> omroepverenigingen<br />
na <strong>de</strong> overgangsfase <strong>van</strong> <strong>de</strong> Nationale Omroep<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> Militair Gezag hun vertrouw<strong>de</strong> plaats in <strong>de</strong> ether opnieuw<br />
kunnen innemen. Zijn belangrijkste wapenfeit op dit<br />
gebied is <strong>de</strong> instelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> stichting Radio Ne<strong>de</strong>rland in<br />
<strong>de</strong>n Overgangstijd met als programma-directeur vPRO-do-<br />
minee Spelberg.16 Schermerhorn is beducht voor <strong>de</strong> macht<br />
die ‘managers-types’ als zijn belangrijkste tegenspeler Vara-<br />
bestuur<strong>de</strong>r Broeksz, <strong>de</strong> energieke voorzitter <strong>van</strong> <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>ratie<br />
<strong>van</strong> Omroep-verenigingen, in <strong>de</strong>ze organisaties innemen. De<br />
individuele luisteraar zou daardoor ‘op totalitaire wijze’ in <strong>het</strong><br />
gelid wor<strong>de</strong>n gedwongen. Aldus zou <strong>de</strong> mens veel meer dan in<br />
<strong>de</strong> sfeer <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbeid juist in <strong>de</strong> sfeer <strong>van</strong> vrije tijd en massaconsumptie<br />
wor<strong>de</strong>n bedreigd door ‘Vermassung’.17<br />
In feite maakt <strong>het</strong> pleidooi voor een nationale omroep in <strong>de</strong><br />
herzuil<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse maatschappij <strong>van</strong> 1954 geen schijn <strong>van</strong><br />
kans. Toch is <strong>de</strong> felheid aan bei<strong>de</strong> kanten er niet min<strong>de</strong>r om.<br />
Vara-bestuur en aanhang slaan hard <strong>van</strong> zich af. Van <strong>de</strong> stemming<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> trouwe Vara-le<strong>de</strong>n komt iets naar voren in dit<br />
bedankje in Vrij Ne<strong>de</strong>rland, dat in <strong>de</strong>ze en vele an<strong>de</strong>re discussies<br />
<strong>de</strong> kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> doorbrakers kiest: ‘Laat dat handjevol schorum<br />
dat on<strong>de</strong>rdak heeft gevon<strong>de</strong>n i.d. PvdA s.v.p. afblijven <strong>van</strong><br />
datgene wat <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>r zelf heeft opgebouwd en voor heeft<br />
gevochten. Wij hebben geen behoefte aan samenwerking met<br />
huichelachtige vrijzinnige domine’s en collaborateurs, uitzuigers<br />
<strong>van</strong> ons voorgeslacht.’18 Maar ook <strong>het</strong> Vara-bestuur laat<br />
zich niet onbetuigd. Televisiesecretaris Rengelink verwijt<br />
I<strong>de</strong>nburg en Schermerhorn in Socialisme en Democratie een ‘au<br />
tocratische opvatting’ en minachting voor <strong>het</strong> culturele peil<br />
122
<strong>van</strong> <strong>de</strong> massa. Volgens hem leidt zo’n mentaliteit tot een diepe<br />
kloof tussen massa en culturele leiding.19<br />
In <strong>de</strong> reactie <strong>van</strong> Vara-mensen op <strong>de</strong> aanvallen <strong>van</strong>uit<br />
Doorbraak-kringen komen verschillen<strong>de</strong> visies naar voren.<br />
Ten eerste die <strong>van</strong> <strong>de</strong> hofschrijver <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> beweging,<br />
Sluyser. Lid <strong>van</strong> <strong>het</strong> hoofdbestuur <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara en bestuur<strong>de</strong>r<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara-af<strong>de</strong>ling Amsterdam ongeveer <strong>van</strong>af <strong>de</strong> oprichting,<br />
stelt Sluyser zich voortdurend op als tolk <strong>van</strong> <strong>het</strong> gewone<br />
Vara-lid. Als ‘klein mannetje met een klein potloodje’<br />
werpt hij zich op als kenner bij uitstek <strong>van</strong> <strong>de</strong> behoeften <strong>van</strong> al<br />
die an<strong>de</strong>re kleine mannetjes. Volgens hem moet <strong>de</strong> Vara in <strong>de</strong><br />
eerste plaats een rol spelen in <strong>het</strong> dagelijks leven <strong>van</strong> <strong>de</strong> kiezers<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> partij. Populaire programma’s als ‘Kabinet <strong>de</strong>r kleine<br />
zaken’ en ‘Van <strong>de</strong> wieg tot <strong>het</strong> graf’ juicht hij dan ook toe,<br />
maar vooral alle initiatieven die een actieve massaparticipatie<br />
kunnen bevor<strong>de</strong>ren. Voorop staat voor Sluyser <strong>het</strong> eigen karakter<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara, dat zo dui<strong>de</strong>lijk an<strong>de</strong>rs — ‘i<strong>de</strong>alistisch’ — is<br />
dan dat <strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re omroepen. In dat verband is zijn kritiek op<br />
commerciële elementen in <strong>de</strong> propaganda <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara illustratief:<br />
‘Ie<strong>de</strong>r weet, dat we er dolgraag <strong>van</strong>af willen, ware <strong>het</strong><br />
niet, dat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re omroepverenigingen bij <strong>het</strong> ca<strong>de</strong>austelsel<br />
zweren. Het ca<strong>de</strong>austelsel is <strong>de</strong> doodsvijand <strong>van</strong> <strong>het</strong> i<strong>de</strong>alistisch<br />
motief in <strong>de</strong> propaganda.’20<br />
Tegenover dit geluid <strong>van</strong> een <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘beverige zangers <strong>van</strong><br />
ro<strong>de</strong> strijdlie<strong>de</strong>ren’, zoals Sluyser later door <strong>het</strong> team <strong>van</strong> ‘Zo<br />
is <strong>het</strong>’ wordt voorgesteld, zijn echter ook heel an<strong>de</strong>re gelui<strong>de</strong>n<br />
te beluisteren. Zo beklemtoont Vara-secretaris Broeksz in zijn<br />
reactie op <strong>de</strong> kritiek <strong>van</strong> Schermerhorn niet zozeer <strong>het</strong> eigen<br />
karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara alswel <strong>de</strong> gelijkwaardige positie die <strong>de</strong><br />
Vara heeft verworven in <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse omroepbestel. Volgens<br />
hem heeft er na <strong>de</strong> oorlog in <strong>de</strong> omroep een belangrijke<br />
veran<strong>de</strong>ring plaatsgehad door <strong>het</strong> ontstaan <strong>van</strong> een eendrachtige<br />
samenwerking tussen <strong>de</strong> omroepverenigingen. Hij stelt<br />
dat er in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse omroep sprake is <strong>van</strong> een unieke si<br />
tuatie, waarin niet ‘commerciële o f culturele heren <strong>van</strong> boven<br />
123
a f’ <strong>de</strong> dienst uitmaken, maar <strong>het</strong> volk zelf. ‘Dit en <strong>de</strong> machtige<br />
positie die onze beweging in <strong>de</strong> omroep (nog) heeft, wensen<br />
wij niet prijs te geven, voordat wij <strong>de</strong> garantie krijgen dat er<br />
een betere organisatievorm voor in <strong>de</strong> plaats komt.f...] Het is<br />
natuurlijk juist, dat <strong>de</strong> Vara met zijn ruim 300.000 le<strong>de</strong>n in <strong>de</strong><br />
omroep een zekere machtspositie heeft. Wij mogen <strong>de</strong> socialistische<br />
beweging daarme<strong>de</strong> wel gelukwensen, want daardoor<br />
is <strong>de</strong> Partij <strong>van</strong> <strong>de</strong> Arbeid <strong>de</strong> enige partij op <strong>het</strong> conti<br />
nent, waar men zich niet <strong>het</strong> hoofd breekt, hoe <strong>het</strong> socialisme<br />
in <strong>de</strong> uitzendingen voldoen<strong>de</strong> tot uiting kan komen.’21<br />
Tegenover Sluysers nadruk op <strong>het</strong> traditionele verenigings<br />
werk op i<strong>de</strong>alistische grondslag legt Broeksz dus juist <strong>het</strong><br />
accent op <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie en op mo<strong>de</strong>rn manage<br />
ment op pragmatische grondslag. Daarnaast komt nog een<br />
<strong>de</strong>r<strong>de</strong> bena<strong>de</strong>ring naar voren, waarin <strong>de</strong>ze bei<strong>de</strong> visies wor<strong>de</strong>n<br />
vertaald en verbon<strong>de</strong>n tot een mo<strong>de</strong>rne visie op socialistische<br />
omroeppolitiek, die <strong>de</strong> Vara-koers voor <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> jaren zal<br />
gaan bepalen. In <strong>het</strong> <strong>de</strong>bat over eventuele invoering <strong>van</strong> een<br />
vorm <strong>van</strong> nationale omroep wordt hier <strong>de</strong> toon gezet door<br />
Rengelink en voorzitter Burger. Opvallend is <strong>de</strong> combinatie<br />
<strong>van</strong> uitdrukkelijke verwijzingen naar <strong>de</strong> verbon<strong>de</strong>nheid met<br />
<strong>de</strong> socialistische strijdtraditie en <strong>de</strong> eis <strong>van</strong> een algemene, populaire<br />
programmering — ‘ongezocht en actueel’. Bei<strong>de</strong>n beklemtonen<br />
<strong>de</strong> noodzaak <strong>van</strong> profilering <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara als omroep,<br />
die zich met een bre<strong>de</strong> ontspanningsgerichte aanpak<br />
met voldoen<strong>de</strong> ruimte voor informatieve momenten richt op<br />
een groot publiek. Het sleutelbegrip voor <strong>de</strong>gelijke populariteit<br />
is een ‘evenwichtige programma opbouw’. In <strong>de</strong>ze visie<br />
wordt <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara zeker niet gezocht in haar<br />
unieke verenigings- o f organisatiekarakter, maar veel meer<br />
gezien in <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> beweging als geheel. Dat belang<br />
ziet men liggen in <strong>de</strong> specifieke bijdrage die een omroep juist<br />
met haar eigen mid<strong>de</strong>len kan leveren aan <strong>de</strong> groei en stabiliteit<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> beweging.<br />
Enerzijds is er sprake <strong>van</strong> een vooral retorische binding <strong>van</strong><br />
124
<strong>de</strong> Vara aan haar traditie als ‘<strong>het</strong> welhaast ongelooflijke resultaat<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> toewijding en offerbereidheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> armsten in<br />
<strong>de</strong>n lan<strong>de</strong>’. Z o ’n erfenis, zegt Burger, ‘legt grote verplichtingen<br />
op, waarvoor zij die uitlevering daar<strong>van</strong> begeren bijvoorbeeld<br />
aan <strong>het</strong>geen een man als Van <strong>de</strong>r Leeuw als i<strong>de</strong>aal voor<br />
<strong>de</strong> geest zweef<strong>de</strong>, niet <strong>het</strong> flauwste besef vertonen’.22 An<strong>de</strong>rzijds<br />
wordt er vooral gepleit voor een realistische mo<strong>de</strong>rne<br />
publieksbena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘verschillen<strong>de</strong> sociale lagen’ en bevolkingsgroepen.<br />
Het potentiële publiek wordt opgevat als<br />
een gedifferentieerd geheel, waar<strong>van</strong> elke groep op eigen belangen<br />
en behoeften moet wor<strong>de</strong>n aangesproken: werken<strong>de</strong><br />
mannen, huisvrouwen-moe<strong>de</strong>rs, jongeren, intellectuelen, enzovoorts.<br />
Evenwichtige programmering staat hier zowel voor<br />
een algemene precaire balans tussen ontspanning en informatie,<br />
als voor een afgewogen, gevarieerd aanbod <strong>van</strong> groepsgerichte<br />
programma’s. Typerend voor <strong>de</strong>ze bena<strong>de</strong>ring is dan<br />
ook <strong>de</strong> gedachte dat <strong>de</strong> Vara niet moet wor<strong>de</strong>n beoor<strong>de</strong>eld op<br />
grond <strong>van</strong> inci<strong>de</strong>ntele successen, dan wel mislukkingen <strong>van</strong><br />
een o f meer programma’s, maar op basis <strong>van</strong> <strong>het</strong> totaalpakket,<br />
dat wil zeggen <strong>de</strong> algehele balans <strong>van</strong> haar programmering.<br />
Deze omroep strategie, die geduren<strong>de</strong> vele jaren <strong>het</strong> Vara-<br />
beleid bepaalt, impliceert dus noodzakelijkerwijs een ver<strong>de</strong>re<br />
verzelfstandiging <strong>van</strong> <strong>het</strong> omroepbedrijf. Die strategie kan als<br />
volgt wor<strong>de</strong>n samengevat: zorgvuldig wakend voor behoud<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> arbei<strong>de</strong>rselement dient <strong>de</strong> Vara op zoek te gaan naar <strong>de</strong><br />
specifieke behoeften <strong>van</strong> haar huidige en toekomstige publieksgroepen<br />
in concurrentie met <strong>de</strong> publieksbena<strong>de</strong>ring<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re omroepen.<br />
Typerend is <strong>de</strong> opstelling <strong>van</strong> <strong>het</strong> driemanschap—Broeksz,<br />
Burger, Rengelink — ten aanzien <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘goe<strong>de</strong> elementen’ in<br />
<strong>de</strong> kringen <strong>van</strong> <strong>de</strong> Doorbraak. Met name Burger, specialist<br />
in <strong>de</strong> constructie <strong>van</strong> pragmatische politieke werkverban<strong>de</strong>n,<br />
is <strong>van</strong>af <strong>het</strong> begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren vijftig in <strong>de</strong> weer om figuren uit<br />
<strong>de</strong>ze kringen, met wie in zijn ogen valt samen te werken, aan<br />
<strong>de</strong> Vara te bin<strong>de</strong>n. Met een typische randfiguur als dominee<br />
12$
Buskes voert hij bij voorbeeld een langdurige openbare dis<br />
cussie over <strong>de</strong> opzet <strong>van</strong> een soort platform, gelieerd aan <strong>de</strong><br />
Vara, maar toch zelfstandig, waarin personen uit verschillen<strong>de</strong><br />
levensbeschouwelijke hoek hun visie op <strong>de</strong> totale Vara-<br />
programmering naar voren kunnen brengen. Als in 1965, na<br />
een blokka<strong>de</strong> <strong>van</strong> tien jaar <strong>van</strong>wege <strong>het</strong> bisschoppelijk man<strong>de</strong>ment<br />
<strong>van</strong> 1954, uitein<strong>de</strong>lijk een <strong>de</strong>rgelijk platform wordt<br />
gerealiseerd in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> een Programma Adviesraad, dan<br />
is daarmee een instituut geschapen dat een zekere afspiegeling<br />
beoogt te geven <strong>van</strong> zeer verschillen<strong>de</strong> behoeften en inzichten<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> bevolking. Dat on<strong>de</strong>rstreept nog eens <strong>de</strong> inmid<strong>de</strong>ls<br />
ontstane vergaan<strong>de</strong> relativering <strong>van</strong> <strong>het</strong> gewicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> vereniging<br />
voor <strong>het</strong> beleid, maar ook <strong>van</strong> partij en vakbond, en tevens<br />
<strong>de</strong> behoefte—en zeker niet alleen tactische overweging—<br />
tot verbreding <strong>van</strong> <strong>de</strong> publieksoriëntatie en tot aansluiting bij<br />
belangrijke nieuwe ontwikkelingen.<br />
Het is dus allerminst zo dat <strong>de</strong> kwestie <strong>van</strong> <strong>de</strong> politieke<br />
i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara — <strong>van</strong>uit welke invalshoek en voor wie<br />
men omroep bedrijft—pas gaat spelen op <strong>het</strong> moment <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
formele ontkoppeling <strong>van</strong> partij en vakbeweging, waarbij er<br />
een ein<strong>de</strong> komt aan hun officiële vertegenwoordiging in <strong>het</strong><br />
Vara-bestuur. Dat moment vormt in feite slechts een bevestiging<br />
en versterking <strong>van</strong> een proces dat direct na <strong>de</strong> oorlog<br />
inzet.<br />
Van ons en voor ie<strong>de</strong>reen<br />
De strategie waarmee <strong>het</strong> driemanschap in <strong>de</strong> jaren na <strong>de</strong> oor<br />
log <strong>de</strong> Vara overeind houdt tegenover <strong>de</strong> aanval <strong>van</strong> <strong>de</strong> Door<br />
braak, verhult haar feitelijke distantiëring <strong>van</strong> <strong>de</strong> vooroorlogse<br />
traditie <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze omroep. De Vara <strong>van</strong> <strong>de</strong> pioniers zocht<br />
aansluiting bij <strong>de</strong> verlangens naar politieke emancipatie en<br />
naar eigen ontspanning zoals die leef<strong>de</strong>n bij haar achterban, <strong>de</strong><br />
le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong> Familie. Burger en <strong>de</strong> zijnen willen <strong>de</strong>ze<br />
achterban allerminst kwijt, maar ze willen haar bin<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong><br />
126
nieuwe sociaal-<strong>de</strong>mocratische i<strong>de</strong>ntiteit als gevestig<strong>de</strong> parlementaire<br />
volkspartij en loyale regeringspartner. In die zin<br />
willen zij <strong>de</strong> massa mo<strong>de</strong>rn leren <strong>de</strong>nken, waarbij <strong>het</strong> element<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘eigen ontspanning’ dus een nog sterker instrumenteel<br />
karakter krijgt. Zij willen die achterban bovendien verbre<strong>de</strong>n<br />
door haar i<strong>de</strong>ntiteit in mo<strong>de</strong>rn sociologisch jargon te <strong>de</strong>finiëren<br />
in termen <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> sociale lagen en later ‘doelgroepen’<br />
en haar verlangens in termen <strong>van</strong> uiteenlopen<strong>de</strong> culturele<br />
‘behoeftenpatronen’.<br />
De neutrale formule <strong>van</strong> een ‘evenwichtige programmering’<br />
verhult <strong>de</strong> strategische koerswijziging, die hiermee<br />
wordt beoogd en blokkeert tegelijkertijd <strong>het</strong> zoeken naar een<br />
inhou<strong>de</strong>lijk alternatief voor <strong>de</strong> culturele uitdaging, die <strong>de</strong> kritiek<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> Doorbraak voor <strong>het</strong> werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara<br />
zou kunnen inhou<strong>de</strong>n. In <strong>de</strong> discussie over <strong>de</strong> nationale omroep<br />
te voorschijn gekomen als kampioen <strong>van</strong> <strong>de</strong> verzuiling,<br />
ontbeert <strong>de</strong> Vara in toenemen<strong>de</strong> mate een inspireren<strong>de</strong> en a<strong>de</strong>quate<br />
strategie in een langzamerhand ontzuilend maatschappelijk<br />
klimaat. Het gelegenheidsconcept <strong>van</strong> <strong>het</strong> ‘totaalpakket’<br />
gericht op uiteenlopen<strong>de</strong> publieksgroepen maakt enerzijds<br />
een veelkleuriger omroepaanpak mogelijk, maar blijkt<br />
an<strong>de</strong>rzijds niet stimulerend voor <strong>de</strong> vorming <strong>van</strong> een eigen<br />
culturele kleur, een eigen karakteristiek omroep-gezicht.<br />
De twee dui<strong>de</strong>lijkste, hoewel on<strong>de</strong>rling volstrekt verschillen<strong>de</strong><br />
pogingen die in een <strong>de</strong>rgelijke richting zijn gedaan, lijken<br />
<strong>het</strong> programma ‘Van on<strong>de</strong>ren’, beginjaren zeventig en ‘Zo<br />
is <strong>het</strong>’ in <strong>de</strong> jaren zestig. Met <strong>het</strong> laatste programma presenteert<br />
zich een jongere generatie actief op zoek naar culturele<br />
vernieuwing op <strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> (omroep en) televisie. Nieuw -<br />
Linkser en redacteur <strong>van</strong> <strong>het</strong> Doorbraak-blad ‘voor religie en<br />
socialisme’ Tijd en Taak Van <strong>de</strong>n Doel omschreef dit streven in<br />
een intern adviesrapport aan <strong>de</strong> Vara als een ‘veroveringsstra-<br />
tegie’ als alternatief voor <strong>de</strong> ‘verheffingsstrategie’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong><br />
Vara. Dit streven sloot volgens hem aan op alom geconsta<br />
teer<strong>de</strong> anti-opvoedings- en anti-establishmentbehoeftes en<br />
op <strong>de</strong> behoefte aan openheid en satire.23<br />
127
De satire <strong>van</strong> ‘Zo is <strong>het</strong>’ betekent een provocatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> als<br />
<strong>van</strong>zelfsprekend beschouw<strong>de</strong> progressieve i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Vara, <strong>van</strong> haar oriëntatie op ‘gewone, eenvoudige mensen’ en<br />
haar karakter als gevestig<strong>de</strong> omroep. Zij daagt <strong>de</strong> Vara uit tot<br />
een koerswijziging in <strong>de</strong> richting <strong>van</strong> een culturele voorhoe<strong>de</strong>.<br />
Vanuit <strong>de</strong> formule <strong>van</strong> <strong>het</strong> totaalpakket kan een <strong>de</strong>rgelijk<br />
programma enige tijd wor<strong>de</strong>n getolereerd, voor zover <strong>het</strong> <strong>de</strong><br />
grenzen <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze formule niet overschrijdt. Dat wil zeggen<br />
voor zover <strong>het</strong> niet meer betekenis krijgt dan ‘slechts een on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> geheel’. De onmiskenbare voorhoe<strong>de</strong>preten-<br />
ties <strong>van</strong> dit programma en <strong>de</strong> schokreacties <strong>van</strong> <strong>het</strong> publiek<br />
maken <strong>de</strong>ze neutraliseringsstrategie echter ineffectief, waardoor<br />
<strong>de</strong> Vara-leiding zich uitein<strong>de</strong>lijk tot behoud <strong>van</strong> haar<br />
bre<strong>de</strong>, algemene i<strong>de</strong>ntiteit gedwongen ziet <strong>het</strong> programma<br />
stil te leggen. Aldus wordt een potentiële interne doorbraak<br />
verhin<strong>de</strong>rd en een kans gemist om een proces <strong>van</strong> culturele<br />
profilering op gang te brengen.<br />
Met ‘Van on<strong>de</strong>ren’ wordt iets heel an<strong>de</strong>rs geprobeerd. Door<br />
<strong>de</strong> groep rond Pauka, later voortgezet door <strong>de</strong> Werkgroep Socialistische<br />
Vara, wordt gepoogd <strong>de</strong> Vara te profileren als instrument<br />
voor politieke actie geïnspireerd door Enzenbergers<br />
concept <strong>van</strong> emancipatorische media. Dit politieke vor-<br />
mingsconcept strandt groten<strong>de</strong>els door gebrek aan succes bij<br />
<strong>het</strong> beoog<strong>de</strong> publiek. Binnen <strong>de</strong> Vara volgt hierop een reactie,<br />
waarbij opnieuw wordt bevestigd dat <strong>de</strong>ze omroep niet moet<br />
‘profileren’ maar ‘doseren’.<br />
De omroepstrategie <strong>van</strong> Burger en <strong>de</strong> zijnen was een typische<br />
zuilen-aanpak. De behendigheid waarmee zij <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong><br />
Familie rond <strong>de</strong> Vara bijeen wisten te hou<strong>de</strong>n en uit te brei<strong>de</strong>n<br />
tegenover, maar ook mét <strong>de</strong> confessionelen, belemmer<strong>de</strong> op<br />
<strong>de</strong>n duur een doorbraak naar een nieuw elan. Van <strong>de</strong> zuilen<br />
formule <strong>van</strong> <strong>het</strong> ‘totaalpakket’ gaat geen enkele bin<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
kracht meer uit.24 Sinds <strong>de</strong> invoering <strong>van</strong> <strong>de</strong> Omroepwet zijn<br />
binnen <strong>de</strong> Vara langzamerhand stemmen opgegaan voor een<br />
meer marktgerichte bena<strong>de</strong>ring. Sinds 1978 heeft omroep-<br />
128
secretaris Van Wijk gepleit voor een consumentgerichte aanpak<br />
en sindsdien wor<strong>de</strong>n begrippen als ‘klantenbinding’,<br />
‘cliënten-’ en ‘marktanalyse’ binnen <strong>de</strong> Vara geïntroduceerd.25<br />
Met <strong>het</strong> aantrekken <strong>van</strong> Van Dam wordt <strong>de</strong>ze lijn geëffectueerd.<br />
Zijn ‘doelgroep’ staat hem dui<strong>de</strong>lijk voor ogen: <strong>de</strong> hele<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse bevolking, met als criterium <strong>de</strong> toegankelijkheid<br />
voor mensen met weinig scholing. Daarmee hoopt hij <strong>de</strong>ze<br />
omroep <strong>de</strong>finitief te hebben bevrijd <strong>van</strong> haar ou<strong>de</strong> dilemma:<br />
zowel instrument <strong>van</strong> <strong>de</strong> beweging als zelfstandige omroeporganisatie<br />
te moeten zijn. De Vara is er nu gewoon ‘voor<br />
ie<strong>de</strong>reen’. En wat ‘wij’ <strong>van</strong> haar vin<strong>de</strong>n..., dat moet ie<strong>de</strong>r voor<br />
zichzelf weten.<br />
Noten<br />
i—Zie Tony Jansen en Jan Rogier, Kunstbeleid in Amsterdam<br />
1920-1940. Dr.E. Boekman en <strong>de</strong> socialistische gemeentepolitiek, Nijmegen<br />
1983, p. 162.<br />
2—Koos Vorrink, De komen<strong>de</strong> nieuwe kuituur, A’dam 1925,<br />
p.16.<br />
3—I<strong>de</strong>m, p. 4.<br />
4—Zie Leo Hartveld, Frits <strong>de</strong> Jong Edz. en Dries Kuperus,<br />
De Arbei<strong>de</strong>rs Jeugd Centrale a j c , 1918-1940, A’dam 1982, p. 69 en<br />
G. Harmsen, Blauwe en ro<strong>de</strong> jeugd. Ontstaan, ontwikkeling en te-<br />
ruggang <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Jeugdbeweging tussen 1853 en 1940, Assen<br />
1961, Nijmegen 1975, en H .C.M . Michielse, Socialistische<br />
vorming. Het Instituut voor Arbei<strong>de</strong>rs-ontwikkeling (1924-1940) en<br />
<strong>het</strong> vormings- en scholingswerk <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse sociaal-<strong>de</strong>mokra-<br />
tie sinds 1900, Nijmegen 1980.<br />
5—M. Sluyser, Hier is <strong>de</strong> Vara. 25 jaar <strong>de</strong>mocratisch socialisme in<br />
<strong>de</strong> omroep, A’dam 1950, p. 63.<br />
6— Zie H.F. Cohen, Om <strong>de</strong> vernieuwing <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme. De<br />
politieke oriëntatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse sociaal-<strong>de</strong>mocratie 1914-1930,<br />
Lei<strong>de</strong>n 1974.<br />
129
7—Zie J.Bank, Opkomst en on<strong>de</strong>rgang <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Volksbeweging,<br />
Deventer 1978.<br />
8— G. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Leeuw, Balans <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rland, A’dam 1945, p. 27.<br />
9—De stelling <strong>van</strong> Hans <strong>van</strong> Duiken die <strong>de</strong> Actieve Cultuurpolitiek<br />
herleidt tot ‘een aantal persoonlijke opvattingen<br />
<strong>van</strong> Van <strong>de</strong>r Leeuw’, is dan ook onjuist. Zie Hans <strong>van</strong> Duiken,<br />
‘De cultuurpolitieke opvattingen <strong>van</strong> Prof.dr. G. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r<br />
Leeuw (1890-1950)’, in Kunst en beleid in Ne<strong>de</strong>rland, A’dam 1985,<br />
p.84.<br />
10—Herman Wigbold, ‘De Jongeren willen <strong>de</strong> verzuiling<br />
niet’, Vrij Ne<strong>de</strong>rland, 20 maart 1954.<br />
11—Aldus Van <strong>de</strong>r Leeuw, <strong>de</strong> latere voorzitter <strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie<br />
Advies en Coördinatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> culturele betrekkingen<br />
met Zuid-Afrika, <strong>de</strong> voorloper <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vereniging Ne<strong>de</strong>rland<br />
Suid Afrika, in Balans <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rland, p. 149.<br />
12—G. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Leeuw, Nationale Cultuurtaak, ’s-Gravenhage<br />
1947, p. 60.<br />
13— Sluyser, Hier is <strong>de</strong> Vara, p. 11 en p.201.<br />
14—Ph.J. I<strong>de</strong>nburg, ‘Bezwaren tegen <strong>het</strong> ontworpen radio-<br />
bestel’, Socialisme en Democratie, mei 1954.<br />
15—L.H. Ruitenberg, ‘De werkelijkheid geweld aangedaan’,<br />
Wending, maart 1954.<br />
16—Zie Hans <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Heuvel, Nationaal of verzuild. De strijd<br />
om <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse omroepbestel in <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> 1923-1947, Baarn<br />
1976.<br />
17—‘Schermerhorn antwoordt Broeksz’, Vrij Ne<strong>de</strong>rland, 13<br />
februari 1954.<br />
18— Vrij Ne<strong>de</strong>rland, 27 maart 1954.<br />
19—J.W. Rengelink, ‘Het omroepbestel. Autocratische o f<br />
<strong>de</strong>mocratische cultuurvorming?’, Socialisme en Democratie, mei<br />
1954.<br />
20—Meyer Sluyser, ‘De problemen <strong>van</strong> <strong>de</strong> massa-organisa-<br />
tie’, De Ro<strong>de</strong> Omroep, januari 1954; zie ook M. Sluyser, Een klein<br />
mannetje met een klein potloodje, H ’sum 1965.<br />
21—‘Broeksz antwoordt Schermerhorn’, Vrij Ne<strong>de</strong>rland, 20<br />
maart 1954.<br />
130
22—J.Burger, ‘De v a r a en <strong>het</strong> vPRO-plan’, De Radiogids, 28<br />
maart 1954.<br />
23—Zie Paul Pennings, ‘De Vara, ontzuiling en <strong>de</strong> naoorlogse<br />
arbei<strong>de</strong>rscultuur’, Grafiet, 1987.<br />
24—Zie ook Jan Schoonenboom, ‘Socialisme en omroep:<br />
een ontbreken<strong>de</strong> discussie’, Socialisme en Democratie, september<br />
1985.<br />
25—Zie Ien Ang, ‘The Vicissitu<strong>de</strong>s o f “progressive télévision”,<br />
New Formations, number 2, summer 1987.<br />
131
Profiel
DICK PELS<br />
Willem Banning: voor en tegen<br />
1. Het i<strong>de</strong>ologisch getij<br />
Het was Hegel die zei dat grote historische evenementen<br />
eigenlijk tweemaal plaatsvin<strong>de</strong>n: eerst in alle ernst, daarna als<br />
klucht. In <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse socialistische<br />
<strong>de</strong>nken is <strong>de</strong> ‘twee<strong>de</strong> marxistische g o lf’ in sommige opzichten<br />
een slechte imitatie gebleken <strong>van</strong> <strong>de</strong> eerste; en nu zij op<br />
haar beurt is teruggeëbd en <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologische crisis chronisch<br />
lijkt, is men hier en daar weer getuige <strong>van</strong> <strong>de</strong> heruitvinding<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> revisionistische wiel. Misschien is <strong>het</strong> besef <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘armoe<strong>de</strong>’<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> socialistische <strong>de</strong>nken tegenwoordig juist zo<br />
scherp omdat we onszelf plotseling zien als slachtoffer <strong>van</strong><br />
historische herhalingsdwang.<br />
O m <strong>de</strong>ze getij<strong>de</strong>nbeweging te kunnen volgen kan <strong>het</strong> i<strong>de</strong>ologisch<br />
traject <strong>van</strong> <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse socialisme in s d a p en<br />
PvdA grofweg wor<strong>de</strong>n inge<strong>de</strong>eld in drie episo<strong>de</strong>n. De eerste<br />
o f ‘oudlinkse’ beslaat <strong>het</strong> tijdvak <strong>van</strong>af <strong>de</strong> stichtingsjaren <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> s d a p tot <strong>het</strong> begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig, en wordt overheerst<br />
door een rekkelijk en reformistisch geïnterpreteerd marxis<br />
me, aan<strong>van</strong>kelijk hooggehou<strong>de</strong>n door een sterke intellectuele<br />
groep rond De Nieuwe Tijd, waarbinnen in <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
‘tactiek<strong>de</strong>batten’ een splitsing optreedt en een afscheiding <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> radicale vleugel rond De Tribune. Tegelijkertijd wint <strong>het</strong><br />
revisionisme veld, vooral in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> <strong>het</strong> religieus socia<br />
lisme <strong>van</strong> <strong>de</strong> groep rond Banning en die <strong>van</strong> <strong>het</strong> cultuursocia-<br />
lisme <strong>van</strong> Vorrinks a j c , terwijl <strong>het</strong> ook doordringt in <strong>de</strong><br />
Sociaal-Democratische Stu<strong>de</strong>nten Clubs en <strong>het</strong> arbei<strong>de</strong>rs-<br />
ontwikkelingswerk.<br />
134
In <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> perio<strong>de</strong>, die zich uitstrekt <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig<br />
tot <strong>het</strong> ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren vijftig, heeft <strong>het</strong> i<strong>de</strong>ologisch zwaartepunt<br />
zich in revisionistische richting verplaatst, waardoor<br />
ook <strong>de</strong> linker- en rechtervleugel <strong>van</strong> positie zijn veran<strong>de</strong>rd.<br />
Een nieuwe generatie, met hoofdmannen als Banning, Vor-<br />
rink, Boekman, <strong>Wiardi</strong> Beekman, Brugmans, Tinbergen en<br />
Vos treedt op, die allen sterk zijn beïnvloed door <strong>het</strong> ethisch<br />
socialisme en <strong>het</strong> ‘planisme’ <strong>van</strong> Hendrik <strong>de</strong> Man. Het af<br />
scheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> marxisme krijgt groten<strong>de</strong>els zijn beslag in <strong>het</strong><br />
beginselprogramma <strong>van</strong> 1937. I<strong>de</strong>ologisch gesproken en wat<br />
betreft ‘personeel’ wordt <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> nauwelijks on<strong>de</strong>rbroken<br />
door <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Wereldoorlog: <strong>de</strong> stichting <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA<br />
en <strong>de</strong> beginselprogramma’s <strong>van</strong> 1947 en 1959 zijn nog <strong>het</strong> werk<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> generatie.<br />
De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> begint globaal gesproken aan <strong>het</strong> ein<strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zestig, wanneer <strong>de</strong> ‘revisionistische consensus’<br />
wordt doorbroken, on<strong>de</strong>r meer door <strong>het</strong> optre<strong>de</strong>n <strong>van</strong> Nieuw<br />
Links. Achteraf gezien wordt dui<strong>de</strong>lijk dat Nieuw Links in<br />
hoge mate een generatieverschijnsel is geweest, dat een klein<br />
getal voortreffelijke managers en bestuur<strong>de</strong>rs heeft opgeleverd,<br />
maar dat door zijn ‘negatieve’ en Hollands-pragmati-<br />
sche karakter tevens een i<strong>de</strong>ologisch vacuüm schiep. Veel ver<strong>de</strong>r<br />
dan globale intenties over <strong>de</strong> noodzaak <strong>van</strong> ‘polarisatie’,<br />
‘<strong>de</strong>mocratisering’, en ‘gelijkheid’ kwam men niet: er was geen<br />
sprake <strong>van</strong> een geïntegreer<strong>de</strong> wereldbeschouwing, maar eer<strong>de</strong>r<br />
<strong>van</strong> een vrij directe uitdrukking <strong>van</strong> <strong>de</strong> radicaliseren<strong>de</strong> gevoelshouding<br />
en <strong>de</strong> machtswil <strong>van</strong> een nieuw aantre<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
generatie.1<br />
Het aldus geschapen i<strong>de</strong>ologisch vacuüm wordt dan steeds<br />
dui<strong>de</strong>lijker gevuld door <strong>de</strong> relance <strong>van</strong> <strong>het</strong> marxisme, eerst in<br />
<strong>de</strong> stu<strong>de</strong>ntenbeweging, vervolgens in <strong>de</strong> kleine linkse partijen<br />
en in min<strong>de</strong>re mate ook in <strong>de</strong> PvdA zelf. Steeds zelfbewuster<br />
wordt <strong>het</strong> socialisme <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren <strong>van</strong> <strong>de</strong> w e<strong>de</strong>ropbouw en dat<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> gehele ‘revisionistische’ perio<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r politieke en<br />
theoretische ver<strong>de</strong>nking gesteld. Tussen <strong>het</strong> verlies <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
135
marxistisch elan in <strong>de</strong> j aren <strong>de</strong>rtig en <strong>de</strong> hervinding er<strong>van</strong> aan<br />
<strong>het</strong> ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zestig ligt in <strong>de</strong>ze visie een donkere tus<br />
sentijd <strong>van</strong> ‘verburgerlijking’, zelfs ‘verloe<strong>de</strong>ring’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> ware<br />
socialistische beginselen.<br />
Twintig jaar ver<strong>de</strong>r, aan <strong>het</strong> eind <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren tachtig, lijken<br />
we weer terug te zijn bij af. Het marxisme, dat in <strong>het</strong> vacuüm<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zestig optrad als <strong>het</strong> enig respectabele theoretische<br />
alternatief (en bij voorbeeld een niet te verwaarlozen invloed<br />
had op <strong>het</strong> ver<strong>de</strong>r nogal eclectische beginselprogramma<br />
<strong>van</strong> 1977), wordt nu allerwegen als een jeugdzon<strong>de</strong>, een doodlopen<strong>de</strong><br />
weg, een do<strong>de</strong> religie ervaren. Met nieuwe belangstelling<br />
kijkt <strong>het</strong> <strong>de</strong>nkend <strong>de</strong>el <strong>de</strong>r socialistische elite om naar<br />
<strong>de</strong> i<strong>de</strong>eënwereld en prestaties <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘pianistische’ jaren <strong>de</strong>rtig<br />
tot vijftig. Voorzichtig en proevend, in <strong>het</strong> rapport Schuiven<strong>de</strong><br />
panelen en el<strong>de</strong>rs, wor<strong>de</strong>n begrippen in <strong>de</strong> mond genomen als<br />
‘consensus’, ‘or<strong>de</strong>ning’ en ‘gemeenschap’, die tot voor kort gol<strong>de</strong>n<br />
als onzin<strong>de</strong>lijk i<strong>de</strong>ologisch taalgebruik.2 Weliswaar verloopt<br />
<strong>de</strong>ze reprise niet zon<strong>de</strong>r gemeng<strong>de</strong> gevoelens, zoals<br />
blijkt uit <strong>de</strong> étatisme-kritiek in <strong>de</strong> huidige discussie, die<br />
marxisme en planisme gelijkelijk treft; maar toch kan een gevoel<br />
<strong>van</strong> déjà-vu niet helemaal wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rdrukt. Zijn we<br />
op weg naar een slechte imitatie <strong>van</strong> <strong>het</strong> revisionisme?<br />
Het is tegen <strong>de</strong>ze achtergrond, en met <strong>de</strong> aperte bedoeling om<br />
aan <strong>de</strong>ze historische herhalingsdwang te ontsnappen, dat ik,<br />
in <strong>het</strong> hon<strong>de</strong>rdste jaar <strong>van</strong> zijn geboorte, aandacht vraag voor<br />
<strong>de</strong> unieke en won<strong>de</strong>rlijke figuur <strong>van</strong> Willem Banning.3 Im<br />
mers in <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> partij waarin <strong>de</strong> Haagse Post niet lang gele<strong>de</strong>n<br />
nog minstens vijf ‘i<strong>de</strong>ologen’ meen<strong>de</strong> te ont<strong>de</strong>kken, is er al<br />
<strong>de</strong>cennia lang niet één te vin<strong>de</strong>n die zich wat betreft intellec<br />
tuele produktie en politieke overtuigingskracht in <strong>de</strong> verte<br />
met hem kan meten.4 Het is Banning die in dit opzicht <strong>de</strong> revisionistische<br />
perio<strong>de</strong> als geen an<strong>de</strong>r symboliseert en domineert,<br />
meer dan <strong>de</strong> volkstribuun Vorrink en <strong>de</strong> pragmatische<br />
politicus Drees. Er is niemand die <strong>de</strong> geestesontwikkeling en<br />
136
politieke richting <strong>van</strong> zijn partij zo in <strong>de</strong> greep had als Ban<br />
ning, initiatiefnemer niet alleen <strong>van</strong> <strong>de</strong> Herzieningscommis-<br />
sie en <strong>van</strong> <strong>het</strong> omwentelen<strong>de</strong> beginselprogramma <strong>van</strong> 1937,<br />
maar tot en met 1959 ook hoofdopsteller <strong>van</strong> <strong>de</strong> naoorlogse<br />
beginselprogramma’s <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA, <strong>van</strong> welke partij hij <strong>de</strong> onbetwiste<br />
i<strong>de</strong>ologische grondlegger is. In <strong>de</strong> stroom <strong>van</strong> artikelen,<br />
brochures en boeken die Banning in veertig jaar <strong>van</strong><br />
niet aflaten<strong>de</strong> publicistische activiteit over <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
volk uitgoot, on<strong>de</strong>rscheid ik hier slechts een drietal hoogtepunten.<br />
Zijn proefschrift Jaures als <strong>de</strong>nker uit 1931 is een intellectuele<br />
biografie en een ‘wetenschappelijk strijdschrift’5 zoals<br />
er nog steeds te weinig in Ne<strong>de</strong>rland wor<strong>de</strong>n geschreven. Zijn<br />
in 1938 verschenen He<strong>de</strong>ndaagse Sociale Bewegingen, in 1964<br />
voor <strong>het</strong> laatst herzien, heeft vele stu<strong>de</strong>ntengeneraties grootgebracht<br />
en is nog steeds op zoek naar een waardige opvolger.6<br />
Zijn inlei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> Karl Marx (1960; in Bannings sternaar<br />
1971 beleef<strong>de</strong> <strong>het</strong> boek al zijn elf<strong>de</strong> druk) is ook na twintig jaar<br />
intense publiciteit over dit on<strong>de</strong>rwerp nog steeds <strong>het</strong> beste in<br />
<strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse taalgebied.7 Maar wie leest Banning eigen-<br />
lijk nog?<br />
2. Banning in <strong>de</strong> ‘oudlinkse’ kritiek<br />
Vanaf <strong>de</strong> jaren zestig lijken dat, een enkele uitzon<strong>de</strong>ring daargelaten,<br />
vooral <strong>de</strong>genen te zijn die hun eigen marxistische<br />
waarheid spiegelen aan <strong>het</strong> ongelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> generatie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
‘doorbraak’ en <strong>de</strong> we<strong>de</strong>ropbouw. Deze lezing is echter op zijn<br />
zachtst gezegd selectief, op zijn hardst gezegd ten<strong>de</strong>ntieus, en<br />
is eer<strong>de</strong>r <strong>het</strong> voltrekken <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘nieuwlinkse’ generatiebreuk<br />
op <strong>het</strong> niveau <strong>van</strong> <strong>het</strong> politieke <strong>de</strong>nken dan een bere<strong>de</strong>neerd,<br />
en dan ook respectvol afscheid <strong>van</strong> een traditie die zijn tijd<br />
heeft gehad. O ok in <strong>de</strong>ze zin herhaalt <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis zich als<br />
farce, omdat veel <strong>van</strong> <strong>de</strong> argumenten die speel<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> polemiek<br />
tussen marxisme en ethisch o f religieus socialisme in <strong>de</strong><br />
jaren twintig en <strong>de</strong>rtig nu nogmaals over tafel gaan, maar in<br />
137
‘omgekeer<strong>de</strong> richting’, en met verlies <strong>van</strong> veel intellectuele al<br />
lure. Een herboren marxisme, om <strong>het</strong> eens reïficerend te zeg<br />
gen, trekt wraakzuchtig <strong>de</strong> <strong>de</strong>marcatiestreep ten opzichte <strong>van</strong><br />
zijn als do<strong>de</strong> hond beschouw<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologische voorganger... en<br />
opvolger. Teruggrijpend naar <strong>de</strong> erfenis <strong>van</strong> Van <strong>de</strong>r Goes,<br />
Bonger en Kuyper wordt <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis herschreven met<br />
<strong>het</strong> <strong>van</strong>zelfspreken<strong>de</strong> onbegrip en ongeduld <strong>van</strong> een histori<br />
sche generatie die zich niet alleen nieuw en an<strong>de</strong>rs, maar zeker<br />
ook ‘beter’ voelt.<br />
Voordat ik <strong>de</strong>ze ‘nieuwlinkse’ kritiek in beschouwing<br />
neem, lijkt <strong>het</strong> me interessant om eerst een korte blik te wer<br />
pen in <strong>de</strong> historische spiegel. Een voor <strong>de</strong> hand liggen<strong>de</strong> i<strong>de</strong>o<br />
logische episo<strong>de</strong> in <strong>de</strong> <strong>de</strong>marcatieslag tussen marxisme en revisionisme<br />
is <strong>de</strong> maan<strong>de</strong>nlang duren<strong>de</strong> schermutseling tussen<br />
Franc <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Goes en Banning in <strong>het</strong> Zaterdags Bijvoegsel<br />
<strong>van</strong> Het Volk <strong>van</strong> oktober 1927-april 1928. De directe aanleiding<br />
voor <strong>de</strong>ze polemiek vindt Van <strong>de</strong>r Goes (oudgedien<strong>de</strong><br />
stichter en ‘programmeur’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> sdap zoals Banning dat later<br />
zal zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA) in <strong>het</strong> eerste Religieus-Socialistische<br />
Congres dat begin oktober in Amsterdam wordt gehou<strong>de</strong>n,<br />
en dat met zijn zeshon<strong>de</strong>rd <strong>de</strong>elnemers <strong>het</strong> religieus socialisme<br />
plotseling zichtbaar maakt als alternatieve wereldbeschouwing<br />
naast en tegenover <strong>het</strong> historisch materialisme.<br />
Van <strong>de</strong>r Goes ziet in dit nieuwe georganiseer<strong>de</strong> optre<strong>de</strong>n meteen<br />
een ‘beslist aggressieve houding’ en een bedreiging <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> heersen<strong>de</strong> gedachtengoed: dat in <strong>de</strong> s d a p <strong>het</strong> marxisme<br />
door <strong>het</strong> godsgeloof moet wor<strong>de</strong>n ver<strong>van</strong>gen, zegt hij, ‘is niet<br />
an<strong>de</strong>rs op te vatten dan als een oorlogsverklaring’.8<br />
‘De religieus socialisten,’ zo luidt <strong>de</strong> forse inzet <strong>van</strong> Van <strong>de</strong>r<br />
Goes, ‘zijn altijd <strong>van</strong> meening geweest dat aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re par-<br />
tijgenooten iets <strong>van</strong> grote waar<strong>de</strong> ontbrak —<strong>het</strong> godsdienstig<br />
geloof, <strong>de</strong> theologische zienswijze. Volgens <strong>de</strong> niet-geloovige<br />
socialisten, daarentegen, bezaten die partijgenooten iets dat<br />
men zeer goed, en beter zelfs, missen kon: een bestand<strong>de</strong>el <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> burgerlijke levensbeschouwing, dat althans in <strong>de</strong>zen tijd<br />
138
praktisch <strong>van</strong> geenerlei beteekenis was gebleken en theore<br />
tisch <strong>de</strong> geestelijke grootheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme <strong>de</strong>ed miskennen.’<br />
Banning stoort zich in zijn antwoord aan Van <strong>de</strong>r Goes’<br />
spotten<strong>de</strong>, soms bittere toon, en ontkent dat aan <strong>het</strong> streven<br />
<strong>van</strong> niet-gelovige socialisten ‘alle geestelike waar<strong>de</strong> en i<strong>de</strong>a-<br />
listiese strekking moet wor<strong>de</strong>n ontzegd? In een wending die<br />
<strong>de</strong> strijd verplaatst naar <strong>het</strong> grondgebied <strong>van</strong> <strong>de</strong> tegenstan<strong>de</strong>r,<br />
zegt hij dat <strong>de</strong> populariteit en historische waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
marxisme veel meer dan in zijn wetenschappelijk karakter ligt<br />
in zijn ze<strong>de</strong>lijke, dat wil zeggen uitein<strong>de</strong>lijk religieuze kracht.<br />
Een twee<strong>de</strong> koekje <strong>van</strong> eigen <strong>de</strong>eg krijgt Van <strong>de</strong>r Goes toegediend<br />
wanneer Banning <strong>de</strong> ‘proletarische’ levensbeschouwing<br />
afschil<strong>de</strong>rt als een negentien<strong>de</strong>-eeuwse ‘burgerlike levensleer<br />
in proletaries klimaat overgebracht’. Ver<strong>de</strong>r is i<strong>de</strong>eënstrijd om<br />
<strong>de</strong> inhoud <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme volgens Banning tot daar aan<br />
toe, als we <strong>van</strong> één ding maar we<strong>de</strong>rzijds overtuigd blijven:<br />
‘dat lief<strong>de</strong> voor <strong>het</strong> socialisme ons blijft bin<strong>de</strong>n’. Partijgenoot<br />
Van <strong>de</strong>r Goes mag menen dat zijn inzicht beter is; maar hij<br />
moet dit niet verbin<strong>de</strong>n met een ze<strong>de</strong>lijk hoger oor<strong>de</strong>el over<br />
menselijke dragers: dat zou alle diepere saamhorigheid, alle<br />
kameraadschap do<strong>de</strong>n.<br />
Van <strong>de</strong>r Goes is <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze kameraadschappelijke ontboezeming<br />
nauwelijks on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> indruk. Banning en zijn vrien<strong>de</strong>n<br />
maken aanspraak ‘op een monopolie <strong>van</strong> geestelijk lei<strong>de</strong>rschap’<br />
en beginnen met hun kwalijke suggestie dat <strong>de</strong> bronnen<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> marxisme zijn opgedroogd een bekeringscam-<br />
pagne in <strong>de</strong> partij. En dit terwijl niet ethisch-religieuze voor<br />
lichting en opvoeding maar <strong>de</strong> klassenstrijd zelf <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse<br />
rijp maakt voor <strong>de</strong> socialistische samenleving, ‘althans<br />
in haar klassebewuste voorhoe<strong>de</strong>’.10<br />
Deze laatste toevoeging is veelzeggend, omdat veel <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
polemiek in feite lijkt neer te komen op een rivaliteit tussen<br />
oppositionele intellectuele groepen om ziel en lichaam <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> proletariaat, waarbij <strong>het</strong> verwijt <strong>van</strong> ‘burgerlijk <strong>de</strong>nken’ en<br />
139
i<strong>de</strong>ologisch monopolisme over en weer wordt uitgespeeld in<br />
een concurrentiespel dat om veel méér gaat dan om ‘waarheid’<br />
o f doctrinaire zuiverheid alleen. Banning lijkt echter een morele<br />
voorsprong te nemen wanneer hij zegt <strong>de</strong> marxistische<br />
bestrijding <strong>van</strong> <strong>het</strong> religieus socialisme ‘gaarne’ te aanvaar<strong>de</strong>n,<br />
‘mits men niet beweert: socialisme = marxisme’; en wanneer<br />
men hem hoort herhalen dat religieus socialisten alleen <strong>het</strong><br />
zelf<strong>de</strong> recht eisen als <strong>de</strong> marxisten steeds gehad hebben.11<br />
Dat Van <strong>de</strong>r Goes tot een <strong>de</strong>rgelijke concessie niet bereid is<br />
wordt dui<strong>de</strong>lijk wanneer hij vervolgens <strong>de</strong> principiële onver<br />
enigbaarheid on<strong>de</strong>rstreept <strong>van</strong> <strong>de</strong> religieus-socialistische<br />
overtuiging met <strong>het</strong> grondbeginsel <strong>van</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne sociaal-<br />
<strong>de</strong>mocratie. Het marxisme heeft zich nooit gevoeld als een<br />
‘speciale richting’ <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme, zoals al te lezen valt in<br />
<strong>het</strong> Kommunistisch Manifest. Het heeft alle crises overwonnen,<br />
alle an<strong>de</strong>re stromingen verdrongen; zodat men thans mag<br />
zeggen dat ‘marxisme en proletarische klassenstrijd slechts<br />
twee woor<strong>de</strong>n zijn voor een en <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> zaak’.12 Het religieus<br />
socialisme is dan ook ‘in wezen ongeloof in <strong>het</strong> socialisme’.13<br />
Hoewel dit machtswoord door Banning niet in gelijke zin<br />
wordt teruggekaatst, lijken Van <strong>de</strong>r Goes’ beschuldigingen<br />
toch méér te zijn dan <strong>de</strong> schrikreactie <strong>van</strong> een beknel<strong>de</strong> mandarijn.<br />
Ondanks Bannings kameraadschappelijk uitgestoken<br />
hand en blijmoedige waar<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> tegenstan<strong>de</strong>r blijft <strong>het</strong><br />
verwijt <strong>van</strong> ‘theologische aanmatiging’ en <strong>van</strong> <strong>de</strong> aanspraak<br />
op geestelijk lei<strong>de</strong>rschap toch op een o f an<strong>de</strong>re manier hangen.<br />
Bij voorbeeld omdat Banning <strong>het</strong> marxisme probeert<br />
binnenstebuiten te keren door <strong>het</strong> te interpreteren als een<br />
pseudo-religie, een rationalistisch geloof dat zichzelf niet<br />
recht in <strong>de</strong> ogen wil zien. O f omdat hij <strong>het</strong> marxisme verwijt<br />
dat <strong>het</strong> geen notie heeft <strong>van</strong> <strong>de</strong> (ook in <strong>het</strong> proletariaat) heer<br />
sen<strong>de</strong> culturele ellen<strong>de</strong> en armoe<strong>de</strong>, en daartegenover <strong>het</strong> op-<br />
voedingsi<strong>de</strong>alisme stelt <strong>van</strong> een geestelijke elite die zich door<br />
hogere machten geroepen weet.<br />
Het is, aldus Banning, een illusie te menen dat alleen <strong>de</strong><br />
140
klassenstrijd tot socialistische mensen opvoedt: <strong>de</strong> opvoeding<br />
tot ‘mens’ is oneindig veel meer dan <strong>de</strong> opvoeding tot klassenstrij<strong>de</strong>r.<br />
Die mensvorming veron<strong>de</strong>rstelt arbeid <strong>van</strong> volksopvoeding,<br />
dat wil zeggen <strong>van</strong> een voorhoe<strong>de</strong> <strong>van</strong> toegewij<strong>de</strong><br />
pedagogen die zich één weet met <strong>het</strong> strij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> proletariaat.<br />
De ‘volksopvoe<strong>de</strong>r’: naar Bannings eigen getuigenis en die<br />
<strong>van</strong> zijn naaste me<strong>de</strong>stan<strong>de</strong>rs was dit <strong>de</strong> kern <strong>van</strong> zijn zelfbeeld<br />
en zijn eigen besef <strong>van</strong> roeping.14 Twee jaar eer<strong>de</strong>r, bij zijn eerste<br />
optre<strong>de</strong>n als redactielid <strong>van</strong> De Blij<strong>de</strong> Wereld, had hij al aan-<br />
gekondigd ‘dat wij met elkaar strij<strong>de</strong>n, om <strong>de</strong> ziel in <strong>het</strong> prole<br />
tariaat te wekken. Dat daarbij leven<strong>de</strong> religie onmisbaar, ja <strong>de</strong><br />
stuwen<strong>de</strong> kracht is, zal meer dan eens blijken.’15 Een maand<br />
later schrijft hij: ‘Ik aanvaard ten volle <strong>het</strong> standpunt <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
klassenstrijd; ik aanvaard ten volle <strong>de</strong> strijd voor levensbelangen<br />
ener on<strong>de</strong>rdrukte klasse als ze<strong>de</strong>like plicht dier klasse met<br />
wie ik één ben’, om onmid<strong>de</strong>llijk te preciseren dat <strong>het</strong> socialistisch<br />
i<strong>de</strong>aal ‘oneindig veel dieper [is] dan een door kapitalistie-<br />
se belangenstrijd vergiftig<strong>de</strong> ziel kan vermoe<strong>de</strong>n’.16<br />
Zo staan <strong>de</strong> ‘materialistische’ en <strong>de</strong> ‘i<strong>de</strong>alistische’ eliteclaims<br />
concurrerend tegenover elkaar. De één gaat ternauwernood<br />
schuil achter <strong>het</strong> axioma <strong>van</strong> <strong>de</strong> proletarische ‘zelfgenoegzaamheid’<br />
en <strong>de</strong> wetenschappelijke verwachting <strong>van</strong> een automatische<br />
groei <strong>van</strong> <strong>het</strong> klassenbewustzijn in <strong>de</strong> klassenstrijd,<br />
terwijl <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r <strong>de</strong> roeping <strong>van</strong> <strong>het</strong> proletariaat verstaat<br />
als <strong>het</strong> historisch doorbreken <strong>van</strong> transcen<strong>de</strong>nte ze<strong>de</strong>lijke<br />
waar<strong>de</strong>n die ook bewust door een geestelijke voorhoe<strong>de</strong><br />
moeten wor<strong>de</strong>n gewekt en gevormd. Treffend is <strong>de</strong> overeenkomst<br />
tussen bei<strong>de</strong> waar <strong>het</strong> <strong>de</strong> wil tot eenwording met <strong>de</strong> ar<br />
bei<strong>de</strong>rsklasse betreft, die in bei<strong>de</strong> gevallen wordt opgewekt<br />
om een voorgeteken<strong>de</strong> historische roeping gestand te doen.<br />
Overeenkomstig is ook <strong>de</strong> objectivistische fun<strong>de</strong>ring <strong>van</strong><br />
bei<strong>de</strong>rlei wekroep; die in <strong>het</strong> ene geval is gebaseerd op histo<br />
risch <strong>de</strong>terminisme, in <strong>het</strong> an<strong>de</strong>re geval teruggaat op eeu-<br />
wig-transcen<strong>de</strong>nte religieuze waar<strong>de</strong>n. Eigenaardig is dus <strong>de</strong><br />
dubbelbinding tussen <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> antagonisten, die wel effectief<br />
141
optre<strong>de</strong>n als eikaars ontmaskeraars, maar geen besef hebben<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> gezamenlijke logica <strong>van</strong> ‘concurrentie om <strong>het</strong> proletariaat’<br />
waarin zij bei<strong>de</strong> zijn ge<strong>van</strong>gen.17<br />
O ok in an<strong>de</strong>re, vergelijkbare <strong>de</strong>batten rondom <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> tijd<br />
keren <strong>de</strong>rgelijke dubbelbindingen terug. Jacob <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Wijk<br />
kruist in 1932 <strong>de</strong> <strong>de</strong>gens met Banning in De Sociaal-Democraat,<br />
<strong>het</strong> door Boekman gelei<strong>de</strong> nieuwe theorieblad <strong>van</strong> <strong>de</strong> s d a p,<br />
en ver<strong>de</strong>digt tegenover <strong>de</strong> subjectivistische o f ‘normatieve’<br />
metho<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> religieus-socialisten <strong>de</strong> ‘alleen wetenschappelijke’<br />
objectivistische bena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> Marx. Tegenover Ban-<br />
nings vooropstelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘besten’ stelt Van <strong>de</strong>r Wijk bovendien<br />
<strong>de</strong> zijns inziens marxistische en <strong>de</strong>mocratische visie dat<br />
lei<strong>de</strong>rs ‘voorgangers <strong>de</strong>r massa’ moeten zijn: ‘zij moeten vooruit<br />
zien wat <strong>de</strong> massa op <strong>de</strong>n duur zal willen en doen’. In zijn kritiek<br />
op Bannings vermeen<strong>de</strong> elitisme klinkt trouwens (voor <strong>het</strong><br />
eerst?) <strong>het</strong> verwijt <strong>van</strong> toena<strong>de</strong>ring tot een ‘aristocratisch<br />
socialisme, dat zich in <strong>de</strong>ze dagen ook wel fascisme pleegt te<br />
noemen’.18<br />
Ironischer is <strong>de</strong> bespreking <strong>van</strong> W.A. Bonger <strong>van</strong> een door<br />
Banning geredigeer<strong>de</strong> bun<strong>de</strong>l over <strong>de</strong>mocratie uit 1935. Bon-<br />
ger, met Van <strong>de</strong>r Goes voortgekomen uit <strong>de</strong> Nieuwe Tijd-<br />
groep, is vooral door zijn jarenlange hoofdredacteurschap <strong>van</strong><br />
De Socialistische Gids <strong>de</strong> eigenlijke i<strong>de</strong>oloog <strong>van</strong> <strong>het</strong> in <strong>de</strong> s d a p<br />
heersen<strong>de</strong> reformistisch marxisme; Banning volgt hem in die<br />
ongrijpbare functie ook letterlijk op wanneer in 1938 De Socia<br />
listische Gids wordt opgedoekt en in 1939 plaats maakt voor So<br />
cialisme en Democratie, met Banning als meest vooraanstaan<strong>de</strong><br />
redacteur.19 Ondanks hoog gespannen verwachtingen is <strong>het</strong><br />
boek Bonger zeer tegengevallen. ‘Wij arme relativisten,’ zo<br />
hekelt hij, ‘benij<strong>de</strong>n vaak <strong>de</strong>genen die Behalve over <strong>het</strong> gewo<br />
ne mensenverstand volgens hun overtuiging nog over een an<br />
<strong>de</strong>re kenbron beschikken, nl. <strong>de</strong> religieuze openbaring.’ Hier<br />
heeft dat volgens Bonger in elk geval niet geholpen, want <strong>het</strong><br />
boek mist zowel originaliteit als eenheid <strong>van</strong> gedachte. Banning<br />
wordt beticht <strong>van</strong> een ‘eigenaardige en vage terminolo<br />
142
gie’, en zijn eis dat <strong>het</strong> socialisme ‘<strong>de</strong> positieve waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> religie<br />
heeft te erkennen’ wordt vierkant afgewezen. Er is bovendien<br />
‘geen schaduw <strong>van</strong> bewijs’, besluit Bonger, dat er een buiten<br />
en boven <strong>de</strong> mensen zweven<strong>de</strong> moraal is <strong>van</strong> algemene<br />
gelding, en dat <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratie een religieuze on<strong>de</strong>rgrond<br />
heeft.20<br />
Al eer<strong>de</strong>r, in oktober 1927, had Bonger <strong>de</strong> <strong>de</strong>gens met Banning<br />
gekruist naar aanleiding <strong>van</strong> zijn bespreking <strong>van</strong> Hendrik<br />
<strong>de</strong> Mans De psychologie <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme, waarin hij zich<br />
scherp had afgezet tegen <strong>het</strong> bij <strong>de</strong> religieus-socialisten vermoe<strong>de</strong><br />
streven ‘<strong>de</strong> socialistische beweging als geheel een<br />
godsdienstige geesteshouding bij te brengen’. Dat zou volgens<br />
Bonger slechts lei<strong>de</strong>n tot verwarring en twisten, en messianistische<br />
verwachtingen wekken die onvermij<strong>de</strong>lijk in teleurstelling<br />
moesten eindigen. In zijn reactie veinst Banning<br />
weliswaar ‘eerbied’ voor professor Bongers wetenschappelijke<br />
prestaties, ‘maar als hij religie gelijkstelt met een partiku-<br />
liere liefhebberij, dan zeg ik: wanbegrip, verroeste rommel’.21<br />
Even later schrijft Bonger in De Socialistische Gids een uitvoerig<br />
bericht over <strong>het</strong> eerste Religieus-Socialistisch Congres,<br />
dat overwegend positief <strong>van</strong> stemming is, maar dat <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
waarschuwing bevat en besluit met een oproep tot verdraagzaamheid.<br />
O ok Wibaut reageert niet lang daarna op een door<br />
<strong>de</strong> marxisten beleg<strong>de</strong> conferentie met een oproep tot tolerantie:<br />
‘In <strong>het</strong> socialistisch huis zijn vele kamers.’22<br />
3. ‘Nieuw’ links over Willem Banning<br />
Een eigenaardige personele verbinding tussen paleo- en neo-<br />
marxisme wordt gevormd door <strong>het</strong> a<strong>de</strong>llijke neefje <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
ou<strong>de</strong> Van <strong>de</strong>r Goes, <strong>de</strong> in <strong>de</strong> jaren veertig enige tijd als fractie<br />
lei<strong>de</strong>r optre<strong>de</strong>n<strong>de</strong> M. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Goes <strong>van</strong> Naters. Eigenaardig,<br />
omdat hij zich met zijn proefschrift Het Staatsbeeid <strong>de</strong>r Sociaal-<br />
Demokratie uit 1930 aandient als jonge revisionistische vernieuwer,<br />
een reputatie die hij bevestigt in zijn bijdragen aan <strong>de</strong><br />
143
SDAP-rapporten Nieuwe Organen uit 1931 en Het Staatkundig<br />
Stelsel <strong>de</strong>r Sociaal-Democratie uit 1936. Van <strong>de</strong> laatste commissie<br />
is ook Banning initiatiefnemer en lid. In bei<strong>de</strong> rapporten<br />
wordt <strong>de</strong> klassieke marxistische staatstheorie hon<strong>de</strong>rdtachtig<br />
gra<strong>de</strong>n gedraaid en, in nauwe aansluiting bij <strong>het</strong> Franse néosocialisme,<br />
gepleit voor een sterke staat en voor corporatieve<br />
<strong>de</strong>centralisatie. Van <strong>de</strong>r Goes <strong>van</strong> Naters werkt in <strong>de</strong> vooroorlogse<br />
jaren voortdurend mee aan <strong>het</strong> vormingswerk in Bentveld,<br />
en lijkt Banning op alle wezenlijke punten na te staan,<br />
ook in zijn doorbraakstreven en contacten met vernieuwingsbewegingen<br />
in an<strong>de</strong>re dan socialistische kring. Tot en met<br />
hun bei<strong>de</strong>r gedwongen verblijf in <strong>het</strong> gijzelaarskamp te<br />
St. Michielsgestel, waar Van <strong>de</strong>r Goes <strong>van</strong> Naters doorgaat<br />
met lezingen over <strong>de</strong> ‘organische staatsbouw’ en <strong>het</strong> <strong>de</strong>mocra<br />
tisch corporatisme, lijkt hij zich volledig in <strong>de</strong> Banning-sfeer<br />
thuis te voelen.<br />
Het is dan ook bevreem<strong>de</strong>nd dat hij zich in naoorlogse uitingen,<br />
<strong>het</strong> scherpst in zijn in 1980 verschenen memoires Met en<br />
tegen <strong>de</strong> tijd, bekeerd blijkt te hebben tot een vorm <strong>van</strong> salon-<br />
marxisme dat op <strong>de</strong> schaal <strong>van</strong> <strong>het</strong> pol<strong>de</strong>rland zijn eigen ge<br />
schie<strong>de</strong>nis herschrijft. Banning wordt nu op railleren<strong>de</strong> toon<br />
beticht <strong>van</strong> wat vóór <strong>de</strong> oorlog gezamenlijke o f verwante<br />
standpunten waren, en beschouwd als eigenlijke aanjager <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> ‘harmoniegedachte’, die hijzelf ongezond achtte maar toch<br />
slikte bij zijn toetre<strong>de</strong>n tot <strong>de</strong> PvdA in 1946. Zoals gewoonlijk<br />
<strong>het</strong> ad hominem-argument niet schuwend, schil<strong>de</strong>rt hij Ban<br />
ning als ‘een wat ij<strong>de</strong>le man met een m erkwaardig fascineren<br />
<strong>de</strong> invloed’, die met zijn personalistisch socialisme allerlei<br />
doorbraaki<strong>de</strong>alisten naar <strong>de</strong> PvdA lokte, die daar eigenlijk<br />
niet thuishoor<strong>de</strong>n. Bannings tegen <strong>het</strong> corporatisme aanleu<br />
nen<strong>de</strong> i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> een ‘rechtsor<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbeid’ noemt hij een<br />
‘wanbegrip’ en ‘onzinnig’; <strong>het</strong> is zon<strong>de</strong>r meer spijtig dat <strong>de</strong><br />
PvdA die ‘won<strong>de</strong>rlijke erfenis’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> rooie dominee nog zo<br />
lang moest beheren.23<br />
O ok in zijn herinneringen schil<strong>de</strong>rt hij ‘<strong>de</strong> o zo christelijke<br />
144
Banning’ als een ‘drijver’, die met zijn ‘algemeen ethisch gepraat’<br />
vooral <strong>de</strong> dames wist te boeien.24 Won<strong>de</strong>rlijk selectief<br />
wordt zijn taalgebruik bij voorbeeld waar <strong>het</strong> gaat om <strong>de</strong> invloed<br />
<strong>van</strong> Jaurès op <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse sociaal-<strong>de</strong>mocratie.<br />
Daar<strong>van</strong> zegt hij terecht dat die niet moet wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rschat:<br />
<strong>van</strong>af 1937 is diens invloed dui<strong>de</strong>lijk waarneembaar in <strong>het</strong> partijprogramma.<br />
De programcommissie <strong>van</strong> 1937 bevatte minstens<br />
drie ‘jaurèsisten’, on<strong>de</strong>r wie <strong>Wiardi</strong> Beekman, Brugmans<br />
en hijzelf.25 Maar Van <strong>de</strong>r Goes zwijgt zeer luidruchtig over<br />
Banning, auteur <strong>van</strong> <strong>het</strong> proefschrift Jaurès als <strong>de</strong>nker uit 1931,<br />
en gaat geheel voorbij aan <strong>de</strong> enorme invloed <strong>van</strong> Hendrik <strong>de</strong><br />
Man, <strong>de</strong> eigenlijke heront<strong>de</strong>kker <strong>van</strong> Jaurès, op Banning,<br />
Brugmans, Vorrink en vele an<strong>de</strong>re ‘jongere’ revisionisten, inclusief<br />
hemzelf. Voor Hendrik <strong>de</strong> Man heeft Van <strong>de</strong>r Goes<br />
trouwens een speciale naoorlogse allergie ontwikkeld, die<br />
hem blind om zich heen doet maaien zodra diens naam ergens<br />
valt.26<br />
Maar <strong>het</strong> begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> retrospectieve Banning-kritiek is niet<br />
te vin<strong>de</strong>n bij zijn generatiegenoot en voormalige me<strong>de</strong>stan<strong>de</strong>r.<br />
Het zijn <strong>de</strong>ze in 1968 geschreven journalistieke regels die<br />
Bannings reputatie voor lange tijd lijken vast te leggen: ‘De<br />
politieke en maatschappelijke ontwikkeling <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rland<br />
na 1945 is voor een zeer belangrijk <strong>de</strong>el bepaald door <strong>de</strong> geschriften,<br />
re<strong>de</strong>voeringen en <strong>de</strong> leidinggeven<strong>de</strong> aktiviteiten<br />
<strong>van</strong> een man, die zon<strong>de</strong>r dat hij <strong>van</strong> zijn christelijke inspiratie<br />
een geheim maakte en zijn predikantentoga afleg<strong>de</strong>, als<br />
chef-i<strong>de</strong>oloog <strong>van</strong> <strong>de</strong> nieuwe socialistische partij, <strong>de</strong> PvdA, is<br />
erkend.’<br />
Aldus begint Jan Rogier zijn requisitoir, oorspronkelijk als<br />
on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> een geruchtmaken<strong>de</strong> artikelenserie in Vrij Ne<br />
<strong>de</strong>rland, die in 1980 gebun<strong>de</strong>ld wordt in Een zondagskind in <strong>de</strong><br />
politiek en an<strong>de</strong>re christenen.27 In een suggestieve, vaak smalen<strong>de</strong><br />
stijl en door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> een selectief en ten<strong>de</strong>ntieus citaatge-<br />
bruik wordt Banning neergezet als <strong>de</strong> kwa<strong>de</strong> genius <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
145
Ne<strong>de</strong>rlandse socialisme, <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>rver <strong>van</strong> zijn zuivere marxistische<br />
ziel: ‘Banning, kwekeling en zen<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> <strong>het</strong> ne<strong>de</strong>r-<br />
lands vrijzinnig protestantisme, heeft <strong>de</strong> socialistische beweging<br />
omgebogen tot een ethies-religieuze elitegemeenschap<br />
met trekken <strong>van</strong> <strong>de</strong> morele herbewapening. Hijzelf noem<strong>de</strong><br />
dat personalisme. Lang na <strong>het</strong> ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Wereldoorlog<br />
bezetten zijn geestelijke leerlingen nog steeds sleutelposities<br />
in <strong>de</strong> PvdA. Zij verschillen in pragmatiek, maar belij<br />
<strong>de</strong>n nog steeds <strong>het</strong>zelf<strong>de</strong> vage beginsel.’<br />
Het door Banning ontwikkel<strong>de</strong> personalisme wordt onmid<strong>de</strong>llijk<br />
in verband gebracht met corporatistische en anti<strong>de</strong>mocratische<br />
<strong>de</strong>nkbeel<strong>de</strong>n, zodat <strong>de</strong> associatie met <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Unie (en met fascistische stromingen)<br />
voor <strong>het</strong> grijpen ligt. En hoewel Bannings variant vager<br />
en toleranter wordt geacht dan <strong>het</strong> antiparlementaire, anti<strong>de</strong>mocratische<br />
personalisme <strong>van</strong> Esprit en L'ordre nouveau, lijken<br />
zij op elkaar wat betreft hun hiërarchisch karakter en hun<br />
hang naar een sterk gezag. In Bannings De Dag <strong>van</strong> Morgen, geschreven<br />
in <strong>het</strong> gijzelaarskamp <strong>van</strong> Sint-Michielsgestel, en in<br />
Brugmans’ Denis <strong>de</strong> Rougemont en <strong>het</strong> Franse Personalisme, wor<strong>de</strong>n<br />
vage moralismen over persoonlijke verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
in <strong>de</strong> gemeenschap afgewisseld met min<strong>de</strong>r vage noties over<br />
een krachtig staatsbestuur en <strong>de</strong> noodzaak <strong>van</strong> een elite <strong>van</strong><br />
‘bekwamen’. Bannings personalisme is daardoor een toonbeeld<br />
<strong>van</strong> conservatisme in <strong>de</strong> meest oorspronkelijke zin:<br />
‘Niet nuchtere aanvaarding <strong>van</strong> een ontkersten<strong>de</strong> gesekulari-<br />
seer<strong>de</strong> wereld, niet begeleiding <strong>van</strong> en informatie over nieuwe<br />
wetenschappelijke en technische verworvenhe<strong>de</strong>n, niet be<br />
grip voor <strong>de</strong> noodzaak <strong>van</strong> een revolutionair socialisme in <strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong>rontwikkel<strong>de</strong> wereld waren <strong>de</strong> uitgangspunten <strong>van</strong> zijn<br />
plan voor De Dag <strong>van</strong> Morgen, maar paniek over <strong>de</strong> verwording,<br />
angst voor normenverlies, verzet tegen rationalisme en<br />
naturalisme beheersten zijn <strong>de</strong>nken o f liever zijn voelen. Die<br />
angst <strong>de</strong>ed hem koersen naar <strong>het</strong> politieke mid<strong>de</strong>n en hij trok<br />
met zijn bezielend woord vele wel<strong>de</strong>nken<strong>de</strong> intellectuelen<br />
146
mee. Zij dachten daarbij te staan op <strong>de</strong> “kentering <strong>de</strong>r tij<strong>de</strong>n”,<br />
maar zij ston<strong>de</strong>n nog volop in <strong>het</strong> tijdperk <strong>van</strong> autoritair <strong>de</strong>nken,<br />
<strong>van</strong> hiërarchische or<strong>de</strong>ning. Met socialisme had hun restauratieve<br />
han<strong>de</strong>len en <strong>de</strong>nken niets te maken...’<br />
Zo wordt Willem Banning geportretteerd als voorman <strong>van</strong><br />
een generatie die breekt met <strong>de</strong> grondslagen <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme<br />
(door Rogier net zoals door <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> Van <strong>de</strong>r Goes onmid<strong>de</strong>llijk<br />
geï<strong>de</strong>ntificeerd met marxisme), met op <strong>de</strong> achtergrond<br />
<strong>de</strong> kwa<strong>de</strong> influistering <strong>van</strong> <strong>de</strong> Belgische ‘zo ernstig ge<strong>de</strong>railleer<strong>de</strong>’<br />
socialist Hendrik <strong>de</strong> Man. De Man, Banning, Vorrink,<br />
Boekman en an<strong>de</strong>ren wor<strong>de</strong>n politiek en moreel uitgeworpen<br />
met behulp <strong>van</strong> een vaag verbaal radicalisme, waarin religie,<br />
humanisme, jonge Marx, persoon, gemeenschap et cetera<br />
fungeren als synoniemen <strong>van</strong> <strong>het</strong> kwaad, en alles wat niet in<br />
<strong>het</strong> <strong>de</strong>nkraam past op insinueren<strong>de</strong> wijze wordt afgedaan.<br />
De kritiek op <strong>de</strong> harmoniegedachte <strong>van</strong>uit een als <strong>van</strong>zelfsprekend<br />
gehanteerd conflict- en polarisatiemo<strong>de</strong>l is <strong>het</strong> grote<br />
politieke thema <strong>van</strong> <strong>de</strong> tijd. Een goed voorbeeld is <strong>de</strong> door<br />
Harmsen en Reinalda geschreven geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> vakbeweging<br />
uit 1975, waarin we<strong>de</strong>rom <strong>de</strong> marxistische klassen-<br />
strijdgedachte en <strong>de</strong> fundamentele belangentegenstelling tussen<br />
arbeid en kapitaal als probleemloze oor<strong>de</strong>elsmaatstaven<br />
gel<strong>de</strong>n, en waarin <strong>de</strong> gehele revisionistische ontwikkeling<br />
<strong>van</strong>af <strong>de</strong> j aren twintig en alles wat maar zweemt naar arbeids-<br />
vre<strong>de</strong>, corporatisme, gemeng<strong>de</strong> economie o f or<strong>de</strong>ning als een<br />
afscheid, zo niet verraad <strong>van</strong> <strong>het</strong> ware socialisme wordt beschouwd.28<br />
Het ‘antimaterialistische’ cultuursocialisme <strong>van</strong><br />
Hendrik <strong>de</strong> Man en diens invloed op Vorrink en <strong>de</strong> aj c wor<br />
<strong>de</strong>n met enkele suggestieve bewoordingen afgedaan.29 Het<br />
personalistisch socialisme dat aan <strong>de</strong> wieg stond <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA<br />
heet ook hier ‘vaag’ en wordt op één lijn gesteld met <strong>het</strong> corporatisme,<br />
dat door zijn nadruk op organische saamhorigheid<br />
<strong>de</strong> werkelijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> kapitalistische klassenmaatschappij<br />
aan <strong>het</strong> zicht zou onttrekken.30<br />
147
In 1977 doet Joost Smiers een proefschrift <strong>het</strong> licht zien over<br />
Cultuur in Ne<strong>de</strong>rland 1945-1955 waarin Rogier soms letterlijk<br />
wordt overgeschreven,31 en ook ver<strong>de</strong>r <strong>het</strong> radicale cliché niet<br />
wordt geschuwd. De niet mis te verstane politieke inzet <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> boek is een aanval op <strong>het</strong> elitaire en bevoog<strong>de</strong>n<strong>de</strong> karakter<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> naoorlogse cultuurpolitiek. De voor een <strong>de</strong>el terechte<br />
kritiek hierop wordt echter ingesnoerd in dogmatische zekerhe<strong>de</strong>n<br />
over <strong>de</strong> culturele en politieke capaciteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘massa<br />
<strong>de</strong>r bevolking’.32 De kortstondige minister <strong>van</strong> o k & w Van <strong>de</strong>r<br />
Leeuw (p vd a), die <strong>de</strong>ze elitaire cultuurpolitiek bij uitstek belichaam<strong>de</strong>,<br />
on<strong>de</strong>rging sterk <strong>de</strong> invloed <strong>van</strong> <strong>het</strong> gedachtengoed<br />
<strong>van</strong> Banning. Het personalisme had een elitaire trek omdat <strong>het</strong><br />
<strong>het</strong> volk afschil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> als dom, misleid, en verziekt door materialisme<br />
en normverval; aan lei<strong>de</strong>rs, overhe<strong>de</strong>n en vooral aan<br />
sterke persoonlijkhe<strong>de</strong>n zou <strong>de</strong> taak toevallen om <strong>de</strong>ze normen<br />
weer bij te brengen.33<br />
Steeds treft men <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> motieven aan. Michielse’s Socialistische<br />
Vorming, verschenen in <strong>het</strong> voor <strong>de</strong> Banning-kritiek zo<br />
vruchtbare jaar 1980, beschrijft op zijn beurt <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> Instituut voor Arbeidsontwikkeling (ivao) als een<br />
geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong>politisering, verburgerlijking en verwatering<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> proletarisch-marxistische vormingsconceptie,<br />
waarbij nogmaals <strong>het</strong> gezindheids- en cultuursocialisme <strong>van</strong><br />
Hendrik <strong>de</strong> Man <strong>het</strong> moet ontgel<strong>de</strong>n, en in <strong>het</strong> verleng<strong>de</strong><br />
daar<strong>van</strong>, <strong>het</strong> personalisme <strong>van</strong> 1 VAO-Voorzitter Brugmans en<br />
dat <strong>van</strong> diens vriend en geestverwant Banning.34 Een artikel<br />
<strong>van</strong> Sjoerd <strong>van</strong> Faassen met <strong>de</strong> veelzeggen<strong>de</strong> titel ‘Ten koste<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> hel<strong>de</strong>rheid’, beschrijft <strong>de</strong> ver<strong>van</strong>ging <strong>van</strong> Bongers<br />
geesteskind De Socialistische Gids door Socialisme en Democratie<br />
in 1939 (met Banning, Brugmans en Van Gel<strong>de</strong>ren als nieuwe<br />
redacteuren) in termen <strong>van</strong> een verwatering <strong>van</strong> Bongers<br />
‘concrete’, politiek-economisch gerichte socialisme, dat <strong>het</strong><br />
historisch materialisme trouw bleef, ten gunste <strong>van</strong> een analy<br />
tisch gebrekkig humanistisch en ethisch geïnspireerd socialisme<br />
dat ‘wegvlucht in vaaghe<strong>de</strong>n’. Bannings personalisme<br />
148
wordt ook hier nauw gelieerd aan <strong>het</strong> corporatisme en een in<br />
principe anti<strong>de</strong>mocratische gezindheid.35<br />
O ok Luuk Wijmans’ overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologische over-<br />
gang <strong>van</strong> s d a p naar PvdA (eveneens uit 1980) wordt gekleurd<br />
door <strong>de</strong> notie <strong>van</strong> verburgerlijking en ‘verrechtsing’, gerekend<br />
<strong>van</strong>uit <strong>de</strong> marxistische maatstaf <strong>van</strong> <strong>de</strong> klassenscheiding en <strong>de</strong><br />
opheffing <strong>van</strong> <strong>de</strong> particuliere eigendom; een perspectief dat<br />
ook al te vin<strong>de</strong>n was in Stuurmans inleiding in <strong>de</strong> marxistische<br />
politieke theorie uit 1978.36 De opmars <strong>van</strong> <strong>het</strong> gezindheids-<br />
en plansocialisme met zijn gradualisme, zijn beroep op<br />
volkseenheid en <strong>het</strong> algemeen belang, zijn vrijage met <strong>de</strong><br />
mid<strong>de</strong>ngroepen en <strong>de</strong> intellectuelen, zijn streven naar een bre<strong>de</strong><br />
volkspartij en zijn positieve houding tegenover <strong>de</strong> staat,<br />
wor<strong>de</strong>n opgevat als i<strong>de</strong>ologisch verval, waarbij Banning in<br />
alle belangrijke scènes in een glansrol is te vin<strong>de</strong>n.37<br />
Zo geldt Banning in bre<strong>de</strong> linkse kring als <strong>de</strong> doodgraver<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> ware socialisme. Hij wordt weinig meer serieus genomen,<br />
en <strong>van</strong>wege zijn godsdienstigheid meestal spoedig afgekat<br />
als ‘blije dominee’ (onlangs nog door hoofdredacteur John<br />
Jansen <strong>van</strong> Galen in zijn eigen Haagse Post). O ok in <strong>de</strong> recent<br />
verschenen geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA, geschreven door Anet<br />
Bleich, redactrice <strong>van</strong> De Groene Amsterdammer; vindt men badineren<strong>de</strong><br />
echo’s. Het mislukken <strong>van</strong> <strong>de</strong> Doorbraak en <strong>de</strong><br />
NVB-gedachte wordt daar on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re op rekening geschreven<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> personalisme, dat vaag bleef, ‘hoe vaak <strong>de</strong> huis-<br />
i<strong>de</strong>oloog ds.W. Banning er ook over preekte, en hoeveel teksten<br />
voor beginselprogramma’s hij ook ontwierp, een stu-<br />
<strong>de</strong>erkamerprodukt’.38<br />
Maar <strong>het</strong> is niet alleen <strong>het</strong> linkse journalistieke en aca<strong>de</strong>mi<br />
sche establishment dat gebakken zit aan een <strong>de</strong>rgelijke karika<br />
tuur. Tijd en Taak, <strong>het</strong> ou<strong>de</strong> blad <strong>van</strong> Banning dat nog steeds<br />
bestaat, bevatte vorig jaar een verslag <strong>van</strong> een dag te Driebergen,<br />
waar een straat naar hem werd vernoemd en een forum<br />
plaatshad met Joop <strong>de</strong>n U yl, len Dales en Joop <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Berg.<br />
Den U yl ging zo ver Bannings inbreng ‘een bijdrage uit een<br />
149
cultuur <strong>van</strong> een voorbije tijd’ te noemen, en Banning zelf een<br />
‘verlate I9e-eeuwer’. En hoewel hij on<strong>de</strong>r protesten <strong>van</strong> on<strong>de</strong>r<br />
an<strong>de</strong>ren Wim Thomassen en Joop <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Berg iets <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong>ze forse bewering moest inslikken, was <strong>het</strong> toch maar gezegd<br />
— door iemand die in zekere mate ondanks zichzelf <strong>de</strong><br />
politieke verpersoonlijking werd <strong>van</strong> <strong>de</strong> polariseren<strong>de</strong> breuk<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zestig —maar die als geen an<strong>de</strong>r ook on<strong>de</strong>r Ban<br />
ning had gediend en bij hem in <strong>de</strong> leer was geweest.39<br />
4. Vóór Banning<br />
Hoewel <strong>de</strong>ze nieuwlinkse marsmuziek <strong>de</strong> discussie twintig<br />
jaar lang heeft overheerst, is <strong>de</strong> kritiek nooit onweersproken<br />
o f zon<strong>de</strong>r contrapunt geweest; maar trendsetter Rogier heeft<br />
wel zoveel draketan<strong>de</strong>n gezaaid dat <strong>de</strong> kloof tussen Bannin-<br />
gianen en anti-Banningianen (ook dit is, zoals die tussen <strong>de</strong><br />
‘Nieuwe Tij<strong>de</strong>rs’ en <strong>de</strong> ‘ethischen’ tevens een generatiekloof)<br />
ook he<strong>de</strong>n ten dage nog steeds zeer diep is. Een enkel teken<br />
hier<strong>van</strong>: in <strong>de</strong> recente Banning-biografie <strong>van</strong> <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> zijn<br />
oudste dochter H. <strong>van</strong> Wirdum-Banning wordt <strong>de</strong> Rogier-<br />
kritiek wel aangehaald, maar in lijdzaamheid niet uitvoerig<br />
weerlegd. Rogier had <strong>het</strong> tijdsbeeld meer in rekening moeten<br />
brengen en geen verwijten moeten maken ‘op grond <strong>van</strong> inzichten,<br />
die in <strong>de</strong> jaren ’60 sterk op <strong>de</strong> voorgrond kwamen’. Zij<br />
beperkt zich ertoe te constateren dat Rogiers aanval met grote<br />
verontwaardiging werd ont<strong>van</strong>gen door bij voorbeeld Scher-<br />
merhorn en Buskes, ‘maar ook in bre<strong>de</strong> kring diepe won<strong>de</strong>n<br />
heeft geslagen, waar<strong>van</strong> bij sommige nog leven<strong>de</strong> vrien<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> Banning <strong>de</strong> littekens blijven schrijnen’.40<br />
Ik zal hier niet uitvoerig stilstaan bij <strong>de</strong> (vele) positieve appreciaties<br />
<strong>van</strong> Bannings werk en persoon in <strong>de</strong> jaren vijftig en<br />
<strong>de</strong> eerste helft <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zestig. De lan<strong>de</strong>lijke pers besteedt<br />
bij voorbeeld veel aandacht aan zijn vijfenzestigste verjaardag<br />
in 1953 en zijn zeventigste in 1958. In 1953 speldt minister-pre-<br />
si<strong>de</strong>nt Drees hem <strong>de</strong> Or<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Leeuw op, en<br />
150
schrijft Vorrink, geestelijk en politiek kameraad sinds <strong>de</strong><br />
kwekelingenbeweging, in Het Vrije Volk een artikel met <strong>de</strong><br />
spreken<strong>de</strong> titel: ‘Banning — stuk geweten <strong>van</strong> <strong>de</strong> partij’, dat<br />
eindigt met <strong>de</strong> verzekering ‘dat <strong>de</strong> Partij <strong>van</strong> <strong>de</strong> Arbeid in genegenheid<br />
en dankbaarheid en in trotse bewon<strong>de</strong>ring aan<br />
hem <strong>de</strong>nkt’.41 Vermel<strong>de</strong>nswaard zijn ook <strong>de</strong> woor<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
Kruyt bij gelegenheid <strong>van</strong> Bannings afscheid als directeur <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> Sociologisch Instituut <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ned. Hervorm<strong>de</strong> Kerk in<br />
<strong>het</strong>zelf<strong>de</strong> jaar, en Buskes’ afscheidswoord in Socialisme en Democratie<br />
in 1955, waar<strong>van</strong> Banning sinds 1939 hoofdredacteur<br />
is.42 In 1958 wijdt zowel Tijd en Taak, sinds 1932 <strong>het</strong> ‘blad <strong>van</strong><br />
Banning’ en <strong>van</strong> <strong>de</strong> Arbei<strong>de</strong>rs Gemeenschap <strong>de</strong>r Woodbrook-<br />
ers, als <strong>het</strong> Sociologisch Bulletin, <strong>het</strong> orgaan <strong>van</strong> voornoemd Sociologisch<br />
Instituut, speciale nummers aan Banning, en verschijnt<br />
een vrien<strong>de</strong>nboek met bijdragen <strong>van</strong> on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren<br />
christensocialisten als Ruitenberg, De Vos en Buskes en <strong>van</strong><br />
sociologen als Kruyt, Bouman, Van Heek en Verwey-Jonker,<br />
waaraan trouwens ook Den U yl (ec.drs.) zijn steentje bijdraagt.43<br />
In 1963 besluit Het Vrije Volk zijn redactioneel commentaar<br />
naar aanleiding <strong>van</strong> Bannings vijfenzeventigste verjaardag<br />
nog als volgt: ‘Banning is een <strong>van</strong> <strong>de</strong> mensen die aan<br />
<strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse socialisme allure hebben gegeven en een<br />
hartverwarmen<strong>de</strong> werkelijkheidszin. Het peuterige is hem<br />
vreemd, <strong>het</strong> halfslachtige een gruwel. Moge zijn voorbeeld<br />
nog op velen inspirerend werken, met Banning zelf nog vele<br />
jaren in hun mid<strong>de</strong>n.’44<br />
In 1968 kan Banning, sinds 1965 door ziekte geveld, niet<br />
meer reageren op <strong>de</strong> kritiek <strong>van</strong> Rogier. Schermerhorn, me<br />
<strong>de</strong>stan<strong>de</strong>r uit <strong>de</strong> n v b en minister-presi<strong>de</strong>nt vlak na <strong>de</strong> oorlog,<br />
antwoordt voor hem. Hij acht zichzelf noch ook Banning een<br />
corporatist, en verwijt Rogier gemakzuchtig te schrijven over<br />
<strong>het</strong> solidariteitsstreven en <strong>het</strong> personalistische <strong>de</strong>nken in <strong>de</strong><br />
n v b .45 O ok Buskes hekelt Rogiers slordige en ten<strong>de</strong>ntieuze<br />
omgang met feiten en uitspraken, en acht Bannings persoon<br />
en werk ‘op een onvoorstelbare en ontoelaatbare wijze verte<br />
151
kend’. P. Smits, een an<strong>de</strong>re me<strong>de</strong>stan<strong>de</strong>r, acht <strong>de</strong> kritiek net als<br />
Buskes moreel onwaarachtig en respectloos, geuit ‘zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
eerlijke wil en wellicht ook zon<strong>de</strong>r <strong>het</strong> innerlijke vermogen<br />
om zich zodanig in te leven in <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re <strong>de</strong>nkstructuur en<br />
an<strong>de</strong>re “taal”, dat hem innerlijk recht wordt gedaan...’46<br />
In 1971 overlijdt Banning. Na <strong>de</strong> stroom <strong>van</strong> waar<strong>de</strong>ren<strong>de</strong><br />
her<strong>de</strong>nkingsartikelen verschijnt kort daarop ook <strong>het</strong> boek Terugblik<br />
en perspectief, waarin Bannings korte autobiografie<br />
wordt heruitgegeven, vergezeld <strong>van</strong> overzichtsstukken <strong>van</strong><br />
on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>ren Van Veen, Van Biemen, en Ruitenberg, zijn opvolgers<br />
in Bentveld, Kerk en Wereld en Tijd en Taak.47 Enkele<br />
jaren later publiceert H .E Cohen zijn beken<strong>de</strong> dissertatie over<br />
<strong>de</strong> vernieuwingsbewegingen in <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse socialisme,<br />
die zich weinig gelegen laat liggen aan Rogier en eindigt met<br />
<strong>de</strong> positieve slotsom ‘dat Banning en Vorrink, met De Man als<br />
voornaamste inspirator, <strong>het</strong> best hebben begrepen waar <strong>het</strong><br />
heen moest; <strong>de</strong> vaak bizarre taal waar zij zich in uitdrukten ten<br />
spijt’.48<br />
Rogiers steen in <strong>de</strong> vijver blijft echter kringen maken, beïnvloedt<br />
in elk geval <strong>de</strong> visie <strong>van</strong> historici als Jan Bank en Ma<strong>de</strong>-<br />
lon <strong>de</strong> Keizer, die aan <strong>het</strong> ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren zeventig veelbesproken<br />
studies publiceren over respectievelijk <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
Volks Beweging en <strong>de</strong> gijzelaars <strong>van</strong> St. Michielsgestel.<br />
De Keizer is uitgesprokener in haar oor<strong>de</strong>el over Banning als<br />
animator <strong>van</strong> ‘Gestel’ dan Bank over Banning als voortrekker<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> nvb, ofschoon bei<strong>de</strong>n zowel <strong>het</strong> ‘moralisme’ als <strong>het</strong><br />
elitisme in <strong>de</strong> ‘geest <strong>van</strong> Gestel’ en <strong>de</strong> ‘geest <strong>van</strong> <strong>de</strong> n v b ’ nogal<br />
wat accent geven. Waar Bank <strong>de</strong> verbinding tussen n v b en <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse Unie uitwerkt, daar legt De Keizer verban<strong>de</strong>n<br />
tussen <strong>het</strong> personalisme <strong>van</strong> Banning en Brugmans en dat <strong>van</strong><br />
Emmanuel Mounier en Esprit in Frankrijk, en <strong>de</strong> politieke<br />
dubbelzinnighe<strong>de</strong>n waarin <strong>de</strong>ze laatste zich tij<strong>de</strong>ns <strong>het</strong> Vi-<br />
chy-bewind begaf.49 Het politieke oor<strong>de</strong>el over Banning<br />
wordt in <strong>de</strong>ze jaren trouwens nog sterk beïnvloed door <strong>de</strong><br />
voor <strong>de</strong> hand liggen<strong>de</strong> associatie met Hendrik <strong>de</strong> Man, wiens<br />
152
halve collaboratie hij echter al in 1940 scherp heeft afgewezen.50<br />
Wanneer we afzien <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘ou<strong>de</strong> gar<strong>de</strong>’ <strong>de</strong>r Banningianen,<br />
lijkt Cohens positieve oor<strong>de</strong>el over Bannings revisionisme in<br />
<strong>de</strong>ze j aren <strong>de</strong> eenzame uitzon<strong>de</strong>ring die <strong>de</strong> ‘nieuwlinkse’ regel<br />
bevestigt.51 Pas in <strong>de</strong> laatste jaren lijkt <strong>het</strong> beeld weer enigszins<br />
te verschuiven. Dat is on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re een gevolg <strong>van</strong> nieuwe interpretaties<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> erfenis <strong>van</strong> Hendrik <strong>de</strong> Man, maar ook <strong>van</strong><br />
een meer algemene herwaar<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme <strong>van</strong> ‘30-<br />
60’ in kringen <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA en el<strong>de</strong>rs.52 Uit <strong>de</strong> kring <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Woodbrookers stamt <strong>het</strong> recente boek <strong>van</strong> Coos Huysen, Socialisme<br />
als opdracht, die zich fel verweert tegen <strong>de</strong> vermeen<strong>de</strong><br />
vaagheid <strong>van</strong> Bannings personalisme en ook Rogiers aanval<br />
op an<strong>de</strong>re punten ‘kwalijk’ noemt. Bannings ethische overwegingen<br />
staan immers nooit los <strong>van</strong> een concreet socialistisch<br />
program. Hij mag dan soms hebben getracht <strong>het</strong> onverzoenlijke<br />
te verzoenen; als <strong>het</strong> erop aankwam, was hij ‘overdui<strong>de</strong>lijk’,<br />
bij voorbeeld inzake <strong>de</strong> aanvaarding door <strong>de</strong> s d a p <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
nationale <strong>de</strong>fensie o f <strong>de</strong> Indonesië-politiek <strong>van</strong> <strong>de</strong> naoorlogse<br />
PvdA. O ok <strong>het</strong> verwijt <strong>van</strong> elitisme houdt geen steek: socialisme<br />
en <strong>de</strong>mocratie zijn voor Banning onlosmakelijk. De<br />
suggestie <strong>van</strong> een min<strong>de</strong>re <strong>de</strong>mocratische gezindheid is dan<br />
ook ‘pure nonsens’. Al met al was Banning ‘geen man die per<br />
<strong>de</strong>finitie speel<strong>de</strong> op <strong>de</strong> rechtervleugel <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mo-<br />
cratie’.53<br />
Karakteristiek is ook hoe zijn dochter en biografe op dit<br />
punt oor<strong>de</strong>elt — een oor<strong>de</strong>el dat naar intentie en formulering<br />
niet ver af lijkt te liggen <strong>van</strong> wat Banning zelf gezegd zou<br />
hebben. O ok zij verzet zich tegen <strong>het</strong> verwijt, bij voorbeeld<br />
aan <strong>de</strong> initiatiefnemers <strong>van</strong> <strong>de</strong> n v b , dat zij autoritair en elitair<br />
waren: ‘Als men zich een elite voel<strong>de</strong>, dan was dat altijd verbon<strong>de</strong>n<br />
met <strong>de</strong>emoed, met een zich geroepen weten, niet uit<br />
eigen kracht han<strong>de</strong>len, maar in opdracht en verantwoor<strong>de</strong><br />
lijkheid tegenover God en gemeenschap staan. Zeker voor<br />
zover <strong>het</strong> Wim Banning betreft was <strong>van</strong> een elite-besef uit<br />
153
sluitend sprake in <strong>de</strong> geest <strong>van</strong> <strong>de</strong> vroegere kwekelingen-elite,<br />
dus gebaseerd op een besef, bevoorrecht te zijn, en een op<br />
grond daar<strong>van</strong> gevoel<strong>de</strong> verplichting om <strong>het</strong> verworvene aan<br />
kennis en inzicht uit te dragen en door te geven aan <strong>het</strong> gehele<br />
volk. In zijn godsdienstige ontwikkeling was dat gevoel <strong>van</strong><br />
verplichting verdiept en versterkt tot roeping in <strong>de</strong>emoed en<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijkheid.’<br />
Voor <strong>de</strong> initiatiefnemers <strong>van</strong> <strong>de</strong> n v b gold toch, ‘zij <strong>het</strong> binnen<br />
<strong>de</strong> grenzen <strong>van</strong> <strong>de</strong> absolute geestelijke normen <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
Koninkrijk Gods, <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratie als basisgegeven’.54<br />
Niets illustreert echter beter <strong>het</strong> nieuwe spectrum <strong>van</strong> belangstelling<br />
voor Banning dan <strong>het</strong> recente optre<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
bei<strong>de</strong> directeuren <strong>van</strong> <strong>de</strong> wetenschappelijke bureaus <strong>van</strong> c d a<br />
en PvdA, die ook op an<strong>de</strong>re plekken een narrige vrijage met<br />
elkaar lijken te zijn begonnen. In een recent artikel ‘Het c d a<br />
en <strong>de</strong> erfenis <strong>van</strong> <strong>de</strong> doorbraak’ grijpt <strong>de</strong> CDAer Oostlan<strong>de</strong>r<br />
terug op <strong>het</strong> personalisme <strong>van</strong> Kohnstamm en Banning, ‘wier<br />
i<strong>de</strong>alen en maatschappijvisie echter in <strong>de</strong> PvdA geen kans<br />
hebben gekregen, waar <strong>de</strong> programs <strong>van</strong> 1947 en 1959 allang in<br />
<strong>het</strong> vergeetboek zijn geraakt, en <strong>het</strong> socialisme in <strong>de</strong> vorm die<br />
Banning en Kohnstamm zo sterk bekritiseer<strong>de</strong>n, <strong>het</strong> in menig<br />
opzicht heeft gewonnen’. Nu is voor dit gedachtengoed, zo<br />
stelt hij uitdagend, eer<strong>de</strong>r waar<strong>de</strong>ring in CDA-gele<strong>de</strong>ren.55<br />
Niet lang daarvoor had echter w b s-directeur Joop <strong>van</strong> <strong>de</strong>n<br />
Berg, in <strong>het</strong> al eer<strong>de</strong>r genoem<strong>de</strong> forum te Driebergen, Ban<br />
ning tegenover Den U yl ver<strong>de</strong>digd en in een voordracht <strong>de</strong><br />
actualiteit <strong>van</strong> zijn i<strong>de</strong>eën nogmaals aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> gesteld.<br />
Waar<strong>de</strong>ring verdient <strong>de</strong> erfenis <strong>van</strong> Banning waar <strong>het</strong> gaat om<br />
<strong>de</strong> erkenning <strong>van</strong> <strong>de</strong> pluriformiteit <strong>van</strong> motieven en levens<br />
overtuigingen (door Nieuw Links ‘vooral met <strong>de</strong> mond bele<br />
<strong>de</strong>n’), waar <strong>het</strong> zijn visie op <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratie betreft, en waar <strong>het</strong><br />
gaat om <strong>de</strong> noodzaak tot politieke samenwerking in plaats<br />
<strong>van</strong> polarisatie. Kritiek verdient Banning <strong>van</strong>wege zijn weinig<br />
realistische visie op <strong>de</strong> machtsvorming, dat wil zeggen zijn<br />
on<strong>de</strong>rbelichting <strong>van</strong> <strong>de</strong> corrumperen<strong>de</strong>, ‘kwa<strong>de</strong>’ kanten <strong>van</strong><br />
154
<strong>de</strong> macht en <strong>het</strong> daaruit voortvloeien<strong>de</strong> ‘gebrek aan <strong>de</strong>mocratische<br />
scepsis’. Het personalisme heeft <strong>de</strong> weg geopend voor<br />
‘een te weinig gericht en te weinig op wetenschappelijk in<br />
zicht gebaseerd exclusief ethisch socialisme’, dat te weinig<br />
gevoelig is voor machtsverhoudingen. Bovendien kan <strong>het</strong><br />
cultuursocialisme bijdragen tot ‘welhaast totale (totalitaire)<br />
bemoeienis <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme met <strong>het</strong> maatschappelijk leven<br />
en dus met een al te verregaan<strong>de</strong> optuiging <strong>van</strong> <strong>de</strong> taak en opdracht<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> politiek’. Van <strong>de</strong>n Berg geeft ten slotte zon<strong>de</strong>r<br />
<strong>het</strong> dan te beseffen Oostlan<strong>de</strong>r lik op stuk wanneer hij stelt dat<br />
Bannings i<strong>de</strong>alen eigenlijk <strong>het</strong> meest verou<strong>de</strong>rd zijn op <strong>het</strong><br />
terrein <strong>van</strong> <strong>de</strong> christelijke inspiratie en normering <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
samenleven; hoewel ook hij zijn relaas besluit met Banning-<br />
gedachten als ‘gemeenschapszin’ en ‘normbesef’.56<br />
5. De dubbelbinding <strong>van</strong> marxisme en ethisch socialisme<br />
Misschien wil<strong>de</strong> Hegel met zijn bouta<strong>de</strong> suggereren dat we<br />
toch iets <strong>van</strong> <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis kunnen leren, ofschoon <strong>de</strong> film<br />
wel twee keer moet wor<strong>de</strong>n afgedraaid voordat we ons kunnen<br />
bevrij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> vormen en gedachten waarin <strong>het</strong><br />
nieuwe zich schuchter aankondigt. Pas dan, wanneer <strong>het</strong> gevoel<br />
<strong>van</strong> déjà-vu toeslaat, wordt <strong>het</strong> mogelijk zoveel afstand te<br />
nemen <strong>van</strong> een bepaal<strong>de</strong> constellatie <strong>van</strong> i<strong>de</strong>ologische rivaliteit<br />
dat <strong>de</strong>ze als zodanig en in zijn geheel voor ons zichtbaar<br />
wordt. Pas dan kunnen traditioneel ingenomen stellingen<br />
wor<strong>de</strong>n waargenomen als polaire termen in een dubbelbin<br />
ding, dat wil zeggen als spiegel- en tegenbeel<strong>de</strong>n die elkaar<br />
we<strong>de</strong>rzijds veron<strong>de</strong>rstellen en ‘me<strong>de</strong>plichtig’ zijn aan een spel<br />
<strong>van</strong> omkering waarin stilzwijgend fundamentele uitgangs<br />
punten en belangen wor<strong>de</strong>n ge<strong>de</strong>eld.<br />
Het is, <strong>de</strong>nk ik, <strong>de</strong> moeite waard om <strong>de</strong> klassieke oppositie<br />
tussen marxisme en ethisch socialisme als zo’n dubbelbin-<br />
dingsconstellatie te beschouwen. Dat houdt om te beginnen<br />
in dat aan geen <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> een maatstaf kan wor<strong>de</strong>n ontleend<br />
155
voor <strong>de</strong> beoor<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r, omdat die buiten hun riva<br />
liteit moet wor<strong>de</strong>n gezocht, in een ‘<strong>de</strong>r<strong>de</strong> positie’ die een min<br />
o f meer gelijke afstand houdt tot bei<strong>de</strong>. Enerzijds kan men<br />
zich dan niet langer verlaten op <strong>het</strong> zelfbeeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> revisionistische<br />
generatie, en dat om re<strong>de</strong>nen die zowel in <strong>de</strong> oud- als<br />
in <strong>de</strong> nieuwlinkse kritiek met kracht naar voren wor<strong>de</strong>n gebracht.<br />
An<strong>de</strong>rzijds lijkt <strong>de</strong> weg terug naar Marx <strong>de</strong>finitief<br />
afgesloten, en moet <strong>het</strong> revisionistische afscheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> historisch<br />
naturalisme wor<strong>de</strong>n opgevat als een noodzakelijke<br />
bevrijding en vernieuwing. Rogier en allen die zijn spoor<br />
hebben gevolgd, wijzen mijns inziens terecht op bepaal<strong>de</strong><br />
elitaire, solidaristische en i<strong>de</strong>alistische trekken in <strong>het</strong> <strong>de</strong>nken<br />
<strong>van</strong> Banning; maar <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologie-ver<strong>de</strong>nking keert zich als een<br />
boemerang onmid<strong>de</strong>llijk tegen <strong>het</strong> marxisme dat zij als <strong>van</strong>zelfspreken<strong>de</strong><br />
oor<strong>de</strong>elsbasis nemen. De religieus-socialisti-<br />
sche kritiek op Marx lijkt kortom even terecht als <strong>de</strong> marxistische<br />
kritiek op <strong>het</strong> religieus socialisme.<br />
Vanuit <strong>de</strong>ze invalshoek w il ik tot slot twee soorten <strong>van</strong> verwijt<br />
aan Banning nog eens laten passeren: <strong>het</strong> verwijt <strong>van</strong> vaagheid,<br />
dat doorgaans wordt gekoppeld aan <strong>de</strong> ethische en religieuze<br />
inspiratie <strong>van</strong> <strong>het</strong> personalisme; en <strong>het</strong> verwijt <strong>van</strong> een<br />
moraliserend elitisme, dat wordt gekoppeld aan <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>nking<br />
<strong>van</strong> ‘hiërarchisch <strong>de</strong>nken’ o f een ‘anti<strong>de</strong>mocratische ge<br />
zindheid’. Bei<strong>de</strong> verwijten wor<strong>de</strong>n samengevat in <strong>het</strong> vulgaire<br />
beeld <strong>van</strong> Banning als dominee in domineesland, zendingsar-<br />
bei<strong>de</strong>r <strong>van</strong> Gods eeuwige waarheid in een angstige wereld <strong>van</strong><br />
onzekerheid en normverlies. In bei<strong>de</strong> gevallen slaan <strong>de</strong> verwijten<br />
echter op een specifieke manier terug op <strong>de</strong> verwijten<strong>de</strong><br />
partij zelf.<br />
De nieuwlinkse kritiek noemt <strong>het</strong> personalisme eenstemmig<br />
‘vaag’, maar laat <strong>het</strong> daar ook goed<strong>de</strong>els bij, zodat <strong>het</strong> adjectief<br />
optreedt als alibi voor een opzettelijke o f onopzettelijke<br />
weigering zich in te leven in <strong>het</strong> als ‘vreemd’ ervaren<br />
gedachtengoed. Het is <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> gemakzucht en <strong>het</strong>zelf<strong>de</strong> on<br />
156
vermogen om innerlijk recht te doen aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re ‘taal’ die<br />
Buskes en Smits al signaleer<strong>de</strong>n in hun ver<strong>de</strong>diging <strong>van</strong> Banning<br />
tegen Rogier. Zeker behoudt <strong>het</strong> personalisme vage contouren,<br />
en kan <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne lezer zich herhaal<strong>de</strong>lijk storen aan<br />
Bannings ‘soms bizarre taalgebruik’ (Cohen). Maar dat is geen<br />
vrijbrief om aan <strong>de</strong> buitenkant <strong>van</strong> zijn wereld te blijven<br />
staan; immers men geeft dan ook <strong>de</strong> mogelijkheid uit han<strong>de</strong>n<br />
om die wereld <strong>van</strong> binnen uit te bekritiseren.<br />
Dit laatste gaat een stap ver<strong>de</strong>r dan Huysens weerlegging,<br />
hoewel <strong>de</strong>ze zon<strong>de</strong>r meer gelijk heeft wanneer hij stelt dat<br />
Bannings ethiek steeds aan concrete politieke stellingnamen<br />
was verbon<strong>de</strong>n, en Bannings kritiek op <strong>de</strong> schijndui<strong>de</strong>lijkhe<br />
<strong>de</strong>n en schijnzekerhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>het</strong> orthodoxe marxisme gro<br />
ten<strong>de</strong>els terecht en doeltreffend was. Hier vergeten <strong>de</strong> nieuw-<br />
linkse critici dat <strong>de</strong> historische film al eens is afgedraaid, en<br />
wel in omgekeer<strong>de</strong> volgor<strong>de</strong>. Wat mij bovendien treft bij herlezing<br />
<strong>van</strong> Bannings om<strong>van</strong>grijke oeuvre is <strong>de</strong> continue kracht<br />
<strong>van</strong> zijn geestelijk organisatie- en uitdrukkingsvermogen en<br />
<strong>de</strong> glashel<strong>de</strong>rheid <strong>van</strong> zijn taal — waarbij <strong>het</strong> bevlogen ritme<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> kansel in<strong>de</strong>rdaad soms irriteert maar meestal een<br />
eigenheid en dramatiek brengt in <strong>het</strong> betoog die weinig publicisten<br />
tegenwoordig nog weten te mobiliseren. Banning<br />
kon schrijven; en <strong>de</strong> goedbedoel<strong>de</strong> ‘nuchterheid’ <strong>van</strong> veel <strong>van</strong><br />
zijn critici steekt daarbij al te vaak minnetjes af.57<br />
Men zou kunnen menen dat dit enkel stijlkwesties betrof,<br />
als hierachter niet een <strong>de</strong>bat schuilging over <strong>de</strong> ethische en religieuze<br />
inspiratie <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme zelf, die <strong>van</strong>uit <strong>het</strong> militante<br />
atheïsme <strong>van</strong> Rogier cum suis (en dat <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> Van<br />
<strong>de</strong>r Goes) zon<strong>de</strong>r pardon wordt afgedaan als ze<strong>de</strong>prediking en<br />
volksverlakkerij. De inzet <strong>van</strong> dit <strong>de</strong>bat is ook voor <strong>de</strong> huidige<br />
discussie over <strong>de</strong> crisis <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme niet zon<strong>de</strong>r belang,<br />
omdat <strong>het</strong> gaat om <strong>het</strong> ‘goed recht’ <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> levens<br />
beschouwelijke fun<strong>de</strong>ringen en <strong>het</strong> serieus nemen <strong>van</strong> ‘religieuze’<br />
gron<strong>de</strong>n <strong>van</strong> kritiek op wetenschappelijk rationalisme<br />
en positivisme. De nieuwlinkse kritiek noteert slechts op ten<br />
157
<strong>de</strong>ntieuze toon Bannings ‘verzet’ tegen <strong>de</strong> ‘nieuwe wetenschappelijke<br />
verworvenhe<strong>de</strong>n’ <strong>van</strong> <strong>het</strong> materialisme en <strong>het</strong><br />
positivisme, maar realiseert zich niet dat zij daarmee een rationalistisch<br />
wetenschapsgeloof omarmt waartegen Banning<br />
en <strong>het</strong> ethisch socialisme in <strong>de</strong> jaren twintig en <strong>de</strong>rtig juist in<br />
<strong>het</strong> geweer kwamen, en dat in <strong>de</strong> wetenschapsfilosofische discussie<br />
<strong>van</strong> he<strong>de</strong>n al lang een gepasseerd station is. Veel <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
argumenten die door (post)mo<strong>de</strong>rne critici <strong>van</strong> <strong>het</strong> Verlich-<br />
tings-<strong>de</strong>nken nu naar voren wor<strong>de</strong>n gebracht zijn al te vin<strong>de</strong>n<br />
in <strong>de</strong> postmarxistische geschriften <strong>van</strong> Banning en Henriëtte<br />
Roland Holst in <strong>de</strong> jaren twintig.<br />
Maar er is nog een an<strong>de</strong>re re<strong>de</strong>n om <strong>het</strong> religieus socialisme<br />
wat aandachtiger en respectvoller te beschouwen dan ‘nieuw<br />
links’ zich in zijn onmacht o f onwil heeft veroorloofd. Het<br />
religieus socialisme is er immers in geslaagd <strong>de</strong> aandacht te<br />
vestigen op problemen en verschijnselen die in <strong>het</strong> marxisme<br />
notoire blin<strong>de</strong> vlekken en onvolkomenhe<strong>de</strong>n zijn. Tot die<br />
problemen behoren niet alleen <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> ze<strong>de</strong>lijke en gevoels-<br />
motieven en <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> politieke en intellectuele voorhoe<strong>de</strong>s,<br />
maar ook <strong>het</strong> complex <strong>van</strong> psychologische verschijnselen dat<br />
valt on<strong>de</strong>r trefwoor<strong>de</strong>n als ‘scheppingswil’, ‘plichtsbesef’,<br />
‘roeping’ en ‘charisma’. Vooral waar <strong>het</strong> <strong>het</strong> ‘roepingscomplex’<br />
betreft is <strong>de</strong> godsdienstige taal en <strong>de</strong>nkwereld interessant,<br />
omdat zij, hoewel op een vervreem<strong>de</strong> en vervreem<strong>de</strong>n<strong>de</strong> manier<br />
(in dit opzicht doe ik geen afstand <strong>van</strong> <strong>de</strong> godsdienstkri-<br />
tiek <strong>van</strong> Marx en Nietzsche) psychologische en sociologische<br />
realiteiten waarneemt die el<strong>de</strong>rs niet eens wor<strong>de</strong>n gezien,<br />
hoewel zij juist die sociale alchemie, dat geheimzinnige<br />
‘Münchhausense’ punt <strong>van</strong> oorsprong raken waar <strong>de</strong> morele<br />
en intellectuele nieuwvorming zich een weg baant en <strong>de</strong><br />
dommekracht <strong>van</strong> <strong>het</strong> bestaan<strong>de</strong> weet te breken. Hoewel met<br />
zeker recht kan wor<strong>de</strong>n gesteld dat godsdienstige opvattingen<br />
plaatsver<strong>van</strong>gend zijn voor datgene wat men met wetenschappelijke<br />
mid<strong>de</strong>len (nog) niet verklaren kan, moet men<br />
ook <strong>de</strong> keerzij<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze stelling laten gel<strong>de</strong>n: dat <strong>de</strong> huidige<br />
158
sociologie en psychologie, en zeker <strong>het</strong> psychologisch zo gemankeer<strong>de</strong><br />
marxisme, eigenlijk nog steeds geen goe<strong>de</strong> verklaring<br />
kunnen geven voor <strong>de</strong> alchemie <strong>de</strong>r culturele nieuwvorming.<br />
Wat Banning in vroege geschriften pleegt aan te<br />
dui<strong>de</strong>n als <strong>het</strong> mysterieuze ‘uitbreken <strong>van</strong> <strong>het</strong> Moeten, ‘<strong>de</strong><br />
roep <strong>van</strong> <strong>het</strong> Heilige’, ofwel <strong>het</strong> ‘uitbreken <strong>van</strong> <strong>de</strong> vrijheid in<br />
<strong>de</strong> gebon<strong>de</strong>nheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> leven’ kan daarom niet schou<strong>de</strong>rophalend<br />
wor<strong>de</strong>n afgedaan als vage nonsens; <strong>het</strong> tast naar bronnen<br />
<strong>van</strong> inzicht en waarheid, ofschoon in verhullend theologisch<br />
gewaad, die el<strong>de</strong>rs niet zo gemakkelijk beschikbaar zijn.<br />
O ok aangaan<strong>de</strong> <strong>het</strong> twee<strong>de</strong> verwijt <strong>van</strong> elitisme en ‘autoritair<br />
<strong>de</strong>nken’ is <strong>het</strong> zaak om te ontsnappen aan <strong>de</strong> onvruchtbare rivaliteit<br />
die begrippen als ‘elite’ en ‘<strong>de</strong>mocratie’ in eenvoudige<br />
retorische tegenstelling plaatst. Zoals enerzijds <strong>het</strong> elitisme-<br />
verwijt als een boemerang terugvliegt naar zijn marxistisch<br />
uitgangspunt, waar men bovendien geen boodschap lijkt te<br />
hebben aan <strong>de</strong> expliciete kritiek <strong>van</strong> religieus-socialistische<br />
zij<strong>de</strong> op <strong>het</strong> abstracte Verlichtings-i<strong>de</strong>aal <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratie,<br />
is <strong>het</strong> an<strong>de</strong>rzijds en om <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen onvoldoen<strong>de</strong> om,<br />
zoals Huysen en Van Wirdum-Banning doen, eenvoudig te<br />
herhalen dat voor Banning socialisme en <strong>de</strong>mocratie onafschei<strong>de</strong>lijk<br />
zijn. Wanneer Van Wirdum-Banning spreekt over<br />
<strong>de</strong> cultuursocialistische elite als een ‘<strong>de</strong>emoedige elite’ die beseft<br />
te staan ‘in opdracht en verantwoor<strong>de</strong>lijkheid tegenover<br />
God en gemeenschap’ kan men aantekenen dat ook <strong>de</strong> marxistische<br />
elite een <strong>de</strong>emoedige elite is, ofschoon zij haar besef<br />
<strong>van</strong> roeping en bestemming niet zozeer ont<strong>van</strong>gt <strong>van</strong> een<br />
transcen<strong>de</strong>nte God maar ontleent aan <strong>het</strong> ijzeren mechanisme<br />
<strong>de</strong>r geschie<strong>de</strong>nis; en niet via rechtstreekse investituur <strong>van</strong><br />
boven maar indirect en ‘<strong>van</strong> on<strong>de</strong>ren’, via <strong>de</strong> wekroep aan<br />
<strong>het</strong> omhoogstreven<strong>de</strong> proletariaat tot <strong>het</strong> vervullen <strong>van</strong> zijn<br />
historisch voorgeschreven rol.58<br />
Dat een elite zichzelf verstaat als een dienstbare, belangelo<br />
ze elite die zich ‘geeft’ aan klasse o f volk, maakt haar nog niet<br />
159
min<strong>de</strong>r tot een elite; <strong>het</strong> maakt slechts dat men <strong>de</strong> aanspraken<br />
<strong>van</strong> zulk een elite met verdubbeld wantrouwen gaat bezien.<br />
Juist in <strong>het</strong> roepingsbesef, <strong>de</strong> zelfaanstelling en <strong>het</strong> zelfbeeld<br />
<strong>van</strong> belangeloze toewijding schuilen immers enkele <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
meest opvallen<strong>de</strong> gelijkenissen tussen <strong>de</strong> marxistische en cul-<br />
tuursocialistische voorhoe<strong>de</strong>s: waar <strong>de</strong> een zichzelf verstaat<br />
als ‘fakkel <strong>van</strong> Gods leven<strong>de</strong> waarheid’ die <strong>de</strong> opdracht heeft<br />
om ‘<strong>de</strong> Geest tot geldigheid te doen komen’ in <strong>de</strong> dagelijkse<br />
levensstrijd <strong>van</strong> <strong>het</strong> proletariaat, stoelt <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r zijn aanspraken<br />
op lei<strong>de</strong>rschap over <strong>het</strong>zelf<strong>de</strong> proletariaat op superieur<br />
wetenschappelijk inzicht in <strong>de</strong> onvermij<strong>de</strong>lijke uitkomst <strong>de</strong>r<br />
klassenstrijd. In die zin zijn <strong>het</strong> ‘circuleren<strong>de</strong>’, elkaar afwisselen<strong>de</strong><br />
elites wier legitimaties blijven binnen een zelf<strong>de</strong> grondstructuur,<br />
en die dus als me<strong>de</strong>plichtige rivalen strij<strong>de</strong>n om <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
buit: <strong>het</strong> ‘bezit’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> waarheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme en<br />
daarmee ook om <strong>de</strong> ziel en <strong>het</strong> lichaam <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse.<br />
O ok hier dienen we daarom te be<strong>de</strong>nken dat <strong>de</strong> oor<strong>de</strong>els-<br />
maatstaf niet kan wor<strong>de</strong>n gevon<strong>de</strong>n bij een <strong>van</strong> <strong>de</strong> rivaliseren<strong>de</strong><br />
partijen, omdat bei<strong>de</strong> partijen zoals gewoonlijk een scherp<br />
oog hebben voor <strong>de</strong> zwakten <strong>van</strong> <strong>de</strong> tegenstan<strong>de</strong>r, maar niet in<br />
staat zijn zichzelf ook daadwerkelijk door <strong>de</strong> ogen <strong>van</strong> die an<strong>de</strong>r<br />
te zien. Dat wil in dit geval zeggen dat, in oppositie tegenover<br />
<strong>het</strong> ‘dienstbare’ zelfbeeld <strong>van</strong> bei<strong>de</strong>, nadrukkelijker in rekening<br />
moet wor<strong>de</strong>n gebracht wat —met Van <strong>de</strong>n Berg —kan<br />
wor<strong>de</strong>n aangeduid als <strong>de</strong> ‘kwa<strong>de</strong> kant’ o f <strong>de</strong> ‘nachtzij<strong>de</strong>’ <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> macht. Dan gaat <strong>het</strong> om <strong>het</strong> feit dat elitestreven onvermij<br />
<strong>de</strong>lijk machtsstreven is en dat machtsstreven geen stootkracht<br />
kan ontwikkelen wanneer <strong>het</strong> niet door eigenbelang wordt<br />
gevoed; ook dat <strong>de</strong> primaire ongelijkheid die daar<strong>van</strong> <strong>het</strong> gevolg<br />
is leidt tot een samenklontering <strong>van</strong> belangen en privileges<br />
die <strong>de</strong> elite in principe gevaarlijk maakt voor <strong>de</strong>gene die<br />
zij in dienstbaarheid meent te vertegenwoordigen. Maar tegen<br />
<strong>het</strong> ‘nieuwlinkse’ gelijkheidsi<strong>de</strong>aal in moet tegelijkertijd wor<strong>de</strong>n<br />
volgehou<strong>de</strong>n dat culturele nieuwvorming niet zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
‘roeping’, <strong>de</strong> zelfaanstelling en <strong>de</strong> inspanning <strong>van</strong> elites <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
160
grond komt, en dat een mo<strong>de</strong>rne <strong>de</strong>mocratietheorie daarom<br />
altijd ‘selectionistisch’ moet zijn, een ‘elitetheorie <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratie’.<br />
Dat laatste was in elk geval iets waar Banning zich,<br />
juist tegenover zijn marxistische tegenstan<strong>de</strong>rs, goed <strong>van</strong> bewust<br />
was; waar hij bij voorbeeld <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratie <strong>de</strong>finieer<strong>de</strong> als<br />
‘<strong>de</strong> erkenning dat heersers en on<strong>de</strong>rdrukten moeten verdwijnen<br />
om plaats te maken voor lei<strong>de</strong>rs en gelei<strong>de</strong>n’.59<br />
Zo is Banning voor ons <strong>van</strong> grotere betekenis dan alleen als<br />
spiegel <strong>van</strong> zijn opponenten. Zon<strong>de</strong>r <strong>het</strong> (op zijn minst) halve<br />
gelijk <strong>van</strong> <strong>het</strong> cultuursocialisme te erkennen en opnieuw te<br />
wegen, kan <strong>de</strong> huidige cultuurcrisis in <strong>het</strong> socialisme zelf niet<br />
eens wor<strong>de</strong>n waargenomen, laat staan wor<strong>de</strong>n opgelost; alleen<br />
al daarom is <strong>het</strong> nodig om <strong>de</strong> erfenis <strong>van</strong> Banning opnieuw<br />
te waar<strong>de</strong>ren. Banning vond — en zei daarin Hendrik<br />
<strong>de</strong> Man na—dat serieuze theorievorming in <strong>het</strong> socialisme alleen<br />
mogelijk was wanneer men ‘door Marx was heengegaan’<br />
in plaats <strong>van</strong> hem rechts o f links te laten liggen. Men kan<br />
<strong>de</strong>ze uitdrukking nu een slag draaien en zeggen dat <strong>het</strong> theoretisch<br />
socialisme alleen een nieuw evenwicht zal vin<strong>de</strong>n<br />
wanneer <strong>het</strong> ‘door Banning heen gaat’ en niet langer over hem<br />
heen loopt.<br />
Noten<br />
i—Zie Bertus Boivin e.a., Een verjongingskuur voor <strong>de</strong> Partij <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Arbeid. Opkomst, ontwikkeling en betekenis <strong>van</strong> Nieuw Links,<br />
Kluwer, Deventer 1978, p.42 over <strong>het</strong> ‘oni<strong>de</strong>ologische’ karakter<br />
<strong>van</strong> Nieuw Links. Zie ook <strong>de</strong> bijdragen <strong>van</strong> Van Thijn en<br />
Peper in Jan Bank & Stef Temming, Van bre<strong>de</strong> visie tot smalle<br />
marge. Acht prominente socialisten over <strong>de</strong> s d a p en <strong>de</strong> PvdA,<br />
Sijthoff, Alphen aan <strong>de</strong> Rijn 1981. Den Uyls mening over <strong>het</strong><br />
gebrek aan i<strong>de</strong>ologisch niveau bij Nieuw Links is genoegzaam<br />
bekend.<br />
2—Bij voorbeeld <strong>het</strong> slot <strong>van</strong> J.Th.J. <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Berg, ‘Het<br />
misken<strong>de</strong> tijdvak: <strong>de</strong> eerste twintig jaar <strong>van</strong> <strong>de</strong> P vdA ’, in Het<br />
161
zeven<strong>de</strong> <strong>jaarboek</strong> voor <strong>het</strong> <strong>de</strong>mocratisch socialisme, WBs/De Arbei<strong>de</strong>rspers,<br />
1986: ‘Het <strong>de</strong>mocratisch socialisme zal nieuwe wegen<br />
moeten vin<strong>de</strong>n naar vrijwillig aanvaar<strong>de</strong> saamhorigheid<br />
en gemeenschappelijk gedragen verantwoor<strong>de</strong>lijkheid; zij zal<br />
nieuwe vormen <strong>van</strong> gemeenschap moeten helpen ontwikkelen,<br />
die <strong>de</strong> maatschappij, bij al haar huidige veelvormigheid,<br />
niet ver<strong>de</strong>r doen verbrokkelen.’<br />
3—Zie ook <strong>het</strong> overzichtsartikel <strong>van</strong> Rob Hartmans, ‘Het<br />
socialisme <strong>van</strong> Willem Banning’, Socialisme en Democratie,<br />
1988/1.<br />
4—Mijns inziens inclusief Den U yl, die bij zijn tragische<br />
dood terecht ook als formidabel intellectueel is herdacht,<br />
maar wiens uitzon<strong>de</strong>rlijkheid <strong>de</strong> hoogte <strong>van</strong> <strong>het</strong> maaiveld alleen<br />
maar extra markeert. Hilda Verwey-Jonker, die kan vergelijken,<br />
heeft Den U yl wel eens <strong>van</strong> een gebrek aan i<strong>de</strong>ologische<br />
visie beticht.<br />
5 —Het Volk bevat op 23-5-1931 een bericht over Bannings<br />
promotie, die volgens promotor Heering ‘boven <strong>de</strong> schreef’<br />
gaat; <strong>het</strong> is ook Heering die <strong>het</strong> boek dan een ‘wetenschappelijk<br />
strijdschrift’ noemt. Opmerkelijk en karakteristiek voor<br />
Banning is dat hij <strong>de</strong> doctorsgraad in <strong>de</strong> theologie behaalt op<br />
een proefschrift over een groot socialistisch voorman, dat bovendien<br />
als on<strong>de</strong>rtitel draagt: ‘Bijdrage tot <strong>de</strong> sociale ze<strong>de</strong>leer’.<br />
Het Volk meldt nog dat <strong>de</strong> promotie wordt bijgewoond door<br />
<strong>de</strong> SDAP-kamerle<strong>de</strong>n Drop en Cramer en door Henriette Roland<br />
Holst.<br />
6—Zie Hans Charmants bespreking <strong>van</strong> Van Puttens Poli<br />
tieke Stromingen (1985), <strong>de</strong> beoog<strong>de</strong> opvolger <strong>van</strong> ‘Banning’.<br />
Charmant stelt zich on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re <strong>de</strong> veelbetekenen<strong>de</strong> vraag:<br />
‘Waarom houdt Banning zijn stof zo veel beter in <strong>de</strong> hand dan<br />
Van Putten?’, ‘Ne<strong>de</strong>rlands’ politieke stromingen in Groen<br />
perspectief’, Socialisme en Democratie, 1987, no. 10. Dit jaar—een<br />
halve eeuw na eerste uitgave!—verschijnt trouwens een nieuwe<br />
bewerking <strong>van</strong> Bannings klassieker <strong>van</strong> <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
socioloog H. Woldring.<br />
162
7— O ok in vergelijking met <strong>het</strong> in 1983 verschenen boek <strong>van</strong><br />
Bart Tromp; zie mijn kritische bespreking ‘Een kathe<strong>de</strong>rso-<br />
cialist over Karl Marx’ in Socialisme en Democratie, 1983, no. 10.<br />
8—Franc <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Goes, on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> veelzeggen<strong>de</strong> titel ‘De toegeworpen<br />
handschoen’, Het Volk, 24-10-1927. Een meer onmid<strong>de</strong>llijke<br />
oorzaak <strong>van</strong> Van <strong>de</strong>r Goes’ eerste artikel is misschien<br />
<strong>de</strong> brief <strong>van</strong> Hendrik <strong>de</strong> Man, voorgelezen op <strong>het</strong><br />
Congres en gepubliceerd in Het Volk op 15-10-1927. Wat Karl<br />
Kautsky is voor Van <strong>de</strong>r Goes, is De Man dan al twee jaar,<br />
sinds <strong>de</strong> verschijning <strong>van</strong> zijn Zur Psychologie <strong>de</strong>s Sozialismus,<br />
voor Banning, die juist in <strong>de</strong>ze maan<strong>de</strong>n enkele voordrachten<br />
houdt over <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse vertaling <strong>van</strong> <strong>het</strong> boek (Arnhem,<br />
1927). De Man, die <strong>het</strong> Congres niet bijwonen kan, maakt ‘zijn<br />
hartelijke wenschen <strong>van</strong> welgelukken’ over, en benadrukt dat,<br />
gegeven <strong>de</strong> ontnuchtering omtrent <strong>de</strong> motiveren<strong>de</strong> kracht<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> economisch klassenbelang en <strong>het</strong> politiek machtsstreven,<br />
nieuwe stuwkracht moet wor<strong>de</strong>n gevon<strong>de</strong>n in <strong>het</strong> bewust<br />
maken <strong>van</strong> ethische motieven, ‘die <strong>van</strong> in <strong>de</strong>n beginne,<br />
ofschoon grooten<strong>de</strong>els onbewust, <strong>het</strong> socialisme <strong>de</strong> beteeke-<br />
nis en <strong>de</strong> kracht <strong>van</strong> een waarlijk religieuze beweging hebben<br />
gegeven’.<br />
9“ ‘De strijd om <strong>het</strong> religieus socialisme’, Het Volk, 11-11-<br />
1927. Zie hoe <strong>de</strong> generatiekloof tussen Van <strong>de</strong>r Goes en Banning<br />
ook in <strong>de</strong> spelling <strong>van</strong> <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlands zichtbaar wordt.<br />
O ok hier zegeviert <strong>de</strong> Hegeliaanse ironie <strong>de</strong>r geschie<strong>de</strong>nis: <strong>de</strong><br />
‘nieuwlinkse’ kritiek op Banning c.s. zal zich bedienen <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong>, anno 1988 weer in onbruik geraakte, ‘nieuwerwetse’<br />
spelling.<br />
10—Van <strong>de</strong>r Goes, ‘Een na<strong>de</strong>re verklaring gevraagd’, Het<br />
Volk, 10-12-1928. Zie ook J. <strong>de</strong> Jager in een commentariëren<strong>de</strong><br />
artikelenserie over <strong>de</strong> discussie, jan.-febr. 1928, waarin <strong>de</strong>ze<br />
on<strong>de</strong>r meer opmerkt dat <strong>het</strong> marxisme <strong>het</strong> religieus socialis<br />
me alleen kan dul<strong>de</strong>n als <strong>het</strong> zelf <strong>de</strong> lei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> theorie in <strong>de</strong> be<br />
weging blijft. Historisch materialisme en religieus socialisme<br />
sluiten elkaar uit: als <strong>de</strong>ze wezenlijke strekking niet wordt<br />
163
erkend, zo stelt hij, is zelfs geen begin <strong>van</strong> discussie mogelijk.<br />
Maar men kan evengoed stellen, zo lijkt mij althans, dat daarmee<br />
<strong>de</strong> discussie eigenlijk overbodig wordt.<br />
11—‘N og eens: <strong>de</strong> strijd om <strong>het</strong> religieus-socialisme’, Het<br />
Volk, 9-1-1928. Zie ook <strong>het</strong> hoofdartikel ‘Ons Congres’ <strong>van</strong> J.J.<br />
Meyer in De Blij<strong>de</strong> Wereld <strong>van</strong> 8-10-1927, waarin <strong>de</strong>ze verzekert<br />
dat <strong>het</strong> religieus socialisme ‘geen twistappel wil werpen in <strong>de</strong><br />
s d a p ’ maar in <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> a<strong>de</strong>m bezweert ‘dat <strong>de</strong> nood ons is opgelegd<br />
om, niet <strong>de</strong> s d a p , maar wel <strong>het</strong> socialisme te doordringen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> religieuze gedachte, en <strong>de</strong> motieven <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
historisch materialisme uit te zuiveren uit <strong>de</strong> socialistische<br />
beweging’.<br />
12—‘De religieuze propaganda en <strong>het</strong> partijprogram’, Het<br />
Volk, 13-2-1928. Ik ga hier voorbij aan Van <strong>de</strong>r Goes’ ongelukkige<br />
krijgslist om Banning als een ketter neer te zetten en met<br />
<strong>het</strong> partijprogramma om <strong>de</strong> oren te slaan. Het ein<strong>de</strong> daar<strong>van</strong> is<br />
dat Banning <strong>het</strong> woord ‘ketter’ als een geuzennaam aanneemt<br />
en laat weten <strong>het</strong> gel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> partijprogram op enkele punten<br />
‘niet gelukkig en ook niet meer juist’ te achten, ‘en wel op die<br />
punten die positief Marxisties zijn gedacht’ (Het Volk, 16-4-<br />
1928).<br />
13—‘Klassenstrijd en moraal’, Het Volk, 27-2-1928. Enkele<br />
maan<strong>de</strong>n later houdt <strong>de</strong> austro-marxist Max Adler een lezing<br />
voor <strong>de</strong> s d s c waarin hij <strong>het</strong> proletarisch socialisme ver<strong>de</strong>digt<br />
en spreekt over <strong>het</strong> ‘schijnprobleem <strong>van</strong> De Man’, die<br />
<strong>het</strong> voorstelt alsof arbei<strong>de</strong>rsbeweging en marxisme niet sa<br />
menhoren (verslag in Het Volk, 16-4-1928). Van <strong>de</strong>r Goes heeft<br />
zojuist Adlers Politieke of Sociale Democratie vertaald, en schrijft<br />
hier<strong>van</strong> een samenvatting in <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> aflevering.<br />
14—Zie bij voorbeeld A. <strong>van</strong> Biemen, ‘Banning en <strong>de</strong> volks<br />
opvoeding’, in J.M.<strong>van</strong> Veen (red.), Terugblik en perspectief Wil<br />
lem Banning 1888-1971, Baarn 1972.<br />
15— De Blij<strong>de</strong> Wereld, 3-4-1926.<br />
16—De Blij<strong>de</strong> Wereld, 1-5-1926. Een jaar later, in <strong>de</strong> polemiek<br />
met Van <strong>de</strong>r Goes, zegt Banning <strong>de</strong> klassenstrijd te aanvaar<br />
164
<strong>de</strong>n ‘als historiese en ze<strong>de</strong>lijke noodzakelijkheid’ zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
marxistische klassenstrijdtheorie te aanvaar<strong>de</strong>n. Machtsstrijd<br />
en machtsvorming kunnen historisch en ze<strong>de</strong>lijk gebo<strong>de</strong>n<br />
zijn, maar vin<strong>de</strong>n hun rechtvaardiging tenslotte in een wij<strong>de</strong>r<br />
en dieper begrip: dat <strong>van</strong> <strong>het</strong> ze<strong>de</strong>lijk recht (Het Volk, 9-1-<br />
1928).<br />
17—Zie over dit dubbelbindingseffect uitvoerig mijn Macht<br />
of eigendom? Een kwestie <strong>van</strong> intellectuele rivaliteit, Van Gennep,<br />
Amsterdam 1987.<br />
18—De Sociaal-Democraat, 19-11-1932. Een maand later<br />
schrijft Banning, die redacteur is <strong>van</strong> <strong>het</strong> blad, een hoofdartikel<br />
naar aanleiding <strong>van</strong> Willem <strong>de</strong> Zwijgers geboortedag,<br />
waarna <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> gar<strong>de</strong> <strong>van</strong> Van <strong>de</strong>r Goes, Van <strong>de</strong>r Wijk en De<br />
Wolff nogmaals over hem heen valt. Over Van <strong>de</strong>r Wijk gaat<br />
ook <strong>de</strong> beken<strong>de</strong> anekdote uit <strong>de</strong> memoires <strong>van</strong> De Wolff, die<br />
vertelt hoe <strong>de</strong>ze tij<strong>de</strong>ns een revisionistische lezing <strong>van</strong> Ban-<br />
ning-a<strong>de</strong>pt J.F.<strong>de</strong> Jongh opsprong en wijzend op <strong>de</strong> ook aanwezige<br />
Banning uitriep: ‘Dat dit mogelijk is is jouw schuld.<br />
Jij bent <strong>de</strong> auctor intellectualis. Zo heb jij jouw leerlingen opgevoed!’<br />
(Voor <strong>het</strong> land <strong>van</strong> belofte, s u n , Nijmegen 1978 (1954),<br />
P-I97).<br />
19—Zie Bart <strong>van</strong> Heerikhuizen, W.A. Bonger. Socioloog en socialist,<br />
Wolters-Noordhoff/Forsten, 1987, p. 172-174; en mijn<br />
kritische bespreking <strong>van</strong> dit boek, ‘Sociologie en socialisme:<br />
<strong>de</strong> actualiteit <strong>van</strong> Bonger’, Socialisme en Democratie, 1987,<br />
no.9. Van Heerikhuizen vermeldt trouwens dat Bonger in<br />
Propria Cures <strong>de</strong>buteer<strong>de</strong> met een stuk tegen <strong>het</strong> christen-<br />
socialisme.<br />
20— W. A. Bonger, ‘Godsdienst en <strong>de</strong>mokratie’, De Socialisti<br />
sche Gids, 1935, p. 738. An<strong>de</strong>rs dan i<strong>de</strong>oloog Bonger neemt par<br />
tijlei<strong>de</strong>r Albarda, eveneens afkomstig uit <strong>de</strong> Nieuwe Tijd-<br />
groep, steeds meer afstand <strong>van</strong> <strong>het</strong> rechtzinnige marxisme en<br />
gaat sterker sympathiseren met <strong>het</strong> religieus socialisme. Zie<br />
reeds zijn Kerstre<strong>de</strong> te Amsterdam in 1928, zoals geciteerd in<br />
De Blij<strong>de</strong> Wereld <strong>van</strong> 12-1-1929; en zijn re<strong>de</strong> op <strong>het</strong> partijcon<br />
165
gres in 1935, die in Tijd en Taak met vreug<strong>de</strong> wordt begroet.<br />
21—W. A.Bonger, ‘Het boek <strong>van</strong> De Man’, Socialistische Gids,<br />
aug.-sept. 1927, p.689; reactie W. Banning in De Blij<strong>de</strong> Wereld,<br />
24-10-1927.<br />
22—W.A. Bonger, ‘Het religieus-socialistisch congres’, Socialistische<br />
Gids, nov. 1927, p. 952-955; berichten over <strong>de</strong> Amers-<br />
foortse conferentie in De Blij<strong>de</strong> Wereld, 16- en 30-6-1928.<br />
23—M. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Goes <strong>van</strong> Naters, ‘Het “Nieuwe Bestand” en<br />
<strong>de</strong> grote conflicten (1945-1950)’, in Jan Bank en Sjef Temming,<br />
p. 124-125. Zie ook <strong>het</strong> verslag <strong>van</strong> <strong>het</strong> eerste Congres <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
PvdA in september 1947, waar Banning <strong>het</strong> nieuwe beginselprogramma<br />
toelicht en Van <strong>de</strong>r Goes <strong>van</strong> Naters een kritische<br />
slotre<strong>de</strong> uitspreekt.<br />
24—Deze smakeloze suggestie wordt herhaald in een brief<br />
aan Coos Huysen, geciteerd in diens Socialisme als opdracht,<br />
Anthos, Baarn 1986, p.37, 95: ‘een geestelijk lei<strong>de</strong>r, met sex-<br />
appeal voor vrouw en man’.<br />
25—Met en tegen <strong>de</strong> tijd, De Arbei<strong>de</strong>rspers, Amsterdam 1980,<br />
p.65.<br />
26—Ibid., p.93, 134. Vergelijk ook <strong>het</strong> rabiate stukje ‘Ja, ik<br />
ben bang voor Hendrik <strong>de</strong> Man’, Socialisme en Democratie, okt.<br />
1967, p.716. Dit is een reactie op Th. <strong>van</strong> Tijns bespreking in<br />
<strong>het</strong> juni-nr. <strong>van</strong> <strong>de</strong> biografie <strong>van</strong> Peter Dodge, Beyond Marx-<br />
ism. The Faith and Works of Hendrik <strong>de</strong> Man, Nijhoff, Den Haag<br />
1966. In een recent interview met De Tijd (11-12-1987) bul<strong>de</strong>rt<br />
<strong>de</strong> ou<strong>de</strong> nog onvermin<strong>de</strong>rd voort. Kalma noemt hij hier een<br />
‘geestverwant’, want <strong>de</strong>centralisering <strong>van</strong> staatsfuncties naar<br />
maatschappelijke organisaties had hij ‘altijd al bepleit’. Mag<br />
<strong>het</strong> corporatisme opeens weer? In moreel opzicht zeer kwalijk<br />
is ook zijn kwajongenstrots op <strong>de</strong> ‘moord’ op Koos Vorrink.<br />
27—Jan Rogier, Een zondagskind in <strong>de</strong> politiek en an<strong>de</strong>re christe<br />
nen, s u n , Nijmegen 1980, hst. 7.<br />
28— Voor <strong>de</strong> bevrijding <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbeid, s u n , Nijmegen 1975<br />
p. 142 e. v. Vergelijk Bart Tromps kritiek op <strong>het</strong> boek in De sa<br />
166
menleving als oplichterij, De Arbei<strong>de</strong>rspers, Amsterdam 1977,<br />
p. 199-203.<br />
29—Jfcuf.,p.i9ó,<br />
30 —Ibid., p.243-244. Omdat in Bannings Ons socialisme, in<br />
1954 op verzoek <strong>van</strong> <strong>het</strong> partijbestuur geschreven als verweer<br />
tegen <strong>het</strong> bisschoppelijk man<strong>de</strong>ment, <strong>de</strong> ‘ou<strong>de</strong> klassentheorie’<br />
nogmaals in hel<strong>de</strong>re bewoordingen wordt afgewezen, krijgt<br />
hij dit commentaar: ‘In plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> vroegere klassenon<strong>de</strong>rdrukking<br />
ziet Banning nu een gelijkberechtig<strong>de</strong> samenwerking!<br />
En <strong>het</strong> gezag <strong>van</strong> Banning was groot, niet alleen als <strong>de</strong><br />
geestelijke va<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA maar ook via tal <strong>van</strong> vormingscentra,<br />
volkshogescholen en zijn eigen “Woodbrookersge-<br />
meenschap” in Bentveld’ (p.349). We<strong>de</strong>rom ontbreekt enige<br />
argumentatie <strong>van</strong> belang, en gaat men <strong>van</strong> <strong>het</strong> uitroepteken<br />
meteen over tot <strong>het</strong> constateren <strong>van</strong> Bannings ver<strong>de</strong>rfelijke<br />
(en helaas grote) invloed.<br />
31 — Cultuur in Ne<strong>de</strong>rland 1945-1955, su n , Nijmegen 1977, bij<br />
voorbeeld p.12 over De Man-Banning, p.53-54 over <strong>de</strong> n v b .<br />
32—Zie bij voorbeeld p.12, en: ‘Lei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> kringen binnen<br />
vrijwel alle maatschappelijke groeperingen zien met minachting<br />
neer op <strong>het</strong> gewone volk. Vrijwel alleen bij <strong>de</strong> communisten<br />
wordt vertrouwd op <strong>de</strong> kracht en intelligentie <strong>van</strong><br />
gewone mensen’ (p.235). Men kan met gepast cynisme toevoegen:<br />
zelfs en zeker in die kringen niet.<br />
33—Ibid., p.50. Van <strong>de</strong>r Leeuw meen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r meer: ‘De letterlijke<br />
betekenis <strong>van</strong> “regering door <strong>het</strong> volk” is onbruikbaar,<br />
<strong>het</strong> volk kan zichzelf alleen regeren door <strong>de</strong> regering uit han<strong>de</strong>n<br />
te geven’; er moest daarom ruimte zijn voor initiatief en<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘besten’ (geciteerd p. 58). Waar<br />
Smiers zo iets per <strong>de</strong>finitie duidt als anti<strong>de</strong>mocratisch, liggen<br />
voor mij juist in <strong>de</strong> onvermij<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> eerste en <strong>de</strong><br />
wenselijkheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> twee<strong>de</strong> <strong>de</strong> twee voornaamste proble<br />
men <strong>van</strong> elk <strong>de</strong>mocratietheorie.<br />
34 —Socialistische Vorming, s u n , Nijmegen, 1980, p.118 e.v.,<br />
237 e.v.<br />
167
35—‘Wie <strong>het</strong> aan <strong>het</strong> fascisme gewij<strong>de</strong> hoofdstuk <strong>van</strong> zijn<br />
He<strong>de</strong>ndaagse Sociale Bewegingen, zijn Het nationaal-socialisme, en<br />
zijn activiteiten in Sint-Michielsgestel beschouwt, zal niet an<strong>de</strong>rs<br />
dan kunnen beamen dat Banning niet <strong>de</strong> man was om <strong>het</strong><br />
fascisme te keren. Juist een krachtig en i<strong>de</strong>ologisch sterk socialisme<br />
zou wat dat betreft een gewicht in <strong>de</strong> schaal hebben<br />
kunnen leggen, niet <strong>het</strong> verwater<strong>de</strong>, alles verzoenen<strong>de</strong>, vage<br />
aftreksel dat in Ne<strong>de</strong>rland on<strong>de</strong>r Bannings invloed <strong>de</strong> boventoon<br />
voer<strong>de</strong>.’ O ok Van Faassen kan na <strong>de</strong>ze insinuaties <strong>de</strong> invloed<br />
<strong>van</strong> De Man slechts badinerend afdoen (Twee<strong>de</strong> <strong>jaarboek</strong><br />
voor <strong>het</strong> <strong>de</strong>mocratisch socialisme, De Arbei<strong>de</strong>rspers, Amsterdam<br />
1980, p. 156-157).<br />
36— Siep Stuurman, Kapitalisme en burgerlijke staat, s u a , Am <br />
sterdam 1978, bij voorbeeld p. 168 e. v.<br />
37—Luuk Wijmans, ‘Van s d a p naar PvdA. Maatschappijbeel<strong>de</strong>n<br />
en strategieën’, in John Huige e.a., Niet bij puinruimen<br />
alleen, Van Gennep, Amsterdam 1980. In zijn recente proefschrift<br />
over <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> en nieuwe mid<strong>de</strong>ngroepen<br />
(Beeld en betekenis <strong>van</strong> <strong>het</strong> maatschappelijke mid<strong>de</strong>n, Van<br />
Gennep, Amsterdam 1987) staat dit kritische sentiment min<strong>de</strong>r<br />
op <strong>de</strong> voorgrond, ofschoon Banning ook hier geldt als<br />
chef-i<strong>de</strong>oloog <strong>van</strong> <strong>de</strong> ontradicalisering <strong>van</strong> <strong>het</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
socialisme.<br />
38—Anet Bleich, Een partij in <strong>de</strong> tijd. Veertig jaar Partij <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Arbeid 1946-1986, De Arbei<strong>de</strong>rspers, Amsterdam 1986, p.24.<br />
O ok Henk Hofland had <strong>het</strong> vroeger regelmatig over ‘<strong>de</strong> kak<br />
school <strong>van</strong> Banning’. In <strong>het</strong> vooruitstreven<strong>de</strong> Amsterdamse<br />
dispuut Olofspoort weerklonk ooit <strong>de</strong> kreet: ‘Ba Banning!’<br />
39— Tijd en Taak, 15-5-1987. Den U yl was on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re ja<br />
renlang redactiesecretaris <strong>van</strong> S en D oh<strong>de</strong>r hoofdredacteurschap<br />
<strong>van</strong> Banning, en secretaris <strong>van</strong> <strong>de</strong> programcommissie<br />
<strong>van</strong> 1959.<br />
40—H. <strong>van</strong> Wirdum-Banning, Willem Banning 1888-1971,<br />
ms., 1987, p. 136. Met dank aan <strong>de</strong> auteur ^oor toestemming <strong>het</strong><br />
typescript in te kunnen zien.<br />
168
41—Het Vrije Volk, 21-2-1953. Zie ook ds.J.M.<strong>de</strong> Jong, ‘Banning<br />
65 jaar’, Vrij Ne<strong>de</strong>rland, 21-2-1953.<br />
42—J.P.Kruyt, in Sociologisch Bulletin, 1953, no.3; J.J.Buskes,<br />
‘Bij <strong>het</strong> afscheid <strong>van</strong> Banning’, Socialisme en Democratie, 195$,<br />
p. 289-291, waarin <strong>de</strong>ze nog een keer on<strong>de</strong>rstreept dat <strong>de</strong><br />
stichting <strong>van</strong> <strong>de</strong> PvdA ‘voor een groot <strong>de</strong>el zijn werk is geweest’.<br />
Banning wordt trouwens als hoofdredacteur opgevolgd<br />
door zijn leerling Kruyt, met wie hij ook jarenlang <strong>de</strong><br />
redactie heeft gevoerd <strong>van</strong> <strong>het</strong> Sociologisch Bulletin en die ook<br />
daar zijn opvolger zal zijn.<br />
43— Tijd en Taak, 20-2-1958; Sociologisch Bulletin, 1958, no.i;<br />
De maatschappij <strong>van</strong> nu en morgen, De Arbei<strong>de</strong>rspers, Amster<br />
dam 1958.<br />
44— Het Vrije Volk, 20-2-1963.<br />
45—W. Schermerhorn, ‘Banning had niets met De Quay te<br />
maken’ en naschrift Rogier, Vrij Ne<strong>de</strong>rland, 13-7-1968.<br />
46— Vrij Ne<strong>de</strong>rland, 17-8-1968. Op <strong>de</strong> historici-conferentie <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>Wiardi</strong> Beekman <strong>Stichting</strong> in 1981 werd Rogiers kritiek in<br />
diens aanwezigheid nogmaals weersproken door ds.L. Rui<br />
tenberg (dank aan Bart Tromp voor dit <strong>de</strong>tail en enkele an<strong>de</strong>re).<br />
47—J.M.<strong>van</strong> Veen, (red.), Terugblik en perspectief, Willem Banning<br />
1888-1971, Baarn 1972.<br />
48—H.F. Cohen, Om <strong>de</strong> vernieuwing <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme, Leidse<br />
Universitaire Pers, 1974, p.242.<br />
49—Jan Bank, Opkomst en on<strong>de</strong>rgang <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Volks<br />
Beweging (n v b ), Kluwer, Deventer 1978; Ma<strong>de</strong>lon <strong>de</strong> Keizer,<br />
De gijzelaars <strong>van</strong> St. Michielsgestel Een eliteberaad in oorlogstijd<br />
Alphen aan <strong>de</strong> Rijn 1979, vooral p. 152 e.v., 186 e.v., 195-196.<br />
50—Zie zijn eindoor<strong>de</strong>el, ‘Bij <strong>de</strong> dood <strong>van</strong> Hendrik <strong>de</strong> Man’,<br />
Socialisme en Democratie, juli-aug. 1953. Terwijl SenD Hendrik<br />
<strong>de</strong> Man in haar eerste jaargang dui<strong>de</strong>lijk viert als i<strong>de</strong>ologisch<br />
voorganger, is <strong>het</strong> redacteur Van Gel<strong>de</strong>ren die al in <strong>de</strong>cember<br />
1939 scherpe twijfels uit over diens geruchtmaken<strong>de</strong> artikel<br />
‘Genoeg sabotage <strong>van</strong> <strong>de</strong> onzijdigheid!’.<br />
169
51—Zie echter ook H.E.S. Woldring en D.Th.Kuiper, Reformatorische<br />
maatschappijkritiek, Kampen 1980, p. 190-210, dat<br />
echter min<strong>de</strong>r han<strong>de</strong>lt over Banning als socialist dan over<br />
Banning als vrijzinnig theoloog en sociaal-filosoof.<br />
52—Zie bij voorbeeld mijn artikel ‘Hendrik <strong>de</strong> Man en <strong>de</strong><br />
psychologie <strong>van</strong> <strong>het</strong> socialisme’, Vijf<strong>de</strong> <strong>jaarboek</strong> voor <strong>het</strong> <strong>de</strong>mocratisch<br />
socialisme, De Arbei<strong>de</strong>rspers, Amsterdam 1984; en <strong>het</strong><br />
eer<strong>de</strong>r genoem<strong>de</strong> artikel <strong>van</strong> J.Th.J. <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Berg in <strong>het</strong> Acht<br />
ste <strong>jaarboek</strong>.<br />
53— Coos Huysen, Socialisme als opdracht. De religieus-socialis-<br />
tische Arbei<strong>de</strong>rs Gemeenschap <strong>de</strong>r Woodbrookers en <strong>de</strong> PvdA— <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis<br />
<strong>van</strong> een relatie, Baarn 1986, p. 94-95, 129, met een<br />
vrien<strong>de</strong>lijk voorwoord <strong>van</strong> Den U yl.<br />
54—H. <strong>van</strong> Wirdum-Banning, 1987, p. 77.<br />
55—A.M . Oostlan<strong>de</strong>r, in Christen-Democratische Verkenningen,<br />
1987, no. 5.<br />
56—J.Th.J. <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Berg, ‘Bannings rol in <strong>de</strong> sociaal-<strong>de</strong>mo-<br />
cratie’, Tijd en Taak, 15-5-1987.<br />
57—Banning reageert al vroeg op <strong>het</strong> verwijt <strong>van</strong> ‘vaagheid’,<br />
in die tijd afkomstig zowel <strong>van</strong> roomse en calvinistische tegenstan<strong>de</strong>rs<br />
als <strong>van</strong> partijgenoten, in De Blij<strong>de</strong> Wereld <strong>van</strong> 15-<br />
9-1928.<br />
58—Het is trouwens opvallend dat bij Banning <strong>de</strong> historische<br />
roeping <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rsklasse nog zo’n grote rol speelt,<br />
vooral in zijn geschriften uit <strong>het</strong> Interbellum. Zie bij voorbeeld<br />
noten 15 en 16.<br />
59— Tijd en Taak, 15-11-1932. Een formidabele uitzon<strong>de</strong>ring<br />
in <strong>de</strong> marxistische wereld is natuurlijk Bonger met zijn plei<br />
dooi voor een ‘selectionistische <strong>de</strong>mocratie’ in Problemen <strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong>mocratie, Groningen-Batavia 1934. Zie ook Van Heerikhui-<br />
zens samenvatting op. cit., p.233-239.
Personenregister<br />
Personalia auteurs
Personenregister<br />
Adler, Max: 164<br />
Albarda, J.W.: 33,37,43% 45,<br />
50,52,165<br />
Ang, len: 131<br />
Ankersmit, J.F.: 53,54<br />
Arons, G.: 55<br />
Baart, S. P. .34<br />
Bach, J.S.: 120<br />
Bank, Jan: 130,152,161,166,<br />
169<br />
Banning, W.: 64,134,136W<br />
Barth, Karl: 119<br />
Berg, J.Th.J. <strong>van</strong> <strong>de</strong>n: 103,<br />
149V, 154V, 160,161,170<br />
Berg, M J. <strong>van</strong> <strong>de</strong>n: 83,104<br />
Berlage, H .P: 69,99,110<br />
Biemen, A. <strong>van</strong>: 152,164<br />
Bleich, Anet: 149,168<br />
Blom ,J.C.H .:57<br />
Boekman, E.: 35,63, m v, 114,<br />
135,142<br />
Boivin,Bertus:i6i<br />
Bonger, W. A.: 44,138,142 V,<br />
165,166,170<br />
Borger, G.J.: 56<br />
Borrie, G.W.B.: 16,38,52,53,<br />
54,55<br />
172<br />
Bouman,P.J.:i5i<br />
Brautigam, Johan: 42,51<br />
Broeksz, J.B.: 122,123,124,<br />
125<br />
Brugmans, H J.: 135,145,146,<br />
148,152<br />
Burger, J.: 109,124V, 126,128,<br />
131<br />
Buskes, J.J.: 126,150,151,157<br />
Campfens,M.: 55<br />
Charmant, Hans: 162<br />
Cohen, H. F.: 36,56,129,152,<br />
153,157,169<br />
Corbusier, le: 69<br />
Cramer: 162<br />
Dales, len: 149<br />
Dam, Marcel <strong>van</strong>: io6v, 109,<br />
129<br />
Dodge, Peter: 166<br />
Doel, H. <strong>van</strong> <strong>de</strong>n: 127<br />
Drees, W.: 33,42 V, 45,47,49,<br />
51, 53, 56, 57, 58,63,67,136,<br />
150<br />
Drop: 162<br />
Dulken, Hans <strong>van</strong>: 130<br />
Duijs,J.E.W.:26
Ees teren, <strong>van</strong>: 69 v, n 1<br />
Enzensberger, H.M.: 128<br />
Faassen, Sjoerd <strong>van</strong>: 148,168<br />
Franke, B.C.: 44<br />
Frieswijk, J.: $3,56<br />
Gastel, M. <strong>van</strong>: 56<br />
Gel<strong>de</strong>ren, J. <strong>van</strong>: 148,169<br />
Gerritsen, C.V.: 19<br />
Goes, Franc <strong>van</strong> <strong>de</strong>r: 22,33,<br />
138W, 142,143,147,157,163,<br />
164,165<br />
Goes <strong>van</strong> Naters, M. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r:<br />
143V, 166<br />
Harmsen, G er: 38,56,129,147<br />
Hartmans, Rob: 162<br />
Hartveld, Leo: 129<br />
Heek, F. <strong>van</strong>: 151<br />
Heerikhuizen, Bart <strong>van</strong>: 165,<br />
170<br />
Heering: 162<br />
Hegel: 134,155<br />
Heuvel, H. <strong>van</strong> <strong>de</strong>n: 106,130<br />
Heijkoop, Arie: 33,34<br />
Hitler, Adolf: 46<br />
Hoen,J.J. ’t: 54<br />
Hofland, Henk: 168<br />
Huige,John: 168<br />
Huysen, Coos: 153,157,159,<br />
166,170<br />
I<strong>de</strong>nburg, Ph.J.: 121,122,130<br />
Idzerda, A.: 56<br />
Jager, J. <strong>de</strong>: 163<br />
Jansen, Tony: 52,57,129<br />
Jansen <strong>van</strong> Galen, John: 5$,<br />
103,149<br />
Jaurès,Jean:i45<br />
Jong, Frits <strong>de</strong>: 26,129<br />
Jong,J.M .<strong>de</strong>:i69<br />
Jong, L. <strong>de</strong>: 59<br />
Jongh,J.F. <strong>de</strong>:ió5<br />
Kalma, Paul: 166<br />
Kautsky, Karl: 163<br />
Keizer, Ma<strong>de</strong>lon <strong>de</strong>: 152,169<br />
Kennedy,J.F..'74<br />
Keppler: 110<br />
Klein, P.W.: 56<br />
Kloos, André: 106,109<br />
Kohnstamm, Ph.: 154<br />
Kol, H.H. <strong>van</strong>: $8<br />
Korsten, A.F.: 103,104<br />
Kort, A.L.: 56<br />
K ruytJ.R : 151,169<br />
Kuiper, D.Th.: 170<br />
Kuiper, Y.: 56<br />
Kuperus, Dries: 129<br />
Kuyper, A.:i38<br />
Laan, K. ter: 26,31<br />
Lammers, H.: 83<br />
Leeuw, G. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r: 117, n8vv,<br />
125,130,148,167<br />
Lieftinck,P.:ó3<br />
Lohuizen, <strong>van</strong>: 111<br />
Louw, A. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r: 87<br />
173
Maas, P. F. .39,53,57<br />
Man, Hendrik <strong>de</strong>: 114,135,<br />
143,145,147,148,152,153,<br />
161,163,164,167,168,169<br />
Marx, Karl: 142,147,156,158,<br />
161<br />
Matthijsen, J.W.: 43 V<br />
Meyer, J.J.: 164<br />
Meijer, W.H.: 55<br />
Michielse, H .C.M .: 129,<br />
148<br />
Miranda, S.R. <strong>de</strong>: 33,34,63<br />
Mondriaan, R: 111<br />
Mounier, Emmanuel: 152<br />
Nietzsche, F.: 158<br />
Nieuwenhuijsen, Pieter: 104<br />
Nijhof,E.:5Ó<br />
Oostlan<strong>de</strong>r, A.M .: 154V, 170<br />
Ou<strong>de</strong>geest, Jan: 23<br />
Pauka,T.:i28<br />
Pennings, Paul: 131<br />
Peper, B.: 161<br />
Perry, J.: 54<br />
Ploeg, J. G. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r: 83<br />
Poelje, G.A.<strong>van</strong>:67<br />
Polak, Ed.: 22v, 35,45,46 v, 50,<br />
51,57,58<br />
Polak, Henri: 23,110,113<br />
Posthuma, F.E.:2ó<br />
Regt, A. <strong>de</strong>: 56<br />
Reinalda, M. A.: 34,44<br />
Reinalda: 147<br />
174<br />
Rengelink, J.W.: 122,124,125,<br />
130<br />
Rietveld, G.: 69<br />
Roes, Th.H.: 104<br />
Rogier, Jan: 52,57,129,145,<br />
147,148,150,151,152,153,<br />
156.157.166.169<br />
Roland Holst, Richard: 110<br />
Roland Holst-<strong>van</strong> <strong>de</strong>r<br />
Schalk, Henriëtte: 110,158,<br />
162<br />
Rooy, P. <strong>de</strong>: 53,57,58<br />
Rugge, Eltjo: 33,34<br />
Ruitenberg, L.H.: 121,130,<br />
151.152.169<br />
Ruys <strong>de</strong>Beerenbrouck,<br />
C h J .M .:44<br />
Ruyter-<strong>de</strong> Zeeuw,<br />
Chr. A. <strong>de</strong>: 53,54,55,57<br />
Rijpkema,J.:56<br />
Sajet, Ben: 33,56<br />
Schaper, J.H.: i8v, 23,55,58<br />
Schermerhorn, W.: 122,123,<br />
150.151.169<br />
Schmidt, P.J.: 43<br />
Schöffer, I.: 38<br />
Scholten, L.W.G.: 56<br />
Schoonenboom, Jan: 131<br />
Schrage, P.: 56<br />
Sluyser, Meyer: 109,118,120,<br />
123V, 129,130<br />
Smiers, Joost: 148<br />
Smits, R: 152,157<br />
Sneevliet, Henk: 33
Spelberg, E.J.: 122<br />
Spiekman, Hendrik: 23<br />
Stam, M.: 69<br />
Stolk, A.A.H.:i03<br />
Sturkenboom, M.: $6<br />
Stuurman, Siep: 149,168<br />
Tak, P.L.: 19,20,23,45<br />
Temming, Sjef: 161,166<br />
Tempel, Jan <strong>van</strong> <strong>de</strong>n: 50<br />
Thijn,Ed. <strong>van</strong>: 161<br />
Tilburg, J. <strong>van</strong>: 51,58<br />
Thomassen, W.: 150<br />
Tinbergen, J.: 135<br />
Tops, P.W.: 103,104<br />
Treub,M.W .E:i9<br />
Troelstra, P.J.: 21,26,30,35<br />
Tromp, Bart: 163,166,169<br />
Tijn,Th.<strong>van</strong>:i66<br />
Ubachs,M.H.:58<br />
U yl, J.M. <strong>de</strong>n: 71,74,77,79,<br />
103,149,151,154,161,162,<br />
168<br />
Veen, J.M. <strong>van</strong>: 152,164,169<br />
Veld, J. in ’t: 55,64V, 103<br />
Verwey-Jonker, Hilda: 151,<br />
162<br />
Vliegen, W.H.: 30,45,53,54,<br />
58<br />
Vorrink, Koos: 36,47,48,49,<br />
113,114,129,135,136,145,<br />
147,151,152,166<br />
Vos, H.: 135<br />
Vos, <strong>de</strong>: 151<br />
Vries, <strong>de</strong>: 116<br />
Vries-Bruins, Agnes <strong>de</strong>: 33<br />
Vrijburg, Willem: 53<br />
Vuijsje, H.: 55,103<br />
Waer<strong>de</strong>n, Th. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r: 44<br />
Wagemakers, T.: 58<br />
Wallage, J.: 84,89<br />
<strong>Wiardi</strong> Beekman, H.B.: 135,<br />
145<br />
Wibaut, F.: 54<br />
Wibaut, F.M.: 20,25V, 27,30,<br />
33, 34, 35,37, 39, 42, 51, 55,<br />
63,69,103,110,112,113,114,<br />
143<br />
Wiedijk, C.H.: 55,57<br />
Wigbold, Herman: 119,130<br />
Wirdum-Banning, H. <strong>van</strong>:<br />
150,159,168,170<br />
Wit,R.J. <strong>de</strong>: 74<br />
Woldring, H.E.S.: 162,170<br />
Wolff, S. <strong>de</strong>: 165<br />
Wou<strong>de</strong>nberg, C.: 42V, 44V, 57<br />
Wijk, Jacob <strong>van</strong> <strong>de</strong>r: 142,165<br />
Wijk, <strong>van</strong>: 129<br />
Wijmans, Luuk: 149,168<br />
Zeeuw, A. <strong>de</strong>: 33,42,44<br />
175
Personalia auteurs<br />
Pieter Nieuwenhuijsen (1946) was secretaris <strong>van</strong> <strong>de</strong> Sectie<br />
Gemeente, Gewest en Provincie <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>Wiardi</strong> Beekman<br />
<strong>Stichting</strong>. Is sinds 1987 hoofdredacteur <strong>van</strong> Binnenlands bestuur.<br />
D ick Pels (1948) stu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> vertaalkun<strong>de</strong> en sociologie aan <strong>de</strong><br />
Universiteit <strong>van</strong> Amsterdam. Doceert aan <strong>het</strong> Sociologisch<br />
Instituut <strong>van</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> universiteit en aan <strong>het</strong> Filosofisch Instituut<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Rijksuniversiteit Groningen. Redacteur <strong>van</strong> Ken<br />
nis en Metho<strong>de</strong>. Zijn proefschrift Macht of eigendom? Een kwestie<br />
<strong>van</strong> intellectuele rivaliteit verscheen in 1987 bij Van Gennep in<br />
Amsterdam. Werkt aan een intellectuele biografie <strong>van</strong> Hendrik<br />
<strong>de</strong> Man.<br />
Jos Perry (1950) stu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis en filosofie. Promoveer<strong>de</strong><br />
op Roomsche kinine tegen roo<strong>de</strong> koorts. Arbei<strong>de</strong>rsbeweging en<br />
katholieke kerk in Maastricht 1880-1920 (Amsterdam, 1983). Vanaf<br />
1978 redacteur <strong>van</strong> <strong>de</strong> Jaarboeken voor <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> socialis<br />
me en arbei<strong>de</strong>rsbeweging in Ne<strong>de</strong>rland en <strong>het</strong> Bulletin Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
Arbei<strong>de</strong>rsbeweging. Publiceer<strong>de</strong> daarnaast on<strong>de</strong>r meer in Socia<br />
lisme en <strong>de</strong>mocratie en De Gids. Thans free lance werkzaam als<br />
historicus en vertaler.<br />
Ido Weijers (1948) is politicoloog. Deed samen met Ien Ang<br />
en Paul Pennings on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vara.<br />
Verrichtte eer<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzoek op <strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> gezinsgeschie<strong>de</strong>nis<br />
en publiceer<strong>de</strong> over uiteenlopen<strong>de</strong> politiek-theoreti-<br />
sche on<strong>de</strong>rwerpen. Is sinds 1986 verbon<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> Erasmus<br />
Universiteit te Rotterdam waar hij een proefschrift over <strong>de</strong><br />
betekenis <strong>van</strong> <strong>het</strong> personalisme in Ne<strong>de</strong>rland voorbereidt.