De beeldtaal - Thuis in Brabant
De beeldtaal - Thuis in Brabant
De beeldtaal - Thuis in Brabant
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
In <strong>Brabant</strong><br />
Luc Duerloo<br />
<strong>De</strong> <strong>beeldtaal</strong><br />
van de Staten van <strong>Brabant</strong><br />
<strong>De</strong> opgefriste statenzaal <strong>in</strong> Het Noordbrabants<br />
Museum. Met nieuw parket, blauwe wand-<br />
bespann<strong>in</strong>g en de terugkeer van drie wapen-<br />
schilderijen. (Foto: Joep Jacobs, 2013)
Zonder het enthousiaste werk van de vele onderzoekers die zich met het <strong>Brabant</strong>se erfgoed bezighouden, zou de bron waaruit ook<br />
In <strong>Brabant</strong> put weldra leeg raken. In <strong>Brabant</strong> biedt daarom iedere editie een gastauteur uitgebreid de ruimte om zijn of haar verhaal<br />
te doen, om te tonen hoe diep hij of zij <strong>in</strong> het <strong>Brabant</strong>se verleden is gedoken.<br />
In oktober 1943 debatteerde het Britse Lagerhuis over de her<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g van zijn vergader-<br />
zaal. Twee jaar eerder had een voltreffer bij een van de laatste Duitse luchtaanvallen op<br />
Londen het <strong>in</strong>terieur compleet vernield. <strong>De</strong> men<strong>in</strong>gen waren verdeeld. Heel wat stemmen<br />
g<strong>in</strong>gen op om de ruimte grondig aan te passen aan de noden van de tijd. Het leek wel een<br />
m<strong>in</strong>imum om er voor te zorgen dat elke verkozene voortaan over een eigen zitplaats met<br />
tafeltje kon beschikken. Tegendraads naar gewoonte, pleitte W<strong>in</strong>ston Churchill echter<br />
voor een zo getrouw mogelijke reconstructie. Hij zette zijn argumenten kracht bij met<br />
de stell<strong>in</strong>g: We shape our build<strong>in</strong>gs, thereafter they shape us en haalde zijn slag thuis.<br />
Geen tafeltjes dus, maar wel parlementsleden die noodgedwongen haast op elkaars<br />
schoot zitten bij belangrijke debatten.<br />
<strong>De</strong> ruimten waar we politiek bedrijven zijn nooit<br />
vrijblijvend. <strong>De</strong> macht is sterk vervlochten met de<br />
plek waar ze wordt uitgeoefend. Zonder er veel bij<br />
stil te staan noemen we gebouwen als het B<strong>in</strong>nenhof<br />
of het Torentje om het politieke gebeuren aan<br />
te duiden dat er<strong>in</strong> plaatsgrijpt. Het is geen exclusief<br />
Nederlandse gewoonte om dat te doen. <strong>De</strong>nk<br />
maar aan de 10 Down<strong>in</strong>g Street, het Elysée of het<br />
Witte Huis. Stuk voor stuk hebben die plekken de<br />
waarde van een icoon. Ze representeren als het<br />
ware de politiek.<br />
Geen voorloper?<br />
Volgend jaar zal het exact twee eeuwen geleden zijn<br />
dat de statenzaal <strong>in</strong> Het Noordbrabants Museum<br />
voor het eerst werd gebruikt. Ingrijpend gerenoveerd<br />
<strong>in</strong> het beg<strong>in</strong> van de tw<strong>in</strong>tigste eeuw, bleef<br />
ze die functie tot 1971 vervullen. In het kersverse<br />
Soevere<strong>in</strong>e Vorstendom der Nederlanden – de<br />
kon<strong>in</strong>gstitel werd pas op 16 maart 1815 officieel<br />
aangenomen – vormden die Staten van Noord-<br />
<strong>Brabant</strong> wel enigsz<strong>in</strong>s een buitenbeentje. Het<br />
was op dat moment immers de enige prov<strong>in</strong>ciale<br />
statenvergader<strong>in</strong>g zonder aanwijsbare voorloper<br />
<strong>in</strong> de Republiek. Net zoals Staats-Vlaanderen –<br />
het huidige Zeeuws-Vlaanderen – en het Staatse<br />
bezit rond Maastricht, werd aan Staats-<strong>Brabant</strong><br />
immers tussen 1629 en 1795 het recht op zelfstandig<br />
bestuur ontzegd.<br />
Indirect was er natuurlijk wel een voorloper. Het<br />
aloude hertogdom <strong>Brabant</strong> had s<strong>in</strong>ds de dertiende<br />
eeuw zijn eigen statenvergader<strong>in</strong>g. Vanaf het beg<strong>in</strong><br />
van de vijftiende eeuw was er sprake van de drie<br />
traditionele standen die elk een kamer vormden.<br />
In de eerste stand zetelden twaalf abten namens<br />
de clerus. Tw<strong>in</strong>tig tot dertig edelen die een <strong>Brabant</strong>se<br />
titel voerden, vertegenwoordigden de adelstand.<br />
<strong>De</strong> derde stand ten slotte bestond uit de zogenaamde<br />
vier hoofdsteden. In volgorde waren dat<br />
Leuven, Brussel, Antwerpen en ’s-Hertogenbosch.<br />
Die laatste stad g<strong>in</strong>g evenwel <strong>in</strong> 1629 over naar de<br />
Republiek.<br />
<strong>De</strong>mocratisch kon men die samenstell<strong>in</strong>g zeker<br />
niet noemen. Enkel geprivilegieerden hadden toegang<br />
tot de Staten. <strong>De</strong> abten vertegenwoordigden<br />
vooral het grootgrondbezit. Naar schatt<strong>in</strong>g<br />
bezaten ze samen een tiende van alle landbouwgrond<br />
<strong>in</strong> het hertogdom. <strong>De</strong> adel genoot van zijn<br />
zitje dankzij een erfelijke titel. Het zwaartepunt<br />
<strong>in</strong>brabant NUMMER 3-4 JULI 2013<br />
21<br />
Auteur<br />
Luc Duerloo is<br />
hoogleraar vroeg-<br />
moderne politieke<br />
en <strong>in</strong>stitutionele<br />
geschiedenis aan<br />
de Universiteit<br />
Antwerpen. Hij<br />
sprak deze rede<br />
uit op 16 mei 2013<br />
bij de <strong>in</strong>formele<br />
vergader<strong>in</strong>g van de<br />
Prov<strong>in</strong>ciale Staten<br />
van Noord-<strong>Brabant</strong><br />
naar aanleid<strong>in</strong>g van<br />
de heropen<strong>in</strong>g van<br />
Het Noordbrabants<br />
Museum.
<strong>De</strong> Franse beschiet<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> 1695 legde nagenoeg<br />
het hele centrum van<br />
Brussel <strong>in</strong> as. Ook het<br />
archief van de Staten<br />
van <strong>Brabant</strong> g<strong>in</strong>g<br />
grotendeels <strong>in</strong> vlam-<br />
men op. (Collectie:<br />
Museum van de Stad<br />
Brussel)<br />
22<br />
van hun vermogen bevond zich eveneens op het<br />
platteland. Bij de derde stand voerden de grote<br />
economische centra het hoge woord. <strong>De</strong> kle<strong>in</strong>ere<br />
steden waren <strong>in</strong> de loop van de tijd uit de vergader<strong>in</strong>g<br />
verdwenen. Bovendien behoorden de stedelijke<br />
afgevaardigden steevast tot de lokale elite.<br />
<strong>De</strong> wijze waarop men ze aanduidde verschilde van<br />
stad tot stad. <strong>De</strong> <strong>in</strong>spraak van de middengroepen<br />
werd <strong>in</strong> de loop van de tijd meer en meer beperkt,<br />
die van de lagere klassen bestond gewoonweg<br />
niet.<br />
Een onoverkomelijk tekort<br />
<strong>De</strong> Staten van <strong>Brabant</strong> hielden hun zitt<strong>in</strong>gen traditioneel<br />
op het stadhuis van Brussel. <strong>De</strong> mate<br />
waar<strong>in</strong> ze aan hun zitt<strong>in</strong>gszaal gehecht waren<br />
bleek onmiskenbaar <strong>in</strong> 1690 toen Philippe-V<strong>in</strong>cent<br />
Franckheim, de ouderdomsdeken van de<br />
<strong>in</strong>brabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED<br />
Soevere<strong>in</strong>e Raad van <strong>Brabant</strong>, zich als plaatsvervanger<br />
van de Kanselier bij de Staten wou laten<br />
aanmelden. <strong>De</strong> deurwaarder weigerde botweg<br />
om de eerbiedwaardige magistraat b<strong>in</strong>nen te<br />
laten, laat staan hem aan te kondigen. Daarover<br />
door de hogere overheid op het matje geroepen,<br />
verantwoordde de man zijn starre weiger<strong>in</strong>g door<br />
er op te wijzen dat eenieder wist dat Franckheim −<br />
die <strong>in</strong> Du<strong>in</strong>kerken geboren was − un homme souillé<br />
du péché orig<strong>in</strong>el de défaut de naissance brabançonne<br />
was. Een onoverkomelijk tekort dus. Zaak<br />
gesloten.<br />
Een nieuwe statenzaal<br />
Er is nauwelijks wat bekend over hoe de vergaderzalen<br />
er aanvankelijk uitzagen. Dat danken<br />
we <strong>in</strong> eerste <strong>in</strong>stantie aan de Fransen. In augustus<br />
1695 bombardeerde het leger van Lodewijk
XIV Brussel en vernielde daarbij zowat het hele<br />
stadscentrum. Niet alleen de lokalen van de Staten,<br />
maar ook zo goed als hun hele archief g<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de<br />
vlammen op. <strong>De</strong> heropbouw liet een tijd op zich<br />
wachten. <strong>De</strong> ruwbouw van de nieuwe statenvleugel<br />
werd pas <strong>in</strong> 1706 aangevat. <strong>De</strong> <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g kreeg<br />
haar beslag tussen 1714 en 1717.<br />
Ondertussen waren de Habsburgse Nederlanden<br />
na de Vrede van Utrecht onder Oostenrijks bew<strong>in</strong>d<br />
gekomen. <strong>De</strong> iconografie van de statenzalen werd<br />
daarom opgevat als een feestelijke verwelkom<strong>in</strong>g<br />
van de nieuwe heersers; maar een verwelkom<strong>in</strong>g<br />
waarbij de Staten uitdrukkelijk aan hun historische<br />
voorrechten wensten te her<strong>in</strong>neren. Het verhaal<br />
begon met een eerste reeks wandtapijten die<br />
het leven van de Frankische kon<strong>in</strong>g Clovis verhaalden<br />
en – netjes thematisch verdeeld – opgehangen<br />
waren <strong>in</strong> de ruimten waar de geestelijkheid en<br />
de adel apart vergaderden. Clovis werd er<strong>in</strong> voorgesteld<br />
als de grondlegger van de politieke en religieuze<br />
orde <strong>in</strong> onze gewesten: de veroveraar die<br />
het monarchale regime vestigde en de bekeerl<strong>in</strong>g<br />
die zijn onderdanen voorg<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het christendom.<br />
In die maatschappelijke orde speelden clerus en<br />
adel een constitutieve rol. <strong>De</strong> eerste groep als<br />
verkondigers van het geloof en bestuurders van<br />
het rijk, de tweede als de gewapende arm die<br />
de Frankische vorst op het schild verheven had.<br />
<strong>De</strong> Habsburgse vorsten waren evenzeer rechtstreeks<br />
betrokken, want Clovis gold destijds als<br />
de stamvader van hun dynastie.<br />
Met reuzenschreden g<strong>in</strong>g het dan door de <strong>Brabant</strong>se<br />
geschiedenis. Een schilderij van de Brusselse<br />
meester Victor Janssens – die overigens voor het<br />
hele iconografische programma <strong>in</strong>stond – her<strong>in</strong>nerde<br />
<strong>in</strong> de kamer van de adel aan de slag van<br />
Ransbeke <strong>in</strong> 1159. Het toonde hoe edelen de op<br />
dat moment eenjarige hertog Godfried III bij de<br />
aanvang van de slag met wieg en al <strong>in</strong> een boom<br />
h<strong>in</strong>gen. Zo zouden de loyale <strong>Brabant</strong>se ridders<br />
hun leenheer kunnen zien terwijl ze zijn vijanden<br />
uit het Huis Berthout bestreden. In de eigenlijke<br />
statenzaal her<strong>in</strong>nerden drie wandtapijten aan<br />
de latere dynastieke ontwikkel<strong>in</strong>gen. Het eerste<br />
van de drie gaf weer hoe hertog Filips de Goede<br />
de Blijde Intrede bevestigde bij de <strong>in</strong>lijv<strong>in</strong>g van<br />
<strong>Brabant</strong> <strong>in</strong> de Bourgondische staat. Het tweede<br />
verbeeldde de troonsafstand van Keizer Karel als<br />
het moment waarop de Spaanse Habsburgers de<br />
macht overnamen. Op het derde, ten slotte, werd<br />
de Oostenrijkse keizer Karel VI als nieuwe landsheer<br />
gehuldigd.<br />
Heraldisch vertoon<br />
Het iconografische betoog besteedde naar verhoud<strong>in</strong>g<br />
we<strong>in</strong>ig aandacht aan de derde stand.<br />
Dat werd echter ruim gecompenseerd door heraldisch<br />
vertoon. Op de wanden en plafonds van<br />
de statenvleugel komen de wapenschilden van<br />
de hoofdsteden meermaals voor. Het gaat hier<br />
dan telkens om de vier hoofdsteden, want bijna<br />
negentig jaar na datum hadden de Staten van<br />
<strong>Brabant</strong> zich duidelijk nog niet bij het verlies van<br />
’s-Hertogenbosch neergelegd. <strong>De</strong> vorm mag dan<br />
anders zijn geweest, maar ook hier overheerste<br />
evenzeer een toonzett<strong>in</strong>g die <strong>in</strong> termen van historische<br />
rechten en contractuele monarchie was<br />
gegoten.<br />
Wapenschilderijen<br />
In naam van Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap<br />
schoof de Franse Revolutie dergelijke redener<strong>in</strong>gen<br />
brutaal aan de kant. Voor Noord-<strong>Brabant</strong><br />
brak er toen een periode van grote bestuurlijke<br />
verander<strong>in</strong>gen aan. Om de haverklap werden<br />
de grenzen hertekend en werd de organisatie<br />
van het bestuur overhoop gehaald. Naar aanlei-<br />
<strong>in</strong>brabant NUMMER 3-4 JULI 2013<br />
23<br />
In de statenzaal<br />
h<strong>in</strong>gen drie wand-<br />
tapijten, een daarvan<br />
her<strong>in</strong>nerde de troons-<br />
afstand van Keizer<br />
Karel V <strong>in</strong> 1555. Het<br />
moment waarop de<br />
Spaanse Habsburgers<br />
de macht overnamen.<br />
(Bron: Wikimedia<br />
Commons)
foto l<strong>in</strong>ks: Samen met<br />
Franciscus Johannes<br />
de Groot schilderde<br />
Quir<strong>in</strong>us van Amels-<br />
foort <strong>in</strong> 1804-1805<br />
een serie monumenta-<br />
le wapenschilderijen<br />
om het grondgebied<br />
van Bataafs-<strong>Brabant</strong><br />
allegorisch <strong>in</strong> beeld<br />
te brengen. Hier het<br />
departement <strong>Brabant</strong>,<br />
twee putti monteren<br />
de stadswapens.<br />
(Collectie: Het Noord-<br />
brabants Museum)<br />
foto rechts: Het ge-<br />
kroonde stadswapen<br />
van de stad Bergen<br />
op Zoom geflankeerd<br />
door wildemannen. Op<br />
de achtergrond l<strong>in</strong>ks<br />
de haven<strong>in</strong>gang van<br />
de stad en rechts een<br />
schip met de <strong>Brabant</strong>-<br />
se vlag en de Bataafse<br />
mar<strong>in</strong>evlag. (Collectie:<br />
Het Noordbrabants<br />
Museum)<br />
24<br />
<strong>in</strong>brabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
<strong>in</strong>brabant NUMMER 3-4 JULI 2013 25
Wapenschilderij van het district Kempenland, 1804-1805. Quir<strong>in</strong>us van Amels-<br />
foort omr<strong>in</strong>gde het wapenschild met landbouwwerktuigen. Rechts op de<br />
achtergrond een landelijk vergezicht. (Collectie: Het Noordbrabants Museum)<br />
26<br />
d<strong>in</strong>g van de zoveelste ommezwaai beslisten de<br />
bew<strong>in</strong>dvoerders van het moment <strong>in</strong> 1804–1805<br />
om een reeks monumentale schilderijen te laten<br />
maken ter verfraai<strong>in</strong>g van de zitt<strong>in</strong>gszaal <strong>in</strong> <strong>De</strong>n<br />
Bosch. <strong>De</strong> reeks was opgezet om het territorium<br />
van Bataafs-<strong>Brabant</strong> zichtbaar te maken. Elke<br />
stad kreeg een doek waarop het stadswapen<br />
met schildhouders prijkte voor een stadsgezicht.<br />
Voor de districten van het platteland kwam er een<br />
<strong>in</strong>brabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED<br />
soortgelijke voorstell<strong>in</strong>g zonder schildhouders<br />
<strong>in</strong> een landschap dat soms met lokale elementen<br />
werd opgesmukt. Opnieuw wapenschilden dus, zij<br />
het dat hun betekenis toch wel anders was. In het<br />
geval van de vroegere Staten van <strong>Brabant</strong> was<br />
het er immers vooral om te doen de historische<br />
privileges van de vier hoofdsteden te onderstrepen.<br />
<strong>De</strong> nieuwe reeks schiep daarentegen een<br />
visuele eenheid <strong>in</strong> een gebied dat eigenlijk nog<br />
maar heel recent als autonome politieke eenheid<br />
fungeerde. Tegelijkertijd maakte ze een opvallend<br />
onderscheid tussen stad en platteland, een<br />
onderscheid dat tot 1848 ook <strong>in</strong> het kiesrecht een<br />
rol zou spelen.<br />
Ingetogen<br />
Bij de vorige eeuwwissel<strong>in</strong>g achtte men de tijd<br />
rijp voor een grondige renovatie. Noord-<strong>Brabant</strong><br />
stond hier<strong>in</strong> overigens niet alleen. Voor rijksbouwmeester<br />
Jacobus van Lokhorst zich aan deze taak<br />
wijdde, had hij achtereenvolgens de statenzalen<br />
<strong>in</strong> Gron<strong>in</strong>gen (1879–1881), Assen (1885), Leeuwarden<br />
(1891–1895) en Zwolle (1895–1898) onder handen<br />
genomen. Zijn Gron<strong>in</strong>gse statenzaal is niet<br />
bewaard gebleven, maar <strong>in</strong> de drie andere gevallen<br />
leverde hij telkens boeiende voorbeelden van<br />
een historiserende <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g.<br />
Zonder al te zeer op te gaan <strong>in</strong> de vergelijk<strong>in</strong>g,<br />
vormen de keuze voor neostijlen, het decoratieve<br />
gebruik van heraldiek en het prom<strong>in</strong>ent aanbrengen<br />
van deugden <strong>in</strong>teressante punten van overeenkomst.<br />
Toch zijn er ook opvallende verschillen.<br />
In ’s-Hertogenbosch verkoos men immers<br />
de neorenaissancestijl boven de neogotiek die<br />
<strong>in</strong> de andere drie gevallen werd toegepast. Ook<br />
de monumentale historiestukken, die elders de<br />
grootheid van het prov<strong>in</strong>ciale verleden moesten<br />
verkondigden, liet men hier achterwege. Een en<br />
ander suggereert dat men hier <strong>in</strong> het gouvernement<br />
het zwaartepunt van het prov<strong>in</strong>ciale verleden<br />
<strong>in</strong> een later tijdvak plaatste. Blijkbaar hechtte<br />
men meer waarde aan de periode dat de Noord-<br />
<strong>Brabant</strong>se economie mede opgestuwd werd
<strong>De</strong> <strong>in</strong>getogen statenzaal <strong>in</strong> 1910, enkele jaren na de renovatie door rijksbouwmeester Jacobus van Lokhorst.<br />
(Collectie: Het Noordbrabants Museum)<br />
door de bloei van Antwerpen en dat ze – althans<br />
naar het e<strong>in</strong>de toe – verankerd werd <strong>in</strong> het rijke<br />
Roomse leven. Het lijkt er ook op dat de vaste onderwerpen<br />
van de muurschilder<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> de meer<br />
noordelijke prov<strong>in</strong>cies – de zendel<strong>in</strong>gentijd, de<br />
vrijheidsdrang en de heroïek van de Opstand – aan<br />
het beg<strong>in</strong> van de tw<strong>in</strong>tigste eeuw niet eenzelfde<br />
weerklank genoten ten zuiden van de grote rivieren.<br />
<strong>De</strong> <strong>Brabant</strong>se staten positioneerden zich met<br />
andere woorden andermaal als een geval apart.<br />
Meer <strong>in</strong>getogen allicht. En op dat moment nog<br />
m<strong>in</strong>der verbonden met het grote verhaal van de<br />
Nederlandse geschiedenis. Maar dat is wellicht<br />
niet het belangrijkste. In het beg<strong>in</strong> van de negentiende<br />
eeuw verbeeldde de <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g van deze<br />
statenzaal hoe de nieuwe bestuurseenheid een<br />
veelheid aan stedelijke en landelijke tradities samenbracht.<br />
Een eeuw later sprak ze met rustige<br />
overtuig<strong>in</strong>g over een gemeenschappelijk – zij het<br />
niet verder toegelicht – verleden.<br />
Afspiegel<strong>in</strong>g<br />
In 1716 lieten de Staten van <strong>Brabant</strong> twee monumentale<br />
spiegels aanbrengen <strong>in</strong> de nieuwe statenzaal.<br />
Voor een deel was het om de spreid<strong>in</strong>g<br />
van het licht te verbeteren, maar een vleugje ijdelheid<br />
was er ook niet vreemd aan. <strong>De</strong> ‘dierbare en<br />
loyale’ heren die zich op de roodfluwelen en met<br />
paardenhaar opgevulde stoelen – met rug- en<br />
armleun<strong>in</strong>gen voor de clerus en adel, als eenvoudig<br />
taboeret (krukje) voor de leden van de derde<br />
stand – neervlijden wilden natuurlijk ook even<br />
kunnen kijken of hun weelderige kled<strong>in</strong>g en allongepruik<br />
nog goed zaten. Tegelijkertijd konden<br />
die spiegels als een pars pro toto gelden voor het<br />
geheel van de statenvleugel. Toen en nu weerspiegelden<br />
het gebouw en zijn <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g immers wat<br />
voor een identiteit de statenleden hooghielden<br />
voor hun vergader<strong>in</strong>g en koesterden voor <strong>Brabant</strong><br />
<strong>in</strong> zijn geheel.<br />
<strong>in</strong>brabant NUMMER 3-4 JULI 2013 27