Rooms-katholieke school Dalfsen bestaat 75 jaar Een ... - Atlantis

▼
Figuur 2: Pompkarn en Tonnekarn.
‘heffende en drukkende denzelven telkens
op en neder, tot zoo lang dat de room gekarnt
en de boterdeelen van de melkdeelen
zijn afgescheiden, of, zoo als de landlieden
zeggen: tot dat het karn af is.’ Deze
karnton was niet ideaal. Het opheffen
van de karnstok vergde meer kracht
dan de neerwaartse beweging omdat
de ton van boven nauwer is.
Tonnekarn
De tonnekarn, te zien in figuur 2, leek
de oplossing. Ook hier weer exacte
maten. Aan de boven- en onderzijde
een middellijn van 19 duimen en de
buik van de ton had een diameter van
25 duimen. De karnschijf was weer 18
duimen in doorsnee. De hoogte van
de karnton varieerde al naar gelang
de omvang van het bedrijf. Een gangbare
maat was 3 voet en 3 duimen.
Omdat voor de op- en neergaande bewegingen
van de karnstok ongeveer
evenveel kracht nodig is, was het karnen
met een karnton een minder
zware bezigheid.
Er was echter één belangrijk nadeel.
Uit ervaring bleek namelijk, dat met
de ouderwetse karnton ‘scherper’ gekarnd
kon worden, ‘omdat de schuring
of snijding van de room veel scherper
dringt tegen de engte van de bovenste
versmalling van het vat, en dat de boterkernen
daarin, naar boven gedrongen
wordende, spoediger aaneen klonteren en
daardoor vastere boter oplevert als in de
tonnekarn.’
Pompkarn
Keren we terug tot de karnbewerkingen
en de (technische) ontwikkelingen
die er waren.
Allereerst is daar dan de ‘pompkarn’,
een eenvoudig toestel (figuur 2), dat
weinig kracht vergde en met name
toepassing vond in Zuid-Holland. We
zien hier, dat aan een van de zolderbalken
in het karnhuis een hangblok
is bevestigd, waarin een spil is gestoken
en daarin is weer de slingerbalk
bevestigd, alsmede een hefboom met
daaraan de karnstok. De werking is
heel simpel. Door de pompende beweging
van de boerin gaat de karnstok
een op- en neergaande beweging
in de karnton maken, met uiteindelijk
boter als resultaat.
Wipkarn
De ‘techniek’ stond niet stil! Een nog
eenvoudiger wijze van karnen werd
gevonden in de wipkarn (figuur 3).
Bij deze bewerking ging men gebruik
maken van een buigzame lat, die aan
de zolderbalk bevestigd is. De lat is
aan het einde verbonden met een
touw en er tussenin is de karnstok
met de lat. Ook hier is de werking
simpel. De boer trekt het touw naar
beneden, laat het weer vieren en de
karnstok gaat op en neer in de ton. De
buigzaamheid van de lat bleek op den
duur parten te gaan spelen, waardoor
de karnstok onvoldoende op en neer
ging.
998 RONDOM DALFSEN 47
▼
Figuur 3: Wipkarn.
▼
Figuur 4: Treekarn.
Treekarn
Een vermoeiende bezigheid was het
karnen met behulp van de treekarn,
die is afgebeeld in figuur 4. We zien
hier een lange plank, de treeplank,
waarop de boerin staat ‘in eene tredende
houding en steunende op een houten
kruk’. De plank is even over het
midden vastgenageld aan een houten
rol. Deze plank is aan de rechterkant
bevestigd aan een stok met daaraan
een dwarsstok, die via twee houten
klampen met dwarsspil weer in verbinding
staat met de karnstok. Door
nu telkens van de ene voet op de andere
te gaan staan, veroorzaakt de
boerin een ‘op- en nederwippende beweging
van den plank’. Daardoor komt
ook de rest in beweging en gaat de
karnstok op en neer in de karnton en
door die gestadige beweging is boter
het eindresultaat.
Deze methode van karnen heeft overigens
niet veel opgang gemaakt omdat
het toch te vermoeiend werd gevonden.
Een bezwaar was ook, dat
lang niet iedereen bij machte was gelijke
tred te houden op de treeplank,
hetgeen het karnen niet ten goede
kwam.
Slinger- of draaikarn
En dan was er nog een iets vernuftiger
methode van karnen, die omstreeks
1850 werd uitgedacht door de
steenhouwersknecht Jacob Timmermans.
Dat betrof een slinger- of draai-