EindhovEn - BinnEnstad & tramstraatkwartiEr - gemeente Eindhoven

1816-1920: dE industriEstad
COntext
in 1816 werd in de textielfabriek van J.th. smits aan de
dommel (in de volksmond ‘d’n Bouw’ genoemd) de eerste
stoommachine van Brabant in gebruik genomen. smits
gebruikte vanaf 1812 al de stratumse watermolen voor
het aandrijven van zijn spinmachines. het gebouw brandde
af in 1896 en de ruïnes, met de watermolen, werden
afgebroken in 1928. toch was het gebouw typerend voor
de opkomst van de industrie, voornamelijk in textiel, die
zich aan de randen van Eindhoven, zowel binnen als buiten
het toenmalige grondgebied, ging ontwikkelen. tot in de
negentiende eeuw wijzigde er weinig aan de structuur
van de stad; pas met de opkomst van de industrialisatie
brak er voor Eindhoven een nieuwe periode aan. waar de
kadastrale kaart van 1832 nog vrijwel dezelfde ruimtelijke
opzet als de kaart van Jacob van deventer uit 1560 toont,
veranderde het aanzien van de stad daarna aanzienlijk.
al vanaf de achttiende eeuw werd het wegennet uitgebreid
en in 1818 kwam de straatweg van den Bosch naar luik
gereed, die van de Boschdijk via de binnenstad naar de
stratumsedijk en de aalsterweg liep. door de aanleg van de
willemstraat (1884) werd de verbinding tussen Eindhoven
en strijp verbeterd. Eerder waren al de geldropseweg
(1855) en tongelresestaat (1872) aangelegd. naast de
ontwikkeling van transport over de weg kwam er steeds
meer aandacht voor andere, snellere manieren van
transport. met de aanleg van het Eindhovensch kanaal
in 1846 werd de economische reikwijdte van de stad vele
malen groter. de aanleg van de spoorlijn in 1866 versterkte
dat proces. in 1874 werd de stad daartoe uitgebreid met
delen van woensel en tongelre. tussen de stad en het
station werd de nieuwstraat aangelegd. het gebied rond
het klooster werd steeds meer bij de stad betrokken: tussen
1832 en 1877 werd het gebied waar nu de raiffeisenstraat
is gebruikt als begraafplaats. met de komst van de paters
augustijnen in 1890 werd het gymnasium augustinianum
14 BinnEnstad - EindhovEn
detail van een kaart van Eindhoven
en omliggende gemeenten uit 1865.
in 1874 werd het meest zuidelijke
deel van woensel (paars/oranje)
en nog een stukje van tongelre
(lichtblauw) geannexeerd om de
aanleg van het station bij de stad te
betrekken. [EiB]
(1912) gesticht. de nieuwstraat werd in 1879 verlengd
naar de dommel (de dommelstraat) en in 1896 werd de
tramremise gebouwd aan de huidige tramstraat. hieraan
dankt de buurt ook de naam tramstraatkwartier.
naast de opkomst van de grotere industrieën (textiel) aan
de randen van de stad, was er ook een opleving van de
bedrijvigheid in kleinere industrieën, zoals tabaksverwerking
(sigaren), leerlooierijen, brouwerijen en hoedenmakerijen.
in 1891 vestigde philips zich met een gloeilampenfabriek in
het pand Emmasingel 31. op deze plek was al vanaf 1861
een fabriek, die door brand verwoest werd en herbouwd in
1888. het pand is iconisch voor de industriële groei eind 19 e
eeuw aan de rand van de binnenstad. 13 vanaf 1897 werd de
fabricage van gloeilampen verplaatst naar de overkant van
de Emmasingel, waar philips een westwaartse expansie
langs het spoor begon.
door de industrialisatie en een arbeidsoverschot in de
agrarische sector, werden de arbeiders in toenemende
mate van de stad afhankelijk. de stad binnen de vest werd
dan ook voornamelijk bewoond door middenstanders en
fabrikanten; kleine arbeiderswijkjes bevonden zich nog
midden in het industriële gebied rond de smalle haven,
‘t college en de plekhoek. de open ruimtes tussen
stadsgrachten en de hoofdstructuur werden in toenemende
mate opgevuld, bijvoorbeeld door statige herenhuizen aan
de keizersgracht vanaf ca. 1880. de stadsgrachten waren
rijk begroeid en daardoor aantrekkelijker als woonplaats
voor de gegoede burgerij en andere notabelen. 14
Een groeiende stad vroeg om betere stedelijke
voorzieningen. Een belangrijk voorbeeld van vooruitgang
was het nieuwe post- en telegraafkantoor aan de
keizersgracht (1907). voor de zakelijke dienstverlening
vestigden zich in deze tijd verschillende banken rond de