Haaksbergen, het Jeruzalem van Twente - Historische Kring ...

Inhoudsopgave
Voorwoord
St.-Pancratiuskerk Haaksbergen
Synagoge Haaksbergen
Hervormde kerk Haaksbergen
Hervormde kerk Buurse
Sluymer
St.-Isidoruskerk St.-Isidorushoeve
H. Bonifatius en Gezellen
Haaksbergen-Veldmaat
H. Maria Praesentatie Buurse
Gereformeerde Maranathakerk Haaksbergen
Onze Lieve Vrouw van Lourdes
Haaksbergen
Ertugrul Gazi Camii (moskee) Haaksbergen
Tenslotte
Over de auteur
Het auteursrecht voor de tekstinhoud berust bij de auteur. Overnemen van teksten of
delen daarvan is uitsluitend toegestaan met schriftelijke toestemming van de auteur.
Het is geoorloofd gegevens te gebruiken in andere artikelen mits daarbij de bron
duidelijk en nauwkeurig wordt vermeld.
September 2005
3
4
6
8
10
12
14
16
18
20
22
24
26
27

Voorwoord
Het thema van de Open Monumentendag
2005 "Religieus erfgoed" heeft ons geïnspireerd
tot het samenstellen van deze
eenvoudige uitgave over de
architectuur van de tien gebedshuizen in
de gemeente Haaksbergen. Kerkgebouwen
zijn in onze steden en dorpen vaak de laatste
restanten uit vervlogen tijden; veel andere
gebouwen zijn door de dynamiek van onze
cultuur al lang verdwenen. Een kerkgebouw is
door zijn architectuur en door zijn interieur
"cultuurdrager". Het is niet voor niets dat
menigeen tijdens de vakantie heel graag even
een kerkje binnen glipt om de bijzondere sfeer
en een stukje geschiedenis te ervaren.
Wat eigenaardig dat we dat in ons eigen dorp
nauwelijks doen!
Dit boekje is een stimulans om onze eigen
kerkgebouwen eens met andere ogen te
bekijken ..... en dan wel met de ogen van een
bouwkundige.
De religieuze architectuur heeft wortels, die
reiken tot in de Middeleeuwen en de Oudheid.
De schrijver van dit boekwerkje, kunsthistoricus
Zeno Kolks, vertelt ons op een zeer
deskundige wijze over de inspiratiebronnen van
de architecten en over het vakmanschap van de
bouwers. Het is daarom onvermijdelijk, dat er
regelmatig vaktermen gebruikt worden, die niet
ogenblikkelijk duidelijk zijn. Foto's en
tekeningen zullen een bijdrage leveren om de
tekst te verduidelijken. De uitgave is in eerste
instantie geen "leesboek", maar een gids om
kerkgebouwen beter te begrijpen.
"Haaksbergen, het Jeruzalem van Twente"
De titel geeft aan dat de gemeente Haaksbergen
trots mag zijn op een zeer gevarieerd religieus
architectuurbezit.
Wij bezitten een "Moederkerk" uit de
Middeleeuwen, die later in een Neo-Gothisch
jasje gestoken werd: de Pancratius.
De synagoge is één van de laatste originele
dorpssynagoges van Nederland.
De drie Protestantse kerken zijn alle totaal
verschillend van architectuur, hoewel duidelijk
passend in de Protestantse kerkarchitectuur.
De drie dorpskerken in St.-Isidorushoeve,
Buurse en de Veldmaat zijn alle drie ontworpen
door Johan Sluymer sr., een architect die, zoals
destijds gebruikelijk, zijn inspiratie vond in de
Middeleeuwse vormenleer.
De zogenaamde "nieuwe kerk" (de
Lourdes-kerk) is één van de laatste na-oorlogse
kerken in Nederland, die gebouwd werd in een
oerdege-lijke traditionele stijl.
Tenslotte het meest recente kerkgebouw van
Haaksbergen, de moskee: een gebouw in een
Oosterse architectuur, dat ondanks zijn afwijkende
vormen harmonieert met zijn omgeving.
In de dorpskern van Haaksbergen hebben
drie wereldgodsdiensten op een afstand van
nog geen 100 nieter hun gebedshuizen.
"Haaksbergen, het Jeruzalem van Twente"
De werkgroep Monumenten en Archeologie
(Historische Kring Haaksbergen) September
2005 Clemens Wentink Fons Roerink

St.-Pancratiuskerk Haaksbergen
(begin 16de eeuw, 1565 maar vooral 1887-1888)
Tot ver in de 20ste eeuw was er in
Haaksbergen maar één katholieke kerk: de
St.-Pancratiuskerk op de Markt. Deze in oorsprong
middeleeuwse kerk was overigens
vanaf 1630 tot 1810 in gebruik bij de
Protestanten.
In de middeleeuwen was het gebruikelijk, dat
een kerk werd omgeven door een begraafplaats:
het kerkhof. Daarom stond deze ook
vrij, zoals in Haaksbergen nog steeds het
geval is.
De kerk is georiënteerd, dat wil zeggen met
het priesterkoor naar het oosten (richting Jhr.
von Heij denstraat) gericht. Eeuwenlang
sprak de priester tijdens kerkelijke vieringen
de vaste gebeden in die richting uit. De
oriëntatie is voortgekomen uit een nog
vóórchristelijke lichtsymboliek, waarbij het
oosten werd beschouwd als de windrichting
van het goede, het licht en het leven.
Bovendien had Jezus zichzelf het licht van de
wereld genoemd (Joh. 8, 12) en werd hij vergeleken
met de opgaande zon. Al omstreeks
1200 - dus ver vóór het begin van de
Reformatie - moet er op deze plaats een
kerkje hebben gestaan, dat naar alle waarschijnlijkheid
van zandsteen was opgetrokken,
stenen gewelven heeft gehad en was
voorzien van een halfronde koorsluiting (al
deze verschijnselen waren destijds niet gangbaar).
Gedurende drie eeuwen heeft men dit
kerkje en zijn opvolger uit het begin van de
16de eeuw onderdeel voor onderdeel afgebroken
en vervangen door nieuwbouw, die
telkens een grotere omvang kreeg. Ten gevolge
van deze verbouwingen is van de laatmiddeleeuwse
kerk weinig overgebleven. Uit deze
periode resteren thans alleen nog het
zuider-zijschip (begin 16de eeuw en 1520)
en de toren (1565 e.v.). Zij zijn in de jaren
1887-
1888 geïncorporeerd in een omvangrijke uitbreiding.
Oud en nieuw zijn opgetrokken in
Gotische stijl. De toren is een laat voorbeeld
van deze stijl, gebouwd in een tijd dat deze al
uit de mode was.
Door verwoestingen (1584, ca. 1600) en
natuurrampen (1703, 1763, 1836) is van het
oude kerkgedeelte niet veel meer dan (een
gedeelte van) de muren origineel. Sinds de
laatste restauratie van de jaren 1974-1976,
toen de pleisterlaag op de binnenmuren is
verwijderd, kan men aan de hand van moe
ten (afdrukken) in de zuidmuur constateren,
dat het beloop van de oorspronkelijke gewelf-
kappen anders is geweest dan het huidige.
Ook zetten de oorspron- u
kelijke gewelven 70 tot 90
cm lager aan dan de
tegenwoordige. De oude
bestonden voor zover
valt na te gaan al in
1836 niet meer. Tijdens de
verbouwing van
1887-1888 is het aantal
kerkschepen uitgebreid
van twee naar drie. De
zijschepen zijn iets smaller
en lager dan het
hoofdschip. Opmerkelijk
is dat de zuilen tussen de
schepen geen kapitelen
(kopstukken) bezitten. De
in de jaren 1887-1888
aangebrachte gewelven
behoren in de regel tot het
destijds gebruikelijke type
van het kruisribgewelf
(gewelf met diagonaal
lopende stenen

stroken tegen de onderzijde van het gewelf).
Het zijportaal aan de zijde van het raadhuis
en de aansluitende kapel worden echter
overkluisd door stergewelven (gewelven in
de vorm van een ster). De
architect van de verbouwing
van
1887-1888, A. Tepe, was
een groot propagandist
van het gebruik van baksteen
in de kerkbouw.
Desondanks heeft hij, in aansluiting aan de
bewaard gebleven middeleeuwse delen van de
kerk die zijn uitgevoerd in zogenaamde
Bentheimer zandsteen, ook de nieuwe delen
in dit bouwmateriaal laten uitvoeren.
Bentheimer zandsteen is afkomstig uit het
graafschap Bentheim (even over de grens bij
Oldenzaal), waar het miljoenen jaren geleden
is geformeerd. De steen werd gedolven in
Gildehaus (nog steeds !) en Bad Bentheim.
Hij is geelachtig wit van kleur, maar wordt na
verloop van tijd blauwzwart door verwering.
Het gewicht bedraagt twee tot tweeënhalf
keer zoveel als dat van een gelijke hoeveelheid
water. De meeste middeleeuwse kerken in het
oosten van Twen te zijn van Bentheimer zand-
steen gebouwd. Voor wat de kerkbouw uit de
middeleeuwen betreft is de toren van
Haaksbergen één van de laatste voorbeelden.
Toch is dit bouwsel niet helemaal van
Bentheimer zandsteen opgetrokken. Vanaf
een bepaalde hoogte bestaan de
binnenmuren van de toren namelijk uit rode
baksteen. Deze baksteen lijkt oorspronkelijk,
in tegenstelling tot de gesausde baksteen
binnenwerks in de zuidgevel, die bij
herstellingen in latere eeuwen moet zijn
aangebracht.
Bijzonderheden: Deze kerk is de oudste,
nog bestaande van Haaksbergen. Toch gaat
de ouderdom van de meeste onderdelen niet
meer terug tot de middeleeuwen, omdat het
gebouw aan het einde van de 19de eeuw een
ingrijpende restauratie en een omvangrijke
uitbreiding heeft ondergaan. Desondanks is
men het in de middeleeuwen gebruikte
bouwmateriaal, Bentheimer zandsteen, ook
bij de uitbreiding trouw gebleven. Daarom is
de kerk het meest zuidelijke voorbeeld in
Nederland van een vrijwel volledig in zandsteen
uitgevoerd bedehuis.

Synagoge Haaksbergen (1828)
Het nationale heiligdom van het Joodse volk
was de Tempel in Jeruzalem, die in het jaar
70 na Chr. is verwoest en nooit meer herbouwd.
Lokale Joodse gemeenschappen
komen bijeen in een synagoge, waar niet
alleen erediensten worden gehouden, maar
ook uit de Joodse geschriften wordt geleerd.
Bij bepaalde gebeden tijdens de dienst staan
de aanwezigen - zo mogelijk - in de richting
van Jeruzalem. Daarom wordt een synagoge
met haar as bij voorkeur in de richting van de
verdwenen Tempel in deze stad gericht. Dat
is ook in Haaksbergen, waar het gebouw
dateert uit het jaar 1828, min of meer het
geval.
De inrichting van een synagoge is grotendeels
een afspiegeling van die van de Tempel.
Tegen de achtermuur (die in Haaksbergen
geheel blind is) staat - als voortzetting van de
Ark van het Verbond - de Heilige Ark, waarin
de Wetsrollen met toebehoren worden
bewaard. De tekst op deze rollen, die het
middelpunt van de Joodse eredienst vormen,
bevat de eerste vijf boeken van de Bijbel.
Daartegenover, tegen de ingangsmuur,
bevindt zich een galerij die speciaal bestemd
was voor de vrouwen. Deze vrouwengalerij
herinnert aan de afzonderlijke "vrouwenhof"
in de Tempel. Tussen beide in is, ongeveer in
het midden van de
ruimte, een lezenaar
opgesteld. Tijdens
de dienst wordt
vanaf deze lezenaar
door een geschoold
iemand voorgelezen
uit de eerste vijf
b o e k e n v a n d e
H. Schrift. De
Joodse gemeenschap
van Haaksbergen
was klein en
is dat ook altijd
gebleven. De synagoge
heeft dan ook
de afmetingen en de
vorm van een huis. De afmetingen
(binnenwerks ongeveer 8,80 m lang en 6,30 m
breed) zijn berekend op de aanwezigheid van
26 mannen en 12 vrouwen.

De muren van de synagoge gaan niet alleen
binnenwerks, maar ook buiten schuil achter
een bedekking, zodat het metselwerk niet
zichtbaar is. Uitwendig bestaat deze bedekking
uit cement, die met witte verf is opge-
vrolijkt. Onder de muurbedekking gaan
bouwmaterialen als rode baksteen en
grijsgele zandsteen schuil. Wél
waarneembaar is, dat de vensterbanken uit
hardsteen bestaan.
De vensters hebben een
spitsbogige vorm met een
zgn. vorktracering.
Daardoor onderscheidt het
gebouw zich van een profaan huis.
Als deze venstervorm nog uit de
bouwtijd dateert en niet
later is aangebracht, hebben
wij te maken met een vroeg
voorbeeld van de toepassing
van een dergelijke boogvorm na de
periode van de Gotische stijl (globaal van
het einde van de 12de eeuw tot het midden
van de 16de eeuw). Het gebouwtje is van
belang vanwege haar ouderdom
(1828). Hij is de oudste nog bestaande in
Twente, ouder nog dan de eveneens
bewaard gebleven synagoge van Borne
(1842-1843). De ontwerper is helaas niet
bekend. Misschien zal deze gezocht
moeten worden onder de ambtenaren van
het Ministerie van Waterstaat. Vanaf het jaar
1824 bemoeiden dezen zich namelijk met de
uitvoering van nieuwe kerken en
synagogen. Hun bemoeienis had
dikwijls betrekking op versobering van het
oorspronkelijke ontwerp, dit in verband met
kostenbesparing.
Bijzonderheden: Het witte "Jodenkerkje"
van Haaksbergen wordt nog steeds voor zijn
oorspronkelijke bestemming gebruikt. Het is
de oudste nog bestaande synagoge van
Twente en een vroeg voorbeeld van een bedehuis
uit de 19de eeuw met spitsboogvensters.

Hervormde kerk Haaksbergen (1853-1854)
In 1809 bracht de toenmalige koning van
ons land, Lodewijk Napoleon, een bezoek
aan Twente. Bij die gelegenheid gaf hij in een
aantal plaatsen, waar de katholieke geloofsgemeenschap
het overgrote deel van de bevolking
uitmaakte, de oude kerk aan haar terug
(b.v. in Oldenzaal, Ootmarsum en
Haaksbergen). De Hervormden in die plaatsen
waren gedwongen nieuwe kerken te bouwen.
Zij mochten — als een soort compensatie
voor het verlies van hun oude kerk - wél
rekenen op een financiële tegemoetkoming
van de kant van de koning. De Hervormde
gemeente van Haaksbergen ontving meer
dan de helft van de bouwkosten van de nieuwe
kerk (die ƒ 26.000 beliepen) in de vorm
van koninklijke subsidie terug. In de
Protestantse traditie is het een eis, dat de
predikant op de kansel goed verstaanbaar
dient te zijn. Daarom koos men bij voorkeur
een vorm van plattegrond, waarbij de lengte
en de breedte van het gebouw dezelfde afmetingen
hadden. Zo'n bouwwerk noemt men
in de vakliteratuur een centraalbouw: een
gebouw met een vanuit het middelpunt ontworpen,
gelijkmatige plattegrond, dus rond,
veelhoekig of met vier even lange armen. Eén
van de vormen is een regelmatige achthoek.
De in 1810-1811 gebouwde Hervormde
kerk van Haaksbergen had zo'n grondplan.
Dit geldt trouwens ook voor de eerste ten
dienste van de Protestantse eredienst
gebouwde kerk in ons land: de Hervormde
kerk van Willemstad (tussen Roosendaal en
Rotterdam; 1597-1607). Een voorbeeld uit
de 18de eeuw is de Herv. Kerk van
Boven-Leeuwen (bij Tiel, ca. 1753). De
Hervormde kerk van Haaksbergen ging bij
een brand in 1851 verloren. De nieuwbouw,
die op 5 april 1853 werd aanbesteed en die
eind 1854 gereed was, kreeg eveneens een
achthoekig grondplan.
8
De kerk is ontworpen door architect
H. Hana te Amsterdam. Van deze bouwmeester
is mij alleen bekend, dat hij een kleine
tien jaar later, in 1861, nog een
Hervormde kerk gebouwd heeft: dit keer in
Wolphaartsdijk (bij Goes in Zeeland).
Laatstgenoemde kerk is geen centraalbouw,
maar een in de lengte gericht gebouw.

De uitvoering van de kerk van Haaksbergen
is wat soberder uitgevallen dan het ontwerp
van Hana bedoelde. De totstandkoming
geschiedde onder leiding van Gerrit
Doorwaart Niermans. Deze was in 1807 in
Amsterdam geboren, maar had zich in 1833
(hij was toen timmerman) in Twente gevestigd.
Van opzichter (bij de bouw van de later
afgebrande Enschedese Katoen spinnerij,
1833-1834) klom hij op tot stadsarchitect
van Enschede. Daar is hij in 1871 overleden.
De Hervormde kerk van Haaksbergen is in
juridische zin een Waterstaatskerk: het in
1824 ingesteld Koninklijk Besluit werd pas
in 1868 buiten werking gesteld. De
Waterstaatskerken uit het derde kwart van de
19de eeuw hebben
gewoonlijk niet
meer de op de oude
Griekse en Romeinse
architectuur geënte
vormgeving. De kerk
is niet georiënteerd,
hetgeen bij een
Protestantse kerk
gebruikelijk is. De
ingang ligt op het
noorden en precies
daartegenover, aan
de zuidzijde,
ontbreekt een ven-
ster, omdat hier de kansel is opgesteld. De
decoratieve venstervullingen zijn van gietijzer,
hetgeen in de Protestantse kerkarchitectuur
van die dagen nogal eens voorkwam. De
achthoekige kerk van Haaksbergen onderscheidt
zich van andere gelijkvormige bedehuizen
uit de beginperiode van de
Reformatie zoals die in Willemstad door de
aanwezigheid van topgevels. In tegenstelling
tot de katholieke kerken van die tijd zijn de
leien beperkt gebleven tot het spitsje van het
achthoekige klokkentorentje, dat boven het
kerkdak uitrijst. Het gebouw, dat niet voorzien
is van een vanaf de grond opgaande
toren, is buitenwerks als Protestantse kerk
herkenbaar door de aanwezigheid van een
inscriptietafel met Bijbelvers (l Cor. 8,11).
Deze inscriptietafel vindt men boven de
hoofdingang.
Bijzonderheden: De kerk vormt met de
naastgelegen bebouwing (de Richtershof, de
Dom van Munster en de pastorie) een in stedebouwkundig
opzicht fraai ensemble.

Hervormde kerk Buurse (1857 en 1894)
Al in 1669 was er - vanwege de soms erbarmelijke
gesteldheid van de weg tussen
Haaksbergen en Buurse - besloten tot de
stichting van een afzonderlijke kerk in
Buurse. Maar als dit plan zou zijn doorgezet,
zou de toch al kleine moedergemeente
Haaksbergen nog eens ongeveer de helft van
haar lidmaten hebben verloren. De kerk verrees
dan ook pas in het midden van de 19de
eeuw.
Op l april 1856 werd goedkeuring verleend
tot de bouw van een Hervormde pastorie in
Buurse en op 23 september 1856 voor de
bouw van een Hervormde kerk. Laatstgenoemde
is ontworpen door de Zwolse
bouwkundige J.G.J. Roosmalen (hij werd in
1813 in de stad der blauwvingers geboren).
De ontwerper was hoofdleraar voor het vak
bouwkunde aan de gemeentelijke
tekenschool in Zwolle. Voor deze functie
moest hij zijn loopbaan als architect opgeven.
Als zijn
10
voornaamste werk wordt beschouwd de
katholieke kerk van Vasse bij Tubbergen, die
van 1859 tot 1865 werd gebouwd.
Roosmalen overleed in 1893 in Leiden.
Pastorie en kerk werden op 17 december
1856 aanbesteed. De eerstgenoemde was op
l september 1857 gereed, de laatstgenoemde
op l november 1857. In beide gevallen hadden
gemeenteleden op de bouwkosten
bespaard door de stenen zelf te bakken en te
transporteren. De eerste predikant van
Buurse, ds. C. Ribbius, wijdde op 20 december
1857 de nieuwe kerk in met een leerrede
over Haggai 2,10. Dit bijbelvers komt voor
boven de ingang van de toren. De huidige
toren dateert niet uit 1857, maar uit 1894.
Toen moest de oude toren (mogelijk een
houten exemplaar) worden vervangen.
Ontwerper van het nieuwe kerkgedeelte was
de Enschedese architect H.E. Zeggelink
(1863-1931). Het oeuvre van deze bouwmeester,
dat in totaal 216 werken omvat,
bestaat voornamelijk uit woonhuizen en
scholen. In datzelfde jaar 1894 werd - naar
zijn ontwerp - de Gereformeerde kerk aan de
Wilhelminastraat in Enschede gebouwd, die
tot één van zijn grootste opdrachten wordt
gerekend.
Het verschil in bouwtijd tussen de kerk en de
toren is afleesbaar
aan de gebruikte vormen:
spitsbogig bij
de kerk (vensters),
rondbogig bij de
toren (venster,
galmgaten). De
spitsboog wordt
geassocieerd met de
Gotische stijl
(globaal eind 12de
tot midden 16de
eeuw). Omdat de
katholieken in Ne-

derland vanaf het midden van de 19de eeuw
de vormentaal van die stijl voor zich opeisten,
maakten de Protestanten er zich juist van los,
zonder haar overigens helemaal op te geven.
In de Protestantse kerkarchitectuur van die
dagen kwam het zogenaamde eclecticisme in
zwang: het overnemen van elementen uit verschillende
historische stijlen, die tot een
nieuw geheel werden samengevoegd. In dat
verband werd het niet als bezwaarlijk ervaren,
dat spitsbogige vormen naast rondbogige
voorkomen zoals in Buurse het geval is (de
rondbogige worden gewoonlijk in verband
gebracht met de Romaanse stijl, globaal
l Ode-12de eeuw, hoewel zij ook in andere
stijlen voorkomen).
In de Protestantse kerkarchitectuur van de
tweede helft van de 19de eeuw bestond ook
minder weerstand tegen het gebruik van
moderne bouwmaterialen dan toentertijd in
de katholieke het geval was. Hier dient gewezen
te worden op het gebruik van cement als
bedekkingsmateriaal van de dubbele plint
(lijst aan de voet van de buitenmuur) en van
de toepassing van gietijzer voor de harnassen
(het geheel van decoratieve vullingen) van de
vensters. Aan beide materialen werd destijds
een bijna onbeperkte houdbaarheid toegedacht.
Voor de overdekking van ruimten werd
gebruik gemaakt van traditionele materialen.
Ook hierin kwam het verschil in kerkgenoot-
11
schappen tot uiting. In de Protestantse kerkarchitectuur
van die tijd waren stucplafonds
- zoals hier in Buurse - heel gebruikelijk terwijl
in de katholieke kerkbouw de gewoonte
opkwam om de bedehuizen - waar mogelijk
— in steen te overkluizen. De Hervormde
kerk van Buurse heeft - in ieder geval sinds
de bouw van de bestaande toren - een
plattegrond in de vorm van een
Antoniuskruis. Van een dergelijk grondplan
in de vorm van de hoofdletter T treft men in
ons land niet veel andere voorbeelden aan. Ik
noem slechts de Herv. Kerk van Hedel bij
's-Hertogenbosch uit omstreeks 1644/1645,
de Herv. Kerk van Waddinxveen bij Gouda
uit 1837 en de zogenaamde Waterstaatskerk
in Hengelo (O) uit de jaren 1837-1839.
Bijzonderheden: De kerk is breder dan lang
en ligt in een landschappelijk fraai gebied. In
dit verband dient vooral gewezen te worden
op de begraafplaats achter de kerk.

Sluymer
Johannes Hermanus Sluymer (ter onderscheiding
van zijn gelijknamige zoon, die
hetzelfde beroep uitoefende, als sr. aangeduid)
is geboren in Enschede in 1894. Hij
ging in de leer bij het architectenbureau
Kromhout van der Meer en later bij de
Deventer architect Wolter te Riele Gzn.
(1867-1937). Deze had van 1912 tot 1918
zijn bureau in Nijmegen, waar Sluymer een
periode gewerkt heeft. Verder heeft hij tot
1919 bij het architectenbureau Rovers te
Schiedam gewerkt; hij woonde toen in
Rotterdam. Vanaf 1916 is hij er min of meer
zelfstandig architect. Hij vestigt zich in 1919
als architect in Enschede in het kantoor van
het aannemersbedrijf van zijn vader. Sluymer
heeft woonhuizen, scholen, winkels en
ziekenhuizen ontworpen. Zijn grootste
bekendheid heeft hij evenwel gekregen met
het ontwerpen van katholieke kerken.
Sluymers kerken hebben over het algemeen
een eenvoudig en rustig karakter. Een uitzondering
vormt de kerk van de H. Isidorus in
St.-Isidorushoeve (1926-1927). Hier heeft de
baksteen niet alleen de functie van bouwmateriaal,
maar ook van decoratief uitdrukkingsmiddel.
Tot aan de Tweede
Wereldoorlog zijn zijn kerken bijna altijd volledig
in steen overkluisd. In dit opzicht sloot
hij aan bij de opvattingen van zijn leermeester
Te Riele.
Sluymers voornaamste kerken dateren uit de
periode 1920-1940. In deze periode zien wij
de overgang van goeddeels en gedeeltelijk
nog gepleisterde interieurs b.v. de voormalige
kerk van de H. Antonius van Padua in
Zwartemeer bij Emmen (1920), en
St.-Isidorushoeve (1926) en de kerk van de
H. Marcellinus te Boekelo (1930) naar
volledig in schoon werk uitgevoerde
interieurs zoals de kerk van de H. Bonifatius
in Haaksbergen (1934), de H. Mattheus te
Eibergen (1935)
12
en de H. Maria Praesentatie in Buurse
(1940).
Bij een aantal kerken - vooral uit deze tijd
-zijn de zijbeuken teruggebracht tot processiegangen.
De kerkgangers zijn in deze gevallen
samengebracht in de hoofdruimte van het
schip en hebben zodoende geen hinder van
pilaren die het zicht op hoofdaltaar en preekstoel
hinderen (b.v. Zwartemeer, Boekelo en
Haaksbergen).
Enkele kerkgebouwen uit de jaren dertig
geven een rechtgesloten priesterkoor te zien,
waarvan de blinde achterwand gewoonlijk
beschilderd is met een Kruisigingsscène zoals
het intussen afgebroken koor van de H. Jozef
in Zwolle-Assendorp, (1932-1933); Haaksbergen;
in Eibergen is er wél sprake van een
blinde achterwand, maar ontbreekt de
beschildering.
De vensters in de kerken van Sluymer uit de
vooroorlogse jaren zijn dikwijls smalle
spits-bogige vensters zoals bij de
St.-Isidoruskerk, de H. Mauritius in
Silvolde en de

H.Bonifatius te Haaksbergen. De oudere
kerken zijn overkluisd met gewelven, die
voorzien zijn van de in de tweede helft van
de 19de en het begin van de 20ste eeuw
gangbare stenen stroken ("ribben") tegen de
onderzijde van die gewelven (b.v.
Zwartemeer, St.Isidorushoeve en het koor
van Boekelo). Later vermijdt hij dit type
gewelf bij schip en dwarsschip (Boekelo,
Haaksbergen en Buurse). Toen na de Tweede
Wereldoorlog in de katholieke kerkbouw van
ons land de "basiliekstijl" in de mode kwam,
ging Sluymer met zijn tijd mee. Destijds was
het gebruikelijk de stenen overwelving te
beperken tot de nisvormige sluiting van het
priesterkoor ("apsis" of "absis"). De
belangrijkste kerk van Sluymer uit deze tijd is
wel de H. Hart- of Ariëns-Gedachteniskerk
te Enschede-Hogeland (1953-1954). In de
jaren vijftig ging Sluymer samenwerken met
zijn in 1921 geboren zoon. Johannes
Hermanus Sluymer sr. overleed in 1979, ir.
Johannes Hermanus jr. in 2005. Diens zoon
heeft momenteel een architectenbureau in
Utrecht. In 2006 geven IAA (Ingenieurs
Architecten Associatie) te Enschede mede
ook als eerbetoon aan zijn oprichters een
jubileumboek uit.
13

St.-lsidoruskerk St.-lsidorushoeve (1926-1927)
In 1926 werd de parochie van
St.-lsidorushoeve afgescheiden van die van
Hengevelde en tot een zelfstandige eenheid
verheven. In het kerkdorp werd in de jaren
1926-1927 een bedehuis gebouwd, dat ontworpen
was door de Enschedese architect
Johannes Hermanus Sluymer sr.
(1894-1979).
Sluymer ontving zijn opleiding bij architect
Wolter te Riele Gzn. (1867-1937), die aanvankelijk
in Deventer gevestigd was. Door
hem werd Sluymer in de praktijk van het
bouwen ingewijd. Sluymer verklaarde vooral
de gewelfbouw van Te Riele te hebben
geleerd. Sluymer was sinds circa 1916 zelfstandig
werkzaam.
In deze vroege kerk van Sluymer zijn nog
duidelijk invloeden van zijn leermeester Te
Riele aan te wijzen. Te denken valt aan de
tweedelige opstand van de koorsluiting en
het beloop en de vormgeving van de gewelven
boven de vrij smalle zijschepen. Het
schip is vrij kort, het dwarsschip daarentegen
tamelijk diep. De kruisvormige plattegrond
van de kerk met zijn korte armen heeft als
praktisch voordeel, dat de kerkgangers niet al
te ver van het hoofdaltaar verwijderd zijn.
Opmerkelijke verschijnselen in de construc-
14
tie zijn de zeer spitse vorm van de scheibogen
(scheidende bogen) tussen het koor en de zijkapellen
en van de gordelbogen (overdwarse
bogen) in de zijschepen. Verder komen bij
verschillende onderdelen veel overkragende
bakstenen voor. Zoals gebruikelijk bij Te
Riele en Sluymer is de gehele kerk in steen
overkluisd. Bijna alle gewelven behoren tot
het type van het ribgewelf (gewelf met stenen
stroken tegen de
onderzijde van het
gewelf). Dit type
is gebruikelijk in
katholieke kerken
uit de tweede
helft van de
19de eeuw. Maar
in tegenstelling
tot de ribben uit
die tijd, die
geprofileerd zijn,
hebben die in St.-lsidorushoeve
een rechthoekige doorsnede. Deze rudimentaire
vorm is gebruikelijk in de periode tussen
de beide Wereldoorlogen en sluit aan bij die
van de oudste ribben, die wij uit de geschiedenis
van de kerkbouw kennen. Wat in het
kerkbouwkundige oeuvre van Sluymer
herhaaldelijk wordt aangetroffen, is, dat het
boveneinde van een halfrond kerkdeel een
veelzijdige doorsnede vertoont. In
St.-lsidorushoeve is er sprake van een
overgang van een halfronde naar een
zeven-zijdige vorm. De nok van het dak
boven de koorsluiting ligt wat lager dan die
van de rest van het koor. Opvallend is, dat
de meeste daken - ten opzichte van de muren
daaronder - duidelijk oversteken. Een andere
bijzonderheid is de driehoekige vorm en de
naar voren hellende voorkant van de
dakkapellen. Bij de toren is de ingesnoerde
naaldspits (slanke spits) als een muts over
het bouwlichaam

"getrokken". Deze verschijningsvorm vinden
wij al eerder bij de kerk van de H. Urbanus
in Bovenkerk bij Amstelveen (1887-1888,
arch. P.J.H. Cuypers).
Merk op dat de
dakbedekking in
De Hoeve nog o
bestaat uit leien.
In de jaren twintig
werden zij in de
katholieke
kerkbouw in ons
land in toenemende
mate vervangen
door pannen.
Met de soort
dakbedekking
veranderde ook
de kleur ervan:
van blauw naar
rood.
15
Bijzonderheid: In en aan deze kerk, die nog
over een gave inventaris beschikt met veel
originele details, vervult baksteen ook een
sterk decoratieve functie.

H. Bonifatius en Gezellen Haaksbergen-Veldmaat
(1933-1934)
Deze ook door Sluymer ontworpen kerk
heeft een T-vormige plattegrond; dus wél met
een uitstekend dwarsschip, maar zonder uitstekend
priesterkoor zoals dat destijds gebruikelijk
was. Een dergelijk plan kwam al eerder
voor bij een oudere kerk van dezelfde architect:
de thans buiten gebruik gestelde
St.-Jozefkerk in Zwolle-Assendorp
(1932-1933). Blikvanger is of was een grote
schildering met een voorstelling van de
Kruisiging van Christus op de gesloten,
rechte sluitmuur van het koor. In beide
gevallen is of was zij vervaardigd door de
schilder en tekenaar Jos ten Hom
(1894-1956), die destijds in Almelo
woonde. Een dergelijke muurschildering
accentueert het wezen van een muur, die in
die jaren bij voorkeur een gesloten karakter
diende te hebben.
In de Veldmaat
zijn de muren
spaarzaam doorbroken
met vensters,
die een
spitsbogige vorm
hebben. Deze
openingen zijn
dikwijls voorzien
van decoratieve
16
vullingen in de vorm van een vork ("vorktraceringen").
De muren zijn niet alleen
buitenwerks, maar ook binnenwerks
onbepleisterd gelaten. Het tonen van het
bouw-
foto: R. Kampman, Almelo
materiaal in het inwendige was bij katholieke
kerken in Twen te in de jaren dertig van de
20ste eeuw gewoonte geworden (b.v. de
H. Drieëenheid in Oldenzaal, 1929-1930; de
H. Theresia in Borne, 1934-1935; en de
H. Mattheus in Eibergen, 1934-1935).
Voordien was dit niet het geval. De toepassing
van "schoon werk" in het interieur hangt
samen met de toegenomen waardering voor
het karakter van het bouwmateriaal en de
schoonheid, die het gebruik ervan kan uitstralen.
Het grote formaat baksteen, dat bij de
St.-Bonifatiuskerk is toegepast, draagt bij tot
een schilderachtig effect van het gebouw.
Sluymer heeft dergelijke kloostermoppen
vooral aangewend in de jaren dertig (buiten
gebruik gestelde kerk in Enschede-Dolphia,
1934; die van Eibergen, 1934-1935). In
Haaksbergen hebben zij, zoals in Dolphia, de
in die jaren geliefde gele kleur. Uit het feit,
dat zij met de hand gevormd zijn, spreekt de
liefde voor ambachtelijk werk, zoals die vóór
en na de Tweede Wereldoorlog in de archi-

tectuur met een traditioneel karakter dikwijls
naar voren komt.
In het schip valt op, dat de middenruimte
geflankeerd wordt door gangen in plaats van
door veel bredere zijbeuken. De gelovigen
zijn bijeengebracht in de ongedeelde middenruimte
en hebben zodoende geen last van
pilaren, die het zicht op hoofdaltaar en
preekstoel (niet meer aanwezig) belemmeren.
Genoemde gangen waren praktisch in verband
met het houden van processies of van
een kruiswegoefening, of het plaatsen van
een biechtstoel. Kerken met processiegangen
komen in de 20ste eeuw herhaaldelijk voor.
Andere voorbeelden in Twente zijn die van
Enter (1927-1928), Boekelo (1929-1930) en
Buurse (1939-1940); de twee laatste zijn
eveneens Sluymerkerken.
De toren heeft een overdwars-rechthoekige
plattegrond en doorsnede. Deze vorm is goed
af te lezen aan het aantal galmgaten: twee in
de lange voorzijde, en één in de korte zijkan-
17
ten. Het gevaarte is niet opgedeeld in geledingen
en wordt bekroond door een overdwars
zadeldak (opgaand dak met twee
schuine zijden). Deze dakvorm vindt men
herhaaldelijk terug bij middeleeuwse kerken
in Friesland en Groningen. Hij zou een wens
zijn van de bouwpastoor, Jetze Brandsma
(een neef van de bekende Carmeliet en oorlogsslachtoffer
Titus Brandsma), die in
Roodhuis bij Sneek in Friesland was geboren.
Bijzonderheden: Het gebouw, opgetrokken
van groot formaat baksteen, heeft een sterk
gesloten karakter. Het monochrome karakter
van het bouwmateriaal wordt thans verlevendigd
door moderne gebrandschilderde
glazen, vooral door die in de eindgevels van
het dwarsschip. Deze glazen zijn vervaardigd
in 2003 en 2004 door glazenier Diego
Semprun Nicolas te Tubbergen, een kleinzoon
van de beroemde Joep Nicolas. De
toren heeft een overdwars zadeldak. Kerk,
pastorie en begraafplaats met lijkenhuisje
vormen één ensemble; zij zijn alle ontworpen
door architect Sluymer.

H. Maria Praesentatie Buurse (1939-1940)
De katholieke kerk van Buurse is — kort vóór
het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog —
gebouwd in de jaren 1939-1940. Zij vervangt
een gebouw uit de jaren 1884-1885,
dat in de plaats was gekomen van de eerste
kerk uit 1853-1854, die in 1883 was afgebrand.
Ontwerper van de bestaande kerk is
de al verschillende malen ter sprake gekomen
Enschedese architect Johan Sluymer sr. Deze
kerk staat in belangrijke mate onder invloed
van de ideeën van de bekendste voorvechter
van de nieuwe katholieke kerkbouw tussen de
beide Wereldoorlogen in ons land, architect
Alexander Jacobus Kropholler (1881-1973).
Modern zijn de strakheid, de soberheid en de
doelmatigheid van de door hem ontworpen
kerken met hun grote, onversierde
muurvlakken. Als traditionele elementen
kunnen worden genoemd de ambachtelijke
degelijkheid, het gebruik van baksteen, de
toepassing van spitsbogige vormen en de
aanwezigheid van opgaande, steile daken.
18
Vooral de toren van de kerk van Buurse sluit
sterk aan bij de opvattingen van Kropholler.
Hij heeft een sterk, gesloten karakter en de
onversierde muurvlakken (vooral die van de
voorkant) worden nauwelijks doorbroken
door openingen. De hoeklijnen zijn ongebroken.
In het lege hoogveld boven de ingang
is met behulp van bakstenen een Latijns kruis
(waarvan de onderste arm langer is dan de
drie overige) aangebracht. Ook de sluiting
van het priesterkoor roept het kerkelijke
oeuvre van architect Kropholler in
herinnering. Dit kooreinde lijkt op een apsis
of absis (nisvormige sluiting) uit de vroege
christelijke kerkbouw, maar het is niet
halfrond, doch veelhoekig. Bovendien zijn de
muren (behalve de achtermuur) voorzien van
kleine spitsbogige vensters, die door middel
van steekkappen snijden in het gewelf. De
ruimte wordt overkluisd door een half
wangewelf (gewelf met graten (knikken) aan
de smalle zijden). Dergelijke kenmerken
vindt men ook in twee, door Kropholler in
Twente gebouwde kerken: die van Tilligte uit
1916 en die van Bornerbroek uit 1919 -1920.
Het grote verschil tussen de kerken van beide
bouwmeesters is echter, dat de kerken van
Kropholler maar voor een klein gedeelte, en
die van Sluymer volledig in steen zijn
overwelfd. De gewelven van deze kerk
behoren tot vier verschillende typen: het
wangewelf, het spitstongewelf, het kruisgewelf
en de hangkoepel. Bij geen van de vier is
sprake van ribben (stenen stroken tegen de
onderzijde van het gewelf). Twee zijn
voorzien van graten (knikken, waaronder de
gewelfkappen elkaar snijden). Tussen het
middenschip en de ongeveer even hoge
processiegangen verheffen zich tamelijk dikke
ronde pijlers, die voorzien zijn van
natuurstenen kapitelen (kopstukken). Bij de
doopkapel (thans Mariakapel) aan de noord-

zijde van de toren is buitenwerks
waarneem-baar, dat het muurwerk bovenaan
overgaat van rond naar
onregelmatig-vijfzijdig. Ook
19
buiten kan men zien, dat het transept
(dwars-schip) lager is dan het schip. De
daken zijn gedekt met zogenaamde
Romaanse pannen (sterk gegolfde
dakpannen). De kerk is qua afmetingen
aangepast aan de bebouwing van het dorp en
rijst er niet als een kathedraal bovenuit.
Bijzonderheden: De kerk is goed aangepast
aan haar dorpse omgeving. De ongelede
muurvlakken komen vooral aan de toren
goed tot uiting. Het interieur is overkluisd
met verschillende soorten stenen gewelven.

Gereformeerde Maranathakerk Haaksbergen (1954)
De Gereformeerde Maranathakerk aan de
Enschedesestraat is ontworpen door architect
J. Schuitemaker en op 28 november 1954 in
gebruik genomen. Zij vervangt een niet meer
bestaand kerkje uit 1899 aan de Zeedijk, dat
toentertijd bouwvallig en te klein was geworden.
Een schetsontwerp van de bouwmeester
dateert van mei 1952.
Het gebouwtje uit 1954 is een zaalkerk (een
eenbeukige kerk met een rechthoekige plattegrond):
een in de Gereformeerde kerkbouw
gangbaar kerktype. Zoals dikwijls bij een
kerk van deze gezindte ontbreekt een toren.
Opvallend is het huidige verschil in looprichting
tussen de hoofdas van het kerkgebouw
en die van de inrichting: de lengteas van de
kerk loopt van west naar oost, die van de
inrichting overdwars van noord naar zuid.
Via de ingang in de korte voorgevel aan de
Enschedesestraat treedt men het gebouw
binnen. Men komt dan eerst in een garderoberuimte,
die vroeger in open verbinding
20
stond met de eigenlijke kerkruimte. Boven
deze garderobe bevindt zich een orgeltribune.
Vervolgens betreedt men de eigenlijke kerkruimte.
Het voornaamste element van de
Protestantse inrichting, de kansel, stond tot
1976 midden tegen de tegenovergelegen
blinde achtermuur; in genoemd jaar is hij
verplaatst naar de huidige positie kort vóór
de lange rechter of zuidelijke zijmuur. De
preekstoel heeft een architectonisch accent
gekregen door de nis, die erachter in de muur
is uitgespaard. Deze nis heeft - evenals de
vensters en de overdekking - een segment-
bogige vorm (een segmentboog is een boog,
die de vorm heeft van een cirkelsegment).
Dit type boog is in architectuur van na de
Tweede Wereldoorlog dikwijls toegepast,
behalve in de katholieke kerkbouw.

Het interieur is gedeeltelijk uitgevoerd
in schoon (of niet gepleisterd) metselwerk:
het onderste gedeelte van de muren en een
groot deel van de oostmuur. Het overige
gedeelte van de bakstenen is gepleisterd.
De in het zicht komende bakstenen zijn
binnenwerks geel. Buitenwerks, waar
zij dunner zijn, hebben zij een
donkerrode kleur. Ondanks het feit, dat
bijna uitsluitend traditionele
bouwmaterialen zijn toegepast, vinden wij
ook moderne (de stalen raamkozijnen). De
overdekking van het inwendige bestaat uit
een plafond van hardboard. Dit plafond rust
op dunne houten kapbalken van
segmentbogige vorm, die op hun beurt
gesteund worden door muurstijlen (stijlen
tegen een muur), die aanzetten op zware
kraagblokken (in het muurvlak bevestigde,
dragende blokken). Muurstijlen en
kraagblokken zijn ook van hout. De
gebruikelijke korbelen (schuine
schoorbalken) tussen de muurstijlen en de
kapbalk ontbreken in dit geval. De
spatkrachten (krachten ten gevolge van het
uitwijken) van de kapconstructie
worden buitenwerks opgevangen door
steunberen (muurverzwaringen, die meestal
ver uitsteken). Deze hebben echter de dikte
van forse lisenen (weinig uitstekende
muurverzwaringen).
21
Bijzonderheden: Deze kerk is een goed
voorbeeld van Wederopbouwstijl. Zij is
buitenwerks opgetrokken van fraaie
handvormsteen en heeft een interessante
entreepartij, die een mooi geheel vormt met
de naastgelegen pastorie. Het interieur van
de kerk is zeer sober.

Onze Lieve Vrouw van Lourdes
Haaksbergen (1956-1958)
In het midden van de jaren vijftig van de
20ste eeuw drong het moderne bouwen ook
in de katholieke kerkarchitectuur van ons
land door. De kerken van de nieuwe richting
hebben onconventionele plattegronden en
opstanden, kennen geen ruimtelijk onderscheid
meer tussen priesterkoor en schip, zijn
opgetrokken met gebruikmaking van moderne
bouwmaterialen als beton en staal, hebben
muren die geen dragende functie meer
behoeven te hebben, vertonen dikwijls een
afwisseling van open en gesloten partijen en
zijn voorzien van open "torens". Goede, vroege
voorbeelden in Twente zijn de kerken van
de H. Pius X en van de Aartsengel Rafaël,
beide in Hengelo en beide gebouwd in de
jaren 1957-1959 (de eerstgenoemde is intussen
afgebroken).
Hoewel de Lourdeskerk, die dateert uit de
jaren 1956-1958, min of meer als een tijdgenoot
van beide bedehuizen in Hengelo mag
worden beschouwd, is hier van de zojuist
genoemde karakteristieken van de moderne
kerkbouw geen sprake. Plattegrond en
opstand zijn traditioneel, het bouwmateriaal
bestaat voor het merendeel uit "klassieke"
materialen als baksteen en hout, de dakconstructie
rust op de muren, het gebouw als
22
totaliteit vertoont een gesloten karakter, hetgeen
ook geldt voor de romp van de toren.
Veel kenmerken van de katholieke kerkbouw
uit de periode tussen de beide Wereldoorlogen
zijn aanwezig: soberheid en functionaliteit
van de constructie, de aanwezigheid
wèl van steunberen (vèr uitstekende muurverzwaringen)
en van spitsboogvensters, maar
niet van ribgewelven (gewelven met stenen
stroken tegen de onderzijde) en het voorkomen
van opgaande daken. Opvallend is een
aantal overeenkomsten met de iets meer dan
twintig jaar oudere St.-Bonifatiuskerk:
- één onverdeelde schipruimte, die geflan
keerd wordt door processiegangen
- ondiepe, maar brede traveeën (vakken) van
de voornaamste kerkdelen
- rechte sluiting van het priesterkoor
- kerktype en dikke, gele baksteen
- de aanwezigheid van een triomfboog (boog
aan de schipzijde van het priesterkoor, een
element van de traditionele
katholieke
kerkbouw)
Er zijn echter ook duidelijke verschillen. De
Bonifatiuskerk heeft een dwarsschip terwijl
dat in de Lourdeskerk — en nog maar aan één
zijde (de noordkant) — vervangen is door een
aparte vleugel naast het koor. Bovendien zijn
de vensters van laatstgenoemde kerk gewoonlijk
in series aangebracht en missen zij traceringen
(decoratieve vullingen). Zowel bij de
Bonifatius- als bij de Lourdeskerk is —
als men de gangen in het schip gelijk stelt met
zijbeuken — sprake van een pseudobasiliek:
een meerbeukige kerk zonder vensters in de
lange bovenmuren van de hoofdbeuk van het
schip. Opmerkelijk in de Lourdeskerk is het
ontbreken van scheibogen (bogen, die de
ruimten scheiden) tussen hoofdbeuk en
processiegangen. De gewelven

lijken daardoor boven de verschillende ruimten
met elkaar te versmelten. De hoofdruimten
van koor en schip zijn overkluisd met een
combinatie van een troggewelf (gewelf in
de vorm van een cirkelsegment) en een
ribloos netgewelf. Netgewelven bestaan in
de regel uit vele, elkaar kruisende,
diagonale ribben (stenen
23
stroken tegen de onderzijde van het gewelf).
In plaats van ribben komen hier graten
(knikken in de gewelfkappen) voor. Dit vermijden
van ribben en het vervangen daarvan
door graten is gebruikelijk in de periode tussen
de beide Wereldoorlogen. Ribloze
netgewelven zijn overigens al eerder toegepast
door architect Wolter te Riele Gzn. in de
katholieke kerk van Lonneker bij Enschede
(1911-1912).
De karakteristieke toren bestaat uit een
zware, gesloten vierkante onderbouw en een
sterk terugspringende, achthoekige lantaarn
(bovenste geleding), waarvan de spitsbogige
openingen als galmgaten dienst doen .
Bijzonderheden: De kerk is een laat voorbeeld
van traditionele katholieke kerkbouw en één
der laatste kerken met stenen gewelven.

Ertugrul Gazi Camii (moskee) Haaksbergen (1999)
Op een markant punt op de hoek van de
Sterrebosstraat en de Enschedesestraat, waar
vroeger een huishoudschool stond, is in 1999
- naar ontwerp van de architecten S. Yavuz
en M. Kilic van het architectenbureau
Lema-5 te Rotterdam - een complex
gebouwd ten behoeve van de Turkse
Islamitische gemeenschap van Haaksbergen .
Het complex fungeert als sociaal en religieus
centrum en bevat een bestuurskamer, een
biljart, een computerspelkamer voor
kinderen, een leerruimte, een TV-ruimte en
een verkooplokaal. Op de verdieping aan de
zijde van de Enschedesestraat, boven de ontmoetingsruimte
is de gebedsruimte. Zoals
ook bij vele moderne kerken het geval is,
vormt de gebedsruimte met de bijgebouwen
één geheel.
Omdat de Islamieten zich tijdens hun gebed
in de richting van Mekka keren, is de
moskeewand aan de zijde van de
Enschedesestraat (de oostwand) de muur,
waarop de ogen zijn gericht. De richting naar
Mekka wordt aangegeven door een
zogenaamde gebedsnis (mihrab). Deze nis
heeft een spitsbogige vorm (deze vorm
komt in de traditionele Islamitische
architectuur van landen als
24
Turkije, Egypte, Iran en India veel voor).
Buitenwerks is zij geaccentueerd door een
driehoekige uitstulping. Rechts van de
gebedsnis bevindt zich de preekstoel (minibar).
Het muurgedeelte achter de gebedsnis
en de kansel is volledig bekleed met tegels.
De gebedsruimte is overdwars rechthoekig,
met aan de oostzijde geronde hoeken. In de
zuidoosthoek loopt de achtermuur schuin,
terwijl in de noordwesthoek de gebedsruimte
kan worden uitgebreid met een ruimte die
zich normaal gesproken achter een schuifwand
uitstrekt. Ook bij deze extra-ruimte is
sprake van schuine wanden. De muren zijn
-als er geen tegels voorkomen — voorzien van
een houten lambrizering en daarboven van
pleisterwerk. Ook de buitenmuren zijn door
bepleistering aan het oog onttrokken.
Binnen- en buitenmuren, die een sterk gesloten
karakter hebben, zijn op regelmatige

plaatsen doorbroken met vensters, die een
rondbogige vorm vertonen maar in de rondingen
van de oosthoeken
staand-rechthoekig zijn.
Boven de gebedsruimte strekt zich een laag
systeemplafond uit. Uit dit plafond rijst voor
het oog een ronde koepel omhoog, zoals
gebruikelijk is in de Islamitische moskeearchitectuur
van Turkije. In dit geval wordt
de koepel, die uit prefabbeton elementen
bestaat, niet door bouwkundige elementen
ondersteund. Deze constructie fungeert als
lichtkoepel in de ware zin des woords. In de
tamboer (overgangscilinder) komen namelijk
vierentwintig kleine rondbogige vensters
voor. Het daarboven oprijzende gedeelte van
de koepel is geleed met twaalf ribben (smalle
stroken). Koepel en minaret (slanke toren)
vormen twee verticale elementen, die contrasteren
met de doosvormige aanblik van het
overigens platgedaakte complex. De minaret
is eveneens van prefabbeton.
25
Bijzonderheden: De moskee is opgetrokken
in traditioneel Turkse vormen. Zij is qua
verhoudingen evenwichtig te noemen en
passend in de omgeving.

Tenslotte
Het religieus erfgoed, kerken, pastorieën, kapellen etc., staat niet meer in het centrum
van de belangstelling. Door de ontkerkelijking staat de oorspronkelijke functie van de
gebouwen onder druk en zijn de tijden van de vermogende weldoeners, die nog wel
eens iets schonken aan de kerk, voorbij.
Anderzijds is er een toenemende belangstelling voor kerkelijke cultuur…..architectuur,
muziek, glas-in-loodkunst etc.
De Historische Kring Haaksbergen wil door deze uitgave de vele vrijwilligers, die
betrokken zijn bij het beheer en onderhoud van dit erfgoed, ondersteunen en stimuleren
bij hun werk.
Meer kennis en het goed documenteren van het kerkelijk cultuuurbezit is een
voorwaarde om dit cultuurgoed te handhaven en voor een groter publiek toegankelijk
te maken.
Bovendien kan er dan een draagvlak ontstaan voor vormen van verantwoord
hergebruik.
Wie zich verder wil verdiepen in de wortels van de drie wereldgodsdiensten: het
Jodendom, het Christendom en de Islam, kan hiervoor terecht in het "Bijbels
Openluchtmuseum" (voorheen Heilig Landstichting) in Nijmegen. De Nijmeegse
kunstenaar Piet Gerrits en de architect Jan Stuyt laten er door hun creaties zien
hoe architectuur een weergave is van het menselijk denken door de eeuwen heen.
26

Over de auteur
Zeno Kolks is in 1946 geboren in Assen. In 1974 heeft hij het doctoraalexamen kunstgeschiedenis
afgelegd aan de St.-Radbouduniversiteit in Nijmegen. Daarna is hij werkzaam
geweest bij Kunst & Cultuur Overijssel in Zwolle, en bij het Rijksmuseum
Twenthe en het Museum Jannink, beide in Enschede. Thans is hij medewerker van het
Gelders Erfgoed in Zutphen.
Vanaf 1967 publiceert Kolks regelmatig over kerken en synagogen, vooral in Twente en
het Graafschap Bentheim. Tot de tweehonderd publicaties over afzonderlijke kerkgebouwen
behoren onder meer artikelen over de synagoge van Haaksbergen (1978) en
over de St. Pancratiuskerk aldaar (1975 en 1983), alsmede een studie over de bestaande
synagoge van Enschede (2004). Kolks heeft tot dusverre elf overzichten over kerkarchitectuur
in een bepaald gebied of met betrekking tot een bepaald thema samengesteld.
Deze zijn:
- Verdwenen Waterstaatskerken in Twente (1972)
- Eenbeukige Romaanse kerken in Twente (1975)
- Negentiende-eeuwse protestantse kerkbouw in de gemeente Nijmegen (1976)
- Langs oude Veluwse kerken (1978)
- Middeleeuwse hallenkerken in Twente (1983)
- Romaanse kerktorens op de Veluwe (1987)
- Die reformierten Kirchen und ihre Ausstattung in der Grafschaft Bentheim (1988)
- Langs oude Twentse kerken (1989)
- Die Orientation von Kirchen, Moscheen und Synagogen (1996)
- Kerkenbezoek in de Achterhoek (1997)
- Buitenregionale invloeden in en aan de kerken in het graafschap Bentheim en in
Twente (2003)
Verdere publicaties zijn in voorbereiding.
27