Anticiperend landschapsbeleid - Wageningen UR E-depot

4 Drijvende krachten in verleden, heden en
toekomst; een overzicht
Gegeven de context van deze studie is onze primaire interesse de
volgende.
• Welke drijvende krachten zijn aan het werk geweest?
• Welke zijn dat momenteel en - naar verwachting - in de toekomst?
• In hoeverre grijpt beleid daarop in? Het gaat hier om (ruimtelijk) beleid
dat bestemmingen van gebieden voor één of meer functies aangeeft,
de inrichting daarop aanpast (bijvoorbeeld ontsluiting, waterbeheersing,
voorzieningen) en het beheer dienovereenkomstig reguleert, maar ook
om eventueel ander beleid, bijvoorbeeld doelgroepenbeleid .
• Welke betekenisvolle veranderingen in de perceptie en waardering van
landschappen, kunnen we registreren en eventueel voorzien?
Het gaat ons om de grote lijnen, niet om de historische details tenzij deze
illustratief zijn voor een algemener mechanisme4 . Accent wordt gelegd op
zaken die naar verwachting ook de komende decennia nog zullen spelen.
Dit is mede de reden ons, uitzonderingen daargelaten, vooral te richten op
de laatste 50 à 100 jaar. Achtereenvolgens komen aan de orde:
• landbouw;
• waterbeheer;
• verstedelijking en infrastructuur;
4 We putten daarbij uit enkele conceptuele, historische-beschrijvende en scenariostudies. Klijn
(2000 en 2004) naar Driving forces bij landschapsveranderingen; de studie van Dijkstra c.s. (1997) op
basis van steekproeven op topografische kaarten over landschapsveranderingen sinds 1900, de studie van
Kramer & Knol ( 2002) over veranderingen op basis van integrale vergelijking van oude topografische kaarten.
Scenariostudies: bruikbaar zijn taxaties van ruimtelijke aanspraken voor de toekomst, zoals in de Vijfde
Nota vergaard en merendeels in de Nota Ruimte gebruikt. Voor effecten van Landbouw op landschap maken
we gebruik van Koomen c.s. (2005), aansluitend bij recente beleidsnota’s, zoals Kiezen voor Landbouw.
Waterstaatkundige en infrastructurele veranderingen zijn recentelijk beschreven door V&W (Vissers c.s., 2001).
Klimaat- en waterbeheersing c.q. kustverdediging zijn kort daarvoor door de Commissie Waterbeleid 21 ste
eeuw (2000) op een rij gezet. Opvolgende natuurbalansen (MNP; voorheen RIVM/Alterra, 1998-2006) zijn
evenzeer nuttig om veranderingen in veld en beleid in recentere tijd te duiden.
• bos en natuur;
• delfstof- en energiewinning; en
• gebruik, beleving en maatschappelijke waardering.
De belangrijkste processen, trends, eventueel trendbreuken en effecten in
verleden, heden en voorzienbare toekomst, staan hieronder aangegeven. Elke
paragraaf eindigt met een overzicht van processen per tijdvak en een korte
samenvatting van drijvende krachten (cursief). Ook wordt steeds aangegeven
welke rol de overheid heeft gespeeld, als initiator, afremmer of bijstuurder.
In latere delen van de serie ‘Anticiperend landschapsbeleid” worden de
trends op het gebied van klimaatverandering en klimaatbeleid en die met
betrekking tot de demografie nader uitgewerkt.
4.1 De landbouw
Agrarisch grondgebruik heeft in vrijwel alle gebieden zijn sporen nagelaten
in ontginningspatronen en kavelvorm en -grootte, in ontsluiting en occupatie,
in reliëf, in bodemgesteldheid en in waterbeheersingstelsels. Voorts in fenomenen
die annex zijn aan boerenbedrijven, zoals karakteristieke bebouwing,
erfbeplanting, houtwallen en heggen als perceelsscheiding, variatie in akkers
en weidegrond. Verder is er heel wat met grond en nutriënten gesleept. Dit
uit zich landschappelijk in de resten van oudere potstalsystemen (heides
versus akkers), opgebrachte gronden, verschillen in vruchtbaarheid die ook
botanisch opvallen (bijvoorbeeld bloemrijke hooilanden).
Overheidsbeleid en maatschappelijke krachten
Systematische overheidsbemoeienis bij de landbouw zien we al vanaf de
jaren ’20 van de vorige eeuw. Voedsel is immers een strategisch goed, en
voedselgebrek politiek gevaarlijk. Bovendien was de landbouw tot de jaren
’50 van de vorige eeuw nog een belangrijke bron van werkgelegenheid,
en is ook nu nog een economische sector van belang (vooral voor onze
handelsbalans). De productiefactor grond (en daarmee het landschap),
Anticiperend landschapsbeleid 1 41