613_FM 613 (maart 2011)_p12-p17.pdf - Filmmagie

Dat balletfilm BLACK SWAN je als kijker knock out
slaat – en de legendarische klassieker The Red Shoes
van Powelll en Pressburger evenaart – heeft alles te
maken met die verscheurdheid tussen gruwel en
schoonheid en met de intensiteit van deze subjectieve
trip door een schizofrene creatieve geest. Dit
macaber sprookje over een ballerina die evolueert
van een verlegen meisje naar een psychotische
diva betovert én terroriseert de kijker met nu eens
droomachtige en dan weer realistische scènes.
Een pijnlijk dansmelodrama slaat om in een akelige
horrorthriller terwijl de lijn tussen realiteit en
hallucinatie vervaagt. Aronofsky transformeert
het conventionele ‘leven vs. kunst’-conflict en de
clichématige protagonisten van het ‘putting on a
show’-stramien in een viscerale zoektocht naar
extase van een perfectioniste in de ban van verlangen
(naar seksualiteit en identiteit). Daar waar The
Wrestler identificatie koppelde aan een objectieve
blik op de louterende kruisgang van worstelaar-opretour
Mickey Rourke, dwingt BLACK SWAN identificatie
af met een subjectieve blik door de soms
rode oogjes van een fysiek en geestelijk lijdende
Natalie Portman. Zij speelt Nina, een balletdanseres
die de hoofdrol in het Zwanenmeer van Tchaikovsky
krijgt omdat ze de ideale ‘witte zwaan’ (prinses
Odette) is, al twijfelt choreograaf Thomas Leroy of
ze ook de ‘zwarte zwaan’ (tovenaarsdochter Odile)
aan kan. Tot ze in zijn lip bijt wanneer hij probeert
haar te kussen. Thomas moedigt Nina aan om haar
seksualiteit te ontdekken en zichzelf te verliezen in
de rol. “Ga naar huis en raak jezelf aan” is zijn eerste
raad. Gevolgd door “de enige persoon die in je weg
staat is jezelf, vergeet haar”. Wat ze heel letterlijk
doet. Het levert Nina vuur, waanzin, een staande
ovatie en een theatrale apotheose op.
BLACK SWAN opent quasi-documentair met realistische
beelden van ballettraining, pijnlijke voeten,
beschadigde spitzen en gespleten teennagels.
Maar naarmate Nina ontdekt dat discipline en oog
voor detail niet volstaan, verandert de filmstijl. Het
feit dat Nina chaos en driften omarmt maar tegelijk
angst heeft voor wat ze losmaakt wordt vertaald in
zenuwachtige beelden opgenomen door een handgehouden
camera temidden de actie. Maar ook in
een spel van licht en donker, schaduwen en reflec-
ties, dat in een grijs gesloten universum de donkere
zijde van Nina’s onevenwichtige geest benadrukt.
Terwijl haar paars-witte slaapkamer symbool staat
voor de kinderlijke wereld waarin moeder Erica
Nina verstikt. Tijdens metroritten en oefensessies
blijft Nina geïsoleerd en eenzaam. Nooit veilig en
steeds omringd door dubbelgangers. Of is het door
mensen op wie ze de andere kant van haar persoonlijkheid
projecteert? Want Aronofsky cast de vrouwenrollen
zo dat iedereen op elkaar lijkt, waardoor
archetypes in elkaar overlopen. Er is de mislukte
danseres (controlezieke Erica), de sensuele rivale
(doublure Lily) en de oudere ster (ex-vedette Beth).
Nina wordt achtervolgd door haar eigen reflectie
– waardoor BLACK SWAN meer Vertigo dan All
About Eve wordt en de spiegelobsessie van The Red
Shoes een nieuwe twist geeft – terwijl ze ongekende
aspecten van haar persoonlijkheid projecteert op
anderen. Ze belandt in een neerwaartse spiraal
van paranoïde hallucinaties die gepaard gaan met
lichamelijke transformaties, wisselende gezichten
en geruilde kleding. We zijn beland in een surrealistisch
gruwelsprookje dat de dreiging, verwarring
maar ook opwinding die Nina voelt tastbaar
maakt.
Nina is een vrouw die worstelt met lichamelijke onvolmaaktheid,
angst voor ouderdom en mannelijke
verwachtingen. Ze is vooral ook een perfectioniste
die zichzelf beschadigt. Mede door haar groeiende
waanzin wordt ze de volmaakte ‘black swan’ maar
het applaus van het publiek gaat eigenlijk naar
een monster. Nina fantaseert zo sterk over seks en
agressie dat ze droomt over een moord, zichzelf een
fatale messteek toedient en heel gepast tijdens de
opvoering sterft. Net daarvoor transformeert ze al
dansend in een zwarte zwaan en bereikt ze zo een
vorm van extase. “Ik was perfect” mompelt ze glimlachend
terwijl het leven uit haar glijdt. Die perfectie
bereikte ze door virtuositeit te koppelen aan
bezieling, controle aan chaos. Het is voor haar de
prijs (pijn, isolement, dood) waard. Heel haar leven
werkte ze immers naar die extatische triomf toe.
Zoals veel artiesten verlangde ze naar de euforische
staat van een ‘perfecte vertolking’ die van haar een
legende zou maken. De dood is daarbij geen schrikbeeld.
Falen, uitgerangeerd worden en nooit gren-
COVERSTORY
zen verlegd hebben zijn dat wel. Nina’s uitdovend
leven is dan ook een ‘perfect’ einde van dit grimmig
melodrama. Het Zwanenmeer werd het verhaal van
de film. Nadat balletmuziek en drama crescendo
samenvloeien valt het doek.
Niet voor het eerst gebruikt Darren Aronofsky
een obsessieve zoektocht naar perfectie, naar het
absolute, als narratieve motor. De worstelaar van
The Wrestler en de adolescenten van Requiem for a
Dream proefden de extase, de studenten van Pi en
de wetenschapper van The Fountain zochten respectievelijk
de formule die het universum vat en
een remedie om een stervende vrouw te redden.
In BLACK SWAN botsen de Amerikaanse Droom
(wil om te winnen) en de Amerikaanse Nachtmerrie
(angst om te verliezen) terwijl creatieve en destructieve
krachten versmelten. Aronofsky plaatst
het perfectionistische individu centraal zonder er
een 'slachtoffer’ van te maken. Een gestresseerde
en uitgeputte Nina ziet overal dreiging en concurrentie
maar zij en haar eigen ambities vormen het
grootste gevaar. Aronofsky heeft een liefde-haat
relatie met dit Amerikaans Waanbeeld. Opwinding
en angst, fascinatie en afkeer liggen ook voor hem
dicht bij elkaar. En net zoals choreograaf Thomas
zweert hij bij een spektakel dat “echt en visceraal”
is. Horror maakt het melodrama zicht- en voelbaar
terwijl humor de clichés een meerwaarde geeft.
Daar waar veel would be-auteurs een origineel uitgangspunt
al te vaak herleiden tot iets traditioneel,
doet Aronofsky het omgekeerde. Een vertrouwd gegeven
wordt na transformatie uniek. BLACK SWAN
is verbijsterend, opwindend, gruwelijk, grandioos,
mooi, monsterlijk, absurd, surrealistisch, grappig,
aangrijpend en verontrustend. Kortom, straffe cinema.
Met een verbluffende Natalie Portman. ×
melodrama / reg. Darren Aronofsky / sce. Mark Heyman, Andrés Heinz
& John McLaughlin / fot. Matthew Libatique / mon. Andrew Seisblum
/ muz. Clint Mansell / act. Natalie Portman (Nina Sayers), Vincent Cassel
(Thomas Leroy), Mila Kuni (Lily), Barbara Herschey (Erica Sayers),
Winona Ryder (Beth MacIntyre), Benbjamin Millepied (David), Ksenia
jSolo (Veronica) / pro. Mike Medavoy, Arnold W. Messer, Brian Oliver &
Scott Franklin / USA / 2010 / 108’ / dis. Fox
> RELEASE 2 MAART
FILMMAGIE #613 | MAART 2011 | 13