Verbeeld verleden, het hart van Schuytgraaf - Belvedere

Het hart van Schuytgraaf
Verbeeld verleden
A

Het hart van Schuytgraaf
Verbeeld verleden

3
6
8
16
20
23
30
32
34
40
46
52
58
Inhoud
Voorwoord
Het mooie van Schuytgraaf
Het moeilijke van Schuytgraaf
De uitdaging van Schuytgraaf
De steun aan Schuytgraaf
De schatten van Schuytgraaf
De jury
De deelnemers:
DeZwarteHond – Een lichtdoorlatende muur met uitkijktoren
DLA+ landscape architects – Een park met een groot scherm
DS Landschapsarchitecten, Claessens Erdmann architects & designers – Het geheim van Schuytgraaf
CHORA architecture and urbanism, Gross. Max. landscape architects, Joost Grootens – De landing
Het oordeel over Schuytgraaf – vindplaats 10
Voorwoord
In Arnhem wonen is iets bijzonders. Arnhem is gebouwd op
een grond met een rijk verleden. In Schuytgraaf – waar we
de stad gaan uitbreiden met ruim 6000 woningen – is dat
verleden ondergronds in geconcentreerde vorm aanwezig.
Een unieke plek. Hier leverden prehistorische jagers en
verzamelaars de strijd om het bestaan, hier bevoorraadden
Romeinse boeren hun leger en bewaakten middeleeuwse
poortwachters een machtig huis. En in een veel recenter
verleden vochten Britse en Poolse militairen hier een
uitzichtloze strijd uit in de slag om Arnhem.
Dit is voor mij een reden om Schuytgraaf met respect te
betreden. Zelfs nu we er zes lagen zand op storten om er
huizen te bouwen, blijft het een historische plek. Het feit dat
een deel van het centrum van Schuytgraaf een archeologisch
uniek veld is waar we niet mogen bouwen, is een uitgelezen
kans om heden en verleden van Arnhem bij elkaar te brengen.
We mogen in het centrum van Schuytgraaf niet bouwen, maar
we mogen de plek wel inrichten. Daarom heeft GEM Schuytgraaf
vier gerenommeerde bureaus gevraagd om een ontwerp
te maken en een deskundige jury heeft een van die ontwerpen
– unaniem – bekroond. Daarmee krijgt het veld de betekenis
die het verdient. Niet als symbool van de leegte, maar van de
rijke geschiedenis van de stad.
In dit boekje leest u het verhaal van vindplaats 10, zoals
archeologen het veld noemen. Verteld wordt hoe deze bodem
in de loop van duizenden jaren een historisch eldorado werd,
welke eisen GEM Schuytgraaf stelde aan de vier ontwerpen en
welke deskundigen erbij betrokken waren. En niet te vergeten
hoe de bewoners van Schuytgraaf zelf de lege plek in het
centrum zouden willen vullen.
Het centrum van Schuytgraaf wordt straks een plek waar het
begin van de 21ste eeuw ruimte biedt aan al die eeuwen die
eraan vooraf gingen. Veel mensen hebben zich, zeer inventief,
ingezet voor deze opgave. Er is één ontwerp bekroond.
Lof voor al deze inspanningen!
Ik wens u veel plezier met het lezen van dit bijzondere boekje.
Sander van Bodegraven,
wethouder Ruimtelijke Ordening
Volkshuisvesting en Grondzaken
gemeente Arnhem
2 | 3

Schuytgraaf 100 jaar geleden. In 1906 maakte het toenmalige Topografisch Bureau
van het Leger deze ‘Chromotopographische Kaart des Rijks’, nummer 490, Oosterbeek.
De verkenningen voor deze kaart – schaal 1:25.000 – dateren uit 1865 en 1871.
De naam Schutgraaf of De Schutgraaf komt verschillende keren voor in het gebied
tussen Driel en de spoorweg Arnhem-Nijmegen. Afgezien van wat boerderijen
was er nog nauwelijks bebouwing in dit landelijke, groene gebied.
4 | 5

‘Goed zichtbaar maken
wat er in de grond zit’
Sabine Hermsen
woont in Vestingstad.
“We wonen hier sinds juni 2004
met veel plezier. Ik surf regelmatig
naar de site van Schuytgraaf
en toevallig las ik gister
over het archeologische veld.
Tot mijn verbazing
is het een enorm
stuk van meer dan
drie voetbalvelden
groot! Ik vind het
een mooie gedachte
dat de geschiedenis
van Schuytgraaf
bewaard blijft.
Van mij mogen ze
er een plein van maken waar je
rustig kunt zitten. En ik hoop dat
er iets zichtbaar wordt gemaakt
van wat er in de grond zit.'”
Het mooie van Schuytgraaf
In het zuidwesten van Arnhem ligt Schuytgraaf. Een splinternieuwe wijk, waar straks
zo’n 6250 woningen moeten komen. In een landelijke omgeving, terwijl de binnenstad
van Arnhem maar vijf kilometer verderop is.
Schuytgraaf grenst aan de Betuwe. Als je in westelijke of zuidelijke richting de wijk
uitloopt sta je er midden in. Er komen ongeveer 25 verschillende buurten (velden), elk
met een eigen karakter. Zo is er Vestingstad met de sfeer van oude stadjes zoals Grave
en Elburg, waar de huizen een klassieke uitstraling hebben door onder andere de gevels.
Of De Groene Erven, de wijk die direct aan de Betuwe grenst en landelijk is opgezet.
De stedenbouwkundig ontwerper Kees Christiaanse ontwierp de wijk. Hij maakte niet
alleen gebruik van nieuw aangelegde, maar ook van bestaande natuur. Sloten, paden
en bomen kregen, als een natuurlijke grens tussen de verschillende buurten, een plek
in de plannen. Hierdoor is het dus geen wijk van een paar duizend woningen, maar zijn
het kleine buurten met 150 tot 500 woningen, ruim opgezet in een groene omgeving,
maar wel met een eigen centrum en ook op een steenworp afstand van het centrum
van Arnhem gelegen.
Door Schuytgraaf heen komt een langgerekt park, dat als een lint de buurten en het
groen met elkaar verbindt. Centraal in het park ligt een lange laan met lindebomen,
waar bewoners kunnen wandelen, fietsen, joggen of skaten.
Ook een waterlint verbindt de buurten in Schuytgraaf, zodat iedereen dicht bij het water
woont. In het zuidwesten komt een waterplas, die een landschappelijke, ecologische
inrichting krijgt.
6 | 7

‘Een plek
voor jongeren’
Roy Sardjoe gaat in de zomer
in de Amerikaanse wijk wonen.
“De plek had van mij ook wel
bebouwd mogen worden, maar
goed, ze zullen wel de juiste
beslissing hebben genomen.
Maar dan wil ik ook wel goede
informatie over wat
er in de grond zit.
Op de plek zou ik
iets voor jongeren
willen, een ontmoetingsplek
of zo.
Mijn kinderen
worden immers ook
ouder. Eventueel
een marktplek.”
Het moeilijke van Schuytgraaf
Vooruitlopend op de gewijzigde Monumentenwet gaan op geplande bouwplaatsen eerst
archeologen aan de slag om te zien of er archeologische resten in het gebied liggen. De
gemeente Arnhem liet in de jaren 1995-96 een grootscheeps booronderzoek uitvoeren in
Schuytgraaf (dat toen nog Driel-Oost heette). Er zijn toen elf archeologische vindplaatsen
geïnventariseerd, waar in de jaren daarna opzienbarende vondsten werden gedaan: een
Romeinse nederzetting, een middeleeuwse boerderij, overblijfselen van Poolse strijders
uit de Tweede Wereldoorlog. Een grote verrassing was vindplaats 10 met vondsten uit
de steentijd, zo’n 7000 jaar oud. De plek werd aangewezen als archeologisch beschermd
monument, opdat de vondsten onaangetast zouden blijven.
Gericht zoeken naar geschiedenis
Schuytgraaf bestrijkt een groot oppervlak met een jarenlange agrarische historie. Lukraak
wat grondboringen doen om te kijken of er iets in de grond zit, zou weinig opleveren.
Daarom is er eerst een archeologische verwachtingskaart gemaakt. Archeologen gaven
aan, op basis van de geschiedenis, waar de kans het grootst was dat er vondsten in
de bodem zouden zitten. Vervolgens deden ze op die plekken grondboringen.
3
11
2
7
6
1
4
8
10
9
Wat is een archeologisch rijksmonument?
Vindplaats 10 is een archeologisch rijksmonument. Dat betekent dat de
resten die in de bodem zitten, bewaard moeten blijven. Er mag niets met
de plek gebeuren wat de archeologische laag kan beschadigen.
Een archeologische laag bestaat uit drie onderdelen: de vondsten (scherven,
potten, botjes, stuifmeelkorrels), de sporen die herkenbaar zijn door
verkleuring in de grond (kuilen, greppels, palen van huizen), en de bodem
zelf waar ze in zitten.
Het bodemarchief is een boek dat maar één keer gelezen kan worden.
Als archeologen besluiten om te graven, dan leggen ze de vondsten zorgvuldig
vast en proberen het verhaal erbij te reconstrueren. Daarna blijft
er een lege bodem achter: de archeologische laag is vernietigd. Dat kan
vreselijk jammer zijn, vooral als je weet dat de onderzoekstechnieken
zullen evolueren. Vernietig je nu het archief, dan kunnen de generaties
die na ons komen geen onderzoek meer doen.
Als een gebied het stempel ‘archeologisch rijksmonument’ krijgt, dan heeft
dat veel beperkingen. Niemand mag aan de archeologische laag komen,
maar ook met de grond erboven moet je voorzichtig omspringen.
Omdat de archeologische laag op vindplaats 10 anderhalve tot drie meter
diep zit, kan er geen grootschalige bebouwing met diepe fundering boven
komen. Dat zou direct de laag beschadigen. Maar ook mag de grond boven
de archeologische laag niet verplaatst worden. Je kunt er dus niet gaan
graven. Ook bomen kunnen op den duur met hun wortels de grond
beroeren. Voor alles wat de archeologische laag kan verstoren, moet een
zogenaamde monumentenvergunning worden aangevraagd bij het Rijk.
8 | 9

‘Het archeologisch veld
maakt wonen in Schuytgraaf
nog leuker’
Michael van Hal woont in Vestingstad.
“Wij waren de allereerste bewoners van
Schuytgraaf, we wonen hier sinds 16 mei 2004.
Ik weet dat er van alles is gevonden in de
grond van Schuytgraaf, maar van het archeologische
veld heb ik niets
gehoord. Eigenlijk is het heel
mooi om zo’n veld te bewaren.
En om sporen voor de bewoners
zichtbaar te maken, vind ik nog
mooier. Voor mij wordt wonen
in Schuytgraaf nog leuker door
zo’n archeologisch veld. Maar
dan moet je er wel echt wat van
kunnen zien. Vestingstad heeft
ook al een historische sfeer, dus dat past er
wel bij. Het maakt mij niet uit wat er op de
plek komt als het bij de sfeer van het archeologische
veld past.”
Een onverwachte vondst
Inderdaad bleken er op tien plaatsen belangrijke vondsten in de grond te zitten.
Maar op een plek die in eerste instantie niet als veelbelovend was aangewezen, deden
archeologen ook enkele grondboringen. En toen vonden ze sporen van 7000 jaar terug.
Deze zitten twee meter onder de grond en behoren tot een oud landschap, dat nu door
klei bedekt is.
Bijzonder aan deze vindplaats is de uitzonderlijk goede conservering. De boringen
brachten zeer oude organische resten zoals rode oker, houtskoolresten, vissenschubben,
verbrande botjes, zaden en pitten aan het licht. Al die resten bewaren een schat aan
informatie over het leven van de mensen toen.
Handen af!
Als zo’n vondst gedaan wordt, moet de overheid een besluit nemen: alles opgraven en
onderzoeken, of conserveren. Opgraven levert kennisvermeerdering op maar heeft ook
nadelen: het kost veel geld en tijd en zou bouwplannen kunnen vertragen. Bewaren
heeft als voordeel dat ook in de toekomst archeologen in staat zullen zijn onderzoek te
doen. Bovendien laat je geen leeg landschap na. Ook latere generaties kunnen ervaren
dat de vindplaats een bijzondere plek is die oude sporen herbergt van onze voorouders.
Vanuit het perspectief van bouwers en ontwikkelaars heeft bewaren wel nadelen: de plek
wordt dan een archeologisch rijksmonument, waar niet op gebouwd mag worden.
Vindplaats 10, een plek van bijna drie voetbalvelden groot, werd vanwege de bijzondere
vondsten tot archeologisch rijksmonument verklaard. Dat betekent concreet: geen
bebouwing. De resten blijven in de grond zitten, om misschien ooit, op een later
moment, opgegraven te worden.
En nu?
De locatie waar we het over
hebben, is de duurste grond van
heel Schuytgraaf. Het is het
centrumgebied, aan de toegangsweg,
tegenover het station. Dit is
ook meteen het grote probleem.
Normaal gesproken verdien je
geld aan de verkoop van grond
en bebouwing en daarmee kun je
het gebied inrichten. Nu zijn er
beperkingen: er kan niet gebouwd
worden. Dus hoe kom je aan geld
voor de inrichting? Er is een
onzichtbaar monument. Dat moet
voelbaar worden, zonder grote
budgetten. De spanning tussen
archeologie (cultuurhistorie) en
ruimtedruk is maximaal. Dit
probleem vraagt om een scenario
dat geld genereert om het
onzichtbare zichtbaar te maken.
Voor deze opgave zag de
Grondexploitatiemaatschappij
(GEM) Schuytgraaf zich gesteld.
10 | 11

Mieke Smit – stadsarcheoloog van Arnhem
‘Als hier ooit alsnog gegraven wordt,
sta ik vooraan met mijn rollator’
“Als je hier loopt, weet je letterlijk: hier hebben 7000 jaar geleden ook
mensen gewoond. Alhoewel, ‘wonen’ is een groot woord. Het waren jagers
en verzamelaars, die in een zeer groot gebied rondtrokken. Ze hadden een
plek waar de familie verbleef. Kleine groepjes van de familie gingen op pad
om voedsel te verzamelen voor de rest. Ze gingen ergens vissen, noten
verzamelen, bessen plukken. Hoeveel generaties ook terug, het waren ook
mensen met dagelijkse besognes en gevoelens, zoals ‘brood op de plank’
of lastige kinderen.
De vindplaats ligt op een ouder landschap, dat nu op een diepte van 1,5 tot 3 meter onder het maaiveld begraven ligt. Een
zandrug die van west naar oost ruim 200 meter lang is en ongeveer 70 meter breed. Op deze zandrug zijn resten van jagerskampen
uit de steentijd gevonden en materiaal dat hoort bij de oudste boerensamenleving. Toen deze mensen hun tijdelijke
kampementjes op de zandrug opsloegen, was deze omgeven door water. Aan de noordkant liep de rug steil af het water in en
aan de zuidzijde was er een geleidelijke helling. We hebben bij het booronderzoek stukjes houtskool gevonden, kleine deeltjes
verbrand bot, vissenschubben, zaden en pitten van het eten dat mensen hebben verzameld, maar ook stuifmeelkorrels van de
bomen en planten die daar groeiden. De mensen hebben hier 7000 jaar geleden daadwerkelijk vis gevangen en klaargemaakt,
wellicht een kano gebruikt waar we nog resten van zouden kunnen vinden. Of een fuik, gemaakt van biezen of wilgentenen.
Het organische materiaal is bijzonder goed bewaard gebleven, omdat het afgedekt is geweest door twee meter klei en onder
het grondwaterpeil heeft gezeten. Het is luchtdicht afgesloten. Er ligt dus een schat aan gegevens over het leven van die mensen
van 7000 jaar geleden, opgesloten op twee meter diepte. Daarom is deze plek aangewezen als archeologisch monument.
Natuurlijk ben ik nieuwsgierig naar wat er allemaal ligt. Als er over twintig jaar misschien besloten wordt om alsnog op te
graven, dan sta ik vooraan met mijn rollator!”
12 | 13

Leo Verhart – zelfstandig archeoloog
‘Elke vondst die mensen nieuwsgierig maakt naar het verleden, is bijzonder’
Leo Verhart werkt bij de universiteit en bij het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Daarnaast heeft hij zich als
zelfstandig archeoloog altijd beziggehouden met hoe je archeologie aan een groot publiek bekendmaakt.
“Ik heb er een grote hekel aan dat iedereen roept dat het uniek is en bijzonder. Alles is uniek, als je het maar met
de juiste superlatieven omschrijft. De meest westelijk gevonden zus, of de diepst gevonden zo. Heel af en toe is er
echt iets unieks. Bijvoorbeeld vondsten die een kwart miljoen jaar oud zijn. De rest zijn stukjes van een legpuzzel
die ons weer wat meer vertellen over vroeger. Voor de meeste mensen is de belangrijkste vondst die welke ze in
hun eigen achtertuin doen. Elke vondst die mensen nieuwsgierig maakt naar het verleden is bijzonder.
Archeologen zijn altijd blij dat iets in de grond blijft zitten. Anders is het op een gegeven moment gewoon op.
De generaties na ons stellen andere vragen. Wat wij nu belangrijk vinden om te weten, vinden ze over 100 jaar
misschien helemaal niet meer belangrijk. En misschien hebben ze over 100 of 200 jaar hele andere manieren
ontdekt om iets te bestuderen. Dat kan je niet meer doen als het opgegraven is. Stel dat je een middeleeuws boek
leest. Je leest het boek, je documenteert het, en daarna steek je het in brand. De tekeningen, beschrijvingen of de
foto’s die je hebt gemaakt, vind je misschien na verloop van tijd niet meer toereikend. Maar helaas, je kunt nooit
meer andere details bestuderen omdat je die hebt vernietigd. Zo is het dus ook met een archeologische vindplaats
die je niet intact laat. Daarom willen we als archeologen dus zoveel mogelijk belangrijke plaatsen bewaren voor
later. Bij bouwprojecten kan dat botsen met andere belangen.”
portretfoto
volgt
Hans Koot – gemeentearcheoloog Rijswijk
‘Opgraven is een fantastische ervaring, maar wel eenmalig’
Op Ypenburg werd in 1998 een belangrijke vondst uit de steentijdgedaan. Net zo belangrijk als die in Schuytgraaf, maar dit
archeologische veld is wel opgegraven en er is overheen gebouwd. We vroegen Hans Koot hoe dat in elkaar zit. “Dat komt
omdat Ypenburg van een andere generatie bouwlocaties is. Wij zijn er pas bij betrokken, toen het plan voor het stedenbouwkundig
raamwerk al helemaal vastlag. We hadden toen de pech dat de belangrijkste vondst gedaan werd in het stadscentrum,
precies daar waar het winkelcentrum was gepland en waar openbaarvervoerslijnen liepen. Er is nog wel serieus gekeken of het
bewaard kon blijven, maar dat kon niet. Net als in Schuytgraaf wil de gemeente hier de archeologie zichtbaar maken. De straten
in Ypenburg zijn genoemd naar archeologische vondsten en er zijn plannen voor een monument.
Dat het veld in Schuytgraaf wel bewaard blijft, komt omdat archeologie in de loop van de jaren een veel hechtere plek heeft
kregen in ruimtelijke ordening. De regels zijn aangescherpt, waarbij het Verdrag van Malta – dat de omgang met het Europees
archeologisch erfgoed regelt – een omslagpunt was. Ik ben het er trouwens helemaal mee eens. Opgraven is een fantastische
ervaring, maar je weet ook dat jij de laatste bent die de vondst in zijn context kan zien. We hopen op betere technieken in
de toekomst waarmee je in de grond kunt kijken.”
14 | 15

‘Iets als de bankjes
van Gaudí in Barcelona’
Marco Zijlsta woont sinds 13 mei 2004
in Tuinstad.
“Wat er moet komen? Iets waar de bewoners
van Schuytgraaf kunnen samenkomen.
Zoals een plein voor feesten en evenementen.
Maar dan moet er ook naar voren komen wat
er in de grond zit. Bijvoorbeeld
een vitrine waarin speerpunten,
botjes en fossielen tentoongesteld
zijn. Die kan ook in een
horecagelegenheid staan met
informatie erbij over de geschiedenis
van de wijk. Kunst in de
openbare ruimte vind ik belangrijk.
Hier wonen veel kinderen
en die komen op die manier, ook
als het niet via hun ouders gaat, met kunst in
aanraking. Ik werk zelf op een basisschool en
daar ben ik ook erg met kunst bezig. Bij kunst
in Schuytgraaf denk ik in eerste instantie aan
beelden, modern of klassiek. Maar straatmeubilair
met een mooie vormgeving, zoals
de bankjes van Gaudí in Barcelona, lijkt me
hier ook heel leuk.”
De uitdaging van Schuytgraaf
GEM Schuytgraaf schreef een ontwerpvraag uit: vier bureaus werden uitgenodigd.
Ze mochten een plan bedenken om het archeologische veld in te richten.
Het ontwerp moest aan de volgende eisen voldoen:
- geen bebouwing hebben, en niets anders wat de archeologische laag aantast;
- geschikt zijn voor allerlei evenementen;
- de functie krijgen van ‘poort tot Schuytgraaf’;
- een relatie hebben met de centrumfunctie aan de zuidzijde,
met het kantoorgebied aan de noordzijde, of met het NS-station aan de oostzijde;
- functioneren als ‘geheugen’ van de wijk;
- een relatie leggen met het kunstenplan van de gemeente Arnhem
(geluk-, geheugen-, natuurgenerator);
- als het een kostbaar ontwerp is: zichzelf kunnen terugverdienen.
Vindplaats 10 in januari 2005.
16 | 17

Pim Engelsman – directeur
GEM Schuytgraaf
‘Het is voor de GEM
een heel leuk project,
omdat er niets mag’
“Normaal houden wij ons bezig met
het overdragen van grond en bouwen
van woningen. Nu heb je te maken
met een stuk grond waar je niets
mee mag en waar je dankzij de
Belvedere-subsidie toch iets mee
gaat doen.
De uitdaging is dat je er niet op mag
bouwen. We hadden het natuurlijk
niet zo gepland. Het veld ligt midden
in Schuytgraaf en is beeldbepalend
voor het centrum. Dat is dus een
behoorlijke uitdaging. Je krijgt de
kans een creatieve oplossing te
bedenken en er echt iets moois
van te maken. Iets waar ook de
bewoners van Schuytgraaf wat
aan kunnen hebben en trots op
kunnen zijn.
Ik vind het belangrijk dat het veld
een eenheid gaat vormen met het
gebied eromheen. En dat er een
link wordt gelegd met alles wat
eronder ligt. Mensen moeten er
een beleving bij hebben. Dat je
als je op de plek bent, denkt: hé,
Schuytgraaf is niet alleen van deze
tijd. Het heeft een rijke historie.”
Kees Christiaanse – stedenbouwkundig
ontwerper van Schuytgraaf
‘We hadden er eerst
bebouwing op gepland’
“Voor mij was het een grote verrassing
toen aan het licht kwam dat er
een archeologisch veld lag. Het eerste
dat ik dacht was eerlijk gezegd:
dat ruimen we binnenkort wel uit
de weg. Een paar botjes en wat asresten
uit een verleden tijd, waarvan
de omvang en vorm niet duidelijk
waarneembaar zijn. Moet je dat wel
bewaren en miljoenen uitgeven om
eromheen te bouwen?
En je moet niet vergeten: we hadden
er gewoon bebouwing overheen
gepland. De zone tussen de noor-
delijke en zuidelijke bouwzone was
oorspronkelijk smaller en de entreestraat
was breder, meer een stadsboulevard.
Nu is de entree een veld
waar een weg doorheen komt. De
toegang tot de wijk was beter geweest
als hij compacter was en meer
in midden. Wij komen wel vaker
voor dit soort onverwachte situaties
te staan en hebben van de nood
een deugd gemaakt. Nu is de entree
een brede, uitnodigende trechter
waardoor je vanuit het station ver
de wijk in kunt kijken.
De voorstellen waar de bureaus
mee komen, moeten in mijn ogen
passen bij het evenwicht dat er in
Schuytgraaf is tussen natuur en
bebouwing. En als stedenbouwkundige
heb ik natuurlijk ook ideeën.
Ik zou er natuur plannen, het is
daar al zo dicht bebouwd. Ik zou
de contouren van het archeologisch
veld zichtbaar maken door inheemse
planten, bijvoorbeeld koolzaad.
En er steeds andere planten laten
groeien, zodat er afwisseling in zit.
In het midden een stukje wilde
natuur met paadjes waar kinderen
kunnen spelen en dwalen.”
Boudewijn Goudswaard – directeur
Past2Present-Archeologic
‘Onderscheid tussen
weemoed en deemoed’
Past2Present-Archeologic is het
bureau dat de GEM adviseert om te
voldoen aan alle wettelijke verplichtingen
rondom de Monumentenwet.
Ook denkt het mee over wat er
moet gebeuren als er belangwekkende
archeologische vondsten
worden gedaan. Directeur Boudewijn
Goudswaard is betrokken geweest
bij het uitschrijven van de ontwerpvraag.
“Je kunt alle kanten op met Schuytgraaf.
Maak je iets heel expliciets,
iets wat heel direct weergeeft wat
er zich daar heeft plaatsgevonden
of komt er iets abstracts dat er
indirect naar verwijst? En ga je dat
dan concentreren in het centrum,
dus op vindplaats 10, of laten we
het verspreid zien over het hele
gebied? We moeten dat echt overlaten
aan stedenbouwkundigen.
Ik ben zelf archeoloog en ik kan
alleen maar Anton-Pieckachtige
voorstellingen bedenken die binnen
de kortste keren het lokale urinoir
worden van de hangjeugd. Wat er
komt, moet dus echt een functie
hebben.
En onverwachte, spannende
bestemming, die tegelijkertijd
functioneel is en niet te veel kost
om te onderhouden. Een mooi
voorbeeld is een Vinex-locatie in
Katwijk. Vroeger stond er een oude
abdij, een klooster. De karakteristieke
steunpilaren van dat klooster
zijn weer teruggebracht in het centrum
van de woonwijk. Ze hebben
ze een stukje opgemetseld, en nu
plaatsen de mensen hun vuilcontainers
erin. De tuintjes hebben
allemaal de vorm van kloostertuintjes.
De mensen weten op welke
grond ze wonen en welke verhalen
erbij hoorden. Er zijn elementen die
aan die tijd herinneren. Misschien is
dit wel het onderscheid tussen
weemoed en deemoed. We moeten
niet weemoedig kijken naar hoe het
vroeger was en dat proberen weer
terug te krijgen. Laten we niet
vergeten dat het in die tijd niet
altijd een pretje was. We vinden
de grachten nu romantisch, maar
vroeger waren het natuurlijk gewoon
open riolen. Kijk er deemoedig
naar: gebruik de mooie aspecten
en verwerk die in de ontwerpen
van deze tijd.”
‘Ik kom straks dus
te weten wat er
in de grond zit’
Hendrik Jan Teunissen
woont in Tuinstad
“Sinds een halfjaar wonen we
hier. Ik heb geen flauw idee
wat er in de grond zit van
het archeologische veld zit,
de meeste mensen
niet hoor, denk ik.
Maar dat kom ik
straks dus allemaal
te weten. Een plek
voor de markt of
voor evenementen
lijkt me niets, dat
hoort niet bij zo’n
plek. Een parkje
met kunst, bijvoorbeeld met
grote beelden, dat lijkt me wel
wat.”
18 | 19

‘Weten wat er is gebeurd
op de plek waar je woont’
Robert Meijer woont in Tuinstad
“Het zou toch jammer zijn als die archeologische
vondsten eraan gaan. Ik vraag me
wel af of er een rechte weg komt van Tuinstad
naar het viaduct. Nu moet mijn vrouw door de
weilanden fietsen. Maar ze zal het wel respecteren,
want ze is zelf archeologe.
Van mij mag er een recreatieplaats
komen. Niet zozeer voor
mezelf, ik heb geen hondje om
uit te laten, maar voor de jeugd.
Het liefst een speelplaats voor
de kinderen. Het hoeft niet per se
een grasveld te zijn, een plein
mag ook, dan heb je tenminste
geen last van hondendrollen.
Ik vind het heel belangrijk dat ze laten zien
wat er in de grond zit. Ik kom uit Amsterdam
en ik merk dat het me erg aanspreekt om
iets over de geschiedenis van Schuytgraaf
te weten. Ook wat hier bijvoorbeeld in de
Tweede Wereldoorlog heeft plaatsgevonden.
Je wilt toch weten wat er allemaal gebeurd is
op de plek waar je woont.”
De steun aan Schuytgraaf
De ontwerpvraag kon uitgeschreven worden omdat twee instanties financiële steun
hebben geleverd: Belvedere en de gemeente Arnhem, vanuit het Kunstenplan.
Belvedere: het verleden tot leven
Belvedere is een initiatief van de rijksoverheid met als doel de kloof tussen heden en
verleden te dichten. In 1999 verscheen de Nota Belvedere, die bedoeld is om beleidsmakers,
marktpartijen, cultuurhistorische en ruimtelijke beroepsgroepen op nieuwe
gedachten te brengen. Geen wet, geen regelgeving, maar wel een bron van inspiratie
voor provinciaal en lokaal beleid, voor concrete ontwerpopgaven en ruimtelijke plannen.
Eigenlijk staan cultuurhistorie en ruimtelijke ontwikkeling lijnrecht tegenover elkaar.
Cultuurhistorie richt zich op het verleden, en ruimtelijke ontwikkeling wil ontwerpen voor
de toekomst maken. Maar deze twee kunnen samengaan als je stimuleert dat de cultuurhistorie
van een bepaald gebied zichtbaar wordt in ruimtelijke plannen.
Het is daarbij de bedoeling dat er naast de noodzakelijke bescherming ruimte komt
voor ontwikkeling. Zouden we ons beperken tot bescherming van al het cultuurgoed,
dan woonden we binnen de kortste keren in een openluchtmuseum. Dat kan simpelweg
niet, omdat we ook de ruimte nodig hebben. Belvedere stelt subsidie beschikbaar aan
projecten die op zeer vernieuwende wijze de cultuurhistorie tot leven laten komen in
bouwplannen. Daarmee krijgt het cultureel erfgoed een nieuwe bestemming in de
ruimtelijke inrichting: dat komt het erfgoed ten goede, maar kan ook een kwaliteitsimpuls
betekenen voor de inrichtingsopgave.
Frank Strolenberg is directeur van Belvedere. ‘We bouwen in Nederland aan de lopende
band. Historische plaatsen zouden daardoor verloren gaan. Maar elk gebied in Nederland
heeft een historie. Vroeger zijn daar dingen gebeurd, op die plek. Welk verhaal hoort
daarbij? Ook al komt er een nieuwbouwwijk te staan, wat de wijk uitstraalt kan best
teruggrijpen op dat verhaal.
Archeologische vondsten op zichzelf zijn niet eens zo spectaculair. Veel
boeiender is het verhaal dat ze vertellen. Wat hebben mensen in dit gebied
gedaan? Dat zijn verhalen waar met name ontwerpers veelal goed mee uit
de voeten kunnen. En dan de vervolgvraag: hoe kun je de cultuurhistorie in
nieuwbouwplannen terug laten komen op een vernieuwende, actuele
manier die toegevoegde waarde heeft voor het gebied en z’n bewoners?
Om het antwoord op deze vraag te vinden stelt Belvedere onder andere
subsidies beschikbaar. Daarnaast biedt het ook kennis aan, bijvoorbeeld in
de vorm van cursussen.’
Het kunstenplan: geluk, geheugen en natuur
De dienst Stadsontwikkeling en commissie Beeldende Kunst en Vormgeving maakten
samen een kunstenplan voor Schuytgraaf. Dit plan is een soort onderlegger voor de
kunst die straks in Schuytgraaf komt. De leidende gedachte is dat de kunst verwerkt
is in voorzieningen en dienstverlening. Daarbij kun je denken aan het stileren van putdeksels
of lantaarnpalen tot kunstgeschiedenislessen in de wijk. Het is dus uitdrukkelijk
niet de bedoeling het verleden te laten herleven met bronzen beelden van veldheren te
paard.
‘Kunst met verwijzing
naar het verleden’
Jan Berends woont in Tuinstad.
“Ik vind het goed dat ze zorgvuldig
omgaan met archeologische
resten. Dat heeft toch
een bepaalde culturele waarde.
Tegenwoordig gaan we toch als
zo makkelijk met ons verleden
om. Alles moet
sneller en het oude
moet wijken voor
de vooruitgang.
Van mij mag er
een recreatieplaats
komen. Met groenvoorziening
en met
’s winters een ijsbaantje.
Er moet
wel een verwijzing komen naar
de resten in de grond. Dat kan
ook kunst zijn, bijvoorbeeld
beelden. Zoals die enorme
mammoet bij de Betuwelijn.”
20 | 21

‘Een grasveld waar je
lekker kan ravotten’
Stephanie Luinge gaat in maart
in Vestingstad wonen.
“Er zijn al zoveel huizen in Schuytgraaf, dus
ik vind het niet zo’n probleem dat er een stuk
open blijft. Vooral niet als ze er iets leuks
mee doen, iets groens. Een mooi parkje met
een groot grasveld waar je lekker kan ravotten
en een speeltuintje erbij. Een
verwijzing naar het verleden vind
ik wel leuk, vooral voor mensen
buiten de stad, maar niet zo
belangrijk. Iemand die iets over
de geschiedenis wil weten, komt
daar toch wel achter. Als ze iets
doen met kunst dan hoop ik dat
het niet te modern en abstract
is. Dat past niet in de oude sfeer
van deze wijk.”
Het kunstenplan draagt de naam GGN-generator: geluk-, geheugen-, natuurgenerator.
Kunst als geheugengenerator betekent dat de kunst bewoners aanzet tot het nadenken
over het verleden. En dat is ook een van de eisen die de ontwerpvraag aan de vier
bureaus stelde.
Frank Hemeltjen is beeldend kunstenaar en zit in de commissie Beeldende
Kunst en Vormgeving. Deze commissie voert het kunstenplan uit. ‘Als je
straks door Schuytgraaf loopt, moet je bijvoorbeeld elektriciteitshuisjes en
groenvoorzieningen kunnen tegenkomen waarvan je in eerste instantie
denkt: wat moet dat voorstellen? Dat wordt de spanning: de kunst heeft
een functie. Vanuit
deze gedachte zie ik ook oplossingen voor het probleem van vindplaats 10:
je mag niets met het gebied, maar je moet het wel inrichten. De Kunstcommissie
betaalt een stuk mee aan de ontwerpvraag, omdat deze suggesties
kan opleveren voor hoe we met de rest van Schuytgraaf om kunnen gaan.
Het geeft handvatten.
De vier bureaus hebben de opdracht gekregen om vooral het archeologische deel voelbaar
en zichtbaar te maken. Dat is best een moeilijke opgave. Voordat je het weet zit je
in een educatieve, truttige situatie: hier ligt een schedel van een oude Romein. Je moet
de vrij uitzonderlijke cultuurhistorische waarde van het gebied zichtbaar maken. De
nadruk ligt dus niet per se op de artistieke invulling, maar de bureaus die we hebben
gevraagd, staan er wel om bekend aan stedenbouwkundige ontwerpen iets extra’s mee
te kunnen geven. Het is een hele interessante opdracht.
Bijna jammer dat ik zelf niet mee mag doen.”
De schatten van Schuytgraaf
Door het gehele gebied zijn archeologische sporen aangetroffen
afkomstig uit verschillende perioden van de geschiedenis.
Het archeologisch monument is een steentijdvindplaats, maar elders
zijn resten gevonden uit de Romeinse tijd, de Middeleeuwen
en zelfs uit de Tweede Wereldoorlog.
22 | 23

De steentijd
Vindplaats 10. De plek waar 7000 jaar geleden zomaar dit kon gebeuren: een kano met vijf mannen
erin komt aanvaren. Ze slaan hier een paar keer per jaar een kamp op om te vissen op baars en karperachtigen,
om waternoten te verzamelen en om te jagen op eenden. Het vlees nemen ze mee naar
de plek op de hoge gronden in het noorden waar deze zomer hun basiskamp is opgeslagen.
In de boot liggen speren en bogen met pijlen in een houder, voorzien van verschillende spitsen. Sommige
spitsen zijn vooral geschikt voor de jacht op watervogels, andere vooral voor herten en zwijnen.
Voorin ligt een stenen bijl, achterin een fuik van fijne twijgen naast een gevlochten mand van riet en
gras. Een van de mannen draagt aan zijn gordel een buideltje met kostbare inhoud: enkele stukjes
oker, die gebruikt worden bij bijzondere gelegenheden om voorwerpen mee rood te kleuren en huiden
mee te prepareren.
Betere scans van deze drie dia’s volgen!
Onderzoek op vindplaats 10, november 1997
24 | 25

De Romeinse tijd
In het zuidelijk deel van Schuytgraaf hebben archeologen een aantal boerderijen uit de
Romeinse tijd opgegraven. Bij deze nederzetting hoorde ook een uitgestrekt grafveld.
Ten zuiden van Schuytgraaf, in Elst, zijn de resten gevonden van enkele Romeinse
tempels. In de Romeinse tijd was de Rijn de noordgrens van het Romeinse rijk.
De grens was gemarkeerd door een sliert van forten op de zuidoever van de rivier
en een wegennet om van het ene fort naar het andere te gaan. Een van de grensforten
uit de Romeinse tijd lag ten noordoosten van Schuytgraaf in de polder Meinerswijk.
De agrarische activiteiten in Schuytgraaf zijn waarschijnlijk voor een groot deel gericht
geweest op de bevoorrading van de Romeinse legeronderdelen.
De Middeleeuwen
Tijdens werkzaamheden langs de sloot bij boerderij de Hamse Boomgaard werd
bij lage waterstand een muur zichtbaar, gemaakt van oude kloostermoppen.
In de omgeving van de muur werden niet alleen honderden scherven gevonden,
maar ook complete kannetjes, bot en metaal. Maar de mooiste vondst was toch een
complete bronzen hoorn. Dergelijke hoorns gebruikten nachtwakers, dijkbewakers en
poortwachters op stadspoorten, kerktorens, muurtorens en bij kasteelpoorten.
De funderingsresten die zijn aangetroffen behoren toe aan
een versterkt huis uit de late Middeleeuwen. Wie er in de
14e/15e eeuw gewoond hebben, weten we niet, maar het staat
wel vast dat het huis werd bewaakt door een poortwachter
met z’n bronzen hoorn. Het zal daarom in Schuytgraaf, waar
alleen houten boerderijen verspreid door het boerenland
lagen, een imposant bouwwerk zijn geweest.
26 | 27

De Tweede Wereldoorlog
Een gedurfde actie tijdens de Tweede Wereldoorlog was Operatie ‘Market Garden’ in september 1944.
De operatie had tot doel om de Rijnbrug bij Arnhem in handen van de geallieerde legers te brengen.
Volgens plan zouden lichtbewapende luchtlandingstroepen bij verrassing de brug in bezit nemen
en zwaarbewapende grondtroepen vanuit het zuiden oprukken om de bezetting over te nemen.
In het huidige Schuytgraaf zijn Poolse parachutisten onder bevel van generaal Sosabowksi geland.
Hij voorzag reeds voorafgaand aan de operatie grote problemen, maar is toch gehoorzaam gebleven
aan het geallieerde opperbevel. De Poolse troepen zijn na de landing ingezet om de Engelse troepen
bij Oosterbeek, aan de overzijde van de Rijn, te ontzetten. Het aantal slachtoffers onder de Polen
bedroeg enkele honderden. Na afloop van de mislukte operatie heeft Sosabowski een groot deel
van de schuld in zijn schoenen geschoven gekregen, naar nu blijkt ten onrechte.
Market Garden draaide uit op een nederlaag voor de geallieerden: de grondtroepen kwamen te laat
om de brug blijvend te veroveren. De Rijn werd weer even een grensrivier, net als in de Romeinse tijd.
Toen Schuytgraaf bouwrijp gemaakt werd, vonden de archeologen Poolse slachtoffers, hun wapens
en munitie. Ze zijn respectvol verwijderd.
Boudewijn Goudswaard van Archeologic: “De opgravingen die we in dit gebied hebben gedaan,
hebben me misschien nog wel het meest geraakt. Lichaamsdelen van de Poolse strijders, munitie
en wapens. Op basis van deze vondsten kun je bijna per individu reconstrueren wat er zich die paar
dagen in de slag om Arnhem heeft afgespeeld. De rol van de Poolse strijdkrachten tijdens Market
Garden is lange tijd – eigenlijk tot op de dag van vandaag – onderbelicht gebleven. Maar de zonen
en dochters van deze mannen komen nog jaarlijks naar de plek. Een soort bedevaartsoord. Het is
bijna ondenkbaar dat wij daar zes lagen zand overheen storten en er huizen op bouwen zonder daar
aandacht aan te besteden.”
28 | 29

Frank Hemeltjen – beeldend kunstenaar
‘Het plan moet zich kunnen
transformeren in tijd en gebruik’
“Ik zie het nog niet zo voor me. Het is geen overzichtelijke
opdracht, maar wel erg interessant.
Er is zo veel mogelijk: je kunt heel stedelijk denken,
je kunt heel landelijk denken, juist omdat
het gebied zo begrensd is. Je kunt zelfs linken
leggen naar het bedrijfsterrein. Ik ga kijken naar
het gebruik van het veld in het hier en nu. Maar
belangrijker vind ik of er een ontwikkeling mogelijk
is. Kijk, als zo’n nieuwbouwwijk wordt opgeleverd,
ziet iedereen een positieve toekomst voor
zich. Maar het is altijd moeilijk in te schatten hoe
zo’n wijk zich in de toekomst gaat ontwikkelen.
Ik ga in het ontwerp op zoek naar factoren die
aangeven hoe dat gebied ook in de toekomst
nog functioneert. Het wordt nu een kinderrijke
wijk, maar hoe ga je er daarna dan mee om?
Komt er recreatie? Welke activiteiten? Kunnen die
ook variëren in de toekomst, dus dat ze meegroeien
met de ontwikkeling van de wijk? Het
plan moet dus niet helemaal dichtgetimmerd
zijn, maar zich ook kunnen transformeren in tijd
en in gebruik.”
Leo Verhart – archeoloog
‘Het ontwerp moet mensen
interesseren voor het verleden’
“Of ik ideeën heb voor dat gebied? Genoeg! Maar
ik ga er niets over zeggen, want ik ben natuurlijk
jurylid. Wat ik graag zie is dat iets tot de verbeelding
spreekt én direct herkenbaar is. Zonder
veel uitleg moeten mensen direct begrijpen wat
ze zien. Dus geen ingewikkelde mentale vertaalslag
en metaforen. Vergelijk dat met een gebouw
waarvan je niet meteen de ingang kunt vinden.
De ingang van een gebouw hoort op een natuurlijke
plek te zitten. Dus: niet zo vreselijk abstract.
Ik heb wel eens een ontwerp gezien waarin een
Romeinse villa werd herdacht met een skelet van
stalen pijpen, maar ik zag het er niet in. Het
belangrijkste is voor mij dat het ontwerp de
mensen geïnteresseerd maakt naar het verleden.
En de operatie Market Garden geeft daar directer
toegang toe dan verhalen uit de steentijd.
Mijn archeologisch specialisme ligt bij de prehistorie,
en dan bij de steentijd. Maar eigenlijk
moet ik die kennis uitschakelen als ik het ontwerp
bekijk: anders kan ik niet met de ogen van
de bezoeker kijken.”
Ruurd Gietema – stedenbouwkundig ontwerper:
‘Als het maar geen Pompeji wordt’
De jury
“Het gaat hier om een ruimtelijk ontwerp dat
de archeologie moet gaan verbeelden. Voor mij
is het heel belangrijk dat de ontwerper dat niet
te letterlijk neemt, zodat het banaal wordt. Ik
zou het bijvoorbeeld vreselijk vinden om er een
soort Pompeji van te maken. Met contouren op
de grond waar het jagersveld ligt. Waar mensen
doorheen lopen en denken, kijk, daar was dat
en daar was dat!
Volgens mij gaat het erom een aansprekende
en creatieve verbeelding te maken van wat er in
de grond zit. Maar het ontwerp moet niet de tijd
stilzetten, het gaat ook om het hier en nu. We
hebben het wel over een openbare ruimte in het
centrum van Schuytgraaf. De bewoners moeten
er hun jaarlijkse wijkfeest groots en meeslepend
kunnen vieren, er moet een kermis op komen of
een jazzfestival. In mijn optiek is alles geoorloofd
als er maar een betoverende, fascinerende
ruimte wordt gerealiseerd die heden en verleden
verbeeldt.
30 | 31

DeZwarteHond
DLA+ landscape architects
DS Landschapsarchitecten
CHORA architecture and urbanism – Londen
De deelnemers
32 | 33

ureau
DeZwarteHond
Een muur met toren
website
www.dezwartehond.nl
De belangrijkste opgave voor de inrichting van deze plek is niet het vullen van de
leegte, maar de leegte een plek geven in de context, onderdeel laten worden van het
stedelijk weefsel van Schuytgraaf. Het plan van DeZwarteHond behelst daarom vooral de
inrichting en ontwerp van de randen, en minder het ontwerp van het archeologisch veld
zelf. Door deze randen worden twee doelen bereikt: het veld gaat op de eerste plaats
een typisch onderdeel uitmaken van het centrum, terwijl er tegelijkertijd een duidelijke
afbakening komt. Een koppeling van het veld met een landmark ter plaatse van de
rotonde maakt de vindplaats tot een archeologisch monument dat in heel Schuytgraaf
zichtbaar en voelbaar is. Op de tweede plaats kunnen op het veld zelf evenementen
plaatsvinden waarbij gebruik gemaakt kan worden van de faciliteiten aan de rand.
Het basisidee
- Het veld blijft leeg;
- Centraal in het ontwerp staat de muur van lichtdoorlatend beton;
- Aan deze muur vast zitten paviljoens;
- Aan de kopse westzijde staat een toren;
- Een strook lariksen begrenst de noordzijde.
34 | 35

Ingang rand Klein plein bij opening rand
Herdenking Grasveld met toren op achtergrond
Een multifunctioneel veld
Op het archeologisch veld komt een grasveld dat
voor van alles gebruikt kan worden: manifestaties
en kunstevenementen, een herdenkingsplek, een
plek om muziek te maken, een plek voor sport en
spel, een plek om te kamperen of te schaatsen
of er kan een openluchtbioscoop komen.
Een lichtdoorlatende muur
Centraal in het ontwerp staat de muur die
het centrumgebied afbakent en tegelijkertijd
verbindt met het archeologische veld. De muur
is gemaakt van lichtdoorlatend beton, hij varieert
in hoogte, er zitten holtes en bochten in en
heeft zowel aan de veld- als aan de
centrumkant paviljoens.
Lichtdoorlatend beton is poreus materiaal, zorgt
voor lichte en donkere delen en laat zien waar
de holtes zitten. Overdag zijn schaduwen van
mensen zichtbaar, ’s nachts geven de paviljoens
hun eigen licht. Deze lichtstralen zijn ook vanaf
het veld zichtbaar.
36 | 37

Paviljoens zorgen voor levendigheid
De muur, die uit segmenten bestaat, varieert in hoogte van 1 tot 7 meter. Ook per segment zijn er
hoogteverschillen. In de muur zitten holtes en bochten. Waar de ruimtes in de muur zitten, zijn ook
de doorgangen. In de bochten en holtes van de muur zitten paviljoens (kiosken). Die zitten zowel aan
de centrumkant als aan de veldkant. Aan de centrumkant komen in de paviljoens winkels, horeca of
galerieën. De markt kan er staan of een straattheater. De bestrating ervan bestaat uit stelconplaten.
Ook aan de veldkant zitten paviljoens. Ze worden gebruikt als er evenementen op het veld zijn.
Ze doen dan bijvoorbeeld dienst als kleedkamer of als technische ruimte. Achter de muur, waar het
winkelgebied begint, ligt een verharde rand. Deze bestaat uit een grote langwerpige plaat. De rand
loopt vanaf de toren tot aan het stationsgebied.
De toren als landmark
Aan de westzijde eindigt de muur in een toren. De toren heeft verschillende functies. Hij dient
als landmark, als herkenningspunt binnen Schuytgraaf, als uitkijktoren en tentoonstellingsruimte.
Maar je kunt er ook wonen en werken.
De toren, die tot 70 meter hoog kan worden, is in heel Schuytgraaf zichtbaar. Zo wordt vindplaats 10
een herkenbaar archeologisch monument. Als je de toren beklimt, heb je uitzicht over het archeologische
veld en over heel Schuytgraaf. Op de begane grond is ruimte voor openbare functies.
Er komen bijvoorbeeld tentoonstellingen over de geschiedenis en de archeologie van Schuytgraaf.
De strook groen van lariksen
Aan de noordkant, langs de hoofdontsluiting van Schuytgraaf, komt een zachte rand die doorzichten
geeft op het veld. Europese lariksen kunnen deze rand prachtig vormgeven. Deze naaldboom is kegelvormig
en heeft over de gehele lengte een ongelijkmatige breedte. Lariksen worden 16 tot 25 meter
hoog. De naalden kleuren in de herfst oranjegeel, ’s winters is de boom kaal en in de lente loopt hij
weer frisgroen uit. Na vijf tot tien jaar komen er vruchten aan de boom, die bestaan uit drie tot vijf
centimeter lange kegels die rechtop staan.
Jeroen de Willigen van DeZwarteHond
“De plek is bijzonder, niet alleen archeologisch gezien, maar ook ruimtelijk.
Het is letterlijk de belangrijkste plek van Schuytgraaf: aan het station,
naast het centrum waar de winkels en scholen komen. Er moet iets op
gebeuren, maar er is vrij weinig mogelijk. We hebben eerst de technische
mogelijkheden onderzocht: konden we daar niet toch iets bouwen? Daarna
kregen we allerlei wilde ideeën. We hebben zelfs nog gedacht aan grote
hekken om het veld, en daarin dieren uit de oudheid. Door dit onderzoek
ontstond de gedachte: we moeten het juist heel simpel houden. We moeten
de oplossing veel meer zoeken in de aansluiting op Schuytgraaf en de rest
van Arnhem. Dan kun je in de toekomst het veld gebruiken voor allerlei
evenementen. De aansluiting, de muur en de toren kun je gebruiken informatie
te geven over de historie van Schuytgraaf. Maar de leegte in dat veld
laat je bestaan en daar geef je een hedendaagse betekenis aan.”
“Op het archeologische veld zelf zijn de mogelijkheden erg beperkt.
Dus wij hebben de randen vormgegeven. Die worden een intermediair
tussen de vindplaats en de rest van het centrum. De vorm van het archeologische
veld wordt dus opgenomen in de wijk. De muur is geen letterlijke
verwijzing naar de Romeinse tijd of de Middeleeuwen, maar je zou het er
in kunnen zien. En het is ook veel meer dan een muur: hij functioneert als
overgangsgebied tussen centrum en veld. Er zitten gebouwtjes aan de muur
vast: kiosken, een educatiecentrum, toiletten, een technische ruimte vanwaaruit
iets geregeld kan worden, kleine winkels, een entreepartij, een
café. De markante toren moet heel Schuytgraaf zichtbaar en voelbaar
maken. Vanuit het station kijk je ertegenaan. En als de toren hoog genoeg
wordt, geldt hij als een landmark voor heel Schuytgraaf.”
38 | 39

ureau
DLA+ landscape architects
website
www.dlaplus.nl
Een park met een museumgalerij
DLA+ heeft in het ontwerp vooral de relatie gelegd met de geomorfologie: hoe het landschap in
de loop van de tijd geworden is. Schuytgraaf ligt in een komgebied met een bodem van rivierklei.
Om de woonwijk te bouwen wordt de grond opgehoogd met zand. Het archeologische veld wordt niet
opgehoogd en houdt het bodemprofiel. Daardoor ligt het ongeveer een meter lager. Een archeologische
kaart laat zien dat er onder deze laag, nog veel dieper, in de ondergrond stroom- en oeverafzettingen
liggen. Deze gegevens hebben dit ontwerp geïnspireerd: bijzondere randen gemaakt van natuurlijk
materiaal, namelijk van klei, laten die diepere ligging goed uitkomen.
De visie en de basiselementen
De visie is opgebouwd uit de volgende invalshoeken:
- benutten en versterken van het unieke van deze plek: de geomorfologie, de archeologie
en de nieuwe stedenbouwkundige context;
- het archeologische veld is uitgebreid en opgespannen tussen de Marasingel, de Matsersingel
en de spoorlijn;
- het veld is een park met multifunctioneel gebruik en tegelijk openluchtmuseum;
- de lage ligging van het veld wordt benadrukt door markante randen;
- er komt een groot en lang scherm langs de Matsersingel dat een museumgalerij kan zijn;
- aan de westzijde ligt een vijver, als verwijzing naar de vroegere waterloop.
40 | 41

Een groter veld
In het plan van DLA+ is het archeologische veld ‘uitgebreid’,
zodat het beter is ingebed in de stedenbouwkundige context.
Het grotere veld ligt dan tussen de Marasingel, de Matsersingel
en de spoorlijn. Door die uitbreiding is het rijksmonument
kleiner dan het veld dat is vormgegeven. Het dieperliggende
archeologische veld wordt gemarkeerd met bijzondere randen.
Het scherm als openluchtmuseum
Aan de zuidrand van het park, langs de Matsersingel, komt
een lang transparant scherm, dat het archeologische veld
markeert. Het dient als landmark en zorgt voor een beschutte
ligging van het park. Maar het doorzichtige scherm is ook uitnodigend,
prikkelend van vormgeving en educatief. Bewoners
vinden er informatie op terug over het heden en verleden van
Schuytgraaf. Foto’s laten archeologische vondsten zien en
museale objecten. Het scherm biedt nog tal van mogelijkheden.
Er kan poëzie op staan en het kan gebruikt worden als interactief
communicatiemiddel voor de bewoners van Schuytgraaf.
Ook de naam: ‘Archeologisch veld 10’ staat groot op het
scherm.
Een multifunctioneel veld
Het veld wordt park en openluchtmuseum. Langs het scherm
komt een promenade van prefab betonplaten met banken
erop. Door de ligging op de zon zitten de bewoners er lekker
beschut. Ook kan er op de promenade een oorlogsmonument
komen. Verder bestaat het park uit een weide. Het is een plek
waar bewoners die behoefte hebben aan rust en ruimte naartoe
kunnen gaan. Op het grasveld kan van alles komen. Een
schaatsbaan of een openluchtbioscoop. Het kan een plek zijn
voor de jeugd om te chillen, een plek voor concerten of voor
sport en spel. Bewoners kunnen er picknicken, Schuytgraaf
kan er markten houden, maar ook evenementen of een circus.
De randen als herinnering
In het oog springende randen benadrukken dat het archeologische
veld lager ligt. Voor de randen van het park en voor
de verharding van het centrumgebied worden gebakken
klinkers gebruikt. Dezelfde klinkers zitten ook in de schanskorven
die een kade vormen langs de gehele zuidkant.
Via de oostkant kom je het park in. Bakstenen trappen en
hellingbanen zijn de entree naar het veld.
42 | 43

Museum Randen
Weide Vijver
Een vijver schut het water
Aan de westkant komt een vijver die verwijst naar de vroegere
waterloop in Schuytgraaf. De wijk heeft daar trouwens ook
zijn naam aan te danken, want vroeger heette Schuytgraaf:
Schutgraaf. En ‘schutten’ is bewaren en een ‘graaf’ is een
gegraven watergang. Een Schutgraaf is dus een waterloop
waar water in bewaard kan worden. Kinderen kunnen in en
om de vijver spelen. In het water zitten waterplanten, watervogels
en vissen. Aan de randen ruist het riet. En midden in
de vijver komt een kunstwerk.
Mathieu Derckx – ontwerper DLA+
“We wilden van dit veld een park maken dat verwijst naar vondsten uit de
gehele wijk Schuytgraaf en niet alleen naar mogelijke vondsten in het
archeologische veld. Het park is daarom op te vatten als een dependance
van het Historisch Museum Arnhem. Omdat het veld in het centrum ligt van
de nieuwe wijk wordt deze plek als vanzelfsprekend het gezicht ervan.
Wij hebben daarom het veld in eerste instantie groter gemaakt. Het archeologische
veld hebben we opgevat als een uitsnede van het gebied en
gemarkeerd met sterke opvallende randen. Het park zelf bestaat voornamelijk
uit een grasweide. Gras is overal voor te gebruiken en past goed
bij de rest van Schuytgraaf, waarin immers de verschillende buurten
gescheiden worden door grasweiden. Het water dat we hebben aangebracht,
verwijst naar de vroegere waterloop.
Het scherm houdt de herinnering aan de archeologische vondsten levend.
Normaal gesproken is een museum een gebouw, hier is het een scherm.
De wijk krijgt dus een museum cadeau. Het grote scherm krijgt daarnaast
een belangrijke communicatieve functie en is te gebruiken als een galerij
waarop uiteenlopende exposities kunnen plaatsvinden. Maar denk ook aan
een openluchtbioscoop, een decor van een theatervoorstelling, een museumgalerij.
Een bijzonder multifunctioneel object dus: je kunt er letters en
objecten op aanbrengen of projecteren.
We hebben ons vooral laten inspireren door de geomorfologie, de archeologie
en de nieuwe stedenbouwkundige context van het gebied. De geomorfologie
beschrijft de opbouw en de veranderingen die het landschap
heeft ondergaan tot wat het nu is. Schuytgraaf ligt in een rivierenlandschap
en is gevormd door de rivier en door sedimentatie. Van de rivierklei worden
van oudsher stenen gebakken. Bij de inrichting van het park worden om
die reden gebakken klinkers voorgesteld.”
44 | 45

ureau
DS Landschapsarchitecten –
Claessens Erdmann architects & designers
Passepartout
website
www.landschapsarchitekten.nl
Een groot plein met een uitsparing die gelijk is aan het eiland uit de steentijd. Het ontwerp
van DS Landschapsarchitecten/Claessens Erdmann ligt als een passe-partout om het
archeologische veld heen. De rand moet bewoners aantrekken. Het archeologische veld
wordt geconserveerd op een landschappelijke manier. Het plein trekt mensen aan en
houdt ze tegelijkertijd op afstand van het archeologische veld. Spannende effecten zorgen
ervoor dat bewoners gaan nadenken over het verleden van de plek. Het idee van
zo’n passe-partout kan terugkomen op andere archeologische vindplaatsen in de wijk.
Het basisidee
Er komen drie lagen:
- een conserverende laag: die dekt de schatten in de grond af;
- een isolerende laag: een passe-partout (met een uitsparing) die de conserverende laag
afdicht en er de aandacht op vestigt;
- de inspirerende laag: suggestieve elementen die mensen naar de rand van het passepartout
trekken, maar hen ook op gepaste afstand houden.
Het moet zo groot mogelijk worden, het materiaal moet neutraal zijn, en om het contrast
met het drukke centrum te vergroten blijft de zuidkant leeg.
46 | 47

De conserverende laag dekt de schatten af
De ondergrondse laag van het veld wordt bedekt met een
natuurlijke, conserverende laag. Daarvoor zijn meerdere mogelijkheden.
Je kunt ervoor kiezen de mensen op afstand te houden
van de verborgen schatten. Dan is een zee van brandnetels
of een laag water mogelijk. Je kunt ook juist mensen
uitnodigen. Bijvoorbeeld met een dikke laag speelzand of gras
dat uitnodigt om te spelen. Maar het veld kan ook de afspiegeling
zijn van het agrarische landschap dat eeuwenlang het
beeld van deze plek heeft bepaald.
De conserverende laag kan dan bestaan uit een laag aarde
voor landbouw of voor een wei met koeien en schapen.
De isolerende laag: een passe-partout met uitsparing
Aan de zijde van het centrum komt een passe-partoutplein op gelijke
hoogte met de stoep te liggen. Waarschijnlijk komen er in het centrum
straatstenen. Voor het contrast moet het materiaal van de plaat groter
zijn en lichter van kleur. De plaat blijft in principe helemaal leeg, er komen
geen objecten op. Ook dit is om het contrast met de omgeving te
vergroten. Maar het passe-partout mag wel worden gebruikt, het is
een plek voor tijdelijke evenementen zoals de kermis, de kerstmarkt,
de weekmarkt of een speelplein.
De plaat loopt heel geleidelijk in hoogte op naar de weg toe. Het hoogteverschil
met de weg is uiteindelijk 60 centimeter. Dit is laag genoeg om
de ruimte en de leegte van het veld te ervaren, en hoog genoeg om te zien
dat de weg moest wijken voor het archeologische veld. Vanaf de weg zie
je de dragers waarmee de passe-partoutplaat op het maaiveld steunt.
Dit hoogteverschil heeft ook een functie: het neemt ook de ruis van de
auto’s weg.
De drukte van het centrum benadrukt de rust van het archeologische veld
met zijn passe-partout eromheen. Daarom mogen de twee pleinen aan de
kopse kant van het veld een heel stedelijk karakter hebben. Het oostelijke
plein is natuurlijk het stationsplein. Het westelijke plein kan een parkeerplaats
worden en een plek voor de markt. Een bijkomend voordeel van
deze parkeerruimte is dat er niet, zoals gepland, een parkeerstrook aan de
zuidkant van het veld hoeft te komen. Dat zou het contact tussen centrum
en veld sterk verminderen.
48 | 49

De inspirerende laag:
speciale effecten prikkelen tot vragen over het verleden
Om het verleden en heden dichter bij elkaar te brengen, moet het passepartout
mensen aantrekken en prikkelen tot vragen over het verleden van
Schuytgraaf. Om mensen aan te trekken moet het stedelijk leven naar de
rand van het archeologische veld worden gezogen. Zowel het dagelijks
leven als de hoogtepunten zullen zich afspelen oog in oog met het verleden
van Schuytgraaf. Als mensen op de rand staan, kunnen onverwachte
effecten tot nieuwsgierigheid prikkelen. Wat is dit voor plek? En: wat heeft
zich hier afgespeeld? Mensen worden bijvoorbeeld verrast door mysterieus
licht dat vanonder de randen komt. Of door mist die in de schemering uit
de ondergrond van de plaat komt. Of door projecties op de plaat die zichtbaar
zijn vanuit het centrum en vanuit het station, en de verhalen vertellen
van deze plek. Ook verwarmde delen in de plaat trekken mensen aan. Op
onregelmatige tijden komen uit verborgen luidsprekers verhalen uit een ver
verleden.
Aan de kopse oostkant van het veld ligt het nieuwe station Arnhem-Zuid.
Het station ligt zes meter hoger. Reizigers hebben dus een prachtig overzicht
over het archeologische veld. Omdat wachtende mensen eerder openstaan
voor informatie en inspirerende verhalen, is dit een goede plek om
over de geschiedenis van Schuytgraaf en over de plek te vertellen.
Meer passe-partouts in Schuytgraaf
Het ontwerpprincipe van een passe-partout, het isoleren en
conserveren van de archeologische plek en het laten beleven
van het verleden, kan op verschillende plekken in Schuytgraaf
terugkomen. Want in feite is heel Schuytgraaf een archeologisch
veld en is het maar toevallig dat de aandacht nu naar
vindplaats 10 uitgaat. Ook op andere locaties – in het park,
aan de rand van de wijk of midden in een woonbuurt – kan
een passe-partout de aandacht vestigen op de gelaagde
ondergrond en de rijke geschiedenis van deze plek. Per situatie
kan de ontwerper bekijken hoe het passe-partout eruit
gaat zien en welke conserverende laag hij toe moet passen.
Heel Schuytgraaf kan op deze wijze een tentoonstelling van
zijn verleden worden.
Jana Crepon, ontwerpster van DS Landschapsarchitecten
“Wij zochten naar een strategie voor heel Schuytgraaf: een manier waarop
je bijvoorbeeld alle elf de vindplaatsen zichtbaar kan maken. We hebben
ons vooral gericht op de vraag: hoe gaan we om met het feit dat je dingen
niet opgraaft, maar in de grond laat? Dat geeft een beeld van een masker,
waarmee je delen van een gebied afdekt. Zo kwamen we op het passe-partout,
dat ook letterlijk betekent dat het overal op past.
In de ontwerpvraag stond dat het niet de bedoeling was om de ruimte leeg
te laten. Maar wij dachten: misschien toch wel. Juist in zo’n wijk gaan mensen
zich misschien afvragen bij een lege plek: waarom die leegte? Ook hebben
we gekeken naar grote steden zoals Zürich of Barcelona. Die liggen
aan een groot water, een grote, landschappelijk open ruimte. Wat gebeurt
daar dan aan de rand? Je ziet dat het stedelijke leven zich dan heel dicht
rond die open ruimte concentreert.
Op de plaat staan geen banken of prullenbakken. Wel kun je er bijvoorbeeld
losse stoeltjes op zetten voor een bepaald evenement.
De speakers en de stoom zijn tijdelijke dingen, de ruimte op zich is heel
zuiver en heel onopvallend. Als je langs de straat rijdt en je ziet zo’n verhoogde
rand, ga je je misschien wel afvragen: wat is dat voor een rare
plaat? En die plaat vertelt een subtiel verhaal: het is plein met een uitsnede.
Niet iedereen zou het direct waarnemen als een plein of een archeologisch
veld. Met tijdelijke effecten zou je kunnen vertellen wat er 7000 jaar
geleden gebeurd is. Het station is daar een mooie plek voor, dat is een
soort overzichtsplatform, want je hebt uitzicht over het plein en over de
wijk. Ook de school kan er iets mee doen, want die kijkt ook mooi uit op
het veld.
Met dit project wilden we vooral vragen oproepen, en niet zozeer beantwoorden.”
50 | 51

ureau
CHORA – Gross. Max. – Joost Grootens
De landing
website
www.chora.org
Schuytgraaf heeft eigenlijk twee archeologische identiteiten: die van de aarde en die van
de lucht. In de aarde zitten sporen van prehistorische mensen, van het Romeinse rijk,
van het leven in de Middeleeuwen. De lucht bevat de herinnering aan de slag om Arnhem,
de landing van de Poolse parachutisten. Een virtuele herinnering.
Het hart van Schuytgraaf is in de ogen van de ontwerpers een symbolisch landingsveld,
waar het verhaal van de Poolse parachutisten verteld wordt. Een verhaal waaraan te weinig
ruimte gegeven wordt in de verhalen over de Tweede Wereldoorlog. Een eerbetoon
aan de mensen die de strijd voerden. Het landingsveld wordt gemarkeerd met parachutes
die in verschillende stadia van ontvouwing worden getoond, en een andere functie
krijgen. De parachutes zijn niet alleen herinneringsobjecten, maar maken het veld tot
een speels, magisch terrein. Maar het hart van Schuytgraaf is meer: het is het venster
naar andere, grotere ruimtes: de prehistorie, de geologische ontwikkeling van het deltagebied,
en de hemel boven de stad.
Het basisidee
Het plan bestaat uit vier lagen:
- de bodemlaag: stroken beplanting;
- de vondsten: railings met teksten die vertellen wat er in de grond van Schuytgraaf zit;
- de landingen: de parachutes;
- paviljoens voor het gebruik nu: spel, recreatie, ontmoetingen.
Bodem
Parachutes
Railings
Paviljoens
52 | 53

De bodemlaag herinnert aan het stromingspatroon
De beplanting bestaat uit strips die beplant worden volgens de seizoenen.
Elke strip heeft een specifieke kleur in de verschillende seizoenen. Het landingsveld
zelf heeft een structuur die herinnert aan het stromingspatroon van de grote deltarivieren,
en van de overstromingspatronen van de Rijn. Tussen de stroken met seizoenbeplanting
komen stroken met bestrating, als een soort pleinen. Het landingsveld is een centrale,
stedelijke open ruimte, een veld met betekenis voor spel, bijeenkomst, verblijf en vrije
beweging.
Railings vertellen het verhaal van de vondsten
In Schuytgraaf zitten sporen van een diepere geschiedenis: de prehistorie,
de Limes, de Middeleeuwen. Deze sporen zijn fragmentarisch en vormen
geen duidelijk beeld. Er komen daarom railings waar met teksten en in
metaal gevormde fragmenten verteld wordt van wat er in de grond zit.
Dit wordt het verhaal van de mensen die hier verbleven. De railings zijn
geleideobjecten. Zij leiden de bezoekers door het veld zonder direct paden
en wegen te maken.
De parachutes refereren aan de landingen
De parachutes vertellen het verhaal van de landingen. We zien de
parachutes in verschillende stadia van ontvouwing. Ze laten een tijdsontwikkeling
zien, in werkelijkheid enkele minuten na de sprong uit het
vliegtuig. Deze tijdsontwikkeling staat ook model voor grotere tijdsperiodes,
de geschiedenis die zich heeft afgespeeld, waarvan de archeologische
vondsten momentopnamen zijn. Als er bezoekers op het veld zijn, kunnen
zij het verhaal van de landingen op mobiele telefoons beluisteren.
De parachutes zijn van glasvezelcement. De parachutes hebben
daarnaast ook een functie: je kunt erop zitten, of erin
spelen, bij eentje kun je naar binnen en weer een
andere is een tuin.
54 | 55

Paviljoens bieden plaats
aan spel, ontmoetingen,
sport, recreatie, horeca
Op het veld komen paviljoens.
Dit zijn praktische ruimtes: een
café, een buurtcentrum, een kiosk,
een opslagruimte. De paviljoens zijn
naast of op stroken geplaatst die
als pleinsegmenten functioneren.
Tussen deze segmenten komen
rubbermatten of een andere vorm
van ‘tijdelijke’ bestrating. De paviljoens
hebben geperforeerde wanden
waardoor licht binnenvalt. Daardoor
is een vrij uitzicht naar buiten
mogelijk. De paviljoens behoren
tot de lucht, ze vormen een decor
van lucht- en wolkenfragmenten,
waartussen de parachutes landen.
’s Nachts stralen ze een gefragmenteerd
licht uit, waartussen de parachutes
als helder belichte objecten
zweven. De paviljoens zijn gemaakt
van cementpanelen of uit geperforeerd
staal. Er komen openingen
voor licht in, die met laser worden
uitgesneden. De paviljoens hebben
allemaal verschillende afmetingen:
van 5 x 5 x 5 m tot kleine,
functionele objecten.
Raoul Bunschoten – ontwerper van CHORA
“In dit gebied is iets gebeurd waarvan bijna niets meer zichtbaar is. Maar
het was een enorme gebeurtenis. Er zijn 17.000 mensen gestorven in die
paar dagen, en het noorden van Nederland is een jaar langer bezet geweest
doordat de geallieerden deze slag verloren. Er zijn maar twee kleine
monumentjes in dit gebied die hieraan herinneren. De rest is vluchtig,
en zit opgesloten in de archeologie van de lucht.
We hebben research gedaan naar wat er nu eigenlijk is gebeurd, en toen
stuitten we op beelden van de landingen. Dat vonden we zo’n sterk beeld,
dat we dat wilden gebruiken. Niet als melancholisch monument, maar als iets
speels en inspirerends dat herinnert aan wat er is gebeurd. Dus we hebben
bestudeerd hoe zo’n parachute zich vormt als die tot ontvouwing komt.
Het veld is een relatief klein gebied, in het midden van een stad, dat refereert
aan een grote ruimte en een grote gebeurtenis. Ons plan laat nog in
het midden hoeveel parachutes, paviljoens en railings er komen. Dat is ook
afhankelijk van het budget. Misschien wordt dit een nationaal monument,
want er zijn nog veel nabestaanden van Poolse strijders die hiernaartoe
willen komen. In dat geval zijn er heel andere fondsen die dit kunnen
financieren. Dit veld wordt een centrumgebied voor een groot aantal stadsbewoners,
dus dit moet een enorm stedelijk karakter hebben. Er kan hier
van alles gebeuren! Het veld leeg laten was voor ons helemaal geen optie.
Hier is de geschiedenis geland! Dus mensen moeten erin kunnen spelen,
rusten, lopen, dingen aanraken. De objecten zouden kunnen uitnodigen tot
graffiti. Maar aan de andere kant: ze hebben een betekenis, ze refereren aan
mensen die het niet overleefd hebben. Als dat bericht doorgegeven wordt,
dan denk ik dat de behoefte om er zorgvuldig mee om te gaan groeit.
Het was een bijzondere opdracht. Een relatief kleine stedelijke ruimte, in
een nieuwe stad, met heel veel betekenislagen. Wij wilden werken met die
betekenislagen. Een centrale stedelijke ruimte moet een vormentaal met
betekenis en symboliek hebben. We hopen dat de parachutes een beeldverhaal
vormen die bewoners en bezoekers kan raken.”
56 | 57

vindplaats 10
Het oordeel over Schuytgraaf
Dinsdag 25 januari 2005 kwam de jury bijeen.
Stedenbouwkundige Ruurd Gietema, archeoloog
Leo Verhart en beeldend kunstenaar Frank Hemeltjen
beoordeelden de vier ontwerpenvoorstellen,
in aanwezigheid van de projectleider van
de ontwerpvraag bij GEM Schuytgraaf,
Rob Boshouwers.
DeZwarteHond: Een muur met toren
‘Waar is de archeologie?’
“Het ontwerp bestaat alleen uit een plein voor een gebouw dat appelleert
aan scherven die symbool staan voor archeologie.” Dit was de eerste indruk
van de jury.
“Om een paar redenen vinden we het ontwerp weinig overtuigend.
De inrichting van het openbaar gebied is niet inspirerend en het archeologische
veld is slechts een aanhangsel. Voor de bewoner is er niets van
de archeologie terug te vinden. Typerend is dan ook dat op de maquette
het archeologische veld wegvalt.
We waren wel positief over het overgangsgebied tussen het centrum en
het archeologisch veld. Maar hoewel het contrast tussen de twee gebieden
aardig is, is het niet echt overtuigend uitgewerkt. Het gebouw voegt niets
toe en het waarom van de muur is onduidelijk. Theoretisch gezien is het
misschien interessant om de beide gebieden te verbinden door er een
muur tussen te zetten, maar in de uitwerking is die verbinding niet terug te
vinden. Nu leidt de muur tot fragmentatie, waarbij een scheiding ontstaat
tussen het ‘hippe’ deel (het archeologische veld) en het centrumgebied.”
DLA+: Een park met een museumgalerij
‘Geen programma voor de ruimte’
“Waar gaat dit over en wat is het idee erachter?”
Dit ontwerp riep voornamelijk vragen op bij de jury.
“De eenvoud van het ontwerp, dat neerkomt op het ophangen van
beelden aan een scherm, spreekt ons wel aan. Maar het geheel geeft
meer het gevoel van een educatief tripje dan van het centrum van een
wijk. Dit lijkt niet de manier om de plek beleefbaar te maken. Het ontwerp
biedt weinig inspiratie, noch voor het verleden, noch voor de toekomst.
Het scherm is een hulpmiddel, maar als hulpmiddel is het te ver doorgeslagen.
Door de omvang komt het ontwerp over als een geluidsscherm
met daarachter een open grasstrook. Kortom, dit is niet het ontwerp voor
een inspirerend centrum binnen de wijk.”
DS Landschapsarchitecten/Claessens Erdmann architects & designers:
Passepartout
‘We missen de beleefbaarheid’
“Dit ontwerp is wel opgezet vanuit de archeologie onder de grond.
De vindplaats, een opgetild plateau met gras in het midden, is zelfs
letterlijk omkaderd.” Maar dan mist er iets, vindt de jury. Namelijk de
beleefbaarheid van de archeologie. Eigenlijk ‘monumentaliseert’ het
ontwerp de archeologie door er een lijst omheen te plaatsen.
“We vonden goed aan het ontwerp dat het naadloos aansluit bij het
omliggende gebied. Het beweegt mee met de omgeving en bevat geen
barrières. Maar een echt idee is er niet in te herkennen. Het prikkelt niet
onze verbeelding en zet niet aan tot denken. Onduidelijk is dan ook hoe het
ontwerp aan de toekomstige gebruikers moet overbrengen wat de waarde
van het gebied is. In de beschrijving staan wel begrippen als ‘verwondering’
en ‘verbazing’, maar deze zijn in het ontwerp niet terug te vinden.
Het ontwerp geeft het idee van een braakliggend terrein. De vorm, die
van de vindplaats, is daarbij toevallig en grafisch niet erg interessant.
De plek komt op ons niet als prettig en bruikbaar over en lijkt ons ook
niet toekomstbestendig. Ten slotte laat de bol oplopende inrichting weinig
ruimte voor evenementen.”
58 | 59

CHORA – Gross. Max. – Joost Grootens: De landing
‘Verwondering en verbazing’
“Interessant, maar nog niet helemaal uitgewerkt.”
Dat was de eerste gedachte van de jury.
“De Tweede Wereldoorlog had in dit gebied een enorme impact en dit komt
goed over in het ontwerp. Vanuit een complex geheel is de parachute als
icoon gekozen en de gedachte aan Operatie Market Garden komt meteen
boven. Het is een manier om in een nieuwe wijk een slag te herdenken
op monumentale wijze. Maar het is ook een actuele manier die naar de
toekomst is gericht.”
“Het gebruik van de railing vinden we minder duidelijk. De uitgebeelde
scherven komen niet echt over. Misschien is het beter een keuze te maken
uit bekende topstukken die we op de vindplaats zouden kunnen verwachten
en deze te verbeelden op de wijze van de parachutes.”
“Wij raakten geïnspireerd door het ontwerp dat eerlijk is en veel associatief
vermogen heeft. Het weet verwondering en verbazing teweeg te brengen.
Het wekt de nieuwsgierigheid: wat heeft er op deze plek nog meer plaatsgevonden?
Hier is sprake van cultuurhistorie die breder is dan archeologie:
alles is in één keer te beleven.Via het verleden kom je naar het heden.
En archeologie is het meest interessant als er een koppeling is met het
heden. Een pre is ook het multidisciplinaire team dat eraan heeft gewerkt:
een grafisch vormgever, een architect en een landschapper. Zij weten de
betekenis van het gebied goed over te brengen en we verwachten dat ze
dat kunnen uitwerken naar een inpasbaar en haalbaar plan. Het ontwerp is
ook doordacht in de wijze waarop de parachutes gemaakt kunnen worden.”
“De jury stelt zich nog een aantal vragen. Is het niet te vol en kan er meer
met de buitenrand van het archeologisch veld worden gedaan? Nu is het
een erg klinische uitsnede. Naar ons idee is er behoefte aan meer openheid
om ruimte te bieden aan evenementen, zoals een markt of een kermis. Ook
verdient het ontwerp nog wel de nodige uitwerking, maar zo te zien is dat
goed mogelijk.”
En de winnaar is…
De jury was unaniem:
het ontwerp ‘De landing’ van CHORA en kompanen heeft gewonnen.
60 | 61

Kadastrale kaart uit 1819. Dit is Sectie A, tweede blad van de kadastrale gemeente
Driel, genaamd Driel ten Oosten, perceelnummers 131-312, opgemeten door landmeter
C. de Haan op een schaal van 1:2.500. De Schutgraaf is de verzamelnaam van
een aantal percelen en van een boerderij. Deze kaart is een kwartslag gekeerd.
62 | 63

colofon
Verbeeld verleden is uitgegeven in opdracht van GEM Schuytgraaf
maart 2005 – ISBN 90-808196-2-X
fotografie portretten: Voermans van Bree, Arnhem • Maarten Hartman, Nieuwegein • Jan Schot,
Amsterdam • Bert Beelen, Nijmegen • Marie-Cécile Thijs, Rotterdam • Helene Binet • Jan Bitter,
Berlijn • overige fotografie: Mieke Smit, gemeente Arnhem • Gelders Archief, Arnhem • BAAC,
’s-Hertogenbosch (Becker & Van de Graaf, Nijmegen) • RAAP Archeologisch Adviesbureau Oost-
Nederland, Brummen • tekeningen: Kelvin Wilson, Ridderkerk • kaartmateriaal: Chromotopographische
Kaart des Rijks • www.woonomgeving.nl • coördinatie en eindredactie: Dieben & Meyer communicatieadviseurs,
Arnhem • adviezen: Edwin Raap, Past2Present-Archeologic, Woerden • tekst: Het Laatste
Woord, Amerongen • vormgeving: Ineke Oerlemans, Doetinchem • druk: Drukmotief, Apeldoorn
65