VeldnamenProef_deel1 (pdf) - Belvedere

Aa
Van
Ezelakker
tot
Jeruzalem
Levende Veldnamenatlas
van de Drentse Aa

16
17
Namen ontdekken
Copyright e.d.
In de achttiende eeuw kregen mensen een andere belangstelling
voor het verleden: toen ontstond de historische
interesse die we ‘modern’ noemen. In eerdere eeuwen was
kennis van het verleden belangrijk om macht, bezit of maatschappelijk
aanzien te legitimeren van een persoon, een
familie, een stad of een heel volk. In de achttiende eeuw
kwam er iets nieuws bij. Pure belangstelling voor het verleden,
omdat het boeiend was te weten hoe mensen vroeger leefden,
hoe hun leefwereld eruit zag.
In de negentiende eeuw werd de historische belangstelling
dieper en breder. Kritisch historisch onderzoek werd een
wetenschap met steeds meer specialismen. Een daarvan was
een vorm van studie die we nu historische geografie zouden
noemen. L.Ph.C. van den Bergh publiceerde in 1852 het eerste
standaardwerk op dit gebied, het Handboek der middelnederlandsche
geographie. De auteur beschreef, op grond
van de historische bronnen die hij kende, hoe Nederland er
uitzag in de periode van de zevende tot de twaalfde eeuw.
Voor zijn reconstructie van de vroegste geschiedenis had Van
den Bergh geen betrouwbare kaarten, en al helemaal geen
schriftelijke documentatie. Hij leidde zijn kennis af van de
namen van steden, dorpen en wateren. Naar het voorbeeld
van beroemde taalkundigen als de gebroeders Grimm
gebruikte hij de betekenis van middeleeuwse en nog oudere
woorden om een beeld te krijgen van het landschap en zijn
gebruikers in een grijze oudheid.
In de twintigste eeuw, vooral in de tweede helft ervan,
zijn het Nederlandse landschap en het gebruik ervan
fundamenteel veranderd. Grootschalige ruilverkavelingen,
intensieve landbouw, de urbanisatie van het platteland en
natuurontwikkeling hebben de oude cultuurlandschappen
weggevaagd, en deze ontwikkeling gaat nog dag in dag
uit door. Het is als met de kap van het regenwoud: met de
verdwijning van het oude cultuurlandschap verdwijnt ook een
groot en uniek reservoir ­ in dit geval van historische kennis.
Het is opmerkelijk dat die verdwijning buiten een kleine kring
van deskundigen nog maar nauwelijks bekend is.
Maar dat kan veranderen. Dit boek kan er een begin mee
maken. Anderhalve eeuw na het Handboek van Van den Bergh
vraagt het opnieuw, maar met de huidige wetenschappelijke
inzichten, aandacht voor de oude toponiemen, de veldnamen
waarmee we een oud en zelfs prehistorisch landschap kunnen
ontdekken. Er zijn topografische kaarten die we bij het
speurwerk kunnen gebruikten. Maar is er ook een andere bron,
veel onbekender maar ook veel gedetailleerder: het geheugen
van de streekbewoners die de namen van plaatsen in het
landschap om zich heen van generatie op generatie hebben
overgeleverd. Het is hoog tijd dat die – verdwijnende – kennis
goed en grondig wordt gedocumenteerd.
De beroemde Franse medievist Emmanuel Le Roy Ladurie
publiceerde in 1975 Montaillou, een reconstructie van het
leven in een Frans dorpje rond 1300. Aan het slot vertelt de
schrijver dat hij Montaillou in het telefoonboek opzocht. Veel
namen van de huidige bewoners bleken tot zijn verbazing
identiek aan de namen van personen die bijna zevenhonderd
jaar geleden in dat dorp leefden, de families waren blijkbaar
eeuwenlang op dezelfde plek gebleven. Op dezelfde manier
kunnen de oude veldnamen in onze streek schakels met een
soms ver verleden zijn. Het is niet alleen erg interessant om
dat verleden via namen te ontdekken. Het is ook van groot
cultureel belang dat dit gebeurt. Het Drentse Aa­gebied hoort
bij de mooiste en oudste cultuurlandschappen van Nederland.
Laten we hier met een grote inventarisatie en registratie van
veldnamen beginnen, als een pionierproject dat in de rest van
Nederland kan worden nagevolgd.
Auke van der Woud
hoogleraar architectuur- en stedenbouwgeschiedenis
Rijksuniversiteit Groningen

18
19
Inhoud
Ten geleide Cactus e.d.
1 De antropoloog 25
Veldnamen vanuit een antropologisch perspectief 27
De Stierlanden, daar was ons pap verschrikkelijk trots op 43
Met zo’n verkaveling, dan ku’j wel verdriet hebben 47
2 De Betekenisvinder 51
Van plaatsen verhaald en verhalen geplaatst 53
Voor die boeren was het logisch. Voor ons niet altijd. 61
Iedereen had die vuistbijl opgepakt. Het was een toevalstreffer. 65
3 De schatbewaarder 69
Het landschap in namen 71
Veldnamen verzamelen. Een handleiding 85
Voor het dorpsarchief op zoek naar alles en iedereen, maar wel met mate 94
4 De wetenschapper
Veldnamen als bron voor historisch­ecologisch onderzoek 101
Respectvolle herinneringen aan een besloten agrarische gemeenschap 119
De bodem als geheugen van het landschap 123
5 Nieuwe landgebruikers 131
Namenlandschap 133
‘Achter ’t huus’, dat is voor ons eigenlijk voldoende 139
6 De museumdirecteur 143
Biografie van het Sepeltien 145
De educatieve waarde van veldnamen 153
Wees toch zuiniger op je landschap en aap de randstad niet zo na! 162
De bezieling van de plek slaat over op de deelnemers 167
7 De beleidsambtenaar 171
Namen en hun culturele dynamiek ? 173
Kleinschalige ontwikkelingen en kwaliteit met elkaar verbinden 184
8 De illusionist 187
Ikonen van Aa en Anderen 189
Zoeken tussen de uitersten van overmoed en weemoed 231
9 De Sjamaan 237
Het religieuze landschap 239
Taal en teken uit de prehistorie opnieuw leren verstaan 255
10 De gamer 259
Veldnamen in een virtuele werkelijkheid 261
Oude veldnamen en nieuwe media een ideale combinatie 257

20 21
Inleiding
De tijd ligt niet eens zover achter ons dat veldnamen een vanzelfsprekend onderdeel vormden
van de leefomgeving van veel dorpsbewoners. Het platteland was als het ware gestoffeerd met
een rijk geschakeerd kleed van veldnamen. Of het nu een akker betrof, een stuk groenland of
opvallende plek, alles had een eigen naam. We spreken dan ook van een namenlandschap dat
naast het geografische en het landbouwkundige landschap een plek op de kaart heeft veroverd..
Veldnamen lichten een tipje van de sluier op die over het dagelijks bestaan in vroegere tijden
hangt. Ze reiken ons informatie aan over de inrichting van een deels nog woest en ledig landschap,
Zo zijn ze ons behulpzaam bij het ontcijferen van de geheimtaal die een dorps landschap
van soms eeuwen terug in zich draagt.
Veldnamen zijn te vergelijken met onze huidige straatnamen. Ze hadden in het agrarische
werkdorp een praktisch nut in de communicatie en in de ruimtelijke oriëntatie. Samen vormden
ze de basis voor een mentale kaart van het dorpslandschap. De veldnamen riepen daarin als
ijkpunten allerlei associaties, betekenissen en voorstellingen op. Waar ze uit het dagelijkse
gebruik verdwenen, zijn in veel gevallen de verhalen erover nog springlevend.
In de dagelijkse omgang van het moderne woondorp spelen de overgebleven veldnamen nog
slechts een bescheiden rol. Het aantal nog ‘levende’ namen is vooral na de ruilverkaveling sterk
uitgedund. Toch kunnen we gelukkig spreken van een tweede leven. Onafhankelijk van de
officiële collecties in de rijksarchieven leggen geïnteresseerde dorpelingen particuliere collecties
aan. In een aantal dorpen van het Drentse Aa gebied duiken ze op als curieus onderdeel van de
dorpsgeschiedenis of als ‘tweedehands’ identiteitsmarkering van de leefomgeving.
We kunnen ons de vraag stellen wat deze bemoedigende terugkeer van veldnamen als
markerende symbolen van het dorpslandschap voor waarde heeft. In het huidige erfgoed- en
omgevingsbeleid spelen ze immers – merkwaardigerwijs overigens – niet of nauwelijks een rol
van betekenis. Toch gloort er een nieuw perspectief. In de afgelopen decennia is natuur beheer
naast de ‘uitgedunde’ landbouw een belangrijke stuwende activiteit geworden. Staatsbosbeheer
heeft als grootste grondeigenaar in het Drentse Aa gebied in het beekdalbeheer weer oorspronkelijke
veldnamen ingevoerd. Met de instelling van het Nationaal Beek- en Esdorpenlandschap
Drentse Aa (NBEL) in 2002 hebben ook de cultuurlandschappelijke waarden weer
een duidelijke beleidsdoelstelling gekregen. In deze verbrede opzet nemen veldnamen een
belangrijke plaats in, want juist zij zijn in staat om de beleving van het landschap te verdiepen,
tastbaar te maken en te verbeelden. Sterker nog: veldnamen bouwen, met hun veelvuldige
verwijzingen naar de locale ecologische setting, bruggen in het spanningsveld tussen natuurontwikkeling
en het behoud van het landschappelijke erfgoed.

22
23
Onderdeel van de Biografie van de Drentse Aa
Het veldnamenproject een onderdeel van het grote interdisciplinaire onderzoeksproject dat te
zijner tijd zal uitmonden in de Biografie van de Drentse Aa. Niet alleen wetenschappers houden
zich met dit project bezig. Hiervoor stipten we al de belangrijke rol van de dorpsbewoners aan,
de dilettanten die zich bij voorkeur richten op de veldnamen in hun vertrouwde leefomgeving.
In combinatie met andere lokale kennis vormen veldnamen een uitstekend vertrekpunt voor
cultuurhistorische participatie. Zo snijdt het mes aan twee kanten: lokale veldkennis is een
onmisbaar onderdeel van het brede spectrum van de landschapsbiografie. Deze richt zich
methodisch niet alleen op de ‘hardware’ van het fysieke landschap, maar juist ook op de bijbehorende
‘software’ van betekenissen, verhalen en voorstellingen.
De Levende Veldnamenatlas is het resultaat van twee jaar veldwerken, archiefonderzoek,
digitaliseren, filosoferen en experimenteren. Bewoners, lokale kenners, studenten en een keur
aan wetenschappers en kunstenaars hebben ieder op hun eigen wijze bijgedragen aan deze rijk
geïllustreerde beeldenatlas, waarin het fenomeen veldnamen wordt belicht vanuit een veelheid
van perspectieven. Het experiment werd uitgevoerd in de dorpsgebieden van Anloo, Gasteren
en Anderen in het hart van het Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentse Aa. Samen met
werkgroepen uit de dorpen en studenten van Van Hall/Larenstein en de Rijksuniversiteit van
Groningen werden levende en historische veldnamen verzameld, gedigitaliseerd en op kaart
gebracht. Met veldnamen als leidraad werden ook andere culturele praktijken verbeeld in de
vorm van de Atlas van de leefomgeving. Op deze manier willen we andere dorpen stimuleren om
met hun lokale erfgoed aan de slag te gaan waarbij nieuwe media als Internet, Google Earth en
Wikipedia kunnen worden ingezet.
Levend erfgoed
Ons experiment kent als belangrijke doelstelling veldnamen nieuw leven in te blazen. Ze zijn
een onmisbaar onderdeel van ons ‘levend’ erfgoed. Anders gezegd: veldnamen spelen een rol
als katalysator voor cultuurhistorische vernieuwing.
In de vakwereld wordt een onderscheid gemaakt tussen historische en levende veldnamen.
In de huidige, pluriforme dorpssamenleving is zo’n onderscheid diffuus en inwisselbaar. Een
actieve historische vereniging kan ingeslapen veldnamen weer tot leven wekken door deze te
publiceren op een dorpswebsite of door herbenoemingen. Dergelijke ‘herintredende’ veldnamen
vormen dan geen functioneel onderdeel meer van een agrarisch werkcollectief, maar gaan
behoren tot het culturele en publieke domein van de woongemeenschap. De dorpsgemeenschap
blijft dus ook in de toekomst een belangrijke voedingsbodem voor levende veldnamen.
Vanuit ons experiment hebben we ook andere praktijken verkend die vanuit een steeds wisselend
perspectief een eigen omgangsvorm met veldnamen hebben ontwikkeld. In de Levende Veldnamenatlas
verbeelden we die verschillende praktijken in tien hoofdstukken in de vorm van
zogenaamde attitudes. Naast de essayvorm en het interview zijn we op zoek gegaan naar
een nieuwe beeldtaal, waarbij vormgevers, landschaparchitecten, fotografen en dichters
hun licht over het fenomeen hebben laten schijnen. Al deze bijdragen, in woord en in beeld,
maken van dit boek een ‘kunstwerk’ op zich: een ode aan de veldnaam als levend erfgoed. De
Levende Veldnamenatlas is de opmaat voor het Veldnamenfestival in juni 2009. De culturele
potenties van dit erfgoed centraal zullen hier staan. Potenties als blikopener voor natuur- en
landschapsbeleving, als uitdagende kennisbron voor onderzoekers en als onuitputtelijke
inspiratiebron voor kunstenaars. Genoeg voor een bloeiend tweede leven van onze veldnamen.

24
25
De antropoloog
over veldnamen in dagelijkse praktijken
‘De mening dat bij ieder woord een definitie
behoort, die het ‘wezen’ onthult van datgene
wat met het woord aangeduid wordt, komt
al voor bij Aristoteles. Deze opvatting is
verouderd en onvruchtbaar: een woord heeft de
betekenis die wij eraan hechten, binnen een
bepaald taalgebruik (algemeen taalgebruik,
wetenschappelijk taalgebruik enz.) en dat is
alles.’
Straten, lanen, wegen en parken, allemaal hebben ze een naam. Ze bieden een houvast in onze
ruimtelijke oriëntatie en vormen een dankbare geheugensteun. Straatnaamcommissies buigen zich in
gemeenten over de naamgeving. Ze laten graag oude veldnamen in dorpen en buitenwijken terugkeren.
Dergelijke ‘geleende’ benoemingen zijn vrij simpel op te sporen, want bijna iedere kavel of waterloop in
het landelijk gebied had voor de verkaveling een eigennaam.
Veel van die ‘tweedehands’ veldnamen intrigeren omdat wij hun betekenis niet meer kennen. Ze hebben
daarom iets poëtisch, vooral in oude cultuurlandschappen. In de leefomgeving van dorpen hebben
veldnamen, voor zover ze niet zijn vergeten of door schaalvergroting in onbruik zijn geraakt, nog een
functie in de dagelijkse omgang. Ook vormen zij de aanknopingspunten voor herinneringen en verhalen.
Een veldnaam staat dus niet op zich, maar vormt een onderdeel van het namenlandschap van onze
leefwereld. De veldnamenverzamelingen van oude dorpsgebieden en marken zijn het product van
een locale samenleving en ze hebben een lange voorgeschiedenis. Ze vormen de symbolische
uitdrukking van een steeds veranderend mentaal landschap. In de ‘beslotenheid’ van de agrarische
werkgemeenschap konden veldnamen zich lang handhaven, soms ook van betekenis veranderen door
nieuwe vormen van landgebruik en culturele dynamiek. Die lange looptijd in een steeds veranderende
leefomgeving maken veldnamen juist zo interessant, niet alleen als studieobject voor taalkundigen en
geografen, maar ook als levende cultuur van het landschap waarin we verkeren.
W.F. Hermans
Wittgenstein. 1990, Amsterdam.

De antropoloog 1
26
27
Veldnamen vanuit een
antropologisch perspectief
Hans Elerie
De relatie van mens en landschap wordt in historische beschouwingen doorgaans opgehangen
aan de grote verhalen van onze westerse cultuurgeschiedenis. De culturele elites die hun visie op
het landschap vaak uitdrukten in schilderijen, tuinen en landgoederen spelen in deze verhalen
een hoofdrol. 1 Hoe interessant ook, ze laten slechts een kant van de medaille zien. Minstens zo
belangwekkend is om na te gaan hoe het gewone volk zijn relatie met het alledaagse landschap
beleefde. Met welke blik keek de dorpeling vroeger naar zijn dorpslandschap en hoe eigende
men de beelden toe? Veldnamen bieden in dit verband een goed aanknopingspunt. Aan de hand
van deze overgeleverde namen en puttend uit historische bronnen komt een meer alledaagse
omgang met het landschap aan het licht.
Mytisch landschap
Voor een korte verkenning gaan we terug in de tijd. Al vroeg in zijn nog korte loopbaan maakte
de onderzoekende en inventieve homo sapiens zich los van zijn oorspronkelijke biotoop.
In zijn lange zwerftocht over de aarde werd de nieuwe mensensoort geconfronteerd met de
meest uiteenlopende landschappen en klimaten. Door zijn flexibele intellect en zijn technisch
vermogen slaagde hij er telkens in milieus te koloniseren en deze ondergeschikt maken aan
zijn steeds veranderende behoeften. Bij die onderwerping speelde ook zijn taalvermogen een
belangrijke rol.
Uit de antropologie is bekend dat de Australische Aboriginals in het nog nauwelijks ingerichte
landschap gebruik maakten van mentale kaarten om hun claims vast te leggen. In schilderingen
wordt hun leefgebied doorkruist met mythische paden die de omzwervingen van hun voorouders
symboliseren terwijl hun voorouderlijke band met het landschap werd bevestigd
door het benoemen en verhalen van opvallende plekken. 2 Hoewel ons niets bekend is van
dergelijke orale tradities uit de prehistorie, kunnen we ons voorstellen dat de mesolitische
jagers, die zo’n 8000 jaar geleden in het Drentse Aa gebied rondzwierven, op een vergelijkbare
wijze hun leefwereld betekenis hebben gegeven. Hun vele kampementen, die nu als naamloze
vindplaatsen op de dekzanden langs de beken liggen, zouden dan eens namen hebben gehad
die met elkaar werden verbonden door mythische voorstellingen.
Talig landschap
Pas via het schrift kunnen we met zekerheid kennisnemen van vroegere naamgeving en het
gebruik van toponiemen in de dagelijkse praktijk. Veldnamen en toponiemen vertellen ons het
verhaal van het geleefde landschap en zijn zo oud als de wereld, dat wil zeggen onze wereld.
De oudste topografie op veldniveau in ons gebied stamt uit 1332 en geldt waarschijnlijk ook als
een van de oudste in Drenthe. Het gaat hier om een gebied dat nu voor een deel samenvalt met

De Galgenberg
De antropoloog 1
het reservaat van De Strubben/Kniphorstbos tussen Anloo en Schipborg. In een gezamenlijke
willekeur (overeenkomst) van de buren van Schipborg en die van Zuidlaren werden de
weder zijdse weide- en gebruiksrechten in de grenszone van beide marken vastgelegd na een
langdurig conflict. 3 Beide dorpen beschikten over een eigen territorium die voor een groot deel
uit schrale, woeste veldgronden bestond. Van een gemarkeerde markegrens zoals we die uit
de Nieuwe Tijd kennen was nog geen sprake. Tussen beide marken (dorpsgebieden) bevond
zich een gemeenschappelijk weidegebied (compascuum) waarin bepaalde gebruiksrechten
golden. Van belang voor ons verhaal zijn de toponiemen die in de terreinbeschrijving van de
overeenkomst een belangrijke rol spelen. Aan de hand van deze toponiemen van opvallende
landschapselementen werd in de willekeur een soort mentale kaart geschetst die met het
collectieve geheugen van beide partijen overeenstemde.
Opmerkelijk is de overeenkomst met de benoemingstraditie van de eerder genoemde
Aboriginals. Het gaat hier weliswaar niet om een claim in de vorm van voorouderlijke mythen,
maar meer functioneel om het vastleggen van historische gebruiksrechten. Ook hier gaat het om
oude doorgaande routes en opvallende plekken met bijzondere betekenissen die in de eeuwen
daarna steeds weer opduiken wanneer de conflicten als een veenbrand weer oplaaien. Centraal
in deze middeleeuwse topografie staat het latere driemarkepunt de Galgenberg en de oude
Groningerwech die zich nog steeds als een brede bundel karrensporen in het terrein aftekent.
Daarnaast worden een aantal veentjes genoemd die zich met hun opvallende vegetatie in het
heischrale landschap onderscheidden en het hoogopgaande Borckerholt dat toen nog erg opviel
in het open landschap.
Vooral de vele getuigenverklaringen bij de juridische afwikkeling van latere conflicten geven
een goed inzicht in het gebruik van de toponiemen in de communicatie. Zij laten zien dat de
bewuste toponiemen van geslacht op geslacht werden overgedragen via agrarische praktijken of
door verhalen van bijzondere gebeurtenissen en meer doelgericht met terreinbezoeken waarbij
de jongste generatie de plek en het bewuste toponiem kregen ingeprent. Zo kon zich een getuige
uit Zuidlaren zich herinneren dat ‘..die vorige olde huislieden die kinder met genomen end
gewesen die scheitpaele an den Galligenberg..’.
28
29
In de jaren 80 lag de Galgenberg langs het fietspad naar Schipborg er bij als een
onooglijk grafheuveltje met grillige eikjes en een verzakte markesteen. Toch stond
dit verpieterde bargie nog steeds in het geheugen van veel bewoners geprent.
De Galgenberg is een mooi voorbeeld van een collectief symbool waarbij een
landschaps element met een aansprekend toponiem steeds weer aan volgende
Door de sterke uitbreiding van de schaapskudden in de 17 e en 18 e eeuw voldeed de overeen-
generaties wordt doorgegeven. Naast dat collectieve aspect kan een veldnaam bij
komst van 1332 tussen Zuidlaren en Schipborg niet meer. Vooral de Borkers drongen voortdurend
aan op een duidelijke veldafbakening. Bij twee getuigenverhoren werden pentekeningen
gemaakt van oriëntatiepunten met hun toponiemen en kenmerken. Juist door het schetsmatige
karakter vormen zij de neerslag van een mentale kaart, waardoor een ruimtelijke voorstelling
ontstaat van het veldcomplex tussen Anloo, Schipborg en Zuidlaren. Met enig speurwerk zijn
de landschapselementen met de bewuste toponiemen in het huidige, meer besloten landschap
weer op te sporen. Opvallend is dat de middeleeuwse topografie op de schetskaartjes nog steeds
een centrale rol speelt. Maar de getuigenverklaringen zijn nu doelgerichter en sturen aan op een
in het veld gemarkeerde grensafbakening. Na enig touwtrekken werd in een notariële acte de
definitieve markegrens tussen beide dorpen in 1775 vastgesteld. De overeenkomst werd vertaald
in een op driehoeksmeting gebaseerde manuscriptkaart waarop de nieuwe grensstenen staan
tussen de oude veldtoponiemen. Zo werd een eeuwenoude grenszone tussen twee marken
definitief opgedeeld in een geometrische veldmarkering van grensstenen en greppels.
Uit het voorgaande kunnen we de conclusie trekken dat veldnamen en toponiemen via orale
tradities en oude documenten een lange looptijd kennen.
Eenmaal toegekende namen werden eeuwen achtereen van geslacht op geslacht overgedragen.
Een eenmaal toegekende naam wordt kennelijk, ondanks mogelijke betekenisveranderingen,
steeds weer opnieuw overgedragen mits de fysieke onderlegger in tact blijft en een lokale, op
traditie gestoelde bestaanswijze die overdracht garandeerde.
De behoefte om plekken te benoemen in een ‘woest’ heidelandschap hing samen met toe-
een individu persoonlijke ervaringen en voorstellingen oproepen. De verhalen van
de getuigen met betrekking tot de Galgenberg hebben door hun verwijzing naar
historische gebeurtenissen nog wel een gemeenschappelijke ondertoon, maar in de
verhoren kunnen zij sterk van elkaar afwijken. Zo werd een noodlottig voorval uit
de tachtigjarige oorlog gebruikt om de status van de Galgenberg als grensbaken
tussen de marken van Zuidlaren en Annen helder te krijgen. Het ging hier om een
treffen in 1580 van een Staatse bende van de beruchte Bartold Entens en een militie
van ‘malcontente’ Drenten, waarbij rondom de Galgenberg doden vielen. Volgens het
Drentse Landrecht waren de buren van een marke verplicht om doden die op hun
grondgebied werden aangetroffen volgens christelijk gebruik te begraven. Op basis
van verschillende, elkaar aanvullende getuigenissen kwam men uiteindelijk tot de
conclusie dat alleen in Zuidlaren en Anloo lijken waren gekist en begraven, terwijl die
van Annen onverrichter zake naar hun dorp waren teruggekeerd omdat zij in hun
marke geen lijken hadden aangetroffen. Op basis van deze verklaringen kon Annen
aan deze dramatische gebeurtenis die 20 jaar eerder had plaatsgevonden geen rechten
ontlenen aan de Galgenberg en dat verklaart de complexe structuur van de latere
markegrens in dit gebied. (zie afbeelding …)

Verbastering
De antropoloog 1
eigening en het claimen van rechten. De genoemde toponiemen maakten deel uit van een
collectieve basisstructuur die een ruimtelijk beeld opriep van een gemeenschappelijk gebruikte
grenszone. Als geheugensteun speelden de toponiemen een belangrijke rol in de dagelijkse
communicatie en het aangeboren gevoel voor ruimtelijke oriëntatie. De betekenis die door
30
31
personen aan de verschillende toponiemen werden toegekend is tijdgebonden. In combinatie
met protocollen van langdurige grenskwesties kunnen zij ons leren hoe men vroeger naar het
landschap keek en hoe die perceptie in de tijd is veranderd.
De uitleg van namen
In de periode van onze oudste willekeur (1332) was het esdorpenlandschap nog in volle opbouw.
Door steeds weer nieuwe veldontginningen namen de essen in omvang toe, terwijl in de beekdalen
broekbossen werden gerooid en sloten werden gegraven om groenland aan te maken.
In gelijke tred met deze ontginningen groeide het aantal veldnamen. In de grondschatting van
1654 worden deze in cultuurgebrachte landen aangeduid met een veldnaam. 4 De open essen met
hun aaneengesloten akkercomplexen hebben dan bijna hun huidige omvang bereikt en vormen
Levende veldnamen kunnen door hun lange looptijd van betekenis
veranderen en verbasteren. Veldnamen die in onbruik zijn geraakt
maar die wel in een of ander archiefstuk zijn beland hebben daar geen
last meer van. Die zijn geconserveerd en net als een opgezet beest zo
dood als een pier. Verbastering, hoewel negatief als uitdrukking, is dus
een normaal proces van levende talen en veldnamen in het bijzonder.
Eigenlijk is verbastering een geuzennaam want juist die veranderingen
duiden op een levende cultuur en maken veldnamen tot zo’n interessant
studieobject.
Een mooi voorbeeld van een actuele naamsverbastering is het Aalstalbad,
de oorspronkelijke naam van een bruggetje over het Gastersche diep,
een plek met veel verhalen en herinneringen die bij veel Gastenaren in
het geheugen staat gegrift. In het kolkie bij de grote zwarte Els leerde
de jeugd zwemmen. Ook werd er veel gevist en aan de overkant lagen
hooilandjes die door de boeren uit Gasteren werden gebruikt. Over de
werkelijke naam van het bruggetje zijn de meningen verdeeld. Sommige
spreken van het Taolsterbad en geven daarmee aan dat de brug aansluit
op een voetpad door De Heesten naar Taarlo. Anderen zijn van mening
dat het hier gaat om ‘t Aolstebad, dat wil zeggen het oudste bruggetje
over het Gastersche diep.
Uit oudere bronnen kan worden opmaakt dat het hier oorspronkelijk
ging om een z.g. aalstal, een soort palingfuik die bestond uit een
gevlochten hekwerk dat in het diepje werd geplaatst en uitliep in een
fuik. Deze aalstallen zijn al bekend uit de middeleeuwen en werden ook
wel gecombineerd met een stuw waarmee in het vroege voorjaar de
groen landen onder water werden gezet. Dit z.g. stromen liet een laagje
slib achter waarmee de vruchtbaarheid en dus de opbrengsten van de
hooilandjes werd bevorderd.
Aalstalbat
Taolsterbad
’t Aolstebad
op de kaarten van de landmeters een lappendeken van benoemde kavels en percelen. In de
beekdalen zijn dan in hoofdzaak de nattere madelanden (hooilanden) ontgonnen. De bekleding
van het landschap met veldnamen volgde dus de uitleg van het esdorpenlandschap die zich
schikte naar de landschapsecologische gebruiksmogelijkheden van het dorpsgebied.
Ook de namen van de eerste grondschatting blijken duurzaam, want de meeste konden via
naoorlogse enquêtes worden achterhaald en gelokaliseerd.
Het mentale landschap
Het veldnamencomplex van een marke (dorp en buitengebied) kan gezien worden als de
symbolische orde van een agrarische territorium (dorpslandschap). Het is de zingeving
van een lokale werkgemeenschap die in de tijd gezien steeds weer andere associaties en
betekenissen ontlokt. Veldnamen zorgden voor een vlotte communicatie van een collectief
ingestelde dorpsgemeenschap en vormden door hun plaatsgebondenheid een mentale kaart
van het dorpsgebied. Geografen vatten de uitleg van een cultuurlandschap op als de fysieke
neerslag van het menselijke handelen. Onmiskenbaar verwijzen veldnamen voor een belangrijk
deel naar de gesteldheid van hun fysieke dragers. Maar daar is niet alles mee gezegd. Men
kan het historische dorpslandschap ook opvatten als een mentale en sociale ruimte waarin
institutionele arrangementen een belangrijke rol speelden. Vanuit die optiek vormde het
markegebied van het esdorp het vertrouwde decor van het dagelijkse bestaan met zijn eigen
logica van gebruiken, regels en betekenisgeving. Aan de hand van veldnamen zouden wij een
beeld kunnen oproepen van dat mentale landschap en de steeds veranderende kijk op het
fysieke landschap.
Zijn er naast veldnamen voldoende ondersteunende bronnen voor handen zijn die zo’n
antropologisch perpectief rechtvaardigen? Vanaf de zeventiende eeuw is dat zeker het geval.
Naast systematische bronnen zoals de eerder genoemde grondschatting, zijn het zijn vooral de
lokale bronnen die voor een feitelijke inkleuring kunnen zorgen. De willekeur en de doleantie
zijn voor een fenomenologische benadering van bijzondere betekenis. De willekeur vormde
volgens het Drentse Landrecht bij uitstek het reglement van de buurschap om ‘ordre te stellen’
op het gebruik van de marke. Het gaat hier om voorschriften voor de aanleg van houtwallen
en waterlossingen, aanleg en onderhoud van wegen en regels voor het gebruik van de essen,
groenlanden en de gemeenschappelijke heidevelden. Willekeuren kunnen een directe relatie
met veldnamen hebben en deze worden daarom vaak opgenomen in de tekst. Zo kunnen we een
indruk krijgen van de dagelijkse praktijk die achter veldnamen schuil gaat.
Hetzelfde geldt voor een doleantie of bezwaarschrift. Als collectief kon de buurschap bezwaar

Sociale ruimte
Op een van onze eerste bijeenkomsten van het veldnamenproject
in Gasteren viel op dat de veldnamenkennis van
de Zuidesch nog opvallend paraat was, hoewel het akkercomplex
al begin jaren zeventig een forse schaal vergroting
had ondergaan. Er werd die middag levendig verteld over
een mentaal landschap waarvan de fysieke basis sterk was
gewijzigd.
Als vanzelf rolden de herinneringen en verhalen van oudere
inwoners over de stamtafel bij het noemen van de oude
De antropoloog 1
32
33
veldnamen. Het werd al snel duidelijk dat de grote Zuides
van voor de ruilverkaveling bij uitstek als een sociale ruimte
werd ervaren. In de jaren zestig had ieder bedrijf nog
veel kleine akkerpercelen verspreid over de hele es liggen;
soms ging het om twintig verspreid liggende percelen (zie
eigendomskaartje ruilverkaveling) Men moest daarom
rekening houden met het recht van overpad en met het
afstemmen van de werkzaamheden bij het toemaken, zaaien
en oogsten. Bij al die seizoensgebonden activiteiten was de
es ook een ontmoetingsruimte, waar nieuwtjes en roddels
werden uitgewisseld, maar ook ruzies konden ontstaan,
over het gebruik van wendakkers of het verleggen van
voorstenen. Op de jaarlijkse dorpsfeesten werden die ruzies
meestal weer bijgelegd.
aantekenen tegen de waardeschattingen van hun gronden in de grondschatting. Zo kunnen
doleanties ons op een verrassende wijze laten meekijken met de subjectieve blik van een
agrarische gemeenschap op haar vaak weerbarstige leefmilieu. Maar let op; het is niet altijd
verstandig om je zonder bedenkingen te laten meevoeren met de blik van belastingplichtigen.
Ook in de 17 e eeuw betaalde men niet graag belasting. Het is raadzaam om de geuite bezwaren
ook te checken in andere bronnen. Naast de willekeur en de doleantie zijn er nog bronnen
die individuele expressies weergeven in conflictsituaties. Deze bevinden zich in gerechtelijke
archieven, markenarchieven en schulteregisters. Zij kunnen ons een verhelderend inzicht geven
van de belangentegenstellingen in agrarische gemeenschappen.
In Een biografie van het Sepeltien in hoofdstuk 6 wordt aan de hand van veldnamen en hun
verwijzende bronnen een beeld geschetst van de ontwikkelingsgeschiedenis van het Anloërdiepje.
Daaruit blijkt dat er ook in een kleine gemeenschap als Anloo verschillende visies op
de exploitatie mogelijkheden van het bovenloopje bestonden. Tot in het begin van de 19 e eeuw
domineerde de in-gemeenschapshouding waarbij het beekdalletje slechts voor een klein deel
van het ‘gemene veld’ was afgescheiden. De opkomst van het ‘etagebedrijf’ rond 1850 opende
een nieuw perspectief op de intensivering van het agrarische gebruik. Pas toen werd het
huidige casco van houtwallen voltooid. De uitleg van het namenlandschap liep gelijk op met de
opdeling en de latere inrichting van het beekdal.
Tegen de stroom in
Ook na de 17 e eeuw ging de uitbouw van het namenlandschap gewoon door. In de opeenvolgende
herzieningen van de grondschatting is dat proces goed te volgen. We zien dan vooral
van nieuwe kamp- en groenlandnamen verschijnen. Bij de eerste categorie moet gedacht
worden aan ontginningen langs de esranden en bij de tweede aan opdeling en afgrenzing van
de mandelige groenlanden. 7

What’s in a name?
Jeruzalem is nu de naam van een zandige laagte met
verwaaide Grove dennen ten zuidenoosten van het
Kniphorstbos in Anloo. Het voormalige Stuifgat vormde
rond 1800 de actieve kern van een stuifvlakte dat zich tot
aan de Noordes van Annen uitsterkte. Eeuwenlang werd het
Hongerveld tussen Anloo en Annen ‘mandielig’ gebruikt.
Na veel getreuzel werd de definitieve grens tussen beide
marken pas in 1810 vastgesteld en in het veld gemarkeerd.
Het is niet zo verwonderlijk dat geen van beide partijen hun
velddeel opeiste. Het Stuifgat vormde een onderdeel van de
oude heerweg naar Coevorden waar bij voortduring de heide
De antropoloog 1
De invoering van het Kadaster in 1832 brak met het oude gewestelijke systeem van
grondbelasting èn met de gewoonte van het registreren van perceelsnamen. Het uniforme
systeem van registratie en opmeting sloot locale bijzonderheden juist zoveel mogelijk uit.
Maar via de omweg van notariële akten van eigendomsoverdrachten keerden de veldnamen
weer terug in de adnministratie waardoor een directe koppeling kan worden gemaakt met het
kadastrale systeem. Het opnemen van veldnamen in akten was geen officiële regel maar had
een pragmatische reden. Zonder de vertrouwde veldnamen verliep de communicatie bij het
34
35
werd kapot gereden door het doorgaande verkeer van karren
opstellen van de akten uiterst moeizaam.
en rijtuigen. Door de Annerboeren werd het Hongerveld
Ook in andere vernieuwingspraktijken van de 19 e eeuw bleken veldnamen bestendig. Zo werden
alleen geschikt geacht voor het rooien van veldkeien die
in landbouwalmanakken en aantekenboekjes veldnamen geassocieerd met oogstopbrengsten,
via de Hunze naar Groningen werden verscheept. Maar
mestgiften en grondprijzen op veilingen. 8 (zie notitieboekje Jan Mulder) Veldnamen konden dus
door het toenemende verkeer rond 1800 (wellicht als gevolg
probleemloos meeliften met de rationalisering van het landbouwbedrijf. Bij de opdeling van de
van het continentale stelsel) was het Stuifgat weer actief
marken in de 19 e eeuw en de latere de veldontginningen verbrokkelde het gemeenschappelijke
geworden en vormde het uitwaaierende zand een bedreiging
element in de bedrijfsstijl. Daarvoor in de plaats kwam de landbouwcoöperatie die beter
voor de akkers op de Noordes. Onder aanvoering van de
aansloot bij de particuliere bedrijfsvoering. De veldontginningen genereerden weer een nieuwe
doortastende vervener Lambertus Greveling eisten de
generatie veldnamen waarbij vernoemingsnamen als Siberië, Frankriek en Engeland verwijzen
Annenaren nu een snelle oplossing. Bij de vaststelling van
naar de nieuwe wereldoriëntatie.
de markegrens kwam het Stuifgat in de marke van Anloo te
In hun sociografisch onderzoek begin jaren vijftig constateerde het echtpaar Keur dat in
liggen waardoor zij ook verantwoordelijk konden worden
Anderen nog iedereen bekend was met de veldnamen van het dorp. 9 In die tijd was het
gesteld voor het vastleggen van het stuifzand. Opmerkelijk in
ook nog gebruikelijk om met de notaris over grondeigendom te communiceren aan de
dit verband is het verschil in naamgeving, de Anloërs kozen
hand van veldnamen. 10 Ook de antropoloog Kloos kon in de jaren 60 nog probleemloos een
voor het verhullende Jeruzalem, de Annenaren wonden er
veldnamenkaart van de Zuides van Gasteren samenstellen. 11
geen doekjes om: Stoefgat en Hongerveld.5
Omkering van het perspectief
Uit het voorgaande kunnen we opmaken dat opeenvolgende agrarische bedrijfsstijlen hun
stempel hebben gedrukt op het Drentse Esdorpenlandschap. Het namenlandschap vormt een
afspiegeling van deze agrarische ecologie. In de loop van de 20 e eeuw is deze wisselwerking
tussen bedrijfsstijl en landschap radicaal gewijzigd. Door kunstmest, mechanisatie,
waterbeheer en de openlegging van het platteland voor het moderne verkeer werd de boer een
agronomisch ondernemer die de productieomstandigheden op een tot dan toe ongekende wijze
naar zijn hand kon zetten. Daarmee veranderde ook zijn blik op het landschap. Het gelede
esdorpenlandschap van es, beekdal en veld veranderde in een kneedbaar technotoop waar de
landschap en ecologie nauwelijks nog grenzen stelden.
Door het succes van de Wieringermeer en de Noordoostpolder leek na de oorlog ook de
maakbaarheid van het ‘oude land’ onder handbereik. Volgens de in 1953 opgerichte Stichting tot
Verbeteren van Madelanden in Drenthe konden zelfs de vanouds weerbarstige beekdalen door
gerichte maatregelen getemd worden tot oogstrelende graslanden. 12 Door drooglegging, ploegen,
schijfeggen, bezanding en bemesting konden minderwaardige grassen als Lieggras, Geknikte
Vossestaart, Reukgras en verschillende Zeggensoorten, maar ook onkruiden als Ratelaar,
Dotterbloem, Gevlekte Orchis en Kruipboterbloem worden omgezet in hoogproductieve
graslanden van Engels raaigras en Ruw beemdgras.
Met voorbeeldpercelen verspreid over de hele provincie werden de boeren klaargestoomd
voor de grote operatie van de op handen zijnde ruilverkavelingen. Binnen twee decennia zijn
de meeste beekdalen in Drenthe veranderd in cultuursteppes van Engels raaigras en Ruw
beemdgras die zonodig gescheurd kunnen worden voor de verbouw van aardappelen of maïs.
Dankzij de instelling van het Stroomdallandschap in 1965 is de Drentse Aa een van de weinige
stroomgebieden waar aanzienlijke restanten van de vooroorlogse beekdalen bewaard zijn
gebleven. Maar als voorloper van de latere EHS werd het Drentse Aa ook een arena voor de
botsing van twee elkaar uitsluitende perspectieven, nieuwe natuur versus agronomische
landbouw. In deze ongerijmdheid kwam het Stroomdallandschap Drentse Aa als eerste

De antropoloog 1
36
37
compromislandschap tot stand waarin landbouw en natuur, onder de paraplu van een nieuwe
bureaucratische orde, een gedwongen huwelijk zijn aangegaan.
Ruilverkavelingen en nieuwe natuur
1970 vormde een belangrijk keerpunt in de levensloop van onze veldnamen. De instelling van
het Stroomdallandschap Drentse Aa was juist achter de rug en een ingrijpende ruilverkaveling
lag in het verschiet. Twee op het eerste gezicht tegengestelde krachten: de conserverende
werking van een landschapsreservaat en het nivellerende effect van een ruilverkaveling. Het is
duidelijk dat vanaf die tijd de toekomst van veldnamen op het spel stond.
Opmerkelijk is dat veldnamen als cultuurgoed geen een rol hebben gespeeld bij de totstandkoming
van het Stroomdallandschap Drentse Aa. In voorbereidende rapporten wordt nergens
verwezen naar de vele duizenden veldnamen in het stroomgebied. 13 Ook de milieulobby die
zich flink verzet tegen de ruilverkavelingen van Rolde en Anloo die zij als een aanslag op de
‘couleur locale’ zien, reppen met geen woord van veldnamen als betekenisvolle kleinoden
van het cultuurlandschap. 14 Alleen in heemkundige kring zoals het Meertens Instituut en het
Nedersaksisch Instituut heeft men zich het lot van de bedreigde veldnamen aangetrokken. Al
sinds de jaren 50 is men ook in het Drentse Aa gebied bezig met het aanleggen van collecties
door enquêtes en bronnenonderzoek. Een belangrijke bron van al deze activiteiten vormt de
Wieringacollectie die nu in het Drents archief is ondergebracht.
Het spreekt voor zich dat men op het locale niveau aanvankelijk ambivalent omging met het
verdwijnen van de veldnamen. Aan de ene kant zag men de ruilverkaveling als een nood-
zakelijke ingreep om als levensvatbaar dorp te overleven, maar anderzijds waren velen zich
ervan bewust dat het in onbruik raken van veldnamen symbolisch was voor de modernisering
van de dorpscultuur en het eind inluidde van de agrarische werkgemeenschap. In gesprekken
met oudere bewoners over veldnamen komen deze ondergeschoven emoties vaak weer boven.
Vooral de vele akkernamen roepen nostalgische gevoelens op omdat de essen bij uitstek als een
sociale ruimte werden ervaren, maar waar juist schaalvergroting als het meest noodzakelijk
werd gezien. Toen de lappendeken van akkertjes en voorstenen werden vervangen door kavels
op polderformaat verdween ook het stoffelijk fundament van de veldnamen. Wat overbleef
waren de papieren collecties en een afkalvend mentaal landschap van de vroegere gebruikers.
Even ingrijpend als op de essen waren ook de ontwikkelingen in de beekdalen. Bij de ruil-
verkaveling werden grote delen stroomdalen ‘genormaliseerd’ en ingericht voor de moderne
bedrijfsvoering. In de overblijvende reservaatgebieden leek er voor de materiële basis van
de vele made- en broeklanden aanvankelijk een veilige toekomst weggelegd. Aangetaste
houtwallen werden hersteld terwijl de kleinschalige groenlandverkaveling werd gerespecteerd.
Maar ook het moderne natuurbeheer kent zijn eigen dynamiek van natuurdoeltypes en
referentiebeelden. De consequentie van deze vorm van natuurontwikkeling is dat in grote
delen van de nog gave beekdalen een grootschalige herinrichting plaatsvindt die gepaard gaat
met veel grondverzet en een sterk gemechaniseerd beheer. De vraag is of veldnamen nog een
toekomst hebben in dergelijke ‘droomdalen’ waarin de balans tussen natuur en cultuurhistorie
is zoekgeraakt. 15 Want als veldnamen eenmaal de grond onder hun voeten verliezen, wacht hen
slechts een toekomst in de archieven.
.
Nieuwe praktijken
Op het eerste gezicht lijkt en in het huidige gebureaucratiseerde landschap geen plaats meer
voor veldnamen. We kunnen ze inventariseren en vastleggen voor latere generaties, maar
zullen ze uiteindelijk niet overgaan in een fossiel erfgoed omdat ze in onbruik zijn geraakt?
Opmerkelijk is wel de lange looptijd. Ze konden zich immers tot in de 20 e eeuw handhaven en
doorontwikkelen. Sommigen zien in deze houdbaarheid de hand van een op traditie gestoelde
agrarische gemeenschap. Maar de vraag is of die typering recht doet aan de ingrijpende

Het grondkruis
Het zijn niet altijd namen die het verhaal van een plek
levend houden. In het Kluivingsbos bij Schuilingsoord ligt in
een uitgestoven laagte even ten zuiden van het voormalige
Borkermeer een grondkruis. Dit kruis is gegraven als
herinnering aan de kandidaat predikant Johannes Ledeboer
die hier in 1780 werd vermoord door de huursoldaat
Anton Link. De roofmoord op de uitgestrekte heide tussen
Zuidlaren en Anloo heeft indertijd veel indruk gemaakt.6
Op aanwijzing van getuigen kon de moordenaar worden
de hand van de 16 getuigenverklaringen is het mogelijk
ons een voorstelling te maken van het toenmalige
heidelandschap met zijn vele karrensporen, archeologica en
de onvoorstelbare vergezichten. Aan de hand van de Franse
topkaart van 1811 kunnen met de passanten op die dag als
het ware ‘meereizen’. Door de verschillende achtergrond
van de getuigen en het steeds wisselende perspectief zijn
we ooggetuige van de alledaagse werkzaamheden en het
verkeer. De alom aanwezige heide die zich nu aan ons
De antropoloog 1
modernisering van het platteland. Ook in onze oude binnensteden zijn namen van straten en
pleinen, die soms nog verwijzen naar de voorstedelijke nederzetting, duurzaam gebleken. Mijn
stelling is dat veldnamen en andere toponiemen hun bestaansrecht en overleving in de eerste
plaats ontlenen aan het gebruik in dagelijkse praktijken. En die beperken zich allang niet meer
tot de leefwereld van een dorp.
Toen de ruilverkavelingen er in de jaren zeventig zaten aan te komen zijn er in verschillende
dorpen initiatieven ontstaan om het nieuwe landschap opnieuw te benoemen met oude en
nieuwe namen. Een mooi voorbeeld is het dorp Anderen waar door de boermarke een aparte
werkgroep werd ingesteld om een nieuwe kaart van na de ruilverkaveling te maken. Het is
interessant om de namenkaarten van voor en na de ruilverkaveling naast elkaar te leggen
en te zien hoe oude namen zijn verdwenen of werden hergebruikt en waar nieuwe namen
werden toegevoegd. Het initiatief ontstond vanuit de pragmatische instelling dat men ook na
de ruilverkavelingen op een vertrouwde manier kon blijven communiceren. (zie kaart .. en het
interview met Harm van Ree)
Een ander initiatief kwam uit de hoek van het Drents Landbouw Genootschap (DLG) met Jan
Hingstman uit Amen als trekker. In de ruilverkavelingen werden veel percelen samengevoegd
en verdwenen oude perceelsgrenzen. Daarmee verdween ook het functionele gebruik van
veldnamen wat veel boeren aan het denken zette. In de Ruilverkaveling Rolde wilde Hingstman
net als in Anderen samen met de boermarken een proefproject opzetten om alle nieuwe kavels
van de ruilverkaveling opnieuw te benoemen. 16 Daarnaast moest de naamgeving functioneel
worden door er een nieuwe gebruikswaarde aan toe te kennen die volgens hem ook moest
worden vastgelegd in het kadaster met de hulp en medewerking van de notarissen en de
grondkamer. In zijn enthousiasme ging Hingstman zo ver dat hij er voor pleitte om de nieuwe
namen in te voeren op de officiële kadasterkaarten. Het welslagen van het experiment in
Rolde zou bepalend zijn voor een aanpak van de hele provincie. Helaas is het initiatief van
Hingstman al in een vroeg stadium gestrand door ziekte en de bijna onmogelijke opgave om een
bureaucratische praktijk te veranderen.
Op de werkvloer van Staatsbosbeheer in Oudemolen, het zenuwcentrum van het Stroomdallandschap
Drentse Aa, groeide tegen de verdrukking in een nieuwe praktijk van veldnamen.
De pas aangestelde Hendrik Lanjouw begreep als ex-landbouwer als geen ander het nut van
veldnamen in de communicatie met boeren waarvan gronden moesten worden aangekocht
of geruild. Maar ook in de dagelijkse omgang van het natuurbeheer bewezen veldnamen hun
praktisch nut. Toen Lanjouw ontdekte dat zijn collega’s er aardigheid in hadden om zich een
mentale kaart van hun werkgebied eigen te maken besloot hij voor het hele Relatienotagebied
de veldnamen te inventariseren. Vanaf die tijd behoren de vele honderden veldnamen tot het
vaste idioom in de dagelijkse communicatie. Al sinds jaar en dag hangen de veldnamen als
‘stafkaarten’ in de burelen van Staatsbosbeheer en aan de schuurwanden van uitvoerende
loonbedrijven.
38
39
aangehouden om berecht te worden in Assen, waar hij
opdringt is geen reservaat maar een leefwereld.
uiteindelijk levend werd geradbraakt en onthoofd. Aan
Het is interessant om deze drie voorbeelden van nieuwe praktijken tegen het licht te houden.
In Anderen gaat het om een lokaal initiatief van de agrarische werkgemeenschap van voor de
ruilverkaveling. Toen telde het dorp 38 boeren en nu gaat het nog slechts om 5 . Het is de vraag
of zo’n initiatief in deze tijd nog een kans van slagen zou hebben.
In het tweede geval gaat het om een bovenlokaal initiatief van een standsorganisatie, weliswaar
met inschakeling van de boermarken, maar met een sterke nadruk op de formalisering van het
veldnamengebruik in het institutionele veld en het kadaster. In het geval van Staatsbosbeheer
nestelt het gebruik van veldnamen zich ‘spontaan’ in een nieuwe praktijk op regionaal niveau.
Daarnaast bestaat er het algemene gebruik om een huis of boerderij te vernoemen naar de
veldnaam van de kavel waarop gebouwd is. Ook sommige gemeenten hebben naamcommissies
aangesteld met de opdracht om openbare gebouwen en straatnamen naar veldnamen te

Wisseling van perspectief
Hindrik Lanjouw gewezen landbouwer uit Anderen en
natuurbeheerder van het eerste uur vormt de belichaming
van het dubbelzinnige perspectief. Al jong had Hindrik
belangstelling voor het landschap en de natuur. Hij zocht
zwerfstenen met fossielafdrukken en later ontwikkelde hij
zich als amateurarcheoloog. Met de flora van zijn oudere
broer bekwaamde hij zich in het determineren van planten.
Als boerenzoon zijn veldnamen en de daarmee verbonden
‘boerenblik’ hem met de paplepel ingegoten. De noordelijke
Koelanden en de Vetmaoden golden als de beste groenlanden,
maar Voeleers, de Pisbulten en Bosmaat stonden niet hoog
aangeschreven. En als je Roetbol, een Paardestaartsoort in
het groenland had staan dan kwamen de koeien aan de wee
(bloedwateren) en kwamen ze uiteindelijk dreug te staan.
Als aankomend agrariër volgde Lanjouw op de
Landbouwwinterschool in Assen een cursus voor de
Een keerpunt in het leven van Hindrik Lanjouw vormde zijn
aanstelling als natuurbeheerder bij het Stroomdallandschap
Drentse Aa in 1967. Van hem werd nu verwacht dat hij het
landschap benaderde vanuit een tegengesteld perspectief,
het inventariseren van percelen op hun natuurwaarden. Het
ging nu niet om eiwitrijke en productieve grassoorten maar
om de ‘minderwaardige grassoorten en onkruiden’ waar
boeren doorgaans hun neus voor ophaalden. Toch waren die
soortenrijke en meestal natte percelen een gewild ruilobject
juist omdat de belangen tegengesteld waren. Zijn eerste
veldwerkboekjes getuigen van een naarstige speurtocht naar
aankoopwaardige groenlanden met de opsommingen van de
zeldzame Rodelijstsoorten als doorslaggevende argument.
In zijn nieuwe baan voelde de autodidact Lanjouw zich op
zijn plek omdat zich een nieuw kennisdomein opende dat
zijn nieuwsgierigheid prikkelde. Kennis die hij opzoog en
De antropoloog 1
vernoemen. Zolang er sprake is van een duidelijke relatie van de vernoemingsnaam met de
plek is het een vanzelfsprekende manier om een veldnaam levend te houden. Maar in de
grotere uitbreidingswijken wordt zo’n principe al snel los gelaten en worden van heinde en
ver veldnamen aangesleept om de namenhonger te stillen met ‘ontplaatste’ veldnamen. Een
vergelijkbaar probleem kan zich voordoen bij het geforceerd in leven houden van veldnamen
aan de hand van bebording. In een kleinschalig landschap als de Drentse Aa leidt dat al snel
tot een musealisering van het landschap dat het toch al zwaar te verduren heeft van de om zich
heen grijpende bordjescultuur. Een voorbeeld van een mooie tussenoplossing is het frezen van
de veldnaam in een bestaand landhek zoals Staatsbosbeheer dat op sommige plekken doet.
Het woondorp
In het voorgaande lag het accent op het agrarische werkdorp als het oorspronkelijke biotoop
40 II
53° 01’ 01.69” 6° 41’ 05.70”
waardering van groenlanden voor hun geschiktheid voor de
combineerde met zijn nooit aflatende veldwaarnemingen.
van veldnamen. Maar hoe zit dat met het moderne woondorp? Kunnen veldnamen overleven
weidebouw. Aan de hand van hun vegetatieve kenmerken
Bij zijn pensioen in 1995 werden zijn inventarisaties
en zich doorontwikkelen in een pluriforme woongemeenschap of zullen zij op den duur weg-
leerde hij grassoorten op de vierkante meter determineren
gebundeld in een aantal lijvige rapporten van het hele
kwijnen als een antiquarisch erfgoed?
en hun landbouwkundige waardering uit te drukken in
stroomgebied. En ook na zijn pensioen is hij doorgegaan
Met de individualisering is het collectieve leefpatroon van het agrarische werkdorp ingeruild
een rapport cijfer. 100 % Engels Raaigras scoorde een 10,
met zijn waarnemingen. Toch bleef de ambivalentie van zijn
voor een rurale leefstijl die als afzonderlijke typologie ongrijpbaar is geworden. Zelfs de echte
Timolte en Kropaar kregen een 7, Ruwe Beemd en Kamgras
boerenafkomst en zijn nieuwe bestaan bij SBB hem altijd
eigenheimers laten zich niet meer in een apart hokje plaatsen. We kunnen hooguit vaststellen
haalden net een voldoende maar Witbol, Reukgras en Zachte
achtervolgen. Toen Hindrik op een achternamiddag met
dat bepaalde opvattingen, normen of voorkeuren verwijzen naar een rurale achtergrond of
Bravik kregen niet meer dan een 5. Net als later bij de latere
zijn oude vader langs de botanisch rijke Burgvallen onder
mentaliteit. Culturele kruisbestuiving heeft bovendien de uitgesproken verschillen tussen
pootaardappelkeuringen en zaaizaad keuringen werden
Schipborg reed hoorde hij hem zeggen: ‘Wat mooi hè’. Verrast
‘echte’ plattelanders en nieuwkomers vervaagd. 19 Het woondorp is een vergaarbak geworden van
de gegevens altijd aan veldnamen gekoppeld. Dan kon je
keek hij opzij maar zag toen dat Pap de andere kant opkeek,
verschillende leefstijlen die op het locale niveau kunnen convergeren maar regionaal uit elkaar
het betreffende perceel snel plaatsen en onthouden. In de
naar de bloeiende en uitgestrekte aardappelvelden van het
waaieren.
jaren 50 verliep de graslandverbetering door de beperkte
landgoed De Schipborg.
De moderne plattelander of ‘stadlander’ is voor zijn levensbehoeften en hobby’s regionaal
trekkracht van de kleine tractoren moeizaam en traag. De
georiënteerd maar brengt naar verhouding nog veel tijd door in de eigen dorpsomgeving. Door
zode van de overwegend wilde grassen was taai en moeilijk
allerlei sociale en recreatieve activiteiten is er ook in het woondorp sprake van een dorpsbinding
te scheuren. Bovendien moest het bezanden van de percelen
die vrijblijvender is dan in het werkdorp. Nog steeds is er sprake van een zekere dorpstrots die
met de hand vanuit de sloten gebeuren.
zijn uitdrukking vindt in nieuwe symbolen als een dorpsvlag of een eigen dorpwebsite.
De meeste inwoners voelen zich nog steeds verbonden met hun oorspronkelijke markegebied,
maar die relatie heeft wel een andere inhoud gekregen. In de agrarische gemeenschap was
het dorpslandschap niet anders dan een vertrouwde gebruiksruimte die in dienst stond
ardappelveld
van de bestaanswijze. In het woondorp ligt dat anders. In het Drentse Aa gebied werden
delen van de voormalige heidevelden in de eerste helft van de 20 e eeuw aan de agrarische
productie onttrokken door grootschalige bebossingen of bestemming tot militair oefenterrein.
Later werden deze ‘reservaten’ overgedragen aan terreinbeherende instanties. Ook door
de schaalvergroting van na de oorlog en de decimering van de boerenstand verwaterde de
werkrelatie met het oorspronkelijke dorpslandschap. Daarvoor in de plaats kwam het landschap
als belevingsruimte. In de praktijken die daaruit voortvloeien zoals recreatie, cultuurtoerisme
en natuurbeleving, maar ook activiteiten als hobbyboeren kunnen veldnamen opnieuw tot bloei
komen.
Hoewel veldnamen hun vanzelfsprekende rol in de dagelijkse communicatie zijn kwijtgeraakt,
zijn zij niet uit de dorpscultuur verdwenen. Een populaire activiteit is het boekstaven van de
dorpsgeschiedenis. In Drenthe vormt een veldnamenkaart meestal een vast onderdeel van de
publicatie. Dat is mooi voor het nageslacht en interessant voor nieuwkomers maar garandeert

VII De antropoloog 1
VIII
41
nog geen praktijk waarin veldnamen kunnen voortleven. Net als op oude groepsfoto’s waarvan
de meeste personen zijn overleden zijn veel veldnamen dode namen geworden. Toch blijven
veldnamen mensen op een of andere manier intrigeren. Naast de reguliere collecties in het
Drents archief zijn er ook tal van locale collecties die door een plaatselijke werkgroep of gewoon
Belvedère
werkelijke naam
Gedicht Novemberlicht
door een liefhebber bij elkaar zijn gebracht. Veldnamen vormen kennelijk nog steeds een
aansprekende cultuurgoed om door te dringen tot de identiteit van een landschap. En dat geldt
niet alleen voor autochtonen die hun herinneringen willen vasthouden en doorgeven maar ook
voor nieuwkomers die zich een leefomgeving willen ‘eigen maken’.
Voor de wat breder ingestelde cultuurhistoricus is de inbreng van locale kennis gewenst
om zijn vakkennis te verdiepen met veldkennis. Onder het mom van een ‘cultuurhistorische
werkgroep’ is het niet altijd eenvoudig om mensen bij elkaar te krijgen, maar met een ‘
veldnamen werkgroep’ wordt dat een stuk eenvoudiger. Bewoners identificeren zich nu
eenmaal makkelijker met veldnamen dan met een gecanoniseerd cultureel erfgoed. Verhalen of
anekdoten worden vaker opgehangen aan een willekeurige veldnaam dan aan een hunebed of
grafheuvel. Veldnamen behoren dus tot het gemeenschappelijke interesseveld van bewoners en
cultuurhistorici en zijn daarom bij uitstek geschikt voor cultuurhistorische participatie.
Het loont daarom de moeite om op het locale niveau nieuwe toepassingen voor veldnamen
te verkennen, in de hoop dat zo weer nieuwe gebruikspraktijken kunnen opbloeien. Het is
raadzaam om daarbij ook nieuwe communicatiemiddelen als internet en mobieltje te betrekken.
Zo vormt Google Earth, waarover de meeste huishoudens kunnen beschikken, een geschikt
medium om veldnamen in het moderne landschap weer een plek te geven. Die vaardigheden
kunnen op de basisschool al worden aangeleerd, waardoor nieuwe generaties op een eigentijdse
manier hun eerste leefwereld kunnen ontdekken. Ook het alledaagse mobieltje biedt straks
ongekende mogelijkheden. Met een GPS-aansluiting is het dan mogelijk om satelliet beelden
van de omgeving op te roepen die vervolgens gekoppeld kunnen worden aan een op GIS
gerelateerde veldnamenkaart. En tenslotte vormt ook de dorpswebsite het geijkte platform
voor interactieve communicatie. Daarbij kan gedacht worden aan een soort wikipedia van
de leefomgeving met verhalen en herinneringen aan plekken waarbij veldnamen als kapstok
fungeren.
En natuurlijk blijven de authentiekere vormen van communicatie zoals de vertrouwde
veldexcursie waar dorpsgidsen hun verhalen en overleveringen aan veldnamen kunnen
ophangen. Er zijn kortom tal van nieuwe toepassingen te bedenken die veldnamen nieuw leven
kunnen inblazen. De vraag is of dergelijke initiatieven kunnen beklijven in gangbare praktijken
want dat is een voorwaarde voor levende veldnamen.
1 B. de Pater Mens, landschap en topografie in het verleden. In: De Gids nr. 10 1983
2 A. Rapoport Spatial organization and the built environment. In: Encyclopedia of anthropology; 2005
Oxon.
3 H. Elerie Cultuurhistorie en ecologie van een veldcomplex op de Hondsrug. In: Landschapsgeschiedenis
van De Strubben/Kniphorstbos. Groningen 1993.
4 Voor het Kerspel Anloo zijn de landmeterskaarten verloren gegaan. Een reconstructie is mogelijk aan de
hand van latere veldnamenkarteringen.
5 Elerie 1993; blz. 150 e.v.
6 Elerie 1993; blz. 124 e.v.
7 Zie hoofdstuk .. waar het proces van ontginning en naamgeving van het Anloërdiepje wordt beschreven.
8 Elerie 1998; blz. 261
9 J.Y. en D.L. Keur The deeply rooted. Assen 1955; blz.71
10 Anderen, het dorp van de moeshappers. Stichting Historie 1998.
11 Geografisch tijdschrift ………
12 Stichting tot het verbeteren van de Madelanden in Drenthe. Directie van de Landbouw; 1953.
13 Zie F. Modderkolk e.a. Het stroomdallandschap Drentse Aa Uit: Natuur en landschap 1966, nr. 1
Facetstreekplan Drentse Aa 1973
14 Moet dit zo doorgaan? Studiegroep ruilverkavelingen Rolde en Anloo. Milieuraad Drenthe 1973

De antropoloog 1
42
43
De verhalenvertellers: Jannie en Harrie Pepping
De Stierlanden, daar was ons pap verschrikkelijk trots op
Een gelukkige jeugd op het platteland, kan
het romantischer? Broer en zus Pepping zien
de slootbermen vol kleurige bloemen nog voor zich, ze
schepten de snoeken met een emmer zo uit het water van het
Gastersche Diep, ze hielpen mee knollen te plukken op het
land van hun vader en denken met enige weemoed terug aan
die spannende zondagavonden, waarop jongens en meisjes
uit verschillende dorpen elkaar troffen op de dansvloer.
Maar als ik vraag wat het boerenbestaan voor hun vader
betekende, komt er een kort antwoord, waarin iedere
romantiek ver te zoeken is. ‘Het was knooien, werkelijk waar.’
Jannie Moerker­Pepping (61) en haar broer Harrie Pepping (64)
kozen zelf niet voor het boerenleven. Ze gingen het onderwijs
in. Jannie woont in de nieuwbouw van Gasteren, niet eens
zo ver van de plek waar ze geboren werd. Harrie zwierf als
meester en als hoofd der school door Groningen en Drenthe
en bleef Grolloo, zijn laatste standplaats, trouw.
De boerderij waar hun leven begon stond aan het Westeinde
in Gasteren. Harrie, de oudste thuis: ‘De boerderij was van
onze opa, Hendrik van Rein. Diens vader heette Job en daarom
werd zijn zoon ‘Job-zien-Hendrik’ genoemd. Zo ging dat in elk
gezin. Je had Roelf-zien-Jan, Ot-zien-Jan, Ot-zien- Fré en ga
zo maar door.’ Jannie: ‘Bij de vrouwen had je dat ook. Mijn
moeder werd Siens-zien-Geertje genoemd. Maar het kon ook
heel ingewikkeld worden: Roelof-zien-Jan-zien Jobkie, dat was
Jacobje, de vrouw van Jan Meursing, de zoon van Roelof’.
We waren bij Job-zien-Hendrik, een kleine boer, eigenlijk zoals
iedereen. De boerderij was deels in eigendom, deels gehuurd.
Het was een gemengd bedrijf met zo’n veertien hectare grond.
Jannie: ‘Opa was van vele markten thuis. Peerdenhandelaar,
zwienenhandelaar, boer en jager. Van alles wat. Maar toch het
meest boer.’
Vader Gesinus (‘Siensie-Pep’) kwam van Bonnen (bij Gieten)
en was er eentje van Harm-Pep-van- ’t Hoog. Gesinus
trouwde met Geertje van Rein en maakte de overtocht naar
Gasteren. Ze leerden elkaar kennen op de dansvloer. Dat was
niet ongebruikelijk. De jongelui trokken ’s zomers naar de
feesten in de dorpen om elkaar te leren kennen en ’s winters
naar de dansavonden. Harrie: ‘Die procedure heb ik zelf ook
doorlopen. Zo kwam je aan de wichter. Eerst wat scharrelderij
en na het dansen vroeg je of je mee mocht naar haar huis. De
avond eindigde dan op de regenput of in het stookhok. Als
de verkering wat langer duurde, behoorde een bezoek aan
de voorkamer tot de mogelijkheden. Zo is het bij mijn ouders
waarschijnlijk ook gegaan.’
De veertien bunder van opa, deels eigendom, deels gehuurd,
lag bepaald niet aaneengesloten. Samen met Harrie maken
we in gedachten een rondgang, die we beginnen bij de
Stierlanden. ‘Hele goeie grond,’ weet hij. ‘Stier, dat komt van
stieren, het stollen van vet. De naam Stierlanden had dus
betrekking op de grondslag, op de constitutie van de grond.
Stieve grond, eigenlijk. Nou, daar liep een klein weggetje naar
achteren, met een wallegie, en daar had je de Lienstukken,
zeg maar vlasakkers. Stierlanden besloeg ongeveer een
bunder. Lienstukken was veel kleiner, ik schat zo’n 25 are.
Verschillende boeren hadden een Lienstuk. Op de es hadden
we de Kruusakker en de Asakker. Bij de Kruusakker kwamen
verschillende weggetjes op de es bij elkaar, een soort
kruispunt.’
Is het Asakker of Askakker?
Jannie: ‘Daar zijn de geleerden het niet over eens. Ons
pap had het altijd over Ask-akker. Zo staat het ook op
sommige kaarten.’ Harrie: ‘Ik zou niet weten waar de naam
vandaan komt. Je kunt er natuurlijk wel over filosoferen.
Ik denk dan aan verbrand materiaal, misschien in relatie

De antropoloog 1
44
45
met de boekweitteelt. Het zaad werd in de as gestrooid en
‘Maar ik was gebleven bij de Heest, waar een hoge zandkop in
Wat was jullie rol, als kinderen?
En welke band ervaren jullie zelf?
na een paar weken was er al een plant. In het veen kwam
zat, die om de zoveel jaar gebruikt werd als landbouwgrond.
‘Er waren vier kinderen en als oudste zoon werd ik al snel bij
Harrie: ‘Toen ons volk nog in Gasteren woonde, op de
boekweitteelt veel voor, later ook op het zand.’
Het zal zo’n halve bunder geweest zijn. Je moet bedenken,
het werk betrokken. Ik moest na schooltijd altijd melken en
boerderij dus, en ik inmiddels elders, ging ik nog regelmatig
het was een gemengd bedrijf, waarbij het ene onderdeel het
zaterdags helpen. Zo vanaf mijn twaalfde jaar, denk ik.’
even langs het Grote Veld. Je kon toen nog vanaf Rolde langs
We vervolgen onze weg en komen bij het Kaampie. Jannie:
andere in stand moest houden. Er moest voedsel zijn voor de
Jannie: ‘Mijn werk lag dichter bij huis. Zaterdags harken
het Balloërveld in Gasteren komen. Het was een zandweggetje
‘Een kaampie is gewoon een klein akkertje, waar bij ons
paarden, de koeien en voor de varkens. Zodoende werd daar
rondom de boerderij en ramen wassen. Ik had een oudere zus,
door de Slokkerd, langs de Haasstukken (een verbastering
boerenkool en andere kolen groeiden. Dat was dicht bij ons
op dat kleine bultje vaak koren verbouwd.’
dat was een geluk, die was ook wat huishoudelijker ingesteld,
van Achterstestukken) en het heideveld, en zo kwam ik bij de
huis, op de weg naar Anderen.’ Harrie is inmiddels al op het
ik wilde liever lezen. Ik bracht ons pap wel koffie en thee op
Veurstukken. Tegenwoordig neem ik mijn kleinzoon wel mee
Grote Veld aangekomen. ‘Daar heeft opa ook een slag veld
We komen in het Westerveld. ‘Wat later ontgonnen,’ vertelt
het land, in een jeneverfles in een krant gewikkeld. En dan
en dan laat ik hem ’t Maotie zien. De plek waar ik mijn eerste
gekocht, tegen de markegrens van Anloo aan. Ik denk zo’n
Harrie. ‘’Dat kon je ook wel zien aan de percelen, er zaten nog
vertelde hij van die wilde roosjes en wees hij me op dikke
konijn schoot, met opa, de plek waar we een dammetje in het
drie, drieëneenhalve bunder, gedeeltelijk weideland en op de
veengaten in. Achterop het Westerveld had je een heel venig
brummels (bramen) die er te vinden waren.’
water opwierpen om vissen te vangen…’
hogere delen (‘op ’t hoog’) bouwland. Daar verbouwden we
gedeelte, daar verrotten de aardappels vaak. Koren lukte
Jannie: ‘Ik weet ook alles nog, de akkers, de slootjes. Het is
rogge en haver. Frappant was dat het stuk ernaast, van Riekus
daar nog wel, omdat je vaak redelijk droge zomers had, maar
Moest de oudste zoon het bedrijf niet overnemen?
een kaart die in je geheugen zit, die er als kind als het ware
van Rein, toen nog onontgonnen was. Er stond een natuurlijk
aardappels was moeilijker. En knollen natuurlijk, dat was na
Harrie: ‘Dat was eigenlijk wel de bedoeling. Gewoon uit
is ingeprent. Je kende de hele es uit je hoofd, de namen van
berkenbosje op en er lagen veenputten, waar men turf had
de aardappel het tweede product.’
traditie, zo ging het nu eenmaal vaak. Maar ons mam heeft
alle akkers. Mijn oudere zus weet zich nu nog de bloemen
gegraven. Dat was het Grote Veld. Dan hadden we langs
‘Als je het Westerveld helemaal overstak, zat je al weer tegen
er voor gezorgd dat ik naar de kweekschool ging en ik wilde
te herinneren die in onze weilanden groeiden. Zenegroen,
het Gastersche Diep, in de richting van het Balloërveld, een
het Gastersche Diepje aan. Daar had je het Maotie, heel
dat ook wel. Ik heb er wel altijd bij moeten werken. Zodra
vrouwenmantel, kruipend zilverschoon in de Klunnenkaamp,
perceel weiland, de Veurstukken, de Voorstestukken. Daar zat
nat bronland.’ Jannie: ‘Moatie komt van madeland, natte
ik vrij was, werkte ik bij het loonbedrijf van Pieters. Daar
meidoorn en wilde roosjes bij de dam, witte wilde margrieten
zo’n mooie glooiing in het veld. Daaraan kon je zien dat het
weidegrond. De naam zegt dus weer iets over de grondslag,
kon ik een paar centen verdienen en dat geld ging naar de
in Schuurman’s land, veel zoete, geurige kamperfoelie op
vroeger bij het zandgedeelte van het Balloerveld had gehoord.
net als bij de Stierlanden.’ Harrie:’Ja, gras hadden de boeren
boerderij. Of mien pap kon voor de opbrengst loonwerk laten
de houtwalletjes. Wilde roosjes en meidoorn in de Heest,
Zo’n mooie glooiing in de richting van het beekdal.’ Jannie:
ook nodig, dus daarvoor moesten ze bij de beken zijn. Via het
doen, grasmaaien, ploegen enzovoort. Zo heeft dat elkaar
Gelderse roos links voor het bruggetje bij de Heest, gele
‘Die glooiing zit er nog steeds in. Ik zat daar bij het diep altijd
Moatiesland lopen we langs een brede houtwal, ontstaan in
aangevuld’.
margriet in het Grote Veld.’
te vissen. Er zat paling, baars, snoek, voorn. Voor mij was dat
de tijd dat er nog geen prikkeldraad was. Dat was een echte
’ Als loonwerker werd ik naar het land van de boeren gestuurd.
vrijheid­blijheid, heerlijk langs de waterkant. We namen de vis
dichte wal, met stiekelbossen en ook veel sleedoorns. De
Naar de Lommershoeken, tegen de marke van Oudemolen
Harrie: ‘Ik wandel nu wel langs de Heetlagendijk, zo naar het
mee naar huis, jazeker.’
blauwe bessen daarvan noemen we bekkentrekkers, want je
aan. Je kreeg opdracht om even bij Luut-zien-Fré gras te
Amerdiepje, daar is nog zo’n mooi stukje bosopstand. Daar
Harrie vervolgt: ‘Langs de weg naar Loon had je dan de
mond trekt samen bij de bitterzure smaak ervan.’ Jannie: ‘Er
maaien in de Bosstukken. Dat wist je zonder vragen te vinden,
heb je paar eikenbomen en of je het gelooft of niet, ik ga er
Heest, net over de brug van het Gastersche Diepje. Dat was
groeiden ook wilde roosjes, mijn vader….’ Harrie is al weer
net zoals Wolter Meijering-zien-Veurstuk. Dat lag naast ons
bij staan, ik leg mijn hand op de boom en ik luister naar die
nat land, weideland. Andere boeren, zoals Mans-zien-Geert,
verder, bij de Klunnenkaamp. ‘Daar meanderde het hele
Veurstuk. En daarnaast lag dat van Fré van Rein, en daarnaast
oude eik. Dan hoor ik het verleden, ik hoor die boom vertellen
hadden er recht van overpad. Hij kon niet anders bij zijn
Gastersche Diepje doorheen, met weer hele natte delen en
dat van Weites. En aan de andere kant van de weg had je het
wat hij beleefd heeft, dat er mensen zijn langsgekomen, dat
melkkoeien komen dan door ons weiland.’ ‘We hadden het
ook weer een zandkop. Ik zou de naam niet zo een­twee­
land van Jans Speelman.’
er dieren bij zo’n boom hebben gestaan, dat zo’n boom
zojuist over vissen. In de Heest had je een klein loopje, dat
drie kunnen verklaren. Dat geldt ook voor de Loefvledders,
donderbuien heeft getrotseerd. Dat voelt zo authentiek. De
door de Galgenrieten liep. Van oorsprong kwam het water
een stukje land dat mijn vader huurde. Dat lag tegen de
Hoe was de band van jullie vader met zijn land?
Duitsers hebben er een mooi woord voor: urig! Vrij vertaald
van het Balloërveld. Het loopie stelde natuurlijk niet veel voor,
markegrens van Anloo aan.’
Jannie: ‘Hij had er een emotionele band mee, denk ik.’ Harrie:
oerig. De hele historie van Drenthe zit voor mij in zo’n
bij nat weer zo’n anderhalve meter breed, ’s zomers was er
‘Ja, dat is een Drent eigen. Dat proef je aan de manier waarop,
ekkelboom.’
geen water te bekennen. D’r zaten een paar kolkjes in, het
Hoe zouden jullie het leven van jullie ouders willen typeren?
ja, hoe zal ik het zeggen? De manier waarop hij over het land
water was er lekker warm en de snoeken stonden er in het
Jannie: ‘Knooien, echt waar. Het was zwaar en soms financieel
praatte. Bepaalde stukken lagen hem niet zo goed, dat onland
‘
voorjaar te paaien. We probeerden ze er met een emmer uit
ook moeilijk.’ Harrie: ’Veel geldgebrek, mam kon soms de
bijvoorbeeld. Maar de Stierlanden, daar was hij verschrikkelijk
te scheppen, dat lukte soms wel.’ Jannie: ‘Ons pap deed het
boodschappen van de kruidenier niet betalen.’ Jannie: ‘Soms
trots op. Daar groeiden bieten, dikke bieten. Die grond was
wel met de zwao, met de zeis, als hij toch bezig was met het
waren we rijk, als het melkgeld in een zakje aan de melkbus
via mijn opa eigendom, daar had hij echt een band mee, daar
maaien van de wallekant.’ Harrie: ‘Opa was jager en als hij
hing, dan konden we even vooruit. Maar als de rekening voor
was hij elke dag aan het werk. En na het werk, op zondag,
die snoeken zo mooi boven in het water zag staan, wilde hij
de kunstmest kwam, dan waren we weer even arm. Maar ik
even naar het land kijken. Of met de fiets erlangs.’
er nog wel eens op schieten. Een beetje andere manier van
wil echt niet klagen. Na de lagere school kregen we een fiets
‘Later is hij als boer gesaneerd en is hij op een fabriek in
vissen…’
om naar de ULO te gaan. Een nieuwe aktetas kregen we, altijd
Assen terechtgekomen. Daar werden speciale gasbranders
Via de Voorste Stukken komen we bij de Achterste Stukken.
lekker te eten. Maar zoals ik zeg, soms was het even moeilijk.’
ontwikkeld. Die productie is hier in het dorp opgestart, in de
‘Verrekte nat land, de peerden zakten d’r vaak tot de kont
Harrie: ‘Pap heeft nooit een auto gehad. Hij kon nog niet eens
boerderij van Fré Pieters. Voor hem was het toch wel moeilijk
toe in. Er zat veel ijzeroer in de grond, dat een tijdlang
op een Solex rijden. Met peerden kon hij werkelijk alles, maar
om die stap te maken, de andere mensen die in het begin
is ontgonnen, hoe zeg je dat, uitgegraven. Het werd met
een trekker heeft hij nooit gehad.’
bij Furigas werkten waren niet vreemd voor hem. Hij kwam
lorregies (kiepkarren) afgevoerd. In Grolloo, waar ik woon,
er meer uitgesaneerde boeren tegen. Maar ja, hij miste er de
had je dat ook. Dat was eigenlijk de eerste industrie van
vrijheid. Tussen de middag bleef hij liever binnen, want dan
Drenthe, met smeltovens, waar ze zo rond het begin van de
zag hij tenminste niet hoe mooi het buiten was.’
jaartelling ijzer produceerden’.

De antropoloog 1
46
47
Verhalenverteller Tinus Hovenkamp
Met zo’n verkaveling, dan ku’j wel verdriet hebben
Boven de keukentafel hangt een klein schilderij.
Geschonken door de buurman. Evert Musch, de
kunstenaar die in 2007 overleed, maakte het toen buurvrouw
Hillie in 1995 uit het ziekenhuis kwam. ‘Naarms beter as
thoes,’ staat er op.
Tinus Hovenkamp kijkt me veelbetekenend aan. ‘Zo ging dat
in Anloo. De kunstenaar en de boer, we waren allemaal gelijk.
We kenden mekaar en hielpen mekaar. Nu zeggen sommigen
in het dorp je niets eens meer goeiedag. ’t Vervreemdt
allemaal, daar kan ik niet zo best over.’
Praten over vroeger, dat mag hij graag. Zijn oogjes beginnen
te glinsteren, zijn gezicht glimt. Hij zit er helemaal klaar voor,
aan de keukentafel. Roept u maar, Tinus Hovenkamp geeft
antwoord. Hij schuift de stoel wat dichter bij de tafel en vraagt
of de band van het opnameapparaat al loopt. ‘Wat wil je
allemaal weten?’
Tinus (84) is de zoon van Egge Hovenkamp en Anna Hoving.
Hij werd in Anloo geboren. Zijn eigen zoon, die bij het gesprek
aanwezig is, heet ook Egge. Vader en moeder hadden een
boerenbedrijfje en een winkel. De winkel zat vlak naast de
pastorie. Toen woonde de dominee daar nog. Zijn ouders
vonden het een schande dat de pastorie te koop kwam. De
dominee woont nu in Annen. Ook Tinus vindt dat ‘niks weerd’’.
Dominee hoort bij de kerk te wonen. ‘Wij woonden naast de
pastorie. Wij hadden veel met die predikant te maken, die
kwam vaak bij ons. Niet dat we zo gelovig waren, ook niet
ongelovig natuurlijk, in ieder geval niet onverschillig. Zo
bedoel ik dat.’
Een winkeltje met een boerderij. Ging dat samen?
‘Natuurlijk ging dat samen. Mijn oma, die ik niet gekend heb,
is met de winkel begonnen. Zij heeft mijn vader aangezet
om er mee door te gaan. Deurdoen met ’t winkelie, zei ze.
De boerderij was maar klein, ik denk dat ze zo’n vijf bunder
hadden. Dat was wel te doen. Mijn vader stond niet alleen
achter de toonbank, mijn zuster Trientje heeft later ook
wel geholpen. Pap ging er ook op uit. Met een hondenkar,
getrokken door een Duitse dog. Hij bracht de boodschappen
overal heen, naar Schipborg, naar Eexterveen. Want daar
kwam hij zelf vandaan. Omdat ze hem daar kenden, leverde
dat weer klanten op.’
‘Er was hier in het dorp nog een winkel. Popken had een café
annex winkel. Dat was, zeg maar, de concurrent. Maar de
oude mensen wilden wel bij mijn vader kopen. Het was een
old gezellig winkelie, dat vonden ze mooi.’
‘Ze verkochten ook wel wat niet mocht. Dat was vroeger zo.
D’r werd natuurlijk wel gecontroleerd, maar gepakt is mijn
vader nooit. Hij was een keer met de hondenkar bij zijn zuster
in Annen, om boodschappen te brengen, toen de politie er
over toekwam. Geessie, pak die tas eev’m an, zei mijn vader.
Dan heb jullie je boschup’m tenminste. Daar zat dus een
klandetiene fles jenever bij. De politie kon in de kar verder
niets vinden. Waor gebeurd.’
Was de winkel ook een stille kniep?
‘Nee, dat niet. De mannen uit het dorp deden wel vaak de
bestelling of brachten het boekje. Mijn oudste broer Jan
bracht de spullen dan meteen weg. Als de politie de klant
op weg naar huis controleerde, had hij immers niks bij zich.
Hij had dan misschien een borreltje gedronken, in onze
huiskamer. Maar dat was toch niet verboden? Nee, dronken is
bij ons volk nooit iemand geworden. Daar durf ik mijn vingers
voor in de lucht te steken’.
Het winkeltje heeft het niet gered. Het interieur is naar het
Openluchtmuseum in Arnhem gegaan…
‘Ja, ik denk dat het in 1952 gebeurd was.’ Zoon Egge: ‘Nee pap,
veel later. Ik was een jaar of zeven, acht. Dat moet in 1965

De antropoloog 1
48
49
geweest zijn, in die buurt. Ik heb dat winkelie toch nog zelf
‘Later is het allemaal anders geworden, na de verkaveling.
U kocht wel regelmatig bij…
Had u zelf ook koeien?
meegemaakt…’ Tinus: ‘Hoe kom je d’r bij. 1965? Nou ja, goed.
Alles moest groter. We hebben dat nieuwe land zelf Nijveld
Tinus: ‘Regelmatig? Zo nu en dan. Ik had een goeie vrouw. Ze
Tinus: ‘Een stuk of tien. En wat jongvee, een varken met
Goa d’er maar tussendeur, dan. 1960 of 1957, wat maakt het
genoemd. Het is na de verkaveling bij een ander in bezit. Ja,
kwam hier uit het dorp. Ik zeg altijd: Ik had geen fiets, daarom
biggen. Destijds hebben we nog een nieuwe stal gebouwd.
uit?
dat heb je. Met een verkaveling krijg je niet zoals jij ’t graag
moest ik wel een vrouw in Anloo zelf zoeken. Dat is een
Daar was Tinus groot op. Toen kwam er iemand van
‘Ja, dat heb ik van mijn ouders. Handel zat in mij. Ik mocht
wilt hebben. Dan he’j verdriet. ’
aardigheidje, want ik had natuurlijk wel een fiets. Ik heb er
Landbouwvoorlichting en die zei: Je had beter een beste
graag koetjes kopen en verkopen, pinken, biggen. Van
‘Hillies vader had vroeger ook een deel van het Eexterveld,
een goeie vrouw aan gehad. Ik ben soms wel een beetje een
schuur neer kunnen zetten. Achteraf had hij misschien wel
alles. Niet in ’t groot, hoor. Toen was ’t nog allemaal
bij het Pinetum .Die heide is ook op de schop gegaan. Dit
bekkerie, hoe zeg je dat?’ Egge: ‘Goed gebekt.’ Tinus: ‘Een
gelijk. Ik zei toen tegen mijn vrouw: Zie bint dikke dreumers.
gewoon, boertjes. Dat mocht ik graag, ja. Een keer naar ’t
Vosseveen is later aan Staatsbosbeheer toegekend. Mijn zoon
bekkerie noemen we dat. Maar goed, mijn vrouw zorgde er
Die man wou toen al groter, dat was in 1972. Wij wilden beslist
Groningerland, pinken kopen en ’s avonds hier op de fabriek
Egge heeft er ca 18 hectare van gehuurd.’
voor dat een deel van het melkgeld opzij werd gelegd. Dat
niet groter en daar zijn we nu nog gelukkig mee.’
slachten. Dat vlees verkochten we. Die buurman moest
Egge: ‘Ja, ik heb daar een emotionele band mee. Het idee dat
ging naar de bank, dan had je weer minder rente af te lossen,
wat hebben, die buurman, ook wel mensen van over ver.
je voorouders daar gewerkt hebben. Ik ging er vroeger vaak
minder lasten. Zo deden wij dat.’
Wanneer bent u gestopt?
Dat was een mooie tijd, nu is het allemaal weg. Het mooie
kijken. Als Jans Mulder daar in de grond zat te wroeten.’
Tinus: ‘In 1996. Toen is het bedrijf over de kinderen verdeeld.
verdwijnt, daar staan de meeste mensen niet bij stil. Het is
Over de verkaveling van de jaren 80 wil hij nog wel iets kwijt.
‘Ik werkte veel samen met mijn zwager, die was ook boer.
En Egge stopt er nu ook mee. Hij gaat alleen nog hobbymatig
tegenwoordig allemaal groot, groter, grootst. Daar is’t niet
‘Een verkaveling is heel slecht voor een dorp. In woon liever
Hij had een trekker en ik had een mooi peerd. Toen wou ik
door.’
mooier van geworden.’
in een flat dan dat ik ooit zoiets nog wil meemaken. Er komen
ook een trekker. Maar daarvoor moest je lenen. De bank
Egge: ‘Volgend jaar ben ik vrij man. Als je een boerenbedrijf
verkeerde dingen in de mensen boven.’
hield zitting in het dorp en ik heb Hillie er heen gestuurd
hebt, kun je niet zomaar stoppen. Dan moet je wel even
De boerderij…
Tinus: ‘Ach Egge, zeg dat soort dingen niet.’
om te vragen of de mensen hier in Anloo dat gewaar zouden
afrekenen met de belasting. In april 2006 ben ik naar een
‘Ja, de boerderij. In 1951 ben ik hier gekomen, op de plek waar
Egge: ‘Waarom niet. Ik heb toen mijn mond ook niet
worden, van die lening. Niet de gewone mensen, maar de
informatiebijeenkomst in Assen geweest. Daar kreeg je
ik nu zit. Toen was er met elkaar, eigen land en huurland, zo’n
gehouden. Als je contact hebt met mensen die in de ogen van
bestuursleden van de bank. Als dat zo was, wilde ik geen
het advies om ‘naar prive’ te gaan. Dat is een bepaalde
18, 19 bunder. Het land lag hier allemaal rondom.’ Egge pakt
de ruilverkavelingscommissie verkeerd zijn, dan pakken ze je.’
centen. Die man zei: ik ga wel even bij Tinus langs. Hij zei
constructie, ik heb me daar goed over laten voorlichten. En
er een schriftje bij. Moeder Hillie, die in 1995 overleed, hield
Tinus: ‘Zeg dat nou niet. Daar krijg je alleen maar problemen
tegen me: wat dacht je nou, dat ik die lui moet vragen om
ik heb er wel voor gekozen. De boel is dat jaar getaxeerd en
alles bij. Keurig handschrift.
van. Je moet bij een verkaveling geven en nemen. Zo nu en
jou centen te lenen? Ik zei: Als die bestuurslui ’t maar niet te
in 2007 kreeg ik te horen wat ik betalen moet. Op 1 januari
dan dingen door de vingers zien. Dat kan Egge niet.’ (Tegen
weten komen. Ja, zo voelde ik dat. Daar ben ik misschien wat
2009 ben ik helemaal vrij. Intussen mag ik de boerderij niet
Bouwplan 1969.
zijn zoon) ‘Wij hebt oes eigen nog, ik ben er nog. Wat willen
hoogmoedig in. Afijn: de trekker is er gekomen.’
verkopen, het land wel. Maar dat houd ik aan, ik heb bij het
Aardappelen: Steenhoorn (0,34), Haverakker (0,33),
we nog meer.’
Vossenveen een stuk of wat pinken lopen op zo’n 14 hecatre
Walakker (0,46) Meulenakker (030), totaal 1,43.
U kende alle boeren, alle boeren kenden u.
natuurweide.’
Rogge: Eesschup (0,28).
Met uw boerderij en uw land was u niet de grootste boer van
Tinus: ‘Ja, wat dacht je. Ik ben van 1923. In de oorlog werd
Haver: Hartakker (0,48), Eexterkamp (0,30), totaal 0,78.
het dorp…
ik dus 21 jaar en moest ik eigenlijk voor tewerkstelling naar
En de andere helft van het land?
Gerst: Zandakker (0,44), Strubben (0,20), Hofakker (0,42),
Tinus: ‘Nee man. Wie heeft dat gezegd? Nee, allemaal klein
Duitsland. Mijn vader heeft er toen voor gezorgd dat ik met de
Egge: ‘Dat is van mijn zus Jantje. Zij is in zee gegaan met
Annerkaamp (0,36). Totaal: 1,42.
spul. D’r waren wel grotere boeren. De gebroeders Greving,
melkwagen op stap ging, bij de boeren langs, om melkbussen
de Stichting Agrarisch Natuurbeheer. Dat noemen ze de
Suikerbieten: Leemakker (0,12), Eessschup (0,22). Totaal 0.34.
die waren denk ik de grootste. Hoeveel land zij hadden? Ik zou
op te halen. Als je in de voedselvoorziening werkte, hoefde
zandregeling. Het draait allemaal om verschraling. Na zes
Veld: 3.90.
’t niet weten. Wij konden d’r van leven, onze kinderen hebben
je niet weg. Zo kwam ik bij alle boeren. Dan leer je ze wel
jaar moeten er 20 soorten inheemse planten groeien. Mij is
Beek: 0.75.
’t goed gehad. Je moest wel zuunig wezen, natuurlijk. Nee, ik
kennen. De een was nog niet klaar met melken, de ander
dat allemaal aan te veel regels gebonden. Je mag pas maaien
Groenland: 6.40.
was gewoon een hanneg boertie, een klein boertje.’
kwam moeilijk van bed af. En ik bracht ook het melkgeld,
op 30 juni. Zij heeft op 29 juni laten maaien, want iemand
Aangevuld met enkele bunders huurland.
Egge: ‘ Het lijkt misschien weinig, 0,38 are hier en 0,44 are
dat legde je toen gewoon op de melkbus. In een envelop,
had belang bij het hooi. Die dag te vroeg hooien hadden ze al
daar. Maar zo’n tippie, dat wilde je toch niet kwijt. Dat hoorde
eenmaal in de veertien dagen. Nee, je kon niet zien wat ze
weer in de gaten. Dat heb je in kleine dorpen. Maar goed, ik
Tinus: ‘Het waren allemaal houkies. Niet groot, welnee. Alles
er bij. Waarom je dat niet kwijt wilde? Het was een teken dat
kregen. Dat geld was van de fabriek, daar had je niks mee te
heb een gok genomen, zij heeft een gok genomen. Ze is trots
hier in de buurt. Mijn vader heeft ook nog wel veld laten
je dat had, jouw bezit. Je had ook kunnen zeggen: neem jij
maken. Ik heb nu twee versleten heupen, dat is van dat werk
op haar land omdat het haar erfdeel betreft.’
ontginnen. Dat was aan de andere kant van het Tjuffersbossie
dat maar. Maar dan was ’t van een ander. Dat voelde minder
gekomen. Ik heb te veel loperij gehad. Meer dan vier jaren ben
(Juffersbosje), in de buurt van het Pinetum. Van opa’s kant
goed.’
ik met die melkbussen aan het slepen geweest.’
Gaat de zoon de boerderij verkopen?
hadden we daar tien are. D’r lagen wel een stuk of tien
Tinus: ‘Zo was dat.’
Egge: ‘Dat weet ik nog niet. Als ’t te duur wordt misschien wel.’
eigenaren daar, in dat roege land. ’t Was een hoek van niks,
Tinus: ‘Egge heeft een verstandige beslissing genomen. Geen
gaten, heideveld. Mijn vader is de eigenaren allemaal langs
boer meer, geen kopzorgen meer. En wat de boerderij betreft:
geweest, om te kopen en te ruilen. Op den duur had hij twee
als ik straks weg ben, weg met het zwikkie. Zo denk ik er over.’
hectare bij elkaar. Dat is toen op de schop gegaan. Ja, mijn
vader was een handelaar. Pap was niet dom, dat kan ik niet
zeggen. Nee hoor, hij was zeker niet dom.’

50
51
De Betekenisvinder
over struinen, gevonden voorwerpen en verhalen
‘Overheden die verantwoordelijk zijn voor het
behoud en de ontwikkeling van cultuurhistorie
zullen zich niet louter moeten richten op het
behoud en de ontwikkeling van bepaalde,
door daaraan verbonden groepen ‘experts’
geconstrueerde objecten. Men zal zich
moeten gaan inzetten voor uiteenlopende
cultuurhistories die door uiteenlopende
belangengroepen, zowel door zogenoemde
experts als niet-experts, worden geconstrueerd
en gewaardeerd.’
Ieder dorp heeft z’n betekenisvinders. Het zijn de struiners van de leefomgeving, die zich laten
meeslepen door de sensatie van het zoeken en het vinden. Niet zelden hebben zij zich ontwikkeld tot
gerespecteerde dilettanten, die met hun veldkennis deskundigen het nakijken geven. Struiners zijn de
locale identiteitvormers en ze zijn er soorten en maten; de amateur­archeoloog die een geploegde akker
nog eens met eigen handen doorploegt, de archieftijger die een plek een oude, vergeten betekenis
teruggeeft, de verzamelaar die verhalen oppikt en doorgeeft aan volgende generaties of gewoon een
attente landbouwer die een hamerbijl uit het rooster van een rooimachine weet te vissen.
In de Atlas van de Leefomgeving zijn de verhalenlandschappen van verschillende struiners in kaart
gebracht (ze zijn ook op Google Earth te vinden). In Anderen gaat het om het vondstenlandschap van de
amateur­archeoloog en het herinneringslandschap van de oorlog; in Gasteren om plekken met de meest
uiteenlopende verhalen.
De laatste tijd lijkt ook de officiële cultuurhistorie van vakwereld en beleid in de greep van het
canoniseren. Naast dit gesanctioneerde landschap bloeit en groeit het geleefde landschap, dat met z’n
opmerkelijke vondsten en frivole kennis de vakwereld blijft verbazen.
Martijn Duineveld
Van oude dingen, de mensen, die voorbij gaan…
Proefschrift Wageningen 2006

De betekenisvinder 2
52
53
Van plaatsen verhaald
en verhalen geplaatst
Nieuwe technieken in oude landschappen
Menne Kosian
Het landschap bestaat uit dingen, veel dingen. Sommige van die dingen kan je zien, aanraken,
beleven, andere zijn onzichtbaar, maar wel fysiek aanwezig, en weer andere zijn ongrijpbaar.
De eerste groep valt altijd direct op, het gebruik van landschap; de gewassen die er staan, de
aanwezigheid van bossen of dorpen, een rivierdal, rustieke beekloopjes. Zij bepalen hoe wij onze
leefomgeving zien en ze zijn vast te leggen op foto’s en op kaarten. De tweede groep is lastiger,
hierbij moet gedacht worden aan archeologische resten, onder de grond, onzichtbaar voor de
wandelaar, maar ook aan bodemtype, grondwater en andere zaken die vaak onzichtbaar zorgen
voor de mogelijkheden die een landschap biedt: is het vruchtbare grond, is het niet te droog,
of juist te nat? Ondanks het feit dat deze groep voor velen onzichtbaar is, is ze wel te vinden, te
meten, en vast te leggen in kaarten. De lastigste groep is de derde groep, de ongrijpbare dingen
in het landschap. Deze groep bestaat uit de verhalen van vroeger gebruik, volksverhalen over
wezens die op kruispunten dansten en mensen ontvoerden, heksen, kabouters en elfen, maar
ook uit veldnamen, die soms teruggaan op het oude gebruik, of de oude natuur van een plek.
Modern landschapsonderzoek wil alle aspecten van het landschap bekijken, onderzoeken en
duiden. Niet alleen de bodem, of alleen de archeologie, nee, juist de samenhang, de dwarsverbanden
zijn interessant. Hoe zit het hele plaatje in elkaar, want, zoals het landschap zelf,
het is nooit één ding, maar een samenspel, waarbij de som veel meer is dan de losse delen. En
als je dat plaatje zo compleet mogelijk hebt, dan kan je het verhaal van het landschap vertellen.
Teruggeven aan de mensen die er wonen, het gebruiken, er van genieten, nu met nog meer
verhalen dan dat ze al hadden, met nog meer ‘belevingskwaliteit’.
Om een plaatje te maken, een verhaal te vertellen, hebben onderzoekers gegevens nodig.
Tastbare, harde gegevens, die je onderling kan vergelijken, koppelen. En bij landschapsonderzoek
moeten die gegevens ook nog te lokaliseren zijn, te koppelen aan een plek, op een
kaart te zetten. Wat weten wij over deze plek, wat weten anderen, en kunnen we die weetjes
staven? En vergelijken? Er is al heel wat verzameld in de loop der tijden. Soms staat dat in
boeken, of rapporten, of op kaarten. Soms zijn er lijsten van veld- of boerderijnamen en soms
oude kaarten. Dan weer zijn er alleen mondeling overgeleverde verhalen. Maar alles bij elkaar
vormen ze wel de bouwstenen voor het verhaal van het landschap; het zijn de gegevens die de
onderzoekers nodig hebben.
Om plaatsgebonden gegevens te kunnen vergelijken en dwarsverbanden te vinden, kunnen we
tegenwoordig gebruik maken van computers met GIS programma’s. GIS staat voor Geografische
Informatie Systemen, databases met locatiegegevens. Hierin kunnen kaarten worden opgenomen

Archeologie zonder canon
Het Drentse Aa gebied behoort tot de oudst bewoonde gebieden van
ons land. Het middenloopse kerngebied wordt door de vele zichtbare
en onzichtbare vormen van archeologie ook wel de Randstad van de
Prehistorie genoemd. Opeenvolgende prehistorische culturen hebben hun
sporen nagelaten in het landschap en vormen een vertrouwd onderdeel
van de leefomgeving van de dorpen. Bijna elke zich respecterende
dorpsgeschiedenis heeft wel een hoofdstuk over de archeoligica die
door nijvere amateur­archeologen en struinders in het dorpsgebied
werden aangetroffen. Zo heeft het dorp Anderen door de vondst van een
Neanderthalervuistbijl haar geschiedenis met tenminste 40.000 jaar
kunnen verlengen, een gebeurtenis waar de meeste amateurs alleen
maar van dromen. In Archeologie zonder Canon is het ‘landschap van
de amateur­archeoloog’ voor het dorps gebied van Anderen in kaart
gebracht. In de verhalen die door Reinout Klaarenbeek rechtstreeks uit de
monden van de vinders werden op getekend staan niet zozeer de gevonden
voorwerpen centraal maar vooral de sensatie van het vinden.
De betekenisvinder 2
en gegevenslijsten op deze kaarten worden weergegeven. Binnen deze systemen kunnen dan
vragen worden gesteld, die alle gegevensbronnen in het GIS meenemen en plaatsen op de kaart.
Hierdoor kan je niet alleen een verhaal vertellen, maar dat ook op kaarten weergeven.
Dat is allemaal erg mooi voor die dingen in het landschap uit de eerste categorie; de dingen
die je kan zien en aanraken. Kijk op een kaart van een gebied en je ziet hoe het waar neem bare
landschap eruit ziet; waar liggen de dorpen en steden, hoe lopen de wegen en riviertjes, waar
is er open natuur of bos, of juist akkers en weilanden? Hoe mensen het land schap hebben
ingericht en gebruiken is op een kaart duidelijk te zien. Dit zijn belangrijke landschapselementen,
en eenvoudig in een GIS te zetten en te gebruiken; immers, ze staan al goed op een
kaart en er is al uitgezocht wat het is (bos, heide, bebouwing etc.). Voor de onzichtbare dingen
is het al een stuk lastiger. Welke grondsoort is er op deze plek? Is hier ooit een nederzetting
geweest in vroeger tijden? Hier kom je alleen achter als je onderzoek doet. Dat kan door te
boren en de grondmonsters te onderzoeken, of door archeologische vondsten die op de akkers
liggen te verzamelen en te onderzoeken, of zelfs door opgravingen te doen naar oude resten.
Hoewel dat niet op elke plek in Nederland is gedaan is er toch wel een redelijk inzicht in wat
zich onder onze voeten bevindt. Veel van dit soort gegevens staan op meer specialistische
kaarten; een bodemkaart voor grondsoorten, een geomorfologische kaart voor terreinvormen of
archeologische (verwachtings)kaarten. Ook deze kaarten en de bijbehorende gegevens kunnen
in het GIS worden ingevoerd.
Een nadeel van deze gegevens en van deze kaarten is dat ze vaak over grote gebieden gaan; zo is
de bodemkaart gemaakt op een schaal van 1:50.000, en zijn veel verwachtingskaarten gebaseerd
op een raster van vierkantjes waaraan een waarde is gekoppeld. Er is dus niet altijd een set
gegevens die specifiek over deze akker, dit weiland of die beek gaan.
54
55
Nieuw hulpmiddel
Sinds enige tijd is er een nieuw hulpmiddel dat de onderzoekers de mogelijkheid geeft om
de bestaande gegevens over het onzichtbare landschap te verfijnen. Dit hulpmiddel is het
Actueel Hoogtebestand Nederland, kortweg AHN. Dit is een bestand met hoogtematen, veel
hoogtematen. De dichtheid van het huidige AHN is één hoogtemaat per 5 bij 5 meter. Door de
methode van meten en de mogelijkheden van de moderne computertechniek is de Adviesdienst
GeoInformatie en ICT van Rijkswaterstaat erin geslaagd om dit hoogtebestand niet alleen met
een dergelijk hoge dichtheid aan te bieden, maar ook te ontdoen van alle begroeiing. Met andere
woorden, het AHN laat ons het landschap zien zonder al die dingen uit de eerste categorie,
alleen de bovenkant van die dingen die onder onze voeten liggen. Door deze hoogtegegevens
met behulp van moderne computerprogramma’s om te zetten naar kaartbeelden, krijgen
we een inzicht in hoe het land, de drager van het landschap, eruit ziet. Hierdoor kunnen de
1:50.000 kaarten zoals de geomorfologische kaart of de bodemkaart tot klein-regionale schaal
verfijnd worden, zonder intensief veldonderzoek. Nu kunnen we wèl vragen stellen als: welke
grondsoort is er op deze akker? Waarom is dat weiland zo nat, terwijl de boerderij ernaast nooit
last van wateroverlast heeft?
Legenda?

Een dorpslandschap met littekens
De ‘oorlog’ heeft op oudere generaties een diepe indruk gemaakt. De
sporen die de laatste wereldoorlog in het landschap heeft achter gelaten
spreken nog daarom nog steeds tot de verbeelding. Zij vormen nog steeds
de meest aansprekende elementen van het ‘emotionele’ landschap. Ook
afgelegen plekken kunnen het decor zijn geweest van het grote drama.
Wat betreft de feitelijke oorlogshandelingen zijn met name het gebied van
de Drentse Aa zijn twee gebeurtenissen van belang geweest. Het gebied
was een intensief crashgebied van bommenwerpers en jachtvliegtuigen
en het was een droppingsgebied voor de SAS­operatie Amherst van Franse
para’s die vlak voor de bevrijding achter de linies verwarring moest
zaaien om de opmars van de Canadezen te bespoedigen.
In Anderen heeft amateur­archeoloog en gebiedskenner Geert van
Veen alle nagelaten sporen en vondsten minutieus op kaart gezet en
beschreven aan de hand van gesprekken met getuigen. Zijn verhalen
van de oorlogsplekken zijn kort, zakelijk maar tussen de regels door ook
aangrijpend.
In het dorpsgebied van Anderen zijn veel overtollige bommen gedropt
van uit Duitsland terugkerende bommenwerpers terwijl een aantal Duitse
jagers zijn neergestort die de geallieerde bommenwerpers moesten
belagen. Daarnaast was de omgeving van Anderen het afwerp gebied
van een stick Franse Para’s die zich met drie andere sticks moesten
hergroeperen in de boswachterij van Gieten (een stick is de kleinste
afwerpeenheid van 15 para’s).
Ooggetuigen hebben er voor gezorgd dat het oorlogslandschap werd
overgedragen op naoorlogse generaties. Maar zonder inventarisatie
en boekstaving zal dit emotionele landschap snel zijn uitgeblust en in
vergetelheid geraken.
De betekenisvinder 2
Maar met het AHN kan meer. Omdat veel landschappelijke veranderingen zichtbaar blijven
in minuscule hoogteverschillen kunnen onderzoekers deze met de AHN gegevens zichtbaar
maken. Denk bijvoorbeeld aan een beek, die zich in de loop der tijd verlegd. De oude bedding
zal natter zijn dan de omgeving, zodat de grond daar sneller inklinkt. Maar niet alleen
natuurlijke processen laten zo hun sporen na, met behulp van het AHN zijn ook prehistorische
akkercomplexen, of middeleeuwse ploeg- of karrensporen zichtbaar te maken. Zo kunnen
onderzoekers kaarten maken van de onzichtbare dingen in het landschap. En die kaarten zijn
zo gedetailleerd dat je zelfs vragen kan stellen als: was deze akker altijd al een akker? Hoe zag
deze plek er eeuwen geleden uit? Al deze nieuwe gegevens zijn ook goed in het GIS te zetten,
waardoor het verhaal van deze specifieke plek nog gedetailleerder kan worden verteld.
Wij zijn niet de eersten die dit soort vragen stellen. Mensen zijn altijd benieuwd geweest naar
hun verleden, het verleden van hun plek, hun geboortegrond. Vroegere onderzoekers hebben
dan ook al veel gegevens verzameld, soms van de tastbare dingen, die nu al lang verdwenen
zijn, soms van de onzichtbare dingen en soms van de ongrijpbare, overgeleverde dingen. Deze
schatkamer vol verhalen en gegevens is te mooi, te interessant en te waardevol om niet in het
GIS mee te nemen. Soms lijkt dat eenvoudig te doen; sommige van de vroegere onderzoekers
hadden hun gegevens al op kaarten gezet. Oude kaarten zijn daarom een rijke bron voor
landschapsonderzoek: ze geven de dingen weer uit de eerste categorie, de tastbare dingen, zoals
het vroeger was. Gegevens die net zo hard en tastbaar zijn als onze topografische kaart van nu,
maar dan uit het nu van toen. Een probleem is echter dat die kaarten niet altijd op dezelfde
manier gemaakt zijn zoals wij nu kaarten maken. Vanaf het begin van de negentiende eeuw zijn
er in Nederland een aantal kaarten en atlassen uitgegeven die op een vergelijkbare manier zijn
gemaakt als onze tegenwoordige kaarten. Deze zijn dan ook betrekkelijk eenvoudig in een GIS
te zetten. Maar oudere kaarten zijn op een andere manier gekarteerd, of zijn niet zo nauwkeurig
ingemeten. Om gegevens van deze kaarten te kunnen gebruiken moeten we de kaarten zelf
eerst onderzoeken. Hoe zijn ze gemaakt? Waarom zijn ze gemaakt, voor wie? Hoe is er gemeten?
Dit historisch cartografisch onderzoek ‘tekent’ de kaarten als het ware opnieuw, met de oude
uitgangspunten en gegevens, maar op en manier zoals wij nu kaarten maken. Op deze manier
kunnen die oude kaarten ook in het GIS gezet worden.
56
II
53° 3’ 38.55” 6° 40’ 28.94”
53.060708, 6.674706 [GE]

Rodoveentie
werkelijke naam
VII Een landschap kan op verschillende manieren worden beleefd. In het het landschap. De biografie van de leefomgeving is veel grilliger, minder
De betekenisvinder 2
VIII 57
Het verhalenlandschap
beleid van het Nationaal Beek­ en Esdorpenlandschap Drentse Aa hebben
de verschillende dorpslandschappen een recreatief accent gekregen. De
doorsnee recreant beleeft het landschap op een andere manier dan de
gemiddelde dorpsbewoner voor wie het in de eerste plaats gaat om een
leefomgeving.
Het landschap van de leefomgeving wordt beleefd als een mentale en
sociale ruimte van plekken met namen en verhalen. In die zin kan een
leefomgeving worden opgevat als een biografie van persoonlijke en
collectieve herinneringen. Voor de recreant is het dorpslandschap in
de eerste plaats een ontspanningsruimte waarin hij zijn leefstijl kan
botvieren en zich naar believen kan laten rondleiden en informeren door
bordjes, VVV­gidsjes of een boswachter. De kennis die hij bij zo’n ‘geleide’
ontdekkingstocht vergaart neigt naar musealisering en canonisering van
voorspelbaar en ontsluit het landschap bij voorkeur via eigen netwerk
van voetpaden en sluipwegen, in plaats van gebaande wegen.
Deze inventarisatie van plekken in het dorpsgebied van Gasteren is
tot stand gekomen in samenwerking met de plaatselijke werkgroep
‘veldnamen’; met dank aan Maarten Visser, Hendrik Kamping,
Jannie Moesker­Pepping en Henk Hellema. Het gaat hier om het
verhalenlandschap in de vorm van plekken die voor het dorp een
naam en een betekenis hebben. De betekenissen en verhalen werden
opgetekend via groepsgesprekken met inwoners en oud­inwoners in het
dorpshuis en een veldexcursie met de werkgroep. Onze dank gaat ook
uit naar de projectgroep Artefact van Van Hall/Larenstein, een groep
van enthousiaste afstuderende landschapsarchitecten, die voor deze
inventarisatie het voorbereidende werk hebben verricht.
Verhalen en namen
Van de zichtbare, tastbare, dingen en de onzichtbare dingen in het landschap komen we nu
bij de moeilijkste categorie dingen in het landschap; de ongrijpbare. Mensen hebben altijd
het landschap om zich heen beleefd, ervaren en geduid. Waarom ligt ons dorp hier? Waar kan
je het beste boeren? Hoe komt die poel achter in mijn veld? Maar ook: ik ben tevreden met
waar ik woon, ik druk mijn (naam)stempel op mijn plekje. En ook: wat zijn dat voor heuvels
bij de bosrand? Wie heeft die grote stenen hier neergelegd? De beleving van de dagelijkse
leefomgeving en de verklaringen van de bekende onbekenden in jouw eigen landschap hebben
een grote hoeveelheid verhalen en (soms verklarende) namen opgeleverd. Dit zijn ook gegevens
waar moderne landschapsonderzoekers iets aan hebben: ze vertellen immers, zij het in bedekte
termen, iets over het landschap, over landgebruik, over de mensen die het land gebruikten en
beleefden.
Grofweg zijn deze ongrijpbare dingen te verdelen in twee categorieën: veld-, plek- of plaatsnamen
en locatiegebonden verhalen. De eerste categorie is het makkelijkst te karteren, ze
hebben immers een directe verwijzing naar een specifiek stuk land. Maar met karteren alleen
ben je er nog niet. Sommige namen zijn duidelijk: Heikant, Bosstuk of Karels Akker geven ons
een beeld van het landschap of eigendom van een plek. Een naam als Stobbenakker is niet altijd
meteen duidelijk; je moet hierbij al van te voren weten dat stobben boomstronken zijn. Hier is
dus een akker met boomstronken. Voor de boer die deze akker in gebruik had ongetwijfeld een
slecht stuk bouwgrond! Maar behalve de negatieve beleving van de toenmalige boer, levert het
de landschapsonderzoekers ook het gegeven op dat voordat dit stuk land ontgonnen werd er
een bos moet hebben gestaan.
Om de gegevens die we uit namen kunnen krijgen ten volle te benutten zal de database die
in een GIS wordt opgenomen dus de mogelijkheid moeten bieden om taal- of naamkundig
onderzoek te kunnen doen en de resultaten daarvan in de database op te nemen. Die resultaten
zullen, soms in combinatie met bodemkundige gegevens, soms met (historisch) topografische
gegevens, soms met eigendomsgegevens het verhaal van die plek mede vertellen.
De tweede categorie is het lastigste. Niet alleen om te karteren, maar vooral ook om goed te
duiden. Volksverhalen vertellen hoe mensen hun leefomgeving hebben ervaren, hoe mensen
Aalstalbad
De plek rond dit bruggetje over het Gastersche diep staat bij veel bewoners in het geheugen
gegrift. Het is een plek met veel verhalen en herinneringen. In het kolkie bij de grote zwarte Els
leerde de jeugd zwemmen. Ook werd er veel gevist en aan de overkant lagen hooilandjes die door
de boeren uit Gasteren werden gebruikt.
Het Aalstalbad is een mooi voorbeeld van naamsverbastering wanneer de oorspronke lijke functie
veranderd. Sommige Gastenaren spreken van het Taolsterbad en geven daarmee aan dat de brug
aansluit op een voetpad door De Heesten naar Taarlo. Anderen zijn van mening dat het hier gaat
om ‘t Aolstebad, het oudste bruggetje over het Gastersche diep.
Uit oudere bronnen kunnen we opmaken dat het hier oorspronkelijk ging om een z.g. aalstal, een
soort palingfuik die bestond uit een gevlochten hekwerk dat in het diepje werd geplaatst en uitliep
in een fuik. Deze aalstallen zijn al bekend uit de middeleeuwen en werden ook wel gecombineerd
met een stuw waarmee in het vroege voorjaar de groenlanden onder water werden gezet. Dit z.g.
stromen liet een laagje slib achter waarmee de vruchtbaarheid en dus de opbrengsten van de
hooilandjes werd bevorderd.
Al vroeg sprak deze plek met zijn bijzondere naam tot de verbeelding. Zo zijn er in de omgeving
verschillende veldnamen van afgeleid, zoals de Aalstalsweg, het pad dat vanuit het dorp naar het
bruggetje liep en de aangrenzende Aalstalmaat en het Aalstalsveen.
Routebeschrijving: Naar hier – Vanaf hier
zich voelden op bepaalde plekken. Dat heeft veel materiaal opgeleverd, maar wat moeten we als
landschapsonderzoeker daar mee? Verhalen hebben in een gemeenschap altijd een belangrijke
rol gespeeld. De eigenheid van een kleine gemeenschap werd bepaald en gevormd door
verhalen: de opa van de opa van mijn opa had hier al een akker. Maar ook konden onbekende
landschapselementen, waar je dagelijks langskwam, verklaard worden, en daarmee gekend,
en niet meer angstaanjagend. Grafheuvels werden kabouterburchten, hunebedden waren door
reuzen gemaakt, mist in zompige heidevelden waren geesten die mensen konden ontvoeren;
dat waren plaatsen om te mijden, maar niet meer angstaanjagend, want ze waren verklaard
in verhalen. Soms gaan die verhalen over eeuwenoude fenomenen, maar soms over moderne
vergelijkbaar ‘te mijden plekken’, bijvoorbeeld vliegtuigbommen uit de tweede wereldoorlog.
Maar als een verhaal een eigen plek heeft, gaat het altijd ‘ergens’ over. Door onderzoek kan dat
‘ergens’ benoemd worden, waardoor er nieuwe gegevens over het landschap en de beleving
ervan kunnen worden toegevoegd aan het GIS.
Interdisciplinaire aanpak
Waar leidt dit alles toe? Modern landschapsonderzoek wil zich op een interdisciplinaire
wijze bezighouden met alle aspecten van het landschap. Dat houdt in dat alle mogelijke
gegevensbronnen en onderzoeksmethoden bij elkaar gebracht worden. Er wordt niet alleen

De betekenisvinder 2
58
59
gekeken naar de archeologie van een gebied, of naar de bodemgesteldheid, maar er worden
combinaties gemaakt van vakgebieden en gegevensverzamelingen. Combinaties die leiden
tot een breder inzicht in dat landschap, niet alleen het landschap van nu, maar ook dat van
Gedicht
vroeger, en van vroeger’s vroeger. Op die manier hou je niet alleen de verhalen en de beleving
van een plek in stand, maar kan je de daaruit verkregen kennis gebruiken om de toekomstige
veranderingen in het landschap een basis te geven in de historie en de maatschappij.
Door de snelle opkomst van de personal computer en het beschikbaar komen van GIS systemen
die voor grote groepen mensen toegankelijk gemaakt kunnen worden (bijvoorbeeld via een
toepassing als Google Earth) zal dergelijk onderzoek meer gaan, en kunnen, plaatsvinden.
Door de voortschrijdende digitalisering van onze maatschappij kunnen steeds meer mensen die
verhalen, die ze vroeger als grootouder aan hun kleinkinderen vertelden, nu delen met anderen,
buiten de directe familiekring of huishouden. Dit zal voor onderzoekers een grote, waardevolle
bron van streekgebonden gegevens zijn. En aangezien elke nieuwe computer alweer minimaal
twee keer zoveel opslagcapaciteit heeft als zijn voorganger, kunnen al de gegevensbronnen ook
met gemak in een GIS worden geplaatst.
Maar niet alleen de hoeveelheid gegevens zal toenemen. Door de ontwikkelingen in (computer)
techniek zal de fijnheid van de gegevens ook toenemen: het AHN kent nu nog een 5 bij 5 meter
raster, maar een halve meter rasterfijnheid is al in ontwikkeling. Ook worden er steeds meer
historische kaarten digitaal beschikbaar gemaakt, en ontsluiten regionale en provinciale
archieven hun gegevens digitaal. Veel is al mogelijk en er zal meer en meer kunnen.
Toch zijn er ook risico’s voor de gegevensbronnen: veel van de ongrijpbare dingen in het
landschap zijn nooit vastgelegd, het is een mondelinge overlevering, die vooral gekoppeld is
aan oude mensen. En willen we die schat aan verhalen, namen, duidingen en ervaringen niet
kwijtraken moeten we ze snel verzamelen en opschrijven. De computer kan veel, heel veel
onthouden, maar verhalen sterven met de vertellers. Tenzij we blijven schrijven en vertellen.
Ondergrond?

De betekenisvinder 2
60
61
De verhalenverteller: Hindrik Lanjouw
Voor die boeren was het logisch.
Voor ons niet altijd.
De vrouw met de trein naar Amsterdam, de man
een dag alleenheerser op zijn verbouwde keuterij
met fabelachtig uitzicht over de es van Anloo. Hindrik Lanjouw
staat me in de tuin op te wachten. We maken een rondje
langs de fruitbomen, de moestuin en de kruidentuin. Eenmaal
binnen blijven pet en klompen achter in de bijkeuken. Koffie
inschenken op kousenvoeten. Shagpuut binnen handbereik.
Hij vertelt over het gemengd bedrijf van zijn vader, die voor
zijn vijftigste een beroerte kreeg. Hindrik nam het bedrijf
in Anderen over, zijn oudere broer had voor het onderwijs
gekozen. Die had er geen trek in? ‘Eigenlijk was het meer zo
dat ik geen zin in leren had. Ik vond ’t leren niet mooi. Pas in
het laatste jaar van de landbouwschool werd ik leergierig. Ik
ging veel lezen, over de evolutie en over cultuurhistorie. Toen
mijn broer op school een herbarium moest maken, kreeg ik
steeds meer aardigheid in de wereld van planten en dieren.
Als je elke week een nieuwe plantensoort leert kennen, dan
tikt dat in de loop der jaren behoorlijk aan.’
Kennis die Lanjouw (73) zijn leven lang heeft vermeerderd
en verspreid. Tijdens de jaren dat hij boer was en nog meer
na zijn overstap naar Staatsbosbeheer, als terreinbeheerder
in het prille Stroomdallandschap van de Drentse Aa, en in
laatste instantie als voorlichter. Hindrik mag graag vertellen
over de onderwerpen waarin hij thuis is, net zo als zijn
voorbeeld, Job Oeben. Oeben was arbeider op de boerderij
in Anderen. ‘Hij was van 1888. Als je de kaart van dit gebied
van 1900 er bij pakt, dan heeft hij daar als kwajongen
rondgelopen. Hij wist alles precies te vertellen. Zoveel was er
niet te beleven, dus alles wat zich er afspeelde, dat onthield
hij. Dat is bijzonder, want mijn moeder van 1910 heeft daar
precies zo rondgelopen, maar die wist naderhand helemaal
niets te vertellen over het landschap. Ze heeft ongetwijfeld
indrukken opgedaan, maar ze kon die niet verwoorden. Dat
kwam omdat ze er niet over las. Als je leest, dan maak je
kennis met de manier waarop anderen het landschap ervaren
en verwoorden. Ik heb het vaak tijdens excursies gemerkt, het
gebrek aan kennis en woordenschat bij de deelnemers. Veel
verder dan ‘heel mooi’ komen veel mensen niet. Iedereen
heeft gelukkig de vrijheid om het landschap op zijn manier te
beleven. Maar sommige mensen missen wel veel.’
Lanjouw maakte in de jaren zestig van de vorige eeuw de
overstap van het boerenbedrijf naar de natuurbescherming.
Een principiële keuze voor de toekomst van het landschap.
En dat uitgerekend voor een organisatie als Staatsbosbeheer,
dat de boeren in die jaren overviel met een plan om het
oorspronkelijke beekdallandschap van de Drentse Aa in
stand te houden. Het waren de jaren van agrarische expansie,
van schaalvergroting en van modernisering. Overheid en
Staatsbosbeheer deden in de ogen van velen een stap terug.
‘Het was een avontuur,’ zegt Lanjouw terugkijkend. ‘Er was
totaal geen ervaring met het beheer van zo’n landschap. De
boeren waren kritisch, dat begreep ik natuurlijk heel goed. Er
mocht volgens hen ineens niks meer en dus zou ’t ook in de
toekomst niks worden. Het heeft heel wat overtuigingskracht
gevergd om de boeren te laten inzien dat ’t ook anders kon.
En tijd kostte het natuurlijk ook. Maar kijk nu eens, waar
vroeger het fluitekruid en de brandnetel manshoog stonden,
sta je nu tussen de orchideeën.’
Libellen, dagvlinders, orchideeën. Hindrik Lanjouw heeft er
inventarisaties van op papier gezet waarmee hij naam heeft
gemaakt. Geen gebied in ons land waar zoveel in kaart is
gebracht als het Stroomdal van de Drentse Aa. Want naast
planten en dieren richtte Lanjouw zich ook op markegrenzen,
grafheuvels en veldnamen. ‘Als Staatsbosbeheer een akker of
een stuk groenland kocht, was het handig dat de naam ervan
op het aankoopformulier kwam te staan. Dan wist je waar je
’t over had. Ik ben eigenlijk meteen begonnen om ze in kaart
te brengen, van het gebied van Sassenhein in Haren tot aan
Amen.’
Wanneer zijn die veldnamen ontstaan?
‘Met de ingebruikname, denk ik. Het is net zo als met de
geboorte van een kind: het moet een naam hebben. Akkers
waar een pad over liep werden Padakkers, als ze tegen het
bos aanlagen werden het Bosakkers. Zo simpel is het. Het
ging altijd om blokken land die de boeren gezamenlijk in
gebruik namen. De onderdelen daarvan, de akkers, kregen
een logisch te verklaren naam.’
‘Nou ja, logisch. Voor die boeren was het logisch, voor ons
niet altijd. Soms omdat de omstandigheden veranderd zijn,
soms omdat wij domweg niet genoeg weten. In Gasteren
heb je de Hillenbarg, in Anderen de Hilboom en in Anloo de
Hilligenbarg. Die namen hebben niets te maken met heiligen,
zoals je misschien in eerste instantie zou denken. Hil duidt
op heuvel, helling. In Duitsland en in Engeland komen namen
waarin Hil voorkomt talloze keren voor. De verbreiding van
zo’n naam is veel groter dan je denkt. In Denemarken en in
Zweden heb je hetzelfde. Men wil ons altijd aanpraten dat de
beschaving uit het zuiden is gekomen, maar de Germanen en
de Vikingen kenden natuurlijk ook een zekere beschaving. De
Noormannen zijn bekend geworden om hun invallen, maar ze
hadden een eigen schrift, ze werkten met goud, zilver en ijzer.’
‘Zo kwam ik in het boerboek van Anderen, waarin inkomsten
en uitgaven van de Boermarke werden genoteerd, iets tegen
wat ik niet begreep. Betaald voor het blok, stond er. Toen

laderde
FCactus! Flip Libelle
ik wat en vond ik ‘welterblok’. Dan moet je dus
weten wat ‘welteren’ betekent. Als een paard in het land
jeuk aan de rug heeft en het wentelt zich in het zand, dan
noemen de boeren dat welteren. Het paard rolt als het ware
over de rug. Zo betekent welterblok dus landrol. Dat is een
grote boomstam met een gat aan weerszijden waarmee het
groenland gerold werd. In Duitsland zag ik zo’n geval en daar
vroeg ik hoe ze het noemden. Wolterblok, zeiden ze. En in
Zweden zag ik een hele grote ronde steen, een zogeheten
Waltersteen. Dat is toch fantastisch, zo’n taalverbreiding.
Daar is nog veel onderzoek naar te doen. Tot nu toe is het zo
omvangrijk dat men er nog niet aan begonnen is. In de eerste
plaats gaat zoiets jaren duren en zouden universiteiten in
meerdere landen er samen aan moeten werken. Nou, dat is
kennelijk ook in een verenigd Europa geen sinecure.’
Maar pas op, zegt hij, je kunt door een naam ook volkomen op
het verkeerde been gezet worden. Hij kwam in Anderen een
perceel tegen met de naam ‘Meulenstukkie’. Niks te maken
met de plaats van een vroegere molen. Het terrein bleek
precies de vorm van een molen te hebben. Bij Gieterveen
ligt het ‘Torenveen’, afgeleid van de vorm van een toren en
dus geen verwantschap met de toren van het dorp. Nog een
voorbeeld. In Anderen ligt de ‘Meulenakkers’, precies gericht
op de Gieter molen. Die is nu niet meer te zien, maar toen de
naam gegeven werd wel.
Maar wie weet zich dat nu nog te herinneren?
‘Ik zeg ook niet dat het eenvoudig is. Je moet eerst terug
naar AF. Je vrijmaken van vooroordelen en van voor de
hand liggende verklaringen. Uiteindelijk kun je daar wel
terechtkomen, maar dan zul je er toch argumenten voor
moeten vinden. En verder je boerenverstand gebruiken,
natuurlijk.’
De inventarisatie van veldnamen in het Stroomdal vond plaats
in het begin van de jaren 70, toen bekend werd dat er een
ruilverkaveling op handen was. Die zou percelen in grotere
blokken verdelen, waarbij de veldnamen verloren zouden
gaan. ‘Het ging om vele honderden namen. Wieringa van het
Nedersaksisch Instituut van de RU Groningen heeft er veel
verzameld. Zijn collectie is beroemd geworden. In bepaalde
kringen, wel te verstaan’.
‘Als medewerkers van Staatsbosbeheer hebben we met
een ploegje menige winteravond besteed om bij de
boeren in dit gebied langs te gaan. Alleen maar veldnamen
inventariseren. Met de kaart erbij en dan maar invullen. Nou
moet je niet denken dat iedere boer alle veldnamen kent.
Hij kent de namen van zijn eigen akkers en weiden en ook
de aangrenzende. Maar verder niet. Het was geen hobby of
De betekenisvinder 2
zo. Het was alleen maar noodzaak om namen te kennen. Als
iemand 50 tot 60% scoorde, was het al heel bijzonder. Een
aantal kon al helemaal geen kaartlezen. Ze konden op een
kadastrale kaart hun eigen huis niet eens vinden. ‘Woar ligt
dat weggie dan,’ vroegen ze hulpeloos. Maar dat weggetje
had geen nummer en stond dus niet op de kaart. Nou, dan
was men helemaal van slag. Wel aardrijkskunde op school
gehad, maar kaartlezen, ho maar. Ach, het zit allemaal
verkeerd in het onderwijs. Dan leren ze de kinderen over
hunebedbouwers. De meesten weten niet eens wat hun
grootvader gedaan heeft. Wat heeft het dan voor zin om over
Floris V en de edelen te beginnen?’
Wat kan het grote publiek met veldnamen?
‘Het grote publiek weet natuurlijk nergens van. Dat rijdt met
de TomTom door het land en weet in de verste verte geen
enkele naam meer. Tijdens excursies merk ik dat mensen nog
geen berk van een eik kunnen onderscheiden. Een beetje
geoefend oog kan zien waar het grasland droog en waar
het nat is. Maar de meeste bezoekers stappen ‘blind’ in de
slootjes die een beetje zijn dichtgegroeid. Natuurlijk vind ik
het belangrijk dat veldnamen zoveel mogelijk bewaard blijven
of een nieuw leven krijgen. Ik ben er glad voor om alles vast te
leggen, dat heb ik mijn hele leven gedaan. Je weet nooit wie er
nog eens studie van gaat maken. En als je rondwandelingen
gaat uitzetten en je geeft een bankje onderweg een naam,
dan gaat het misschien voor de mensen een beetje leven.
Het nieuwe voetbalstadion in Groningen heet niet voor niets
Euroborg. Dat combineert historie met identiteit. Mensen
blijken daar wel gevoelig voor. Het hangt er ook vanaf hoe je
de naam toelicht, een verklaring geeft. Dat kan mensen op
een spoor zetten, dan kunnen ze tenminste weten waar ze
geweest zijn. En als ze ook nog eens begrijpen wat een naam
betekent, onthouden ze het gemakkelijker. Maar het begint
allemaal bij interesse, bij de wil om dingen aan de weet te
komen. Ik vraag mezelf soms wel eens af hoe zich dat in de
toekomst zal ontwikkelen...’
62
63

De betekenisvinder 2
64
65
De betekenisvinder: Geert van Veen
Iedereen had die vuistbijl opgepakt. Het was een toevalstreffer.
Het was de vondst van zijn leven. Maar wanneer
deed hij die? Hij weet het niet. De Drentse
Volksalmanak, waarin de vondst uitgebreid beschreven staat,
spreekt over de winter van 1961/1962 of die van 1962/1963.
Maar dat klopt niet, zoveel weet hij wel. Het was eerder. Hij
pakt er het boek ‘Anderen, het dorp van de moeshappers’ bij,
bladert wat en komt tot de conclusie dat het in ieder geval
voor 1960 was. ‘Maar wat maakt dat nu eigenlijk uit,’ zegt hij
en slaat het boek met een klap dicht. ‘Het belangrijkste is dat
die vuistbijl gevonden is.’
Daar leek het, op die winterdag, ergens aan het eind van de
jaren vijftig, helemaal niet op. Geert van Veen (70) was met
zijn vader en grootvader aan het werk op een stukje land,
ten noorden van zijn geboortedorp Anderen, vlak bij het
Scheebroekerloopje. Er moest een houtwal worden gerooid.
Kon dat zomaar, een houtwal slechten?
‘Toen nog wel,’ zegt Geert, ‘zulke dingen moet je ook niet
vragen, maar gewoon doen.’
Je kunt je afvragen waarom jullie toen niet wat zorgvuldiger
met het land omsprongen?
‘Maar het land is er nog wel,’ zegt hij droogjes. ‘De houtwal,
die is weg, dat klopt. D’r lagen een paar sloten achter en daar
was de grond voor de wal ook ooit uitgekomen. Daar hebben
wij de vrijgekomen grond ook weer naar teruggebracht. Het is
er dus al met al zelfs natuurlijker op geworden….’
Bij het uitgraven van een eikenboompje stuitte de opa
van Geert op een stuk steen, wat een kleine beschadiging
opleverde. Aan de steen, wel te verstaan. ‘Moej kiek’n mien
jong, wat ’n mooie steen,’ zei opa. Geert kreeg hem op de
schop aangereikt en moest erkennen dat het een mooie steen
was. Mooi, maar wat moet je d’r verder mee, dacht hij. En hij
gooide de steen weer terug.
Toen hij na het werk naar huis ging, liep hij langs de plek waar
de steen lag. ‘Ik had hem dus de goede kant opgegooid en
daarom heb ik hem toch maar meegenomen,’ stelt hij achteraf
tevreden vast. De steen kwam na een kleine spoelbeurt op
zolder terecht, een anonieme getuige van een dagje spitten.
Wat had je ermee?
Geert: ‘Eigenlijk niet veel. Ja, ik vond hem mooi. Mooie vorm,
mooie kleur, verder kwam ik niet. Doorgaans verzamelde
ik helemaal niet op mooi. Maar dit was dan zeker een
uitzondering.’
De steen bleef een doodgewone steen, op een doodgewone
plek op zolder. Jarenlang. Totdat vriend Hindrik Lanjouw, toen
nog in Anderen wonend, zich meer en meer met archeologie
ging bezighouden. Dat was het moment voor Geert om zijn
vondst cadeau te doen. De steen verhuisde met Lanjouw
mee naar Anloo. Pas toen een deskundige op het terrein
van de archeologie, ene Houtsma uit Waskemeer, zijn
licht erover liet schijnen, werd de steen een vuistbijl. Een
bijl die tienduizenden jaren geleden voor het laatst door
mensenhanden beroerd was. De steen maakte geschiedenis
als de vuistbijl van Anderen, minstens 70.000 jaar oud.
Volgens de officiële beschrijving een fraaie, goedbewerkte,
platte, driehoekige vuistbijl. Met een recente beschadiging
(door de opa van Geert) langs een zijkant, waaruit bleek dat
het uitgangsmateriaal lichtgrijze ondoorzichtige bryozoënvuursteen
is, een soort vuursteen dat veel voorkomt in
keileem, zodat er geen reden is om aan te nemen dat het stuk
over grote afstand is getransporteerd. Datering: een late fase
van de eerste helft van de laatste ijstijd. Een wat warmere
periode binnen die ijstijd, die het mogelijk maakte dat
mensen in dit deel van Europa op voedseljacht konden gaan.
Geert van Veen knikt: ‘Keileem, dat klopt als een bus. Dat was
ook de reden dat we daar aan de slag gingen, omdat de grond

De betekenisvinder 2
66
67
er door het leem zo glerig was. Als we die wal ongemoeid
Vierduizend tot vijfduizend stukken, dat is niet veel?
Al een jaar of vijftig is hij nu bij weer en wind op pad om
Heb je hier namen gehad die nergens anders voorkwamen?
hadden gelaten, was de vuistbijl dus ook nooit aan het
‘Nou, d’r is ook veel klein spul bij, hoor. Veel vuursteen uit
te zoeken. Op akkers, in steenbulten die bij het machinaal
Geert: ‘Ik denk het wel. Villerstoen. D’r werd gezegd dat daar
daglicht gekomen.’
de Midden­Steentijd, daar struikel je hier over. Een hele
rooien van aardappels tevoorschijn komen. Jarenlang bleef
kalveren werden gevild en dat de intast daar in het veen werd
mooie afslagbijl bijvoorbeeld, hier in de buurt gevonden. En
hij als boerenzoon vrijgezel en zijn vrije tijd kon hij daarom
gegooid. Hendrik Halfie deed dat. (Hij heeft de kaart erbij
Je hebt de steen uit handen gegeven…
natuurlijk de prehistorische schaaf, ook uit de tijd van de
naar hartelust besteden aan zijn vele hobby’s. Vliegtuigen
gepakt). En hier Hoosband. Een smal stukkie land, genoemd
‘Ik heb er nooit spijt van gehad. Nee, bij Lanjouw was de bijl in
Neanderthalers. Prachtig ding. Ik dacht eerst dat het een
bijvoorbeeld. Een hobby, opgeroepen in de oorlogsjaren
naar een bandje waarmee men vroeger de kousen ophield.
goede handen. Ik richtte me meer op fossielen en dergelijke.
kleine uitgave van een vuistbijl was, maar men heeft het
toen vijandelijke en geallieerde exemplaren over het dorp
En dan had je Bollenveen. Dat kan land zijn waar de stier liep,
Hindrik heeft me altijd heel trouw op de hoogte gehouden
gedetermineerd als een schaaf. Ook weggegeven trouwens,
scheerden, soms zelfs neerstortten. Geert van Veen leerde
of ook bultig veen. Stikkenkamp had je en Hongerveld, dat
van de belangstelling voor de vuistbijl. Als er een vraag was
aan het Drents Museum.’
in zijn diensttijd vliegtuigen herkennen. De ruimtevaart in
land bracht kennelijk niet veel op. Voeleers, dat was zulk rot
om de bijl uit te lenen, belde hij op. Dat hoefde hij helemaal
de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw stimuleerde
land, daar kreeg je de kont smerig als je er doorging. Er was
niet te doen, want hij was de eigenaar. Hij heeft ook wel
Wat denk je, hoeveel collega amateur-archeologen zouden er
zijn belangstelling alleen maar. Hij ging in het Amerikaanse
een zekere Bertus Knijp, die had ook een Voeleers, maar die
mensen aan de deur gehad die de bijl wilden kopen. Ook dan
wel niet zijn die stinkend jaloers op je zijn?
Houston kijken waar de ruimtevluchten worden gevolgd.
noemde het Klein Kasmoatie. Dat klinkt beter dan Voeleers.
nam hij contact op. Als je geld nodig hebt, dan moet je dat
Geert: ‘Nooit wat van vernomen. Zou ik trouwens wel dom
Maar ook dichter bij huis ging hij de boer op. Al in de jaren
En hier: Eekbos. Daar zou een pad over gelopen hebben, zei
doen, heb ik tegen hem gezegd. Daar bleef het bij. Hindrik
vinden, jaloers. Ze moeten het waarderen dat iemand het
zestig verzamelde hij de veldnamen van Anderen, samen
men. De eigenaar wist dat niet, maar noemde wel de naam
heeft zich altijd een goeie kameraad getoond, want toen het
gevonden heeft. Daar heb je meer an.’
met plaatsgenoot Harm Hollander. Op basis van kaarten van
die hij zelf gebruikte: Padland. Zo kom je achter een heleboel
Drents Museum de vuistbijl in 2006 voor vijftig gulden heeft
de Cultuurtechnische Dienst, toegestuurd door het Meertens
zaken in je eigen dorp.’
gekocht, hebben we de opbrengst samen gedeeld. Dat had hij
Toch ben je door je vondsten een unieke man.
Instituut in Amsterdam.
helemaal niet hoeven doen.’
Geert: ‘Nou, uniek? Dat weet ik niet. Iedereen had die steen
Archeologie en geschiedenis, Geert van Veen vindt het razend
meegenomen. Toevallig was ik het. Ben je daarom uniek? Nee,
Daar was je aardig vroeg mee…
interessant. Vanwege zijn gezondheid kan hij niet alles
De bijl is verkocht voor….?
ik heb gewoon geluk gehad. Een toevalstreffer. Ik had hem
‘Gelukkig wel. De namen die we wisten vulden we in en die we
meer aan wat hij zou willen. Maar zelfs daarvan heeft hij de
Geert: ‘Dat mogen we niet zeggen.’
daar ook op het land kunnen laten. Ik had er ja geen verstand
niet wisten, vroegen we aan de boeren. Maar goed dat we dat
voordelen ontdekt. ‘Ik kan geen tochten meer over de akkers
van.’
toen gedaan hebben, want met de ruilverkaveling in de jaren
maken, in de stromende regen. Want ik heb de mooiste
In de krant staat vijftig gulden. Dat was een belofte van een
tachtig zijn veel namen verdwenen. We hebben 164 namen
vondsten op de natste dagen gedaan. Maar ik kan wel zoeken
bestuurslid van het museum, meer dan honderd jaar geleden
Maar wat doet het je als je daarmee in handen staat?
verzameld. Nu zijn er nog een stuk of 70 in omloop.’
in steenbulten en zo. Dan merk je dat je beter zoekt dan
gedaan, aan de vinder van een vuistbijl. Vijftig gulden in
Geert: ‘Wat doet het je? Eigenlijk niet zoveel. Het enige is dat
In plaats van de resultaten van het onderzoek op de brieven­
vroeger. Je kunt geconcentreerder werken en dan vind je meer.
1881…..
je je door zo’n steen realiseert dat hier toen ook al mensen
bus te doen, vloog Geert samen met zijn maat Harm Hollander
Da’s mij tenminste overkomen.’
Geert: ‘Plus de rente. En hoeveel dat is, dat mogen we niet
rondliepen. Daar krijg je dan wat meer gevoel voor.’
van Eelde naar Amsterdam om de vragenlijst persoonlijk af te
En dan maakt hij tot slot nog een opmerkelijk verschil tussen
zeggen. Vijftig jaar, dat tikt natuurlijk wel een beetje aan.
leveren. ‘Harm had nog nooit gevlogen, dus leek het me een
archeologie en geschiedenis. ‘Ik vind archeologie eigenlijk
Welk rentepercentage ze precies berekend hebben, dat soort
Ben je wel trots?
mooie gelegenheid om het vliegtuig te pakken. Je had toen
mooier dan…. Ik weet niet precies hoe ik het zeggen zal. De
dingen onthoud ik niet.’
Geert: ‘Trots wel een beetje. Een beetje veel zelfs. Verder weet
een lijndienst naar Schiphol, via Enschede. We hebben er een
latere tijd, toen alles beschreven werd, met onze zogenaamde
ik niet wat ik ervan zeggen zal. Ik zie meteen de beperkingen
mooi dagje Amsterdam aan vastgeknoopt.’
leiders, daar kan ik niet veel respect voor opbrengen. Die
Maar jullie hebben de opbrengst gedeeld.
van dingen. Daarom heb ik ook zo’n hekel aan ijdele mensen.
hebben gemoord en gedaan, de gewone man onderdrukken.
Geert: ‘Dat heeft Hindrik gedaan, ja. Dan vind ik wel mooi.’
Daar kom je toch niks verder mee, met ijdelheid. Je verneukt
Hebben jullie daar bij het Instituut ook gemeld dat je was
Zodra dat er aan te pas komt, nee, dan hoef ik niet meer zo
jezelf als je daar mee bezig bent.’
komen vliegen vanuit Drenthe?
nodig. De prehistorie, daar voel ik me meer mee verwant. Als
Beide heren hebben een voorwaarde gesteld bij de overname
Geert:’ Nee, dat denk ik niet. Dat maakte die mensen toch
je op tentoonstellingen rondkijkt, dan lees je dat ze toen in
door het museum. De vuistbijl moet altijd in Drenthe blijven.
De mensen hoeven niet te weten wie Geert van Veen is.
niks uit. Het ging om Harm, dat die een keer in een vliegtuig
ieder geval wel goed waren voor de doden, ze stonden ook
Hij mag wel tijdelijk worden uitgeleend, maar moet ‘eeuwig’
‘Nee. Wil je nog koffie, trouwens?’
zou zitten.’
dichter bij de natuur. Natuurlijk waren er toen ook leiders
onder handbereik blijven van de inwoners van de provincie.
die niets en niemand ontzagen. Maar misschien hoefden ze
Hoe belangrijk waren die veldnamen, vroeger?
elkaar niet zonodig dood te maken. Ze gingen vanzelf wel, zo
Heb je meer vondsten weggegeven?
Geert: ‘Heel belangrijk. Dan wist je immers waar je het over
jong als ze waren.’
‘Ik heb een behoorlijke verzameling stenen aan het Drents
had. Als je in het dorp zei dat je op de Oosterwants had
Museum geschonken. Niet eens zoveel, hoor. Een stuk of vier
gewerkt, dan was dat bekend. In ieder geval bij de boeren.’
à vijfduizend. Zitten nog gewoon in dozen, zoals ik ze heb
aangeleverd. Met de kaarten erbij waar ik alles gevonden heb.
Hoe schrijf je dat, Ooster….
Dat heb ik altijd netjes geregistreerd.’
Geert: ‘Geen idee. Gewoon Oosterwants.’

68
69
De schatbewaarder
over kaartenbakken en Google Earth
‘De geschiedenis is dus in de tweede plaats een
zaak van de conserverende en bewonderende
mens, hij die trouw en liefdevol terugblikt op
dat waaruit hij afkomstig is, dat waarin hij zich
ontwikkeld heeft; door deze piëteit betuigt hij
als het ware dank voor zijn bestaan. Door het
van oudsher bestaande met behoedzame hand
te verzorgen, wil hij de voorwaarden waaronder
hij ontstaan is conserveren voor degenen die na
hem zullen ontstaan – en zo dient hij het leven.’
De belangstelling voor veldnamen als cultureel erfgoed is van vrij recente datum. Aanvankelijk was
alleen een handjevol taalkundigen en geografen geïnteresseerd in oude namen die hen iets konden
vertellen over de taalgeschiedenis of het ontstaan van nederzettingen. Eerst na de Tweede Wereldoorlog
werden veldnamen gezien als cultureel erfgoed, mede door de toen op handen zijnde ruilverkavelingen.
Landelijk en regionaal kwamen er inventarisatieprogramma’s waarbij door middel van enquêtes en
archiefonderzoek de oogst van meer dan duizend jaar omgevingsgeschiedenis van de ondergang gered
werd.
In Drenthe kwamen de collecties van Naarding en Wieringa tot stand, die in het Drenthe Archief
in Assen werden ondergebracht. Het Meertens­Instituut in Amsterdam legde ook een uitgebreide
Drenthe­verzameling aan. Zonder de medewerking en kennis van boeren en lokale dilettanten waren
deze omvangrijke collecties niet tot stand gekomen. Alleen al in het Drentse Aa­gebied gaat het om
een collectie van ruim 10.000 veldnamen. Op lokaal niveau bestaan er eveneens collecties die een
onmisbare aanvulling vormen op de eerder genoemde verzamelingen.
In brede kring heeft de mening post gevat dat de rol van veldnamen is uitgespeeld en dat zij alleen nog
een toekomst hebben als historische bron in de kaartenbak van het archief. Het gemak waarmee wij een
groot aantal vrijwilligers bij dit project hebben kunnen betrekken bij het inventariseren en digitaliseren
laat daarentegen zien dat veldnamen nog steeds thuishoren in een levende plattelandscultuur. Het gaat
hierbij om een kennisveld dat professionals en burgers delen en dat zich daarom bij uitstek leent voor
nieuwe vormen van cultuurhistorische participatie waarin de leefomgeving centraal staat. In dit veld is
de cultuurhistoricus de gelijke van de ‘local’. H.J. Moerman, veldnamenexpert van het eerste uur, hield
beiden een guldenregel voor: ‘Wie aan toponymie doet, moet diep overtuigd zijn, dat hij er voortdurend
in zal lopen.’
Friedrich Nietzsche
Oneigentijdse beschouwingen
Amsterdam 1998

De schatbewaarder 3
70
71
Het landschap in namen
Karel F. Gildemacher
Het is altijd weer fascinerend om te zien hoe een klein kind de wereld verkent. Het is voor een
peuter nog een kleine wereld, de eigen wieg, de eigen kamer, het eigen huis, de eigen tuin. Hoe
prachtig is het niet om te horen hoe een klein kind, nog liggend in de kinderwagen, onder een
boom op het bewegen van de bladeren reageert, antwoordt op de natuur. Wonderlijke geluiden
zijn het eerst, langzaam komen de eerste woordjes, mamma, pappa. Eigenlijk zijn het namen.
Het kind voelt dat die figuur met dàt gezicht blij en vriendelijk reageert als hij pappa brabbelt
en mamma is het gezicht dat (bijvoorbeeld) bij het drinken hoort. Met de taal leert het kind de
wereld om zich heen te betoveren. Weten hoe iets heet, weten hoe je iets moet uit drukken, geeft
grip op en macht over wat je bedoelt. Het leren van namen leren is de wereld verkennen op de
manier zoals de mensen die er leven hun wereld hebben overmeesterd.
In de loop van de eeuwen hebben de mensen (ook) in Drenthe met behulp van talloze
namen ‘zeggenschap’ gekregen over de wereld, hun landschap. Het langzaam stromende en
meanderende watertje was niet zomaar een beekje, maar men noemde dat het Gasterense
diepje. Ieder in het dorp wist dat. Moest het ook weten, want hoe moest anders worden
uitgelegd waar dat stuk land lag waar enkele koeien liepen of waar gemaaid moest worden. Dat
lag ‘bij het diepje’ zei men in de plaats zelf. Alleen voor iemand van buiten de eigen Gasterense
gemeenschap moest dat Gasterense erbij.
Verderop, bij Anderen, heette dezelfde beek immers het Anderense diepje, terwijl velen het
zelfde water ook het Rolder diepje noemden. Wie vanuit het perspectief dacht van het gehele
gebied, waar de beek stroomt, sprak van de Drentse Aa. Het eerste stukje van die naam is
afgeleid van Drenthe, het grote gebied dat vele marken omvat en het tweede is het bestanddeel
Aa. Oorspronkelijk was dat een gewoon woord dat vanaf de vijfde eeuw niet alleen in de
Nederlanden, maar ook in Duitsland en Engeland werd gebruikt om water te benoemen. Als
woord is het in het normale taalgebruik uitgestorven, maar het leeft nog in heel veel namen
voort. Met het woord diep ligt dat anders, al kun je van mening verschillen over de vraag hoe
diep een riviertje moet of moest zijn om diep genoemd te kunnen worden.
Het is een naamkundige vuistregel dat hoe groter en belangrijker een benoemd water of stuk
Hofakkers; Walakkers; Bree; Pol; Pollegies; Lijnstukken; Kruusakkers; Askakkers; Greving; Körtwoerdtie;
Steenakkers; Padakkers; Braok; Stierland; Kaampakkers; Askaampen; Engelakkers; Heiden; Hollers;
Veldkaampies; Tipkaamp; Uterlaogen; Bielegie; Langtocht; Holtakkers; Tip; Hillenbarg; Bokspiepie;
Wenning; Geerties; Roegen; Broodakkertie; Haosbarg; Nebbenakkers; Delakkers; Viooltiesakker; Jippenbos;
Kamerakkers; Tijwanden; Wenning; Körtbree; Winkelakkers; Oosterkaampen; Heugte; Knobbelings
land is, hoe ouder de naam. Dat is ook hier het geval. Het woord diep is jonger. We kennen het
eigenlijk nog als een gewoon woord en dat is ook al aanwijzing. In namen raakte het veel later
in gebruik dan het algemeen gangbare aa terwijl dat woord en namenbestanddeel sinds de late
middeleeuwen niet meer werd toegepast. Als woord is het sindsdien helemaal uitgestorven,
maar in namen bleef het bewaard. Vreemd is het trouwens niet dat er een aparte naam is voor
een groter geheel en dat er een aantal afzonderlijke namen bestaan voor de onderdelen ervan.

De schatbewaarder 3
72 II
Drenthe zelf bestaat (bestond) immers uit een aantal dingspelen en die bestaan (bestonden)
weer uit marken, allemaal met eigen namen. Het is een kwestie van schaal welke namen
relevant zijn in het dagelijkse praktijk.
Communicatie en verbeelding
Welke naam werd of wordt gebruikt in de communicatie hangt af van de situatie waarin je
verkeert. Iemand die veel namen van percelen land kent, zal die namen gemakkelijk gebruiken.
Tenminste, als degene waarmee wordt gesproken dan ook weet welk stuk land bedoeld wordt,
want vreemden zegt een veldnaam niks. In zo’n geval kan alleen een omschrijving van de
eigenschappen van het terrein of iets opvallends dicht bij het terrein worden gebruikt om het
bedoelde perceel aan te geven. Ben je er dicht bij in de buurt dan is aanwijzen nog duidelijker.
Wie een naam gebruikt, heeft daarbij een duidelijk beeld voor ogen en wie over een naam hoort
of leest krijgt ook een beeld. Ben je bekend met de naam, dan zie je het bedoelde stuk land voor
je, maar ook als je onbekend bent, zie je wel beelden. Die zijn gebaseerd op de verwachtingen
die iemand van het landschap heeft of op de associaties die de naam bij iemand op roept. Wie
voor het eerst de naam Elsmaat (onder Gasteren) hoort kan een beeld krijgen van een meisje
of vrouw met de naam Els, maar kan ook denken aan de boomaanduiding els (Alnus). Velen
zullen ook moeite hebben met dat maat omdat de eerste gedachte gemakkelijk uitgaat naar
een verband met ‘meten’ en dat geldt ook voor het lokale maot. Op grond van de eigen kennis
en de persoonlijke levenservaring creëert iedereen zijn eigen beeld. Dat wordt bijgesteld op
het moment dat men die Elsmaat in werkelijkheid ziet. Dan nòg kan het gebeuren dat iemand
vindt dat zo’n naam niet bij dat stuk land past. Een eigen beeld is dan zo sterk, dat het de
werkelijkheid kan verdringen. Pas geleidelijk raken mensen thuis met de namen in een gebied.
Hoe jonger iemand is hoe gemakkelijker dat gaat. Wie jong is heeft immers nog weinig beelden.
53° 3’ 14.56” 6° 41’ 57.00”
Sommige namen roepen zulke sterke beelden op dat mensen graag fantaseren over de vraag hoe
het komt dat het bedoelde stuk land zo heet. Er worden verhalen verteld met een verklaring die
beantwoordt aan de wens tot een mooie, spannende, eeuwenoude achtergrond. Een naam als
Valkenhofakkers (onder Anderen) schreeuwt als het ware om verhalen die verbanden leggen met
het beroemde Valkhof van keizer Karel de Grote in Nijmegen. Dat de jacht met valken in Drenthe
in het verleden op verscheidene plekken plaats vond, maakt het wat minder spannend. Toch
geeft deze naam het bedoelde terrein wat extra glans, omdat de valkenjacht in Nederland niet
meer wordt uitgeoefend, terwijl zowel het bestanddeel ‘valk’ als ‘hof’ een zeker adellijk aanzien
suggereert. De naam roept hoe dan ook niet alleen het concrete aanwijsbare beeld van vandaag
de dag op, maar ook een beeld van de vervaagde en soms fictieve geschiedenis van de mensen
en hun landschap.

VII VIII 73
Niemeijers Kamp
Kniphorstbos
Corrie

De schatbewaarder 3
74 75
Identiteit
Een stuk land kun je niet vragen hoe het heet, toch vormt de naam een onmiskenbaar stukje
identiteit van het perceel dat die naam draagt. Wanneer je goed naar het veld kijkt, stelt het
zich als het ware aan je voor. De eigen naam hoort bij dat ene stuk land met die specifieke
eigenschappen en kenmerken en net niet bij een ander. Vergis je niet, ik ben Boergoorns.
Net zo als er onder mensen wel meer dan een man is met de naam ‘Hans’, kan ook een
veldnaam wel vaker voor komen. Vanuit een historisch-taalkundig gezichtspunt zou je van
één naam kunnen spreken als de verklaring van zo’n naam in beide of in meer gevallen gelijk
is. Naamkundig gezien spreek je wel over meer namen omdat zo’n naam als Boergoorns
naar verschillende percelen verwijst. In de naam Grote Boerengoorn (uit 1807) zien we een
oorspronkelijke enkelvoudsvorm, terwijl de in Boergoorns aangeeft dat het vroeger om meer
dan een perceel ging. Het eerste stukje boeren lijkt er op te wijzen dat deze naam jonger is dan
die met boer. Oorspronkelijk had dat woord niet de huidige betekenis van ‘landbouwer’, maar
was het een woord voor een gewone dorpsbewoner, iemand uit de eigen ‘buur(t)’. Doordat
eigenlijk iedereen het beroep van boer uitoefende, is de oude betekenis verschoven.
Omdat Boergoorns in Anloo en in Anderen voorkomt, is het niet nodig om er nog een extra
stukje naam bij aan te plakken of voor te zetten, het onderscheid met Goorns, Goorn en
Steengoorns (alle drie ook in Anloo) was wel duidelijk genoeg en met het Goornveld (Anderen)
werd een complex bedoeld. De schaal waarop veldnamen voorkomen is eigenlijk nooit groter
dan die van een dorp of een marke. Meestal beschikt men dan wel over voldoende relevante
woorden om de benodigde kernnamen te maken.
Wanneer een woord als akker in namen wordt gebruikt, is het bijna altijd noodzakelijk dat
er nog een stukje naam bij wordt gekozen. Er zijn immers zoveel percelen land die als akker
worden gebruikt dat er beslist iets verhelderends bij moet worden gezegd om duidelijk te
maken welk stuk land bedoeld wordt. Zo vinden we bijvoorbeeld onder Anloo de Anderse
akker, de Bargakker, de Doornakkers, het Broodakkertje en nog veel meer ‘akkernamen’. In
de veldnamenverzameling Anloo, Anderen en Gasteren komen 130 varianten van namen met
‘akker’ voor. Dat is ruim 17% van alle veldnaamvarianten in het gebied. Behalve ‘gewone’
namen die op akker eindigen (27), zijn er ook ‘akkerties’ (2). In zo’n honderd gevallen wordt
de meervoudsvorm gebruikt. Dat wijst er op dat het woord ‘akker’ alleen werd gebruikt om vrij
smalle stroken of strookjes bouwland tussen twee voren mee aan te duiden. Zet je al die namen
precies op hun plek op een kaart dan zie je dat de akkers alle op de es liggen. Omdat de es niet
zo duidelijk in percelen was verdeeld als een boer vandaag de dag is gewend, waren er ook zo
veel namen nodig om aan te geven welk stukje werd bedoeld. In het veld was dat trouwens ook
niet gemakkelijk, want dan moest je kennis hebben van de grenzen tussen al die verschillende
kleine stukjes. Soms is het heel lastig uit te maken waar het eerste bestanddeel mee heeft te
maken. Het is echter niet altijd ingewikkeld, Haarakkers en Hoogakkers liggen hoger, Holtakkers
liggen in de buurt van een voormalig gebruiksbos (holt), Hofakkers zijn de akkers die grenzen
aan het erf (Drents hof) van een boerderij, Schuurakkers houden verband met een ‘schuur’, in
Leemakkers ligt het keileem dicht aan de oppervlakte. Zo is er meer, maar bij Steenakkers kun
je drie kanten uit. Het is een perceel waarin je met ploegen veel stenen tegenkomt, òf het is een
perceel waar een grenssteen is neergelegd óf het verwijst naar de vroegere ligging in de buurt
van een hunebed.
Motivaties
Het boeiendste van alles in dat hele namenlandschap is om uit te zoeken waarom een bepaald
perceel die ene naam draagt. Het draait dan vooral om de vraag wat de motivatie van de
eerste naamgevers was om juist die naam en niet een andere te kiezen. Je kunt je duizenden
motivaties voorstellen, maar meestal gaat het uiteindelijk slechts om enkele tientallen die in
de praktijk zijn gebruikt. Bij jongere namen, en dat is bij veldnamen meestal het geval, is het

De schatbewaarder 3
76
77
dikwijls niet moeilijk om het slotelement te verklaren wanneer een naam daarin duidelijk een
kernbestanddeel heeft. Heel vaak is dat een woord dat nog wel min of meer bekend is. Het eerste
stukje is in veel gevallen lastiger. Dat komt doordat er dan veel meer verklaringsmogelijkheden
zijn (denk maar eens aan de namen van de eigenaren of de gebruikers van het land) en omdat er
vaak verbasteringen en verkortingen van de oorspronkelijke naamdelen voorkomen. Boven dien
is het aantal motivaties voor zulke toelichtende element veel groter dan bij de kern bestanddelen.
Je moet het verhaal achter de naam kennen om iets verstandigs te kunnen zeggen van
een naam als Kort Baoboenie. Een naam als Hoosband lijkt gemakkelijk te vertalen en het is
niet moeilijk om een mooi en romantisch verhaal te bedenken waarom dat stukje land naar een
‘kousenband’ werd genoemd. Veel van dergelijke verhalen berusten op interpretaties van de
naam. Een intrigerende naam roept een verhaal op. Maar wat is het ware verhaal? Hoe zat het
precies?
Wanneer het om onontgonnen en wild begroeid land gaat, hebben de mensen vaak een naam
gekozen die in verband staat met het landschap zoals het er uit ziet, er zijn immers geen
eigenaren waar de naam aan kan worden ontleend. Daarbij kan het bijvoorbeeld gaan om de
relatieve hoogte. Je vind dat terug in al die namen met berg en vooral barg als laatste stukje.
We vinden dat bijvoorbeeld in Daasberg en Haosbarg en Meulnebarg. Hoewel het woord ‘berg’
nu door de Nederlanders wordt verbonden met een werkelijk zeer hoge bult van steen – zoals
in het buitenland – werd in Drenthe een heuvel die slechts enkele meters hoog was ook wel zo
genoemd. Net zoals in het moderne Nederlands of Drents er meer woorden zijn met de betekenis
‘hoogte’, was dat ook vroeger het geval. ‘Bult’ zoals in Bollebult (Anloo) is trouwens ook een van
de woorden met dezelfde betekenis, maar veel van dergelijke kleine ‘bolle’ hoogtes komen hier
niet voor. We telden er vijf. De oorzaak zal zijn dat er relatief weinig van dat type reliëf bestond
en waar je dat al vond, dergelijke hoogtes op het veld waren te vinden. En op het veld was het
geven van namen nauwelijks nodig omdat het behalve voor het weiden van schapen niet in
gebruik was.
Oude woorden
Sommige oudere woorden met die betekenis zijn uitgestorven. Het aardige is dat ze vaak wel in
namen bewaard bleven. In het verleden noemde men een wat hoger liggend stuk land – vooral
in een lager gelegen gebied – ook wel horst, hörst, harst of haarst. Onder Anloo vinden we
de Haarstkampen, daar vind je dat bestanddeel in terug en dat is ook zo in het Kniphorstbos.
Omdat men soms niet meer goed wist, wat de oorspronkelijk variant was, werd zo’n naam
gemakkelijk een beetje verbasterd zoals in Haastkamp en omdat de Hasekamp hier dichtbij
ligt, zou ook die naam er ook wel verband mee kunnen houden, al is een relatie met ‘haas’ (het
dier) natuurlijk ook mogelijk. Omdat dergelijke hoogte vaak wat ruw waren begroeid meent
men soms ook dat de oorspronkelijke motivatie met de begroeiing heeft te maken. Vergelijking
met dergelijke namen in andere gebieden in Nederland leert dat dat laatste niet het geval is
al treedt ook veel verwarring op met heest (een woord dat verwant is aan ‘heester’) en dat wel
‘struikachtige begroeiing betekent. Een naam met dat element vinden we trouwens ook in
Gasteren. Het oude woord haar of haor betekent ook ‘hoogte’. Meestal zijn dergelijke hoogtes
wat omvangrijker dan harsten. Beide woorden komen niet alleen als eerste stukje voor, ze
werden ook wel als slotelement gebruik. Heugte is ook de Drentse variant van ‘hoogte’. Een stuk
land kon niet alleen hoger liggen, er waren ook terreinen die duidelijker lager dan de omgeving
lagen. Ook daarvoor had men woorden koel, ‘kuil’, is wel heel duidelijk. De Koningskoel of
(nòg Drentser) Köningskoel onder Gasteren is daar een voorbeeld van. Onder Anloo vinden we
de Speulkoel en de Zaogkoel. Het eerste stukje van deze namen roept weer nieuwe vragen op,
waarom ‘köning’, ‘speul’, en ‘zaog’? Het zijn vragen waarop alleen een antwoord kan worden
gegeven door verhalen van mensen uit de buurt die het afstammingsverhaal van die specifieke
namen kennen.

De schatbewaarder 3
78
79
Zo’n laag liggend stuk land was dikwijls ook veel vochtiger. Om aan te geven dat een stuk land
vrij nat was kende men ook verschillende woorden. Vlak bij een watergang vind je dikwijls een
‘mars’. We vinden dat woord als eerste stukje van de naam de Marskamp en ook in de Maarsen
beide onder Anloo. Vroeger spelde men marsch, wat we nog terugvinden in de Maarsch. Die
laatste gaat terug op een /k/ waarmee oorspronkelijk een verkleiningsuitgang is bedoeld.
Het eerste stukje, mar, is familie van de woorden meer en moeras. Een ander woord voor een
moerassig gebied is kwabbe dat we terug vinden in de Scheperskwabbe. Moeilijker te herkennen
is Oelhem of (vernederlandst) Uilhem. Het eerste stukje verwijst niet naar de wijze vogel, maar
oel betekent vochtig en hem is een perceel in een bocht of meander van een riviertje (en dat
woord is familie van een woord als inham of uitham). Dat stukje van ook te herkennen in de
naam Oliebroek of Oliebroowk al heeft men de naam hier aangepast op grond van een ander
verhaal. Olie in de moderne betekenis vind je hier niet. Het woord oel is, behalve in namen,
uitgestorven. Het verwees waarschijnlijk naar een drassig stuk land.
Net zoals bij hoger gelegen terreinen werd ook in de lagere stukken land de begroeiing met
name door de vochtigheidsgraad bepaald. Een eik vind je wel op drogere plaatsen, maar niet
op natte. Je kunt dat ‘controleren’ met een naam als Eekbos. Op vochtige plaatsen vind je
echter wel een els of een wilg. De ligging van de Elsmaat bewijst dat. De begroeiing vormde
voor velen de achtergrond om een bepaalde naam of toelichtend element te kiezen. In de
namen Gagelveen, Galgrieten en Gaogels zit de naam van een struik die veel in het beddenstroo
werd gebruikt om de vlooien te verjagen, gagel. Op de Viooltjesakker zullen wel relatief veel
akkerviooltjes en /of driekleurige viooltjes hebben gegroeid en mogelijk heeft de naam Griets
te maken met de ‘gruit’ een grondstof (vergelijkbaar met het later meestal gebruikte hop) voor
het brouwen van bier. Bij Heide moet trouwens niet direct aan de paars bloeiende struikachtige
plant worden gedacht. Het woord ‘heide’ betekende oorspronkelijk gewoon ‘woeste grond’.
Dieren worden ook wel als toelichtende stukje in namen aangehaald. Onder Anderen was een
Konijnenakker andere ‘wilde’ dieren komen nauwelijks voor of het zou om Muggenakkers en de
Nachtegaal moeten gaan. In de Zwienbossen zullen varkens hebben gelopen en ook de eerste
stukjes van Koelaand of Koelanden zijn duidelijke verwijzingen naar het grote huisdier.
Bielegie en Elleboog
Soms werd een stuk grond naar de vorm ervan genoemd. Bielegie had de vorm van een ouderwetse
bijl. De naam Hakmessies heeft dezelfde achtergrond. De Halve Maan had min of meer
een sikkelvorm en de Elleboog lijkt ook wel wat op een elleboog. Met Bokspiepie, ‘broekspijp’
gaat het ook om de vorm. Wanneer ‘bree(d)’ in een naam voorkomt, kun je er van uit gaan
dat het stuk land verhoudingsgewijs breder was dan andere. Voor een perceel land met of
op een punt of een hoek gebruikte men ‘tip’ zoals in Tipkamp of ‘horn’ zoals in Veldhörn
of Steenhoorns, ‘winkel’ zoals in Winkelakkers of gewoon ‘hoek’. De naam Tiphoek is dan
ook eigenlijk een beetje dubbelop. Ook in een naam als Ronde Gat was de vorm bepalend en
eigenlijk geldt dat ook voor namen als Kruumt of Kruimt (Anloo), Kromakkers (Anderen). De
overgeleverde naam Kruimakker (Gasteren) zal een onjuiste vernederlandsing zijn van Kruumakker
of Kroemakker, een akker die ‘krom’ loopt. Namen met kruis zoals Kruisakker (Anderen)
hebben in Drenthe met kruisende wegen of paden te maken. In Brabant en Limburg hebben
dergelijke namen veelal met crucifixen te maken waarmee een plek werd gekenmerkt waar
gebeden kon worden. Namen met ‘lang’ of ‘kort’ hebben tot op zekere hoogte ook met de vorm
van het perceel te maken.
De grondsoort of de kwaliteit van de grond vinden we natuurlijk terug in namen met ‘veen’ of
‘zand’. De Witakkers bestonden uit veel lichter gekleurd zand.

De schatbewaarder 3
80
81
Landgebruik in namen
Het meest voorkomend is trouwens een motivatie die direct verbonden is met het gebruik van
het land. Dat is ook wel logisch want namen speelden een centrale rol in de dagelijkse omgang
van de mens en het land. Namen met akker, kamp en stuk kun je er toe rekenen. Het geld ook
voor ‘woerd’, zoals in Woerdkamp, waarmee oorspronkelijk een door hagen/omheiningen
afgescheiden stukje land werd bedoeld. In Groningen vind je dat woord in het terpenlandschap
terug als wierde en in Fryslân in plaatsnamen die eindigen op werd of ward. Oorspronkelijk
betekende ook tuin, tuun of toen, ‘afrastering’. In goorn kan het Engelse woord ‘garden’, het
Franse ‘jardin’ of het Duitse ‘Garten’ nog wel worden herkend. Oorspronkelijk zal dat woord ook
‘omheining’ hebben betekend.
In de dorpen langs de Drentse Aa hadden de boeren een vorm van gemengd bedrijf. Op de essen
vond de akkerbouw plaats, op het veld graasden de schapen en meer naar het water lagen de
weilanden. Waar de koeien graasden was het nog wat droger, dichter naar het diep vond je de
hooilanden. Een perceel land dat (alleen) geschikt was om te ‘maaien’ kreeg in veel gevallen
naam die met dat woord verband houdt: mao(d). In het Nederlands vinden we dat woord als
made. Omdat de uitspraak van een aan het einde van een woord gelijk is aan werd
dikwijls ook een geschreven. Dat verschijnsel werd nog versterkt door de meervoudsvorm
mao(d)ten en de verkleiningsvorm mao(d)ties waardoor maod sterk werd beïnvloed door
maot en men op papier dan ook gemakkelijk maat schreef (en niet het officiële Nederlandse
made). Er komen zo’n zeventig varianten van namen met dit element in het gebied voor. Maien
(Anloo) hoort daar ook bij, het is een Nederlandse spelling voor maoën ontstaan uit maoden.
Varianten zonder een slot-t komen in Anloo, Anderen en Gasteren niet voor. Doordat er zo veel
verschillende maden waren, kregen die, net als andere veel voorkomende namen dikwijls een
toelichtend eerste bestanddeel. Nog vochtiger terreinen hebben ook hier vaak een naam met
broek.
Omdat het gebruik van het land voor de mensen zo belangrijk was vind je in een groot aantal
namen dan ook de geschiedenis van het gebruik van de bodem terug. Een es was het complex
van gemeenschappelijke akkerbouwlanden bij het dorp. Vaak werd de ene es van de andere
onderscheiden door de windrichting ten opzichte van het dorp als eerste stukje aan de naam
toe te voegen zoals in de Noord Esch of de Zuid Esch. Blijkbaar was de molen van Anloo zo
belangrijk dat inde negentiende eeuw de es erbij de Molen Esch werd genoemd. Eerder in 1720
vinden we Meulen Esch. Aan de hand van namen kan dus ook worden bepaald wanneer een
dergelijke molen al het landschap er bij bepaalde.
In de achttiende eeuw ontstond er steeds meer behoefte aan landbouwgrond en steeds vaker
gebeurde zo’n ontginning door een enkele eigenaar. Het eerste stukje van de naam Mandekamp
(onder Gasteren) betekent trouwens ‘gemeenschappelijk’, dus dat perceel zal nog door de
boeren met elkaar zijn ontgonnen en/of gebruikt. Er vonden betrekkelijk kleine ontginningen
plaats waarbij een perceel grond ook duidelijker dan op de essen was afgepaald. Dergelijke
stukken noemde men een ‘kamp’. Het woord komt oorspronkelijk uit het Latijn en betekende
aanvankelijk gewoon ‘veld’. In de namenverzameling komen zo’n zeventig van dergelijke
namen voor. Op een kaart met deze namen zie je ook dat de meeste min of meer bij de oude
essen aansluiten. De percelen grond die een naam met ‘stuk’ dragen, lijken nog jongere
ontginningen te zijn. Ook dergelijke namen hebben alle er een toelichtend stukje bij gekregen.
Namen als Veldstukken, naast Veldkaampies zegt wat dat betreft genoeg. Soms bestond zo’n
toelichtend stukje uit een verwijzing naar het landbouwproduct. In de namen Lienstukken of
Lijnstukken verwijst het eerste stukje naar ‘lijnzaad’, een andere naam voor ‘vlas’, het gewas
waarvan de stelen de grondstof voor linnen vormde en uit het zaad olie werd geslagen. Namen
met ‘rot’ of ‘röt’ houden verband met het roten van het vlas. De van de zaadbollen ontdane
vlasstengels werden een poosje in het water gelegd om te ‘rotten’ en ze daarna beter te kunnen
bewerken.

De
ACactus Billboard
schatbewaarder 3
Soms was het land echt beroerd om te bewerken. Een naam als Vuileers wijst daarop en dat
een perceel niet veel opleverde werd aangegeven met de naam Kostverloren en misschien was
de Ezelakker ook wel zo zwaar dat je zo dom als een ezel zou moeten zijn om het te doen. De
Buterskamp zal misschien veel (boter) hebben opgeleverd al zou je in zo’n geval dan eigenlijk
Botterkamp verwachten. Misschien heette de eigenaar of gebruiker dan ook wel Buter,was het
geruild (onderdeel van een buterij) of is het stuk land genoemd naar een opvallende koe waarbij
de baarmoeder zichtbaar werd toen het dier ging liggen (zo’n koe heet in het Drents ook een
Buter). Verhalen, verhalen, verhalen, alleen onderzoek met de oudste varianten bij de hand
biedt misschien een oplossing.
Drents en Nederlands
Omdat de bewoners van Drenthe een eigen dialect spraken – en voor een deel nog spreken –
zijn de namen Drentse namen. De mensen gaven het land om hen heen namen in de eigen taal.
Soms kun je dat duidelijk zien, maar soms is het moeilijker te herkennen omdat men de namen
vroeger op papier altijd ‘vertaalde’ of in een Nederlandse spelling noteerde. Een stukje grond
dat men het Kaampie noemde, werd dan niet zelden genoteerd als Kampje. In Anderen vinden
we het Konijnenkampje en in Anloo het Brokkenkampie. Toch komen ook in officiële bronnen
regelmatig Drentse varianten voor, dikwijls zie je dat in de verkleiningsuitgang ‘je’ die als
wordt gespeld: Stukkie, Klein Halsakker[t]ie, Rötbossie, Addermaoties, Veldtie enz. Soms ging het
vertalen van het Drents naar het Nederlands mis en werd de naam ‘fout’ aangepast. Je ziet dat
bijvoorbeeld in Kruimakker, maar het ‘terugvertalen’ van Nederlandse varianten die op kaarten
worden aangetroffen naar Drentse, zonder te weten of een dergelijke naam nog leeft, is eigenlijk
net zo fout . Alleen de oudste en de meest oorspronkelijke varianten kunnen helpen om achter
het verhaal van de naam te komen.
Karakter
Een landschap zonder namen mist identiteit, herkenbaarheid en karakter. Natuurlijk verandert
een landschap, soms langzaam, soms snel, maar zoals een mens een leven lang verbonden blijft
aan de naam die zijn ouders eens voor hem of haar hebben gekozen en die naam een leven lang
aan die unieke mens als persoon en individu verbonden bleef, zo is het ook met veldnamen.
Namen horen bij het land en het land hoort bij de namen. Lang niet alle namen van Anloo,
Anderen en Gasteren zijn hiervoor opgemerkt. Toch heeft elke naam zijn eigen waardevolle
verhaal. Een verhaal met wortels. Vergeet ze niet, laat ze niet overwoekeren, uitroeien, wegsaneren.
Ze bewaren het scheppingsverhaal van de mensen in het eigen gebied.
Soms zie je in de verzameling veldnamen plotseling een virtueel eeuwenoud namenlandschap
voor ogen, soms is het ‘landscape’ verrassend eigen, jeugdig en sprankelend. Altijd is er
de vreugde van de ontdekking, het sublieme moment van een historische ervaring, een
schijngestalte van de eeuwigheid.
82
83

De schatbewaarder 3
84
85
Veldnamen verzamelen
Een handleiding

De schatbewaarder 3
86
87
Algemene spelregels
Noteer wat informant of bron aangeeft, verbeter niet • Informant niet op weg helpen; geen suggesties aandragen • Vermeldt en omschrijf de bron
Veldnamen verzamelen
Interview
Veldnamen verzamelen
‘Levende’ veldnamen
Schriftelijke bronnen
Veldnaam
Groepsgesprek
Voorzitter/ secretaris
Namen op borden; huizen; viaducten e.d. • Straatnamen •
Gemeentelijke archieven
Hulpmiddelen
Veldwerk • Kaarten • Google Earth • Luchtfoto’s
Locatie • Betekenis • Gebruik perceel •
Verhaal
Toetsen
Het vastleggen van namen
Historische veldnamen
Schriftelijke bronnen
Administraties
Grondschatting; Kadaster; Notarisakten;
Marke­archief; Juridische bronnen
Collecties
Wieringa (DA); Naarding (DA); Meertsens Instituut;
Privécollecties (lokaal)
Archieven
Drenthe Archief (DA); Gemeente Archief;
Waterschapsarchief
Literatuur
Namenboeken; Naslagwerken; dorpsgeschiedenissen;
historische tijdschriften (lokaal)
Overig
Oude topkaarten; Kranten; landbouw­almanakken
Maak gebruik van een reguliere tabel (zie voorbeeld RACM) • Lokaliseren op kadastrale kaart, GPS of Google Earth • Betekenis/ verklaringen:
woordenboek der Nederlandse Taal; Woordenboek van Drentse dialecten; naslagwerken • Bronvermelding • Gebruik perceel
Deze handleiding is bedoeld om mensen of groepen
mensen op weg te helpen om veldnamen te verzamelen.
Veldnamen zijn een – het klinkt dramatisch – integraal
onderdeel van de leefomgeving van mensen waarin
de cultuur van eeuwen bewoning en leven met het
landschap zichtbaar wordt. Elk individu met interesse kan
zelfstandig namen gaan verzamelen. Dat kan ook met of
in een groepje (denk dan om een goede organisatie). Het
gebruik van namen is sociaal bepaald en samenwerking
bij namenonderzoek kan nog bevredigender resultaten
opleveren dan in je eentje.
Met deze handleiding kan het namenbezit van een dorp
of regio goed worden geïnventariseerd en ook zo worden
vastgelegd dat de namenverzameling niet alleen voor
de eigen bevolking, maar ook voor wetenschappelijk
onderzoek kan worden gebruikt. Voor het veldnamenproject
van de Biografie van de Drentse Aa is overigens
een spreadsheet ontwikkeld om namen digitaal en
wetenschappelijk zo vast te leggen dat er direct onderzoek
mee kan worden gedaan. Ook voor lokaal onderzoek is
dat model eventueel beschikbaar. Het belangrijkste bij
het verzamelen is met plezier en tegelijk verantwoord
vastleggen van het cultureel naamkundig erfgoed. Boeiend
is zoiets altijd.
Mensen hebben, zo lang ze er
zijn, namen gebruikt om alles in hun
omgeving mee te benoemen. Het is net
of je grip krijgt op je omgeving, als je
weet wat de naam is van het weiland,
het pad, het bos, de akker enz. Het was
en is trouwens ook reuze handig om
namen te gebruiken. Je hoeft iets niet
uitgebreid en waterdicht te omschrijven.
Met een naam wordt immers altijd en
meestal overduidelijk naar een bepaald
stuk land of iets dergelijks verwezen.
Iemand anders in de omgeving dan
jezelf kent die naam vaak ook en weet
dan meteen waarover je het hebt.
Doordat oudere mensen (ook) met
jongere communiceren worden namen
dikwijls van generatie op generatie over
gedragen. Dat gebeurt trouwens alleen
wanneer een naam een functie heeft. Als
een stuk land met een bepaalde naam
niet meer bestaat, wordt die naam ook
niet meer gebruikt. Logisch.
Vroeger gebruikte men wel veel meer
namen dan tegenwoordig. Dat komt
onder andere doordat er minder kleinere
percelen land zijn en dat de mensen in
een dorp veel minder betrokken zijn
bij het omringende veld dan vroeger.
Toen werkten er veel meer mensen op
het land en moest men ook meer kennis
hebben van de namen. In de zomer
moest natuurlijk wel het juiste perceel
grasland worden gemaaid en niet dat
van een andere boer dat er vlak naast
lag en er op leek, maar overigens wel
een geheel andere naam droeg.
Het verzamelen van veldnamen is
meer dan het verzamelen van postzegels
of munten. Natuurlijk kan een filatelist
of een numismaat een stuk geschiedenis
aan de hand van een verzameling
vertellen, maar veldnamen zeggen
meer. Veldnamen zijn als het ware
fossielen van de wisselwerking tussen
het landschap en zijn bewoners. Je vindt
er sporen in van de kwaliteit en van het
gebruik van het land door de eeuwen
heen, wat er groeide en leefde, wat de
mensen deden, hoe hun onderlinge verhoudingen
waren en ook hoe de taal zich
ontwikkelde. Een goede namenverzameling
kan een haarscherpe cultuurfoto
zijn. Wanneer er meer namenverzamelingen
van buurtschappen en dorpen
zijn, kan een prachtig beeld van een
heel gebied worden geschetst. Met alle
verhalen die er bij horen ontstaan er tal
van mogelijkheden om landschappelijk,
maatschappelijk of cultuurhistorisch
boeiende dingen te ontwikkelen.
‘Levende’ veldnamen
Nog steeds gebruiken de mensen
namen voor veel zaken in hun omgeving.
Je hoort wel eens van een oudere dat een
jongere niet de ‘juiste’ naam gebruikt
en nog vaker dat ‘die jongeren ook niets
meer weten’, maar ouderen roepen dat
al twee duizend jaar.
Het is logisch dat een jongere niet
volledig thuis is in het namenlandschap
van een oudere. Tegenwoordig zijn
andere dingen belangrijk dan vroeger
het geval was en sommige zaken uit
het verleden zijn verdwenen. Voor
iets dat niet meer bestaat is ook geen
naam nodig. Ouderen spreken vaak over
dingen uit hun jeugd die verdwenen
zijn en gebruiken daarbij dan ook de
naam die daar bij hoorde. Die naam is
ten dode opgeschreven omdat hij geen
functie meer heeft. Hij blijft nog slechts
bestaan zo lang de kenner leeft. Omdat
zo’n ‘ding van vroeger’ een jongere niets
zegt, wordt de erbij horende naam ook
niet meer gebruikt. Het omgekeerde
komt trouwens ook voor.
Een voorbeeld. Aan het begin van
de twintigste eeuw werd eigenlijk nog
nergens gevoetbald. Nu kennen jongeren
vaak verscheidene stukjes vlak land
waarop in de middag soms een balletje
wordt getrapt. Zij noemen dat vaak het
trapveldje. Elke jongere die tot de groep
behoort, kent die naam en weet welk
stuk plantsoen ermee wordt bedoeld.
Dat is een oudere onbekend, maar die
weet soms nog de naam van de akker
die er lag voordat het stukje openbare
groen werd aangelegd. En dan zijn er
natuurlijk ‘golflinks’, ‘skatebanen’ en
‘halfpipes’. De gebruikers hebben er
eigen namen voor die vaak bij anderen
niet of nauwelijks bekend zijn.
Elke generatie kent zijn eigen namenbezit
en dat bezit houdt direct verband
met de leefomgeving van die generatie
in de tijd dat die mensen volop in het
leven stonden. Bovendien speelt de
situatie van het ouderlijk huis, het eigen
beroep en de cultuur van de omgeving
een grote rol. In een boerenland vind je
andere namen dan in de stad en in een
kleigebied ligt dat heel anders dan op
het zand. Verder zijn er dikwijls nog veel
meer zaken die een rol spelen.
Vaak zie je dat mensen vooral bekend
zijn met de namen die ze tot hun dertigste
levensjaar hebben geleerd. Het leren
en onthouden van namen die daarna
belangrijk werden, kost veel meer moeite
en ze worden ook weer gemakkelijker
vergeten. Het lijkt er vaak op dat men
dingen die later in het leven komen ook
minder belangrijk vindt. Dus worden
namen ook slechter onthouden.
Het aardige van het verzamelen van
levende namen is dat er doorgezocht
en doorgevraagd kan worden. Degene
die de naam gebruikt kan bijvoorbeeld
worden gevraagd wat nu precies met de
naam wordt bedoeld. En: waar liggen
de grenzen van het terrein? Gebruikt
iedereen de naam? Wat kan er over de
bekendheid van de naam worden gezegd
(kent iedereen die of kennen slechts een
paar mensen de naam)? Werd de naam
ook al door vader, moeder, grootvader
of grootmoeder gebruikt? Hoe spreek
je de naam in het dorp zelf uit? Wordt
dezelfde variant ook gebruikt tegenover
‘vreemden’? Is het ook bekend hoe men
bij deze naam is gekomen en hoe oud
de naam is? Weet degene die de naam
gebruikt ook wat de naam ‘betekent’?
Is het een Drents gekleurde naam of is
het Nederlands?
Wie levende namen verzamelt, legt
een stukje hedendaagse geschiedenis
vast. Geschiedenis van het terrein dat
benoemd is, van de bewoners, maar ook
een stukje taalgeschiedenis. Namen
verzamelen is het schrijven van een
stukje historie van de mensen in hun
leefomgeving.
Het interview
Sommige mensen staan in hun naaste
omgeving bekend als ‘namenkenners’.
Vaak wonen ze al geruime tijd in het dorp
en voelen zich sterk met het landschap
verbonden. Het is zeker de moeite waard
om met zo iemand (vaak een oudere) een
gesprek aan te gaan en te proberen de
namen te achterhalen waarvan deze
namenkenner weet heeft.
Omdat het dan om verzamelen en
optekenen van de namenkennis van die
ene ondervraagde persoon gaat, is het
belangrijk enkele persoonlijke gegevens
op te nemen. Wees echter bedacht op
mensen die privacygevoelig zijn. Leg
in dat geval uit dat de gegevens geanonimiseerd
(kunnen) worden. Belangrijke
persoonsgegevens zijn leeftijd,
geslacht, periode dat men woonde in
de streek waarover de persoon wordt
geïnterviewd, schoolopleiding(en), welk
beroep men uitoefent of uitoefende,
waar ouders vandaan kwamen, welke
(streek)taal men spreekt of sprak enz.
Soms weet iemand zelf te melden hoe
hij of zij aan de kennis van namen en de
achtergronden ervan komt. Het creëren
van een sfeer waarin een goed gesprek
over de namen van de streek plaats kan
vinden is het belangrijkst.
Er zijn verschillende valkuilen zo’n
interview. Met een beetje gevoel en handigheid
kunnen die echter wel worden
omzeild door een aantal punten in acht
te nemen.
Probeer indien mogelijk met
die persoon het veld in te gaan. Het
aanwijzen van de terreinen waarvan
een naam bekend is, lukt altijd het
beste in de werkelijke omgeving. Teken
dan zelf op een kopie van een topografische
kaart de naam in klad aan of
neem een uitsnede uit een satellietfoto
(Google earth en / of Google maps en
dergelijke) mee en geef daarop dan zo
nauwkeurig mogelijk aan welk stuk
grond met de naam wordt bedoeld.
Ook de juiste grenzen zijn belangrijk,
want dikwijls heeft een volgend perceel
weer een andere naam. Soms kan het
ter plekke maken van een digitale foto
later helpen bij het definitief vastleggen
van de naam.
Gebruik alleen wanneer veldwerk
niet mogelijk is en men iemand thuis
op een andere plaats interviewt kaarten
en foto’s van het gebied om achter de
namen te komen.
Vraag de zegsman/vrouw of de naam
naar diens oordeel al lang bestaat.
Kenden de ouders of andere oudere
personen de naam ook al? Sommige

De schatbewaarder 3
88
89
zegslieden kennen een aantal namen
omdat ze er bijvoorbeeld in historische
artikelen over hebben gelezen. Wanneer
die indruk ontstaat is het van belang te
informeren waar ze die naam hebben
gehoord of gelezen.
Het is ook interessant te weten of het
ook bekend is hoe men indertijd bij de
naam is gekomen.
Toon geen teleurstelling als iemand
geen naam (meer) weet voor een bepaald
perceel. Voorkom dat de geïnterviewde
een naam bedenkt om je als ondervrager
niet teleur te stellen, maar noteer die
wel als het gebeurt. Je kunt altijd een
aantekening maken waneer je denkt dat
de opgegeven naam verzonnen is.
Probeer nooit iemand op weg te
helpen door delen van een naam die de
ondervrager bekend is te suggereren.
Wanneer je – uit de literatuur bijvoorbeeld
of uit de collectie Wieringa – wel
een naam weet, kan/mag alleen tot slot
worden gevraagd of naam x de persoon
ook iets zegt. Wees met deze vragen erg
voorzichtig – en doe het alleen met heel
bijzondere namen – want iemand is ‘van
nature’ snel geneigd om de vraag terug
te leggen en te zeggen waarom naar
een naam gevraagd wordt als die wel
bekend is. Bovendien wil een zegsman
graag een goede informant zijn die veel
weet en heeft dus vaak de neiging om
op dergelijke vragen bevestigend te
antwoorden in de geest van ‘Ja, nu u
dat zegt’. Je weet dan nooit helemaal
zeker of de naam werkelijk nog (passief)
bekend is.
Verbeter nooit en neem altijd voetstoots
aan wat de zegsman opgeeft.
Alleen op die manier kun je erachter
komen hoe namen in de loop van
de tijd veranderen. Soms komt het
voor dat iemand zichzelf verbeterd.
Natuurlijk geldt dan zo’n verbeterde
naam, maar voor de wetenschap is
het vastleggen van zo’n ‘herstelling’,
met de aanvankelijke ‘fout’ ook van
belang. Soms noemt iemand eerst een
andere – oudere – variant om die door
een meer gangbare te verbeteren, maar
het omgekeerde komt ook voor.
De regel ‘nooit verbeteren’ houdt
ook in dat namen niet ‘vernederlandst’
of ‘verdrentst’ mogen worden. In dit
verband moet wel worden bedacht dat
men in Drenthe gewoon is om namen
die zijn samengesteld met een gewoon,
gangbaar woord ‘automatisch’ te vernederlandsen.
Heel vaak werkt het
dan goed om te vragen: En hoe zeiden
jullie dat precies onder mekaar? Het is
in dergelijke gevallen goed mogelijk dat
er twee varianten opgetekend kunnen
worden. Eén die je als ‘officieel’ en als
Nederlands kunt beschouwen en één die
meer bij ‘onder mekaar’ past en meer
Drentse taaleigenschappen heeft.
Het groepsgesprek
Een moeilijke, maar dikwijls wel heel
boeiende vorm van namen verzamelen
is het organiseren van een groeps- of
panelgesprek. Soms is er in een dorp
een groepje mensen dat belangstelling
voor namen (en de geschiedenis van
hun dorp) heeft en dat daar graag met
elkaar over praat. Het is dan de kunst
het gesprek op gang te brengen en de
deelnemers elkaar te laten stimuleren
om na te denken hoe het allemaal zit
of zat. Een van de problemen is vaak
dat je ‘stillen’ hebt (en die kunnen best
veel weten) en mensen die voortdurend
aan het woord zijn en soms de neiging
hebben om te laten zien dat ze veel
weten (en dat kan wel eens tegenvallen).
Probeer dan zonder dat je op lange tenen
gaat staan alle mensen in het gesprek
te betrekken door gerichte vragen te
stellen. Wanneer de duidelijke indruk
bestaat dat iemand meer weet dan hij
of zij in het groepsproces los laat, is het
goed daar nog een apart gesprek mee te
voeren. Het is bij zo’n vorm van namen
verzamelen wel van belang om een
‘voorzitter’ te hebben die het gesprek
in goede banen leidt en één of twee
‘secretarissen’ die bij houden wat er
wordt gezegd en de namen vastleggen.
Natuurlijk kan ook opnameapparatuur
worden gebruikt, maar dat maakt het
allemaal veel minder spontaan. Bij het
groepsgesprek zijn verder alle waarschuwingen
van toepassing die hiervoor bij
het ‘interview’ genoemd zijn.
Schriftelijke bronnen
Sommige ‘levende’ namen leiden
naast een oraal ook een schriftelijk
bestaan. Als je een dorp binnenkomt kun
je naam op een bord lezen en dat geldt
ook voor alle straatnamen. Dergelijke
namen vind je ook in telefoonboeken
en andere registers. Verder zijn in de
loop van de tijd wel meer borden en
bodjes met namen verschenen. Dat
geldt bijvoorbeeld voor natuurterreinen
of plekken met een bijzondere cultuurhistorische
waarde. Wanneer dergelijke
namen worden verzameld spreken we
ook over levende namen.
In bestemmings- en ontwikkelingsplannen
van gemeenten en in projectplannen
van ondernemers worden ook
verscheidene namen gebruikt. Soms zijn
dat bestaande levende namen, soms
worden historische namen in brochures
en bestekken opnieuw tot leven gewekt
of men bedenkt iets ‘moois’. Zodra
het de bedoeling is dat met zo’n naam
naar iets in de dagelijkse werkelijkheid
wordt verwezen, kun je van een levende
naam spreken. Wanneer zo’n plan met
een soms prachtige wervende naam
niet wordt uitgevoerd, sterft de naam
ook net zo snel uit als hij ter wereld
kwam. Op dat moment wordt het dus
een historische naam.
In klassieke schriftelijke media als
kranten tref je veel namen aan, bijvoorbeeld
wanneer in verkopingadvertenties,
aankondigingen van veilingen
van onroerend goed en dergelijke. Ook
publicaties op internet behoren tot de
schriftelijke bronnen en daar wordt
steeds meer (ook historisch namenbezit)
op gepubliceerd.
Het is soms vaak lastig om uit te
maken of je met levende namen dan
wel met historische namen te maken
hebt. Het antwoord op de vraag of de
naam oud of jong is, speelt geen enkele
rol. Waneer een naam niet meer bij
de plaatselijke bevolking bekend is,
spreek je van een historische naam.
De verzamelaar maakt op grond van
zijn kennis en informatie uit in welke
groep de naam thuishoort. Voor het
verzamelen zelf maakt, eventueel met
samen andere onderzoekers, de vraag
levend of historisch niet zo veel uit, maar
voor een naamkundige is het belangrijk
inzicht te hebben in het namenbezit
van een bepaalde groep mensen met
betrekking tot een zeker gebied.
Verzamelen historische namen
Wanneer met het verzamelen van
historische namen wordt begonnen is
het verstandig om eerst na te gaan wat
er met betrekking tot (bijvoorbeeld)
het dorp al is verzameld. In de jaren
zestig en zeventig van de vorige eeuw
is vooral door J. Wieringa op heel veel
plaatsen in Drenthe onderzoek gedaan
naar veldnamen. De door hem gevonden
namen werden op kaartjes ingetekend.
De kaartjes worden bewaard op het
Drents Archief. Daar bewaart men ook
de door Wieringa en anderen uit kadastrale
kohieren verzamelde veldnamen.
Wanneer met een onderzoek naar een
Drents dorp wordt begonnen is de eerste
activiteit dan ook een gang naar het
Drents Archief om na te gaan wat daar
met betrekking tot het te onderzoeken
dorp bewaard is.
Voor het verzamelen van historische
namen ben je volledig op schriftelijk
bronnen aangewezen. In het algemeen
spreekt men van historische namen
wanneer die wel ergens, eens zijn opgeschreven,
maar niet meer bij de lokale
bevolking bekend zijn. Een veldnaam
kan heel oud zijn – hij wordt bijvoorbeeld
al in de verpondingsregisters uit
de zeventiende eeuw genoemd – maar
wanneer de mensen de naam nog
ongeveer net zo gebruiken, is het een
levende naam. Ook is het mogelijk dat
een naam die bijvoorbeeld tijdens de
Tweede Wereldoorlog aan een terrein
werd gegeven waar wapens werden
gedropt nu volledig is vergeten. Dan
spreken we van een historische naam,
hoewel de naam dus nog maar een zestig
jaar oud is. En historische namen kunnen
ook nog wel veel jonger zijn.
Er zijn talloze schriftelijke bronnen
waaruit namen kunnen worden
verzameld. Wie bijvoorbeeld oude jaargangen
van kranten doorneemt zal
merken dat het gebruik van veldnamen
in de loop van de jaren niet steeds gelijk
was. Wanneer aan het begin van de
twintigste eeuw een perceel land werd
verkocht dan stond er steevast een naam
bij. Bovendien werd de locatie ook met
behulp van veldnamen en dergelijke
omschreven. Nu is dat nooit meer het
geval. Door een verzameling van dergelijke
namen aan te leggen kom je er
achter op welke manier welke namen
werden gebruikt. Bij het gebruik van
kranten, verkopingakten, kadastrale
registers uit de twintigste en negentiende
eeuw en dergelijke is het vaak heel goed
mogelijk om precies de plek te bepalen
waarnaar de naam verwijst. Dat is voor
verder onderzoek heel belangrijk.
Bij het verzamelen van namen uit
een bepaalde bron is het regel om àlle
namen uit die bron op te nemen, ook al
is de verzamelaar slechts in een bepaald
type of gebied geïnteresseerd. Wie bijvoorbeeld
uit is op samenstellingen met
‘akker’ heeft de neiging om namen met
‘land’ of ’woerd’ of ‘goorn’ over te slaan.
Dat moet beslist worden vermeden. Bij
het verzamelen gaat het in principe om
àlle veldnamen uit een bepaalde bron.
Pas bij de analyse kunnen selecties
worden gemaakt. Een naamkundige
en een historisch geograaf willen juist
nagaan of er verschil is tussen percelen
die zo en zo zijn genoemd en of dat
over heel Drenthe en ook daarbuiten
net zo is.
Wanneer namen uit een dorp worden
verzameld bestaat ook de neiging om
wanneer namen uit andere dorpen in
de onderzochte bron worden gevonden
die dan maar over te slaan. Ook dat
moet zoveel worden vermeden, al kan
men dan volstaan met een korte notitie
van een dergelijke naam vergezeld van
de exacte vindplaats. Het is trouwens
geen bezwaar dat slechts een deel van
een bepaalde bron wordt onderzocht.
Wanneer duidelijk wordt aangegeven
welk deel van een bron is onderzocht,
kan iemand later indien gewenst de
draad weer op pakken.
Belangrijke bronnen met historische
namen worden gevormd door kaarten.
In Drentse archieven worden diverse
handgetekende kaarten bewaard die
een rol hebben gespeeld bij verkopingen,
conflicten en dergelijke. Wanneer voor
de eerste keer met bepaald gebied wordt
begonnen, is het ‘t eenvoudigst om met
hedendaagse (topografische) kaarten
te beginnen en dan langzamerhand
in de tijd terug te gaan. Een aantal van
dergelijke kaarten, bijvoorbeeld uit het
begin van de twintigste eeuw, zijn de
afgelopen jaren dankzij reproducties
hernieuwd toegankelijk gemaakt. De
oudste van dat type kaarten dateren
uit het begin van de negentiende
eeuw. Veel veldnamen vind je niet op
die kaarten. Dat komt vooral doordat
Drenthe vrij dun bevolkt was en er grote
onverkavelde gebieden waren die men
gemeenschappelijk gebruikte. Alleen de
moerasgordels in het zuidoosten van de
provincie werden om militair-defensieve
redenen herhaaldelijk in kaart gebracht.
Ondanks dat er weinig veldnamen op
voorkomen is het raadplegen van die
kaarten voor iemand die namen uit
een bepaald gebied wil verzamelen
toch onmisbaar. De belangrijkste van
die dankzij reprints eenvoudig te raadplegen
kaarten zijn naast de diverse
topografisch militaire kaarten, de z.g.
Hottingeratlas (met kaarten uit het einde
van de achttiende eeuw), de Franse
kaarten van Drenthe (1811-1813) en de
z.g. Atlas van Huguenin (1819-1829).
De oudste gedrukte betrouwbare kaart
(van de hele provincie) dateert uit de
zeventiende eeuw.
Een tweede belangrijke groep wordt
gevormd door administratieve bronnen.
In de loop der eeuwen heeft men steeds
opnieuw en om verschillende – meestal
fiscale – redenen landerijen beschreven.
Daarbij werden heel veel namen
gebruikt. Sinds het begin van de negentiende
eeuw zijn dergelijke namen vaak
gekoppeld aan kadastrale nummers.
Die nummers kunnen met behulp van
de erbij horende kadastrale kaarten
(de minuutplans) exact worden terug
gevonden. De oudste kaarten – per
sectie van een kadastrale gemeente
en met nummers – uit rond 1832 zijn
gedigitaliseerd via internet beschikbaar.
Ga naar http://watwaswaar.nl
en je ziet de oude kaart waarover je
een moderne topografische kaart kunt
leggen zodat de oriëntatie beter wordt.
Ook kan de z.g. Oorspronkelijke Aanwijzende
Tafel worden geraadpleegd
waarin je gegevens over het perceel
vindt. Veldnamen komen in deze bron
niet zo heel veel voor, maar omdat ze
precies gelokaliseerd kunnen worden
zijn ze wel heel belangrijk. In andere
(jongere) registers komen soms wel
meer namen voor. Bij het verzamelen
en lokaliseren moet men er echter op
bedacht zijn dat de nummers niet steeds
gelijk zijn gebleven. Het is met deze
nummers lang niet altijd eenvoudig
om een perceel land op zijn plaats te
krijgen, maar met de omnummerings- en
verwijzingstabellen lukt het wel.
Hoe verder de verzamelaar terug
gaat in de tijd hoe groter de problemen
kunnen worden. De spelling van namen
heeft zich eigenlijk steeds aangesloten
bij de spelling van gewone woorden
zoals die op het moment van opschrijven
gewoon was. Bij het verzamelen van
namen is ‘verbeteren’ verboden. Een
naam moet worden overgenomen zoals
hij staat opgetekend.
In de loop van de achttiende eeuw
raakte de huidige manier van schrijven
(de vorm van de letters) in gebruik.
Wanneer je verder terug in de tijd gaat
krijgt een verzamelaar te maken met
‘oud schrift’ en bovendien moet je
dan thuis raken in de afkortingen die
een klerk gebruikte. Veel schrijvers
hadden wat dat betreft ook nog wel
eens eigen gewoonten. Dikwijls moet
je eerst aan een ‘hand’ wennen. Heb
je de belangrijkste kenmerken onder
de knie, dan gaat het in de loop van de
tijd wel vlotter.
De grondschattingskaarten uit
het midden van de zeventiende eeuw
zijn vanuit naamkundig oogpunt van
het allergrootste belang. Ze geven
vrij nauwkeurig weer hoe het land er
heen lag, vermelden de grootte, de
eigenaar en geven dikwijls ook aan
welke veldnaam te plekke in gebruik
was. De grondschattingskaarten kunnen
in het Drents Archief te Assen worden
geraadpleegd.
De alleroudste – middeleeuwse
– bronnen zijn voor het overgrote
deel in druk (en in moderne letter)
uitgegeven. Van belang zijn vooral de
‘Ordelen van de etstoel Drenthe’ en de
zogenoemde ‘Goorspraken van Drenthe’.
Daarnaast hebben rijke grondbezitters
(zoals kloosters) veel van hun bezit en
de opbrengsten ervan schriftelijk laten
vastleggen. Die stukken bevatten ook
veel – en vaak oude – naamkundige
informatie. Een recent overzicht van
uitgaven en ook van diverse andere
bronnen geeft Spek in ‘Het Drentse
Esdorpenlandschap’ (bladzijde 1022-
1023).
Vastleggen namenverzameling
Het is van het grootste belang om
verzamelde namen nauwkeurig vast
te leggen. Natuurlijk moet worden
vermeld of het om een levende naam
of een historische naam gaat. Wat de
vermelding zelf betreft, gaat het om de
naamsvariant en om de plaats die met de
naam is bedoeld. Voor alle namen geldt
dat bron of de informant, de plaats (de
lokalisatie) met geografische informatie,
geo(morfo)logische en overige informatie
met betrekking tot het benoemde zo
goed en compleet mogelijk vermeld
moet worden.
Het komt dikwijls voor dat een naam
in de loop van de tijd op heel verschillende
wijzen is gespeld. Dat komt omdat
men in het algemeen – toen het schriftelijk
gebruik van namen nog niet zo was
geformaliseerd als nu – de spelling van
dat moment volgde. Het is van belang
altijd precies over te nemen wat er in
de bron is geschreven, ook al denk je
dat het duidelijk fout is. In dat laatste
geval kan er bij deze variant een aantekening
worden gemaakt waarin wordt
beargumenteerd dat de oorspronkelijke
schrijver zich vergiste. Een langere,
samengestelde naam kan in een groot
aantal varianten voorkomen. Dan kan
het handig zijn om één variant (het
liefst een levende en actueel gespelde)
te gebruiken als ‘hoofdvariant’. Wanneer
zo’n naam ook op moderne topografische
kaarten voorkomt, kun je die het
beste nemen.
In woordenboeken noemt men zo’n
variant een lemma. Onder die ene variant
kun je dan alle andere onderbrengen.
Het betekent niet dat de lemmavorm de
beste, meest oorspronkelijke of mooiste
is. Het is alleen handig om varianten bij
elkaar te houden. Pas na onderzoek zou
je op basis van verschillende argumenten
kunnen besluiten, bijvoorbeeld om
de verdwenen naam opnieuw te gaan
gebruiken bij straatnaamgeving, om
een bepaalde variant naar voren te
schuiven.
Wanneer levende namen (die niet
schriftelijk zijn aangetroffen) worden
genoteerd, zijn er twee mogelijkheden.
De naam wordt gespeld volgens
de huidige regels. Dus volgens het
Nederlandse systeem als de naam als
Nederlands beschouwd kan worden en
volgens het Drentse systeem als het om
een Drentstalige naam gaat. Zo spel je
als iemand dat zo zegt, maar
of als dat de uitspraak
van de zegsman is. Iemand die thuis is
in fonetisch schrift zou de namen ook
daarin kunnen noteren. Wetenschappelijk
is dat van belang, maar voor
de dagelijkse praktijk is de gewone
spelling wel voldoende, mits er maar
niet ‘verbeterd’ wordt.
Meestal bestaat een naam uit een of
meer bestanddelen. Soms zie je meteen
en soms gaat het om een verborgen
samenstelling of afleiding met nu niet
meer gebruikte of bekende elementen.
In Drenthe komen ook namen voor die je
bijna als een zinnetje kunt beschouwen
zoals ‘Tegen Ademskamp’ (een naam die
Wieringa in Gasteren optekende). Net
zo’n voorbeeld is ‘Veld veur de Loefvledders’
(uit de collectie Lanjouw). Al die
losse stukjes van de naam vormen met
elkaar de ene veldnaam, die vastgelegd
moet worden.
Bron of informant
Van elke naamsvariant moet worden
genoteerd in welke bron en waar precies
die variant is aangetroffen of welke
informant de naam heeft genoemd.
Van elke bron moet ergens in een lijstje
worden aangegeven waar die bron is
aangetroffen en hoe die, met de precieze
vindplaats, door anderen weer kan
worden teruggevonden. Omdat in een
bepaalde bron vaak namen uit verschillende
perioden of jaren zijn opgenomen,
is het goed bij elke variant aan te geven
uit welk jaar de overlevering dateert.
Elke informant heeft zijn eigen
geschiedenis. Het kan praktisch zijn
om, wanneer meer informanten een
bijdrage leveren, ze in de namenlijst met
een nummer of een lettercombinatie aan
te geven. De voor de kennis van de naam
relevante eigenschappen kunnen dan
op een aparte lijst worden vermeld. Ook
van de door een informant genoemde
namen zou het jaar of de periode waaruit
de namenkenner zijn informatie verkreeg
moeten worden vermeld.
Dankzij de vermelding van bronnen
en informanten kan de verzameling ook
worden onderzocht op gebruikersaspecten
en door de vermelding van een jaar
of een periode kun je een chronologie
van een naam opstellen. Soms kan
daarmee het ontstaan van de naam
worden nagegaan, maar dikwijls zal een
naam ouder zijn dan de eerste overlevering.
Op grond van een totaalverzameling
en op basis van het voorkomen van
bepaalde bestanddelen in namen kan
een stuk geschiedenis van een kleiner
of groter gebied worden geschreven.
Ook onderzoek naar de verspreiding
van naamtypes zijn verzamelingen
onmisbaar.
Lokalisatie en geografische
informatie
Bij het verzamelen van veldnamen is
het buitengewoon belangrijk om te weten
wel stuk land of welk weggetje precies
met de gevonden naam wordt benoemd.
Waar ligt of lag dat perceel?
Wanneer een veldnaam naar iets
verwijst dat nog bestaat, kan op een
schetskaart of op een kopie van een
topografische kaart met pen of potlood
worden aangegeven wat precies is
bedoeld. Het is heel belangrijk om (zo
mogelijk) ook de grenzen precies aan
te geven.
Wanneer gebruik wordt gemaakt van
topografische kaarten (schaal 1:25000)
is het vaak het gemakkelijkst om een
nummertje in het bedoelde perceel te
plaatsen en de grenzen met een fijnschrijvende
pen te markeren. Dat nummertje
correspondeert dan met de in een bijbehorende
lijst opgenomen naam. Per
blok van een vierkante kilometer kunnen
dan steeds met 1 te beginnen nummers
worden gebruikt. Zo’n blok van een
vierkante kilometer komt overeen met
het Nederlandse gridsysteem dat door
twee nummers (van drie cijfers) volledig

De schatbewaarder 3
90
91
wordt geïdentificeerd. De nummers
van de horizontaal lopende lijnen zijn
de y-coördinaten, die van de verticale
lijnen de x-coördinaten. Het bedoelde
blok ligt dan ten oosten en ten noorden
van de y- en x-coördinaten. Twee voorbeelden.
Ten zuiden van Anloo geeft de
huidige topografische kaart de naam
Vosseveen. Stel dat iemand weet hoe de
grenzen daar precies van lopen of op
zeker moment liepen, dan kan (liever
gezegd ‘moet’) dat worden aangegeven.
Het perceel wordt met een 1 genummerd.
In de lijst vind je de gegevens terug onder
‘243-560 nummer 1’. Daar wordt dan
de naam opgenomen met alle andere
belangrijke beschikbare informatie.
Ten noorden van de kern van
Gasteren geeft de topografische kaart
de naam Noordesch. Die ligt niet ‘keurig’
binnen één vierkante kilometerblok,
maar verspreid over vier. De grenzen
wordt gemarkeerd en deze es wordt
(bijvoorbeeld) met een 2 genummerd.
In de lijst vind je die dan terug onder
‘240/241-561/562-nummer 2’. Namen
van nog grotere complexen kunnen op
dezelfde manier worden aangegeven. In
de ‘lijst’ is er alle ruimte voor aanvullende
informatie.
Een tweede manier van het aangeven
van een lokatie kan met behulp van
het computerprogramma Google Earth
plaatsvinden. Ga naar http://earth.
google.com en/of http://maps.google.
com en volg de aanwijzingen. Na enig
oefenen (fouten kunnen worden hersteld)
zal het wel lukken. Denk om het tijdig
opslaan en kopiëren van het werk en
maak zo nodig ook eens een print op
papier. Behalve de naam kun je verder
weinig informatie kwijt. Daarvoor moet
dan een apart tekst- of gegevensbestand
worden gemaakt.
Bij een schriftelijke overlevering
van na 1830 kan het voorkomen dat
een kadastraal nummer bekend is. Bij
de invoering van het kadaster is het
land in een groot aantal zogenaamde
kadastrale gemeenten verdeeld, terwijl
elke gemeente weer uit verscheidene
secties bestaat. De secties binnen zo’n
kadastrale gemeente worden altijd met
een letter aangegeven. Elk afzonderlijk
perceel heeft een eigen nummer.
Op de kadastrale kaarten staat in het
perceel het nummer aangegeven en
dat weet je welk perceel is bedoeld.
In de beschrijving van die stukken
land (de Oorspronkelijke Aanwijzende
Tafel) staat vermeld wie de eigenaar
is, terwijl in de negentiende eeuw ook
zaken als de wijze van grondgebruik,
een (grond)belastingklasse en nog meer
is opgenomen.
De kadastrale nummers zijn echter in
de loop van de tijd dikwijls veranderd.
Soms werd een perceel gesplitst – en
kreeg je twee nieuwe nummers – soms
werden percelen samengevoegd en
werd er één nieuw nummer aan het
nieuwe grotere stuk land gegeven.
Ook die nummers vind je wel weer
op kaarten, maar vaak volstond men
eerst met lijstjes met verwijzingen en
werd de kaart pas vele jaren later aan
de gewijzigde situatie aangepast. Om
namen uit archiefstukken met kadastrale
nummers thuis te brengen is soms dan
ook een heel gepuzzel.
Het kan voorkomen dat iemand
zich eens heeft vergist en een bepaald
perceel met een ‘verkeerde’ naam heeft
benoemd of, anders gezegd, dat iemand
een naam aan het ‘verkeerde’ perceel
heeft verbonden. Maak dan zowel bij
de naamsvariant als bij de lokatie een
kanttekening dat er in de bron mogelijk
van een vergissing sprake is. Verbeter
iets nooit stilzwijgend, maar meld wat
er naar het eigen oordeel gewijzigd zou
moeten worden.
Geo(morf)logische informatie
Een kenmerk van veldnamen is
dat ze naar een bepaald element in
het landschap verwijzen. Het is van
belang aan te geven wat met de naam
werd aangeduid ten tijde van de genoteerde
vermelding. Het is voor later
onderzoek het gemakkelijkst een zo
eenduidig mogelijke beschrijving te
hanteren. Als uitgangspunt worden in
het algemeen de volgende omschrijvingen
gehanteerd:
perceel akkerland
perceel weiland
perceel hooiland
perceel heide / veld
perceel bos
perceelscheiding
complex akkerland
complex weiland
complex hooiland
complex heide / veld
complex bos
gebied
heuvel
gebouw
doorgaande weg
lokale weg
‘eigen’ weg
brug
voorde, doorwaadbare plaats
stromend natuurlijk water
(meanderend)
gegraven watergang (overwegend
recht)
stilstaand, breder water (ven,
vijver, meertje e.d.)
moeras
overig, diversen
onbekend
In het kader van het veldnamenproject
binnen de biografie van de Drentse
Aa hanteren we als verschil tussen een
perceel land en een complex dat het
bij een perceel om één duidelijk van
andere percelen door veldmarkeringen
afgesloten stuk land gaat. Ten tijde van
het kadaster heeft een perceel in de regel
één kadasternummer gekregen. Bij een
complex gaat het om meer samenhangende
en tegelijk duidelijk ten opzichte
van andere complexen gemarkeerde
percelen. Een complex bestaat in de
regel uit een aantal opeenvolgende
kadasternummers. Bij een gebied gaat
het om een moeilijk te markeren streek
waarin verschillende soorten landgebruik
kunnen worden onderscheiden.
Wanneer een omschrijving niet
helemaal voldoet aan de hiervoor
genoemde omschrijvingen/aanduidingen
is het van belang een toelichting
te geven. Indien voor de aanduidingen
‘overig’ of ‘onbekend’ wordt gekozen,
is zo’n toelichting zeer wenselijk en
eigenlijk noodzakelijk.
Andere informatie
Soms weet iemand hoe en wanneer
een bepaalde veldnaam is ontstaan. Zo’n
verhaal is interessant en ook belangrijk
omdat het inzicht in het ontstaan van
namen geeft. Het komt ook voor dat
er bij het benoemde een belangwekkende
gebeurtenis heeft plaatsgevonden.
De veldnaam wordt dan eigenlijk een
markeringspunt in het geheugen van
de bevolking waaraan de gebeurtenis
wordt verbonden. In de loop van de tijd
kan zo’n verhaal veranderen en een
eigen leven zijn gaan leiden doordat het
steeds (vaak met onbewuste variaties)
werd doorverteld.
Mensen zijn altijd geïnteresseerd in
de achtergrond en de ‘betekenis’ van
namen. Wanneer die bekend is, wordt
die ook vaak doorgegeven. Het komt ook
voor dat men in die behoefte voorziet
door een verklaring of een verhaal te
bedenken. Wanneer dat verhaal aan een
volgende generatie wordt doorgegeven,
denkt men al spoedig dat het ‘waar’
is of op zijn minst dat er een kern van
waarheid in zit.
Dergelijke informatie is bij het verzamelen
ook van belang om bij de naam
vastgeld te worden. Die verhalen vormen
samen met de namen een stukje identiteit
dat de mensen met het landschap
verbindt.
Het verklaren van namen
Hoe interessant en boeiend ook,
het verklaren van namen is een werkje
waarvoor een verzameling op zich onvoldoende
is. Om een veldnaam te kunnen
verklaren moet die (bijvoorbeeld) vergeleken
worden met andere namen van het
zelfde type. Verder is het belangrijk om
de geo(morfo)logische, hydrologische
en cultuurhistorische kenmerken van
het denotatum zowel nu als die van het
verleden te betrekken in het opstellen
van een mogelijke verklaring. Die etymologie
heeft niet alleen te maken
met de taalkundige achtergrond en de
relatie met varianten uit andere talen.
Minstens zo belangrijk is de relatie
met de historische geografie van het
benoemde en de cultuur op regionaal
niveau en microniveau waarin de naam
wortelt. Verder spelen sociale aspecten
een grote rol bij het geven en gebruiken
van veldnamen. Elke naam heeft zijn
eigen verhaal en zijn eigen achtergrond.
Alleen door veel namen uit meer dan een
gebied en uit verschillende perioden te
vergelijken kunnen algemene conclusies
worden getrokken en een verklaring
van een naamtype worden gegeven.
Met behulp van het ‘Woordenboek van
Drentse dialecten’ en het ‘Woordenboek
der Nederlandsche taal’ (en natuurlijk
andere naslagwerken) kan in veel
gevallen wel een begin worden gemaakt
met het verklaren van het laatste stukje
van doorzichtige naam.
Namenboeken
Er zijn verschillende boeken en
artikelen waarin Drentse namen zijn
verzameld. Verder zijn er ook enkele
belangrijke overzichtsartikelen en
boeken waarin bestanddelen van
veldnamen worden besproken die ook
in Drenthe voor komen. Hierna volgt een
beperkt overzicht met de belangrijkste
publicaties die voor Drenthe van belang
zijn. Historisch-geografische en cultuurhistorische
publicaties met betrekking
tot de provincie blijven achterwege. Voor
dat wordt begonnen met het daadwerkelijk
verzamelen is het goed eerst eens
enkele gepubliceerde verzamelingen
en beschrijvingen te raadplegen om
je een idee te vormen en een eigen
verzamelplan te ontwerpen.
Asbroek, W.E. ten e.a. • Veldnamen in
Haaksbergen. Haaksbergen, s.a.
Audenaerd, R. e.a. • Veldnamen in het
landschap. Toponiemen om en nabij
Taarlo. Scriptie Hogeschool Larenstein,
Velp, s.a. [2007]
Bloemhoff, Ph. e.a. eds., • Veldnaemen
van Stellingwarf. Verscheidenen
delen. Oldeberkoop, sinds 1982
Blok, D.P. • Drentse waternamen. In:
Tummers, P.L.M. e.a., Waternamen
in Limburg en Drente. Bijdragen en
Mededelingen der Naamkundecommisie
van de KNAW 24 Leuven/Brussel,
Amsterdam, 1968, blz. 5-21
Booij, A.H. • • Met namen in Börck.
Westerbork, s.a.
Buls, G. • Toponymische verkenning in
de marke van Wachtum. Internetpublicatie
Edelman-Vlam, A.W. • Veldnamen in
de gemeente Rolde. In: Naamkunde
1(1969) blz. 128-156
Eijken, E.D. e.a. eds. • Veldnamen in
Overijssel. Diverse delen. Zwolle,
sinds 1980
Hagoort, W.J. • Plaatsnamen in Drenthe.
Meppel, 1978
Heuveln, B. van, e.a. • Veldnamen in het
Zuidenveld (Dr.). In: Drentse Volksalmanak
75 (1958) blz. 128-143
Hofstra, T. • Ortsnamen auf – elte in der
Niederländischen Provinz Drente.
Amsterdam, 1973
Huiskes, B., • Steennamen en hunebedden:
raakvlak van naamkunde en
prehistorie. Amersfoort, 1990
Jellinghaus, H. • Die westfälischen
Ortsnamen nach ihren Grundwörtern.
Osnabrück, 19303
Joosting, J.G.C. • Geschiedkundig
onderzoek der aardrijkskundige
namen in Drente. Nomina Geographica
Neerlandica deel 5. Leiden,
1901
Klaassens-Perdok F.E. • Namen in en
rond Gieten. Assen, 19893
Kloos, P. • Topografie en toponymie
van een Drentse marke (Gasteren).
In: Geografisch Tijdschrift 14 (1961)
13-19
Kocks, G.H. • Woordenboek van Drentse
dialecten. 3 dln. Assen, 1996-2000
Künzel, R.E. e.a. • Lexicon van Nederlandse
toponiemen tot 1200.
Amsterdam, 1988
Mansier, H.J. • Veld­ en akkernamen in de
gemeente Ruinen. Ruinen, 1989
Moerman, H.J. • Oostnederlandsche
plaatsnamen. In: Nomina Geographica
Neerlandica 7 (1930) blz. 1-48
Moerman, H.J. • Nederlandse plaatsnamen.
Een overzicht. Leiden, 1956
Mulder, R.D., • Enkele opmerkingen
over eigennamen van landerijen in
Drenthe. In: Nieuwe Drentse Volksalmanak
76 (1941) blz. 54-61
Musch, J. • Annen. s.l, s.a.
Naarding, J. • Veldnamen in Drenthe.
In: Mededelingen van de vereniging
voor naamkunde te Leuven en
de commissie voor naamkunde te
Amsterdam 31 (1955) 90-104
Naarding, J. • De toponymie van het
Drentse esdorp. In: Bijdragen en
mededelingen van de KNAW 24 (1972)
blz. 23-43
Schönfeld, M. • Veldnamen in Nederland.
Arnhem, 19802
Smith, A.H. • English Place­Name
Elements. 2 dln. Cambridge, 1956
Spek, Th., • Het Drentse esdorpenlandschap.
Een historisch­geografische
studie. Utrecht, 2004
Tuttel, J. • Tankgrachten en ledikanten.
Bezetting en bevrijding weerspiegeld
in Drentse toponiemen. In: Driemaandelijkse
Bladen voor taal en volksleven
in het oosten van Nederland 44 (1992)
blz. 81-139
De Vries, W. • Vervormde Drentse plaatsnamen.
In: Nomina Geographica
Neerlandica 7 (1930) blz. 78-84
De Vries, W. • Toponymische bijdragen.
Enkele migratienamen in Noord­
Drenthe. In: Nomina Geographica
Neerlandica 11 (1938) blz. 75-139
De Vries, W. • Drentse plaatsnamen.
Assen, 1945
De Vries, W. • Groninger plaatsnamen.
Groningen, 1946
Wieringa, J. • Bodemkundige en toponymische
verkenning in de marke
Wachtum (Dr.). In: Driemaandelijkse
Bladen voor taal en volksleven in
het oosten van Nederland 15 (1963)
blz. 124-138
Korte begrippenlijst
Wieringa, J. • Veldnaamkunde in
Drenthe. s.l., s.a. [1966]
Wieringa, J. • Drentse veldnamen. In:
Boor en Spade 16 (1968) 110-118
Wieringa, J. • De veldnamen in de
gemeente Sleen: verzameld en in
kaart gebracht op het kadastrale
plan van 1832. Assen, 1970.
Wieringa, J. • Het vastleggen van terreinnamen
in Drenthe en Westerwolde.
In: Driemaandelijkse Bladen voor
taal en volksleven in het oosten van
Nederland 23 (1971) blz. 30-35
Wieringa, J. • Terreinnamen­documentatie
in Drenthe. Een voorbeeld
uit Uffelte. In: Driemaandelijkse
Bladen voor taal en volksleven in
het oosten van Nederland 25 (1973)
blz. 173-188
Wieringa, J. • Toponymie van het Drentse
heidelandschap en zijn ontginningen.
In: Noorderbreedte 15 (1991)
blz. 18-20
Wieringa, J., e.a. • Drentse veldnamen.7
dln [Drijber; Westerbork;
Exlo; Valthermond; Schoonlo;
Schoonoord;Schattenberg].
Groningen, 1981-1987
Een tweede groep publicaties beschrijft
het verzamelen van namen of geeft
informatie over veldnamen in het
algemeen en de typologie ervan. Een
keuze uit de belangrijkste:
Bach, A., • Deutsche Namenkunde II.
Die deutschen Ortsnamen. Heidelberg,
19812
Blok, D.P. • Iets over toponymie en
geografie. In: Tijdschrift van het
Koninklijk Aardrijkskundig Genootschap.
Tweede Reeks 82 (1965) blz.
369-375
Bauer, G. • Flurnamengebung als Feldgliederung.
In: R. Schützeichel e.a.
eds., Namenforschung. Heidelberg,
1965, blz. 245-263
Beijers, H. e.a. • Veldnamen als historische
bron. Een handleiding voor
methodisch onderzoek. ’s Hertogenbosch,
1991
Debus, F. • Flurnamen als Geschichtsquelle.
In: Beiträge zur Namenforschung,
Neu Folge 16 (1981) blz.
167-183
Draye, H. • Terminologie en indeling
in de toponymie. In: Mededelingen
van de vereniging voor naamkunde
te Leuven en de commissie voor
naamkunde te Amsterdam. 26 (1950)
blz. 3-12
Edelman, C.H. • Iets over veldnamen en
perceleringen. In: Landbouwkundig
tijdschrift 59 (1947) blz. 706-708
Edelman, C.H. • Over de plaatsnamen
met het bestanddeel woud en hun
betrekking tot de bodemgesteldheid.
In: Boor en Spade 7(1963) blz.
197-216
Eichler, E. e.a. eds. • Namenforschung.
Berlin/New York 1995
Field, J. • English fieldnames. Newton
Abbot, 1972
Field, J. • A history of English fieldnames.
London, 1993
Gelling, M. • the landscape. London,
1984
Gelling, M. • The landscape of Place­
Names. Stamford, 2000
Harms, C. • Zum Stand und Methode der
Flurnamenforschung im Emsland.
In: Niederdeutsches Wort 33 (1993)
blz. 23-40
Hessmann, P. • Namenforschung im
ostniederländisch­westfälischen
Grenzgebiet. Amsterdam, 1978
Ter Laak, J.C. • De taal van het landschap.
Pilotproject toponiemen in de Berkelstreek.
Amersfoort, 2005.
Molenmans, J. • Het probleem van het
lokaliseren van toponiemen. In:
Naamkunde 1 (1969) 49-52
Molenmans, J. • De naamgeving in relatie
tot de bodemgesteldheid, het reliëf
en de begroeiing. In: Naamkunde 3
(1971) blz. 163-185
Molenmans, J. • Gids bij het toponiemenonderzoek.
Brussel, 1988
Niemeier, G. • Die ortsnamen des Münsterlandes.
Ein kulturgeographischer
Beitrag zur Methodik der Ortsnamenforschung.
Göttingen, 1953
Passen, R. van • Localisatie van toponiemen.
In: Mededelingen van de
vereniging voor naamkunde te Leuven
en de commissie voor naamkunde te
Amsterdam. 33 (1957) blz. 153-167
Pirainen, E. • Vreden. 2 dln. Vreden,
1984
Ramge, H. • Zur Konzeption regionaler
Flurnamenbücher. In: R. Schützeichel
e.a. eds. Wörter und Namen.
Aktuelle Lexikographie. Marburg,
1990 blz. 97-121
Rentenaar, R. • Vernoemingsnamen. Een
onderzoek naar de rol van de vernoeming
in de Nederlandse toponymie.
Amsterdam, 1984
Roelandts, K. e.a. • Naamkundige terminologie.
In: Mededelingen van de
vereniging voor naamkunde te Leuven
en de commissie voor naamkunde te
Amsterdam. 30 (1954) blz. 18-28
Scheuermann, U. • Flurnamenforschung.
Melle, 1995
Schnetz, J. • Flurnamenkunde. München,
19632
Schumacher, H. • der Ostfriesischen
Landschaft. In: Niederdeutsches
Wort 33 (1993) blz. 41-56
Schwartz, E. • Deutsche Namenforschung
II. Orts­ und Flurnamen.
Göttingen, 1950
Smit, G. • Het veldnamenonderzoek en
het genre de vie concept. In: Us Wurk
21-22 (1972-1973) blz. 207-210
Steenhuis, J.F. • Terminologie en indeling
in de toponymie. In: Mededelingen
van de vereniging voor naamkunde
te Leuven en de commissie voor
naamkunde te Amsterdam. 28 (1952)
blz. 91-92
Cultuurhistorie cultuurgeschiedenis, de geschiedenis van de beschaving
Denotatum het met de naam bedoelde, benoemde stukje werkelijkheid
Digitaliseren in een digitale code overbrengen zodat een computer de gegevens kan verwerken
Doorzichtige naam Naam die uit herkenbare namen en/of woorden is opgebouwd
Etymologie tak van de taalwetenschap die de oorsprong en de geschiedenis van de woorden opspoort en de afkomst verklaart
Geologie kennis of leer van de bouw en de ontwikkelingsgeschiedenis van de aardkorst en van de processen die zich erin afspelen. Synoniem:
aardkunde
Geomorfologie verklarende beschrijving van de vormen van de aardoppervlakte in verband met de wijze van hun ontstaan
Historische geografie tak van de sociale geografie die zich bezighoudt met geografische vraagstukken in het verleden
Historische naam naam die niet meer bij de lokale bevolking in gebruik is tak van de sociale geografie die zich bezighoudt met geografische
Hydrologie kennis van het vloeibare water in de aarde, m.n. van de stand en de stromingen van het grondwater en het oppervlaktewater, en
van de samenstelling van het water der minerale bronnen
Lemma (hier) titelnaam in een namenlijst, hoofd van een artikel
Levende naam naam die door de lokale bevolking in normaal gebruik is
Lokalisatie het aangegeven van de juiste plek die met een bepaalde naam is bedoeld
Naam woord waarmee een persoon of zaak wordt aangeduid, hetzij als categorie of als individu
Perceel afgepaald stuk land, herkenbaar deel van een groter geheel
Regio streek, gebied met een bepaald karakter
Toponiem plaatsnaam in algemene zin
Type geheel van karakteristieke kenmerken en eigenschappen die gemeen zijn aan een groep, reeks, klasse van (in dit geval) namen
Variant vorm die enigszins van de gewone of gewoon geachte afwijkt
Veldnaam toponiem ter aanduiding van bouw- en grasland, woeste grond, hoogten en laagten e.d. (in het Duits is dat een Flurname)

92
93
Cactusbijdrage
Flip stenen
F

94
95
De schatbewaarder: Age Stiksma
Voor het dorpsarchief op zoek
naar alles en iedereen,
maar wel met mate
Komen ze nog voor, de ‘meestervertellers’ voor
de klas? Of zijn ze met de Mammoetwet in de
Meesterskolkje te bestaan. Men vertelde dat er ooit een
schoolmeester was verzopen. Ik ben op onderzoek uitgegaan
groot schaligheid verloren gegaan? Schoolmeesters die zo
en heb het tragische verhaal kunnen traceren. Het was een
boeiend wisten te vertellen dat alle leerlingen aan hun lippen
meester uit Rolde die hier in 1895 aan zijn einde kwam.
hingen. De verhalen bleven hen bij tot vele jaren na de laatste
Teleurgesteld als hij was over de bescheiden rol die voor hem
schoolbel.
als dorpsnotabele was weggelegd tijdens het bezoek van
Age Stiksma was zo’n verteller. Hij had een uitgesproken
koningin­regentes Emma met haar dochter Wilhelmina aan
voorkeur voor kleine scholen met kleine klassen, zoals hij ze
Rolde, heeft hij zich waarschijnlijk van het leven beroofd.’
in zijn jeugd op de grens van Groningen en Friesland als kind
In zijn vrije tijd verzamelde Stiksma meer verhalen en
zelf had meegemaakt. Als onderwijzer diende hij in Opeinde,
gegevens over zijn nieuwe woondorp. Voor zover mogelijk
Ravenswoud, Anderen, Annen en Schipborg. In Anderen is
gebruikte hij ze in zijn lessen op school. Heemkunde kreeg bij
de Fries Stiksma blijven ‘plakken’, hij woont er nog in de
hem een vast plekje in de aardrijkskunde­ en geschiedenisles.
meesterswoning. De school in het dorp sloot de deuren toen
Zeker als hij oorlogszuchtige verhalen als die van de
het aantal leerlingen op de vingers van twee handen was
Duitse bisschop Berend van Galen (Bommen­Berend) die
te tellen. Age’s tiental verkaste naar de school in Anloo, de
door Drenthe trok op weg naar een belegering van de stad
meester naar het hoofddorp Annen.
Groningen, kon opluisteren met een verhaal over boeren
in Anderen die trachtten hem de weg te versperren. In de
Toen Stiksma in 1976 in Anderen neerstreek, was zijn bagage
archieven vond Stiksma een aanmaning van het provinciaal
al ruimschoots voorzien van boeken over geschiedenis. Een
bestuur van Drenthe aan het adres van deze boeren om de
interesse die bij hem was ontstaan op de kleine school
weg die ze hadden opgebroken na twee jaar eindelijk weer
in Twijzel, waar hij speciaal als het om aardrijkskunde en
eens te herstellen. Europese geschiedenis in een lokaal jasje,
geschiedenis ging meeluisterde met de lessen voor de
dat iedereen past.
aanmeldingen binnen. Dat was aardig veel voor een dorp met
gekomen. Hoe kon het dat er in de 18 e eeuw in Anderen
hogere groepen. Later, in weer een ander dorp, woonde
ruim honderd gezinnen’.
dertien tot veertien gezinnen leefden, terwijl er slechts negen
naast de Stiksma’s een boer die er niet alleen een veestapel,
Een schoolmeester in een klein dorp is een veelgevraagd
Het boek dat de inwoners van Spijkerboor over hun dorp
à tien woningen stonden? Inwoning is het antwoord op die
maar ook een bibliotheek op nahield. Hij bewaarde allerlei
man…
hadden gemaakt, was ons voorbeeld, vertelt Stiksma. ‘Ook
vraag en Age Stiksma zou niets liever willen dan ook daarover
krantenknipsels, over Friese boerderijen en hun bewoners,
‘De meester die de school leidde, regisseerde het toneel in
wij hebben we naast de historie van het dorp veel plaats
publiceren. Het liefst in een vervolg op het eerste boek. Wie
in speciale mappen. Wie nu in zijn huis in Anderen rondkijkt,
het dorp, dirigeerde het koor en was dus ook de aangewezen
ingeruimd voor de bewonersgeschiedenis. Natuurlijk hebben
weet of het er van komt. Er liggen nieuwe series foto’s en
ziet dat oud­meester Stiksma de kunst van het verzamelen en
man om zijn schouders te zetten onder een boekwerk over het
we ons moeten beperken. Omdat ik nogal geïnteresseerd
verhalen klaar. Persklaar…
opbergen aardig van de vroegere buurman heeft afgekeken.
dorp. Dat werd bij ons ‘Anderen, dorp van de moeshappers’,
ben in genealogie, had ik ‘het verleden’ van alle bewoners
Het ritselt er van het papier. In zijn pc zitten onzichtbaar,
dat in 1998 verscheen. Ik was er met een groep inwoners
nageplozen, soms tot in de 16 e eeuw. Als je dat allemaal
Wat verzamelt de Stichting Historie Anderen nog meer?
maar oproepbaar, de namen van 105.000 personen die hij in
maar liefst zeven jaar mee doende. Geert Kamphuis, Ina
had gepubliceerd, was het boek minstens twee keer zo dik
Stiksma: ’We beschikken over een aantal kasten met
genealogisch verband bij elkaar sprokkelde.
Oostra, Geert van Veen en Jan Huizing vormden met mij de
geworden.’
materiaal die in het dorpshuis zijn ondergebracht. Dat spul
Stichting Historie Anderen die uitgever van het boek werd,
Na de verschijning is het onderzoek doorgegaan. En zoals
groeit ons langzamerhand boven het hoofd. Ik kreeg er
Wat is er nu mooier dan je te verdiepen in het dorp waar
dat inmiddels als de bijbel van Anderen in ieder huisgezin
iedereen die zich met historische publicaties inlaat ervaart, is
gisteren nog commentaar op, want ons dorpsarchief neemt
je woont,’ licht hij toe. ‘Toen ik hier kwam, bleek er een
aanwezig is. Bij voorintekening kwamen er al vijfhonderd
er sindsdien opnieuw veel interessant materiaal tevoorschijn
er langzamerhand een te grote plaats in. In het dorpsblad

96
97
dat eenmaal per maand verschijnt, maak ik
steeds gewag van onze nieuwe aanwinsten.
Dat werkt voor en tegen ons. Mensen worden er
door aangespoord om ook materialen aan te leveren,
maar – zoals ik zeg – het wordt ons teveel. In het
ene geval gaat het om een oud persoonsbewijs uit
1940, dan om een paar klompschoenen, een oude
tabaksdoos, een kolenkit, brieven, ga zo maar door.’
Jullie zijn een museum in wording…
‘Als we niet oppassen, wel. Misschien zien we het wel
helemaal verkeerd, maar we denken en hopen dat
ons nageslacht ooit zal willen weten wat een kolenkit
was. De open dagen die we met enige regelmaat
organiseren worden goed tot zeer goed bezocht.
We doen het dus allemaal niet voor niets. Onze
stichting telt naast leden ook sponsors en donateurs.’
Is het dorpsarchief ook een
beetje
Gedicht
het Age Stiksma­archief?
‘Dat mag je misschien wel een beetje zeggen. Ik zie
daar het gevaar ook wel van in. Vandaar dat ik ben
begonnen
rapper
het hele archief op zijn kop te zetten en
het vervolgens beter toegankelijk te maken. Ik heb
het papiermateriaal destijds allemaal chronologisch
ingedeeld, alles op volgorde van binnenkomst. Maar
als je dan bijvoorbeeld een tentoonstelling wilt maken
in het kader van de opening van de gerestaureerde
boerderij Hagenend 3, dan moet je alle materiaal door
om iets te kunnen vinden. Nog lastiger is het trouwens
om het spul na afloop weer op hun plek te krijgen
in al die mappen, klappers en ordners. Je wilt niet
weten hoeveel materiaal wij als klein dorpje bij elkaar
hebben gebracht. Verenigingen die worden opgeheven,
dragen hun archief aan ons over. Dat is gebeurd met
de landbouwvereniging, met de plattelandsvrouwen
en zo nog een paar verenigingen. Onderzoek is er
nog niet naar gedaan. Ik ben ervan overtuigd dat
het prachtige resultaten zou opleveren. Maar wat mij
betreft geldt het gezegde: first things first. Ik ben nu al
een jaar bezig om per onderwerp, per huis, per straat
dossiers aan te leggen. Als die klus begin volgend jaar
geklaard is, kan iedereen met het archief werken.’
Maar nu het andere materiaal. Waar leg je de grens
van wat je in de collectie opneemt en wat niet?
Stiksma: ‘Dat is een vreselijk moeilijk verhaal.
Als iemand ons een wipkar aanbiedt, moete
dat eenmaal per maand verschijnt, maak ik steeds gewag
van onze nieuwe aanwinsten. Dat werkt voor en tegen ons.
Mensen worden er door aangespoord om ook materialen aan
te leveren, maar – zoals ik zeg – het wordt ons teveel. In het
ene geval gaat het om een oud persoonsbewijs uit 1940, dan
om een paar klompschoenen, een oude tabaksdoos, een
kolenkit, brieven, ga zo maar door.’
Jullie zijn een museum in wording…
‘Als we niet oppassen, wel. Misschien zien we het wel
helemaal verkeerd, maar we denken en hopen dat ons
nageslacht ooit zal willen weten wat een kolenkit was. De
open dagen die we met enige regelmaat organiseren worden
goed tot zeer goed bezocht. We doen het dus allemaal niet
voor niets. Onze stichting telt naast leden ook sponsors en
donateurs.’
Is het dorpsarchief ook een beetje het Age Stiksma-archief?
‘Dat mag je misschien wel een beetje zeggen. Ik zie daar het
gevaar ook wel van in. Vandaar dat ik ben begonnen het
hele archief op zijn kop te zetten en het vervolgens beter
toe gankelijk te maken. Ik heb het papiermateriaal destijds
allemaal chronologisch ingedeeld, alles op volgorde
van binnenkomst. Maar als je dan bijvoorbeeld een
tentoonstelling wilt maken in het kader van de opening van
de gerestaureerde boerderij Hagenend 3, dan moet je alle
materiaal door om iets te kunnen vinden. Nog lastiger is het
trouwens om het spul na afloop weer op hun plek te krijgen in
al die mappen, klappers en ordners. Je wilt niet weten hoeveel
materiaal wij als klein dorpje bij elkaar hebben gebracht.
Verenigingen die worden opgeheven, dragen hun archief aan
ons over. Dat is gebeurd met de landbouwvereniging, met
de plattelandsvrouwen en zo nog een paar verenigingen.
Onderzoek is er nog niet naar gedaan. Ik ben ervan overtuigd
dat het prachtige resultaten zou opleveren. Maar wat mij
betreft geldt het gezegde: first things first. Ik ben nu al een
jaar bezig om per onderwerp, per huis, per straat dossiers
aan te leggen. Als die klus begin volgend jaar geklaard is, kan
iedereen met het archief werken.’
Maar nu het andere materiaal. Waar leg je de grens van wat je
in de collectie opneemt en wat niet?
Stiksma: ‘Dat is een vreselijk moeilijk verhaal. Als iemand
ons een wipkar aanbiedt, moeten wij echt nee zeggen. Ik zou
niet weten waar we zoiets zouden moeten opslaan. Maar
een bekertje dat de schoolkinderen in 1938 kregen toen
Wilhelmina veertig jaar koningin was, daar hebben we wel
een exemplaar van in onze vitrine.
Ik kreeg een doos met kleding, hier in het dorp gedragen.
Compleet met doodshemden. We hebben ze geëxposeerd,
iedereen was onder de indruk. Iedere familie beschikte vanaf
het huwelijk over doodskleding en planken voor de doodskist.
De dood was een niet weg te denken onderdeel van het leven.’
‘Maar om op de vraag terug te komen: waar leg je de grens? Ik
vind een voorwerp de moeite waard als het een beeld geeft
van een bepaalde periode. Ik weet dat je je daarmee enigszins
op museaal terrein begeeft.’
In het dorpshuis Oes Stee hangt een kaart met de veldnamen
van Anderen. Daarop staan niet alleen de 164 namen die
inwoner Geert van Veen ooit bij elkaar bracht, maar ook een
groot aantal nog veel oudere. Opgediept uit akten en uit
registers die in de zeventiende en zestiende eeuw van nieuw
aangemaakte landen werden opgemaakt.
Vroeger waren er veel meer?
‘Dan kom je niet op 164, maar op zo’n vijf à zeshonderd
veldnamen. We kunnen ze niet allemaal terugbrengen tot de
plek in het land waar ze ooit mee verbonden waren. Sommige
akkers gingen op in een groter geheel en verloren hun naam.
Goudakker bijvoorbeeld. De naam slaat niet op het metaal,
maar op de vruchtbaarheid van het land. Gevonden in de
‘Korte staat van nieuw aangemaakte landerijen’ van 1640. In
1807 bestaat de naam nog, maar daarna geen spoor meer.’
Hij wijst erop dat het in vroeger eeuwen vaak om hele kleine
percelen, soms ter grootte van een huidig woonhuis ging,
die bij een boedelscheiding ook nog eens verdeeld moesten
worden. Met drie erfgenamen werden de Hekakkers dan
opgedeeld in Achterste, Middelste en Voorste Hekakkers. Men
probeerde bij zo’n boedelscheiding zo eerlijk mogelijk te zijn.
Men keek daarom niet naar de grootte, maar naar de kwaliteit
van het land. Goed land werd – om bij het voorbeeld te
blijven – in drieën verdeeld, wat tot een enorme versnippering
in bezit leidde.
Al in 1610 trokken vertegenwoordigers van de Landschap
Drenthe er op uit om het grondbezit in kaart te brengen. Zo
kwamen de grondschattingsregisters tot stand, die als basis
dienden voor een provinciale belastingheffing. Later werden
ze vervangen door haardstedenregisters, waarbij het aantal
schoorstenen op huizen en boerderijen als heffingsgrondslag
diende. ‘Overheden zijn altijd al creatief geweest in het heffen
van belastingen en mensen in het ontduiken ervan. Maar we
hebben er wel unieke documenten mee in handen gekregen,
waarmee we nu ons voordeel kunnen doen.’

98
99
De wetenschapper
over waarheidsvinding en veldnamen als blikopener
‘Alle taalconstructies, en dus ook namen,
dragen ten tijde van hun vorming de kenmerken
van de taal en de leefwereld van hun bedenkers.
Is een naam eenmaal vast onderdeel van de
taal geworden, dan gaat hij deelnemen aan de
ontwikkelingsgang van die taal en cultuur, zal
dan onvermijdelijk naar vorm en betekenis gaan
veranderen, en zal tenslotte ook na korte of lange
tijd weer uit de taal verdwijnen.’
Naast de etymologie (geschiedenis van woorden) heeft ook de historische geografie belangstelling voor
plaatsnamen en veldnamen. Men is vooral geïnteresseerd in namen die verwijzen naar kenmerken van
het landschap: hoogte of laagte van een plek, bodem, vegetatie, waterhuishouding en landgebruik.
Veldnamen krijgen nog meer wetenschappelijke betekenis als een gespecialiseerde etymoloog en een
historisch geograaf samenwerken. De eerste brengt zijn kennis in van de naamsgeschiedenis mee en
de tweede is gespecialiseerd in het duiden van de landschappelijke context waarin de naamgeving tot
stand kwam.
Met dit ‘een­tweetje’ zijn de wetenschappelijke mogelijkheden van veldnamen nog lang niet uitgeput.
We leven in een tijd van verregaande wetenschappelijke specialisatie. Dat geldt ook voor een
studieobject als het landschap. Veldnamen maken ons weer bewust van het landschap als historisch
gelaagde leefomgeving Zij tonen als geen ander medium de integrerende eigenschappen van het begrip
landschap aan en nodigen uit om de kennis uit de vele deelwetenschappen op een slimme manier op
elkaar te betrekken.
Cultuurhistorie en ecologie vormen twee vakgebieden die door specialisatie en beleidsmatige
verkokering uit elkaar zijn gegroeid. Veldnamen, als fenomenen van een agrarische ecologie,
attenderen ons juist op de wisselwerking van de twee vakgebieden. Ze leren ons veel over de
plaatselijke gevarieerdheid van de ecologische setting in de beekdalen en de relatie met historische
gebruikssystemen. Deze variatie is te vertalen naar verschillen in hoogteligging, bodemtype, hydrologie
en archeologische vindplaatsen. De samenwerking van verschillende vakgebieden kan de kennis
aanleveren die nodig is voor een zorgvuldige inpassing van natuurontwikkeling en waterberging.
Jan ter Laak
De taal van het landschap
RAM 123; ROB Amersfoort 2005

De wetenschapper 4
100
101
Veursteveen => grondsoort
Lit utet lortio exerosto et nulla autpat wisi.
Iriure ting exerius cillan ex enis am vendit
praesed modit lan verat alisim zzrilis eugait
vullan utpat dolobore exercin hent veliquis
nummy nos digna aut alissit la alit nibh
exeraestrud minibh ex el essed min eu facin ea
facilismod erit lor sit, quisi tisciduipit wissim
zzriure vulla adiat.
Gait volobore tin endrerat. Per sim velesed
magnim zzriure feugue ex ea feuisci eugait
adipsum sandionum aliquissim irit lore
doluptat, consent lutetum iriurem in utat ut
Nieuwlanden => Nijlandse akkers
Veldnamen als bron voor
historisch-ecologisch onderzoek
Theo Spek
Historische plaatsnamen, waternamen en veldnamen vormen een rijke bron voor
wetenschappelijk onderzoek, niet alleen voor de taalkunde, maar ook voor tal van andere
vakgebieden. In dit essay onderzoeken we de mogelijkheden die toponiemen bieden bij het
onderzoek naar de vroegere natuur in het Drentse Aa­gebied. Hoe vertaalden vroegere bewoners
de complexiteit van het natuurlandschap in een reeks eenvoudig te hanteren veldnamen?
Wat leren de vele duizenden veldnamen in het Drentse Aa­gebied over de opbouw van het
natuurlijke landschap in dit gebied, over de bijbehorende planten­ en dierenwereld en over de
manier waarop de mens de natuur vroeger heeft gebruikt? En welke onderzoeksmethoden zijn
beschikbaar om de relatie tussen toponiemen en historische ecologie verder te onderzoeken?
Veursteveen => grondsoort
Bla­die­bla
Bla­die­bla
Oriëntatie in natuurlandschappen
Wie wel eens in het buitenland door een uitgestrekt natuurlandschap heeft gelopen, kent
wellicht het welhaast existentiële gevoel van angst om de weg kwijt te raken, een gevoel dat
op zo beeldende wijze is beschreven door W.F. Hermans in zijn bekende roman Nooit meer
slapen. De hoofdpersoon verricht geologisch onderzoek in het ongerepte toendralandschap
van Telemarken in Noord-Noorwegen en raakt op zeker moment volledig gedesoriënteerd. Een
dergelijke ervaring roept direct de vraag op hoe mensen de weg weten te vinden in een ongerept
natuurlandschap. Welke landschapselementen of terreineigenschappen zijn daarbij eigenlijk
essentieel? En hoe vind je een eenmaal ontdekte route later weer terug en leg je aan anderen
uit waar je precies bent geweest en hoe hij of zij daar zelf ook kan komen? Het zijn interessante
vragen die ook in de wetenschappelijke wereld relevant worden geacht. Archeologen denken
bijvoorbeeld over dit soort vragen na wanneer ze proberen te achterhalen op welke manier
prehistorische jagers precies hun routes bepaalden op zoek naar rendieren of ander grootwild.
En ook etnologen en antropologen die de leefwereld van vroegere of huidige bevolkingsgroepen
bestuderen zijn in dit soort zaken zeker geïnteresseerd.
Eén van hen was de bekende Amerikaanse antropoloog Frank G. Speck die omstreeks 1920
naar de noordelijke indianenstammen op het schiereiland Labrador in Noordoost-Canada
trok. Hij wilde achterhalen hoe de Mistassini-indianen hun weg zochten in het eentonige
boreale landschap van deze streek. Met behulp van een tolk sprak hij vele indianen aan over
dit onderwerp. Vervolgens maakte hij notities en kaarten van de landschappelijke routes
en plekken die de Mistassini vanuit hun geheugen konden oproepen. Hij ontdekte dat de
mental map van deze indianen vele honderden verschillende plekken bevatte, gerangschikt
langs tal van routes en verspreid over een gebied van vele honderden vierkante kilometers.
Het overgrote deel van deze routes bleek als verbindend element het water te hebben. In het

De wetenschapper 4 102 103
monotone boreale landschap vormen rivierlopen en kustlijnen van meren namelijk verreweg
de belangrijkste oriëntatielijnen. Een netwerk van paden volgde nauwgezet deze rivieren
en kustlijnen, waarbij in het geval van een rivierloop nauwkeurig werd aangegeven of deze
stroomopwaarts, dan wel stroomafwaarts diende te worden gevolgd. Elk riviertraject en elk
meer droeg een naam die de specifieke kenmerken van het desbetreffende water vermeldde
(bijvoorbeeld ‘de schuimrivier’ of ‘het diepe meer’) of van de planten en dieren die langs dat
traject veel voorkwamen (‘de populieren rivier’; ‘jachtplek voor futen’). Langs elk van deze
trajecten kende iedere indiaan tal van specifieke land marks op karakteristieke plekken,
zoals bijvoorbeeld ‘de plek waar de elzen door de rivier zijn ondergraven’ of ‘de plek waar
de steur paait’. Natuurlijke kenmerken en de menselijke perceptie daarvan bepaalden de
routes. Wanneer de indianen zich echter verder van de rivier af begaven en in de monotone
dennenbossen en toendravlakten terecht kwamen, bood de natuur veel minder houvast. Daar
oriënteerden ze zich veel meer op kunstmatig aangebrachte merktekens, zoals rechtopstaande
en gestapelde stenen, stokken die in de grond waren geprikt of merktekens die ze eerder in
bomen hadden gekrast. Om op de terugweg de goede route te kunnen terugvinden, sneden de
indianen in de bast van bepaalde bomen steeds weer een vers merkteken, waardoor deze op
het laatst een grote hoeveelheid merktekens uit allerlei perioden bevatten. Hier waren het dus
vooral antropogene kenmerken die de oriëntatie bepaalden.
Net als veel latere antropologen en archeologen kwam Speck tot de conclusie dat in de
betekenis geving aan natuurlandschappen drie lagen te onderscheiden zijn. Allereerst geven de
desbetreffende bewoners op heel concrete wijze uitdrukking aan hun gedetailleerde inzicht in
de opbouw en eigenschappen van de hen omringende natuur. In de tweede plaats benoemen ze
in hun namen de diverse gebruiksmogelijkheden van elk afzonderlijk onderdeel van die natuur.
En in de derde plaats hechten zij aan tal van natuurlijke plekken ook allerlei sociale, rituele en
kosmologische betekenissen, bijvoorbeeld op het gebied van voorouderverering, natuurreligie
of jachtsymboliek. In de namenvoorraad van een natuurlandschap zien we doorgaans elk van
deze drie betekenislagen terug. Het is interessant om te kijken of deze driedeling ook in onze
historische cultuurlandschappen aanwezig is, bijvoorbeeld in het Drentse Aa-gebied.
Veldnamen en historische ecotopen
Net als in de boreale streken van Noord-Amerika lijkt ook de natuur in het Drentse Aa-gebied
op macroschaal weliswaar een begrensd aantal verschijningsvormen te vertonen, maar op
microschaal gaat het om een welhaast oneindige variabiliteit. Wie goed kijkt ziet dat op elke
plek in het Nationaal Landschap de milieuomstandigheden weer net even anders zijn dan op
aangrenzende plekken. Kleine verschillen in geologie, reliëf, bodemopbouw, lokale waterhuishouding,
zuurgraad en mineralentoestand van de bodem leiden overal tot net weer andere
leefomstandigheden voor planten en dieren. De natuur ziet er daarom overal weer net even
anders uit. Een ecosysteem bestaat dus uit een breed scala aan ecologische gradiënten van heel
verschillende aard.
Om vat te krijgen op deze complexe wereld, nemen ecologen vaak hun toevlucht tot een
sterke vereenvoudiging van de werkelijkheid. Ze ontwerpen classificatiesystemen waarin op
basis van samenhangen tussen terreineigenschappen een begrensd aantal standplaatstypen
(ecotopen) wordt onderscheiden. Dergelijke ecotopen worden zo goed mogelijk omschreven
en afgebakend van aangrenzende ecotopen. Een bovenloopsysteem van de Drentse Aa heeft
bijvoorbeeld een duidelijk andere bodemopbouw, grondwaterstroming en bodem-pH dan een
middenloopsysteem. En binnen een bovenloopsysteem wijken gebieden met een dunne venige
bovengrond weer op allerlei punten af van gebieden met een zandige bovengrond. Door het
zorgvuldig karteren van plekgebonden samenhangen kan zo een begrensde hoeveelheid van
enkele tientallen basisecotopen worden onderscheiden.

De wetenschapper 4 104 II
Omdat plantensoorten het meest direct reageren op de eigenschappen van hun standplaats en
een bepaald ecotoop vaak een kenmerkende combinatie van plantensoorten bevat, vormen
dergelijke plantencombinaties – uitgedrukt in plantengemeenschappen of vegetatietypen - een
in de ecologie breed geaccepteerd etiket voor het desbetreffende ecotoop. Zo weet iedere ecoloog
bijvoorbeeld dat het Dotterbloem-verbond (Calthion palustris) model staat voor graslanden op
matig voedselrijke, moerige tot venige, soms slibhoudende, klei- of veengronden die ‘s winters
nat en ‘s zomers vochtig zijn en vrijwel steeds worden gevoed door voedselrijk regionaal kwelwater.
De naam is dus een pars pro toto, een ecologisch etiket voor een bepaald deel van het
totale landschap of van het totale ecosysteem.
Vergelijken we dit met de manier waarop gewone mensen in het verleden hun eigen omgeving
benoemden, dan wijkt dit in essentie niet erg af van de zojuist beschreven ecologische werkwijze.
Ook de vroegere mens werd namelijk in zijn leefomgeving geconfronteerd met een
wel haast oneindige variatie van natuurlijke en halfnatuurlijke ecosystemen. Om hier vat op te
krijgen was het nodig om deze oneindige reeks terug te brengen tot een beperkt aantal, voor
iedere ingewijde te herkennen en te hanteren, landschapseenheden. Dergelijke eenheden
noemen we hier historische ecotopen. Elk historisch ecotoop kreeg daarbij een eigen ‘veldnaam’,
of liever gezegd naamselement. Vooral het laatste element van een veldnaam, in de naamkunde
slotelement genoemd, was daarbij kenmerkend. Een voorbeeld zijn de veldnamen met het
slotelement horst. Iedere ingewijde wist bij het horen van die namen direct over welk soort
landschapseenheid het ging: een hoge kop in een laaggelegen gebied, met een zandige, droge
bodem, hoogopgroeiend geboomte, uitstekend geschikt om als pleisterplaats te dienen voor
het vee. Een ander voorbeeld is het slotelement stroet, waarbij iedere Drent vroeger niet alleen
direct dacht aan een plek waar water uit de grond opwelde, maar direct ook aan de smalle
laagte in het desbetreffende terrein, de zandige bodem, de karakteristieke planten die daar
groeiden en tevens aan het feit dat dit soort plekken in de winter doorgaans later bevroren dan
andere. De stroeten in het Scheebroek bij Anderen en die bij het Gasterse Holt zijn hier mooie
voorbeelden van. Vertelde men daarentegen aan dezelfde persoon over een gebeurtenis die had
plaatsgevonden in een gebied met de naam vledders, zoals bijvoorbeeld de Loefvledders bij
Gasteren, dan dacht deze ogenblikkelijk aan een anderssoortig stroomdallandschap, namelijk
met een wat bredere laagte, een meer venige bodem, een ander grondwaterregime, een anderssoortige
plantengroei en ook geheel andere beweidingsmogelijkheden.
Groeten uit New Forest
Voorbeeld van vledders in the New Forest.
Coördinaten
Met andere woorden: achter elk type veldnaam schuilt een bepaald soort landschap, een
bepaalde samenhang van natuurlijke terreineigenschappen en een bepaalde reeks van
gebruiks mogelijkheden voor de mens. Veldnamen waren voor vroegere bewoners dus wat standplaatstypen
zijn voor de moderne ecoloog: een benaming voor een landschappelijke eenheid
die een specifieke samenhang tussen reliëf, bodem, waterhuishouding, flora en fauna vertoont.
Het was als het ware een eenvoudig etiket voor een complex deel van de eigen leefomgeving.
Wie de code kende, kreeg daarmee de toegang tot het landschap en wist direct hoe hij zich in dit
landschap kon oriënteren en hoe hij het landschap kon gebruiken.
Veldnamen als gestolde terreinkennis
Groeten uit Biebrza
Alle belangrijke historische ecotopen in het Drentse Aa-gebied kregen een specifieke
naam die in historische veldnamen vooral doorklinken als slotelement van veldnamen.
Een eerste inventarisatie van dergelijke historisch-ecologische slotelementen op basis
van 19 e -eeuwse notariële archieven en de 20 e -eeuwse collectie Wieringa maakt duidelijk
dat het natuurlijke reliëf, de vegetatiestructuur en de natuurlijke waterhuishouding
de drie belangrijkste factoren waren in de naamgeving van het natuurlijke landschap.
Elk van deze drie kan gemakkelijk in het veld met het oog worden vastgesteld en
Links boven een voorbeeld van een horst,
onder een voorbeeld van een stroet.
Inzet een voorbeeld van een broek in Biebrza.

VII VIII 105
Corrie
Toponiem
Rodoveentie

De wetenschapper 4 106 107
kende een begrensde variatie. Zo onderscheidden de vroegere bewoners ongeveer twintig
verschillende slotelementen voor natuurlijke reliëf, ongeveer twintig slotelementen voor de
vegetatiestructuur (zowel voor gesloten bos- en struik vegetaties, als voor halfopen en open
landschappen) en tussen de twintig en de dertig verschillende slotelementen voor natuurlijke
wateren en moerassen. De vroegere Drentse natuur kon dus min of meer worden samengevat in
zo’n 60-70 verschillende historische ecotopen, elk voorzien van hun eigen naamkundige etiket
(slotelement).
Binnen elk individueel ecotoop bestond uiteraard de nodige variatie in grondsoort, bodemopbouw,
flora en fauna: terreineigenschappen die niet op het eerste gezicht duidelijk zijn,
Uitsnede Alterrakaart
maar die een nadere analyse van de desbetreffende plek behoeven. Bovendien voegden de
vroegere bewoners op grond van hun ervaring allerlei culturele betekenissen toe aan plekken,
bijvoorbeeld met betrekking tot de agrarische gebruiksmogelijkheden, markante gebeurtenissen
die in het verleden op die plek plaatsvonden of speciale betekenissen die aan zo’n plek
werden gehecht. Al dit soort minder zichtbare en meer vergankelijke eigenschappen van de
lokale natuur klinken in de naamgeving hoofdzakelijk door als eerste element, als een soort
van bijvoeglijke bepaling. Voorbeelden zijn namen als Kranenbulten (kranen = kraanvogels),
Addermoaties, Leemakker, Steenhoorns, Kreuzenmaat (kreuzen = bosbessen), Paosberg, Koningskoel
en Hilgenbarg (hilge=heilig). Juist deze combinatie van een begrensd aantal basisecotopen
met een grote interne variatie aan plekgebonden eigenschappen en betekenissen maakte het
voor de vroegere bewoners mogelijk om tot een overzichtelijk, herkenbaar en overdraagbaar
landschappelijk naamgevingssysteem te komen. Wie vroeger als kind de 60 tot 70 verschillende
basisnamen kende en spelenderwijs ook de talrijke nuanceringen van deze namen leerde
ontdekken in de vorm van specifieke eerste elementen, kreeg daarmee één van de belangrijkste
sleutels tot het eigen landschap én de eigen samenleving in handen. Met deze ervaringskennis
kon je je immers overal in je dorpsgebied of streek oriënteren, je thuis voelen en ook veel doeltreffender
communiceren met andere dorps- en streekbewoners. Tezamen met de inwijding
in allerlei sociale en culturele gebruiken, was het waarschijnlijk juist ook deze gecodeerde
fijnzinnige terreinkennis die zorgde dat iemand als een volwaardig en geaccepteerd lid van
de eigen samenleving werd beschouwd. In onze huidige samenleving is dit laatste weliswaar
enigszins op de achtergrond geraakt, maar zeker niet afwezig.
Historisch­ecologisch onderzoek van veldnamen
Hoe breken we als onderzoekers de complexe code van de historische namen en ecotopen die
de bewoners van het Drentse Aa-gebied hanteerden? We noemen een aantal mogelijkheden.
In de eerste plaats kan door taalkundigen een diepgravende studie worden gemaakt van de
etymologie van de diverse slotelementen die voorkomen in de natuurnamen van het Drentse
Aa-gebied. Dit werpt mogelijk nieuw licht op de precieze motieven van de vroegere naamgevers
bij de naamgeving. Wanneer we bijvoorbeeld weten dat het woord stroet etymologisch is
af geleid van het indogermaanse *shredh/*shrodh ‘bronbos’ en direct verwant is aan het
Middel nederlandse strote ‘strot, keel, gorgeling’, dan helpt dit zonder meer om tot een nadere
inperking van dit slotelement te komen. Het slaat in essentie op het brongebied van een beekje
en niet op de bovenloop van een beekje, zoals velen denken. En wie weet dat in mars (germaans
*mariska) het germaanse woord mar ‘water’ ligt opgesloten, aangevuld met een bijvoeglijke
bepaling, die kan uit deze grondbetekenis van ‘behorend bij/afkomstig van het water’ al veel
beter begrijpen waarom marsgebieden altijd frequent door de beek overstroomde gebieden
waren, niet zelden ook met een sliblaag die is afgezet door dezelfde beek. De Maarsen langs het
Anloërdiepje zijn een mooi voorbeeld.

De wetenschapper 4 108 109
Een tweede kans op taalkundig gebied ligt besloten in de zorgvuldige analyse van alle eerste
elementen die in het Drentse Aa-gebied aan een bepaald slotelement worden gekoppeld. Wellicht
verraden deze specifieke combinaties meer over de vroegere bodemgesteldheid, waterhuishouding,
plantengroei en dierenwereld ter plekke of over de manier waarop de mens de
desbetreffende landschapseenheid beleefde en gebruikte. Een prachtig voorbeeld is in dit
opzicht de studie van de Duitse naamkundige Dittmaier die begin jaren ’60 de laar-namen in
Noordwest-Europa onderzocht. Hij constateerde daarbij dat onder de eerste elementen die in
combinatie met het slotelement laar werden gebruikt, opvallend veel diernamen voorkwamen
en anderzijds ook opvallend veel namen die verwezen naar het inperken van vee binnen
omheiningen. Hiermee kon de etymologische betekenis van laar als ‘bos met open plekken’
Uitsnede Anderen Gasteren Anloo
GIS (DVD) de Koning
worden uitgebreid met een functie van afgeperkte bosweide voor het vee, hetgeen allerlei
beelden oproept over het middeleeuwse landschap ten tijde van de naamgeving.
Een derde, zo mogelijk nog belangrijker onderzoeksaanpak is die van het correlatieve
historisch-ecologische onderzoek. Wanneer het inderdaad zo is, dat een veldnaam – en dan
met name de slotelementen – een pars pro toto is voor een bepaalde samenhang van reliëf,
bodem gesteldheid, waterhuishouding, vegetatie en agrarische gebruiksmogelijkheden, met
andere woorden voor een bepaald historisch-ecologisch ecotoop, dan ligt het voor de hand om
met behulp van ruimtelijk-statistisch onderzoek op zoek te gaan naar de precieze inhoud van
deze ecotopen. Met andere woorden: We dienen voor elk slotelement nauwkeurig te analyseren
wat de bodemkundige, hydrologische, floristische, cultuurhistorische en anderssoortige
ecologische en historische eigenschappen de desbetreffende gebieden hebben. Hiervoor hebben
we allereerst een betrouwbaar digitaal bestand nodig van de diverse namenverzamelingen,
bijvoorbeeld die van de 17 e -eeuwse grondschatting, de 19 e -eeuwse notariële archieven of
de 20 e -eeuwse verzameling Wieringa, uitgesplitst naar slotelementen en eerste elementen.
Vervolgens dient de lokatie en/of ruimtelijke verbreiding van elke veldnaam met behulp
van GIS zo betrouwbaar mogelijk te worden vastgesteld met behulp van een contemporaine
kaart, bijvoorbeeld het kadastrale minuutplan van 1832 voor de 19 e -eeuwse namen uit de
notariële archieven. Ten derde dienen in hetzelfde GIS-systeem een reeks van andersoortige
kaarten te worden opgenomen, zoals bijvoorbeeld geomorfologische kaarten, bodemkaarten
en historisch-topografische kaarten. Tot slot kan voor elk slotelement of eerste element met
behulp van kartografisch en statistisch onderzoek worden bepaald welke ruimtelijke verdeling
het desbetreffende element heeft over de diverse reliëf-, bodem- en historisch-topografische
legenda-eenheden. Hierbij komen allerlei topologische samenhangen aan het licht die ons
helpen om een meer afgebakend beeld te krijgen van de terreineigenschappen van een bepaald
naamselement. Het uiteindelijk doel van dit alles is om te komen tot een classificatiesysteem
en kaart van de historische ecotopen in het Drentse Aa-gebied in een bepaalde periode. Een
dergelijk product is niet alleen van grote waarde voor het historisch landschapsonderzoek, maar
ook voor ecologische vraagstelling en voor de educatie over de leefomgeving aan bewoners en
bezoekers van het Nationaal Landschap Drentsche Aa. Gewapend met deze nieuwe inzichten
en kennis kunnen we vervolgens de historische bronnen over het Drentse landschap en het
historisch-ecologische gebruik van het landschap met nieuwe ogen bezien.
Interessant is in de vierde plaats de koppeling tussen de onderscheiden historisch-naamkundige
ecotopen en allerlei actuele ecologische databestanden en kaarten, bijvoorbeeld
vegetatiekaarten. Dit biedt mogelijk allerlei nieuwe perspectieven om historisch-ecologische
kennis te gaan toepassen in de praktijk van het moderne natuur- en landschapsbeheer.

De wetenschapper 4 110 111
Een vijfde en laatste uitdaging is de verbinding van historisch-ecologische en moderne
ecologische kennis met de paleobotanische studie van de diverse onderscheiden ecotopen.
Door op geselecteerde plekken gericht onderzoek te gaan doen naar fossiel stuifmeel, hout en
anderssoortige plantenresten, kunnen de diverse historische ecotopen botanisch en vegetatiekundig
nader worden ingekleurd. Ook dit is van groot belang voor het toekomstige beheer.
Namen voor reliëf en bodem
In een vlak en grotendeels open gebied vallen kleine hoogteverschillen in het terrein duidelijk
op. Geen wonder dat in een vlak keileemlandschap als dat van het Drents Plateau veel namen
voorkomen die verwijzen naar hoogten en laagten, dat wil zeggen naar plekken die duidelijk
boven of onder het reguliere plateau uitsteken. Voorbeelden van hoogten zijn onder meer berg,
pol, bult, haar, horst, hoorn/heurn, duin, nor en hul. Namen voor laagten zijn onder meer dal,
laag, kuil, hol, gat en put. Uit deze grote variatie blijkt direct al dat de ene hoogte de andere
niet was en dat ook laagten onderling sterk konden verschillen. Verschillen in relatieve hoogte,
vorm, landschappelijke ligging en mate van natuurlijkheid (gegraven of niet) leidden ook tot
verschillen in naamgeving. Een dergelijke diversiteit was in hoge mate functioneel, niet alleen
vanwege een meer efficiënte oriëntatie en onderlinge communicatie, maar zeker ook omdat elk
naamtype bewust of onbewust bij de bewoners een reeks van associaties opriep over de ligging
van de desbetreffende plek in het landschap, de vorm en grootte van de plek, de begroeiing die
hier te verwachten viel én – nog het meest belangrijk - de mogelijkheden en onmogelijkheden
die een dergelijke plek bood voor landbouwkundige exploitatie. Bij het horen van een naam
met het slotelement –berg, –pol of –bult dacht iedere Drent min of meer automatisch aan een
hoge zandkop op een es of in een heideveld die duidelijk boven zijn omgeving uitstak (bv de
Hilgenbarg op de Zuidesch van Gasteren, de Hoge Pol ten westen van Rolde of de Hoornsche
Bulten ten zuidoosten van Rolde). Bergen waren daarbij meestal groter van omvang dan pollen
en bulten. Ging het echter niet om een geïsoleerde zandkop, maar om een meer langgerekte
zandrug of een wat meer uitgestrekt hooggelegen zandgebied, dan kreeg deze hoogte geen bergof
pol-naam, maar een naam die eindigde op haar (bv de Boerhaar bij Grolloo of de Steenhaar
bij Hijken) of duin (bv de Gasterense Duinen of de Duinenberg bij Schipborg). Daarbij sloeg
duin meestal op stuifzand en haar veelal op dekzand. Iedere Drentse boer wist verder dat hij
bij akkerpercelen met de namen berg, pol of haar niet bepaald op een hoge gewasopbrengst
hoefde te rekenen, behalve dan in extreem natte jaren. Vrijwel altijd hadden dit soort plekken
immers een droge en relatief onvruchtbare zandgrond die in de loop van de zomer tot sterke
verdrogingsverschijnselen leidde. In de bodemkunde heten dit soort droge arme zandgronden
overigens heel treffend ‘haarpodzolgronden’, een naam die in de jaren ’60 is bedacht door de
Wageningse historisch geografe Edelman-Vlam die daarbij zonder twijfel heeft geput uit haar
Drentse onderzoek in die jaren.
Interessant is verder dat naamselementen als berg, pol en haar sterk gebonden zijn aan de
hogere gronden. Voor de lager gelegen gronden had men weer een ander namenarsenaal. Zo
gaf men aan een geïsoleerde zandkop in een stroomdal meestal een naam met het slot element
horst, terwijl een langgerekte zandrug die zich vanaf de hogere gronden tot in het stroom dal
of een ander laaggelegen gebied uitstrekte vrijwel steeds veldnamen kregen die eindigden op
–hoorn/-heurne of -schoot (bv de Veldhorn ten noordwesten van Gasteren, de Steen hoorns bij
Anloo en de Ballerheurne ten westen van Gasteren aan de overkant van het Rolder diep). Een
hoorn of heurne was daarbij een smalle, spits toelopende hoogte met een zekere kromming
(vergelijk een koeiehoorn). Een schoot (germaans *skauta) was een wat bredere, meer driehoekige,
zandrug die duidelijk uitstak in een moerassig terrein. Ook dit soort reliëfnamen
dienden niet alleen voor de oriëntatie in het veld, maar hadden ook belangrijke land bouwkundige
implicaties. Een zandige horst, hoorn of schoot in een beekdal leverde weliswaar een

De wetenschapper 4 112 113
veel mindere hooioogst op dan de omringende lagere gronden, maar was in natte tijden vaak
wel een goede pleisterplaats voor grazend vee, zeker omdat hier vaak ook een klein bosje of een
groepje bomen stond. Elke scheper, koeherder en zwijnehoeder maakte in het verleden met zijn
kudde dankbaar gebruik van dit soort schaduwrijke pleisterplaatsen.
Namen voor bossen en struwelen
Wie één van de fraaie 19 e -eeuwse kaarten van het Drentse Aa-gebied bekijkt, ziet hierop
direct dat de oppervlakte bos hooguit enkele procenten bedroeg. Van het immense oerwoud
dat duizenden jaren geleden deze streek nog vrijwel volledig bedekte, was reeds in de late
pre historie het overgrote deel verdwenen. Ontginningen, houtkap, intensieve beweiding en
voort durende winning van kreupelhout en hakhout voor huisbrand en boerengeriefhout eisten
hier hun tol. Toch moet de situatie in de Middeleeuwen minder dramatisch zijn geweest dan
in de 19 e eeuw. Allereerst dragen veel middeleeuwse esdorpen ook namen die direct van dit
soort bosnamen zijn afgeleid. Denk bijvoorbeeld aan de plaatsnaam Eext (‘gebied met eiken’)
en de talrijk voorkomende plaatsnamen op –loo, zoals Anloo, Balloo, Eldersloo, Grolloo, Peelo,
Schoonlo, Taarlo en Tinaarlo, maar ook Rolde (1232 Rotloe) en Loon die volgens naamkundigen
eveneens van loo zijn afgeleid. Kijken we naar de tienduizend historische veldnamen die in
het Drentse Aa-gebied bekend zijn, dan blijken toch zeker enkele honderden daarvan ons nog
de weg te wijzen naar de boslandschappen die hier in vroeger eeuwen hebben gelegen. Heel
verrassend is hierbij de rijke variatie aan boom- en struikvegetaties die deze historische Drentse
bossen moeten hebben gehad en de eveneens rijke variatie in het gebruik van deze bossen.
Ik leid dat af uit het feit dat binnen het Nationaal Landschap Drentsche Aa minstens vijftien
verschillende veldnamen - of beter gezegd naamselementen - voorkomen die verwijzen naar bos
of struikgewas. Voorbeelden zijn naamselementen als holt, loo, laar, strubben, bruil, horst, hout,
haag, stobbe, stok, hees, wold, broek, bos, doorn, dick en duist. Vrijwel zonder uitzondering
worden deze ook als slotelement van de in het Drentse Aa-gebied voorkomende toponiemen
vermeld, waaruit we kunnen afleiden dat het inderdaad steeds om een specifiek soort bos of
struikgewas ging dat door de vroegere bewoners als afzonderlijke ruimtelijke eenheid werd
herkend én onderscheiden. Tot slot laten ook de eerste elementen van veldnamen in het Drentse
Aa-gebied tal van boom- en struiknamen zien, wat belangrijke aanwijzingen geeft over de
vroegere natuurlijke verspreiding of aanplant van deze soorten. De conclusie kan dan ook niet
anders zijn, dan dat het middeleeuwse en vroegmoderne landschap langs de Drentse Aa nog
een verrassend grote variatie aan boslandschappen kende.
Groeten uit New Forest
Voorbeeld van een laar in the New Forest
Eén van de meest voorkomende bosnamen was uiteraard holt, een toponiem dat in vrijwel
elk dorpsgebied voorkwam. Uit historische bronnen en uit overlevering is bekend dat de
holten van eminent belang waren voor de vroegere lokale productie van het Drentse bouw- en
timmerhout. De etymologie van holt (oudnederlands holt; germaans < *hulta) sluit hier zeer
wel bij aan. Volgens taalkundigen is holt namelijk verwant aan het indogermaanse werkwoord
*kelê- dat ‘hakken, klieven, breken’ betekent. Holt heeft daarom hoogstwaarschijnlijk een
grondbetekenis van ‘het afgehakte, dat wat af te hakken is’. Wanneer holt als slotelement
wordt genoemd dan kunnen we er namelijk vrij zeker van zijn dat de naam verwijst naar
Groeten uit New Forest
een holt op de plek van het toponiem zelf. Komt holt echter als eerste element voor, dan
kan het desbetreffende toponiem zowel verwijzen naar de vroegere aanwezigheid van een
holt ter plekke (Holtakker als ‘akker ontgonnen uit het vroegere holt’) als naar de ligging
van de desbetreffende akker nabij een holt (Holtakker als ‘akker bij het holt’). Vaak zien
we dat beide typen in de onmiddellijke omgeving van elkaar voorkomen, zodat een
soort van ruimtelijk cluster van holtnamen op de kaart te zien is. Met behulp van een
grondboor kunnen we op dit soort plaatsen vaak nog een goede inschatting maken van
de contouren van het oorspronkelijke middeleeuwse holt, zowel onder de es zelf als in
Links boven een voorbeeld van strubben,
onder een voorbeeld van een holt.
Inzet een loo in the New Forest.

Historische natuurnamen in Gasteren
Wanneer in de 19 e eeuw een perceel grond
werd verkocht, noteerde de notaris in de acte
niet alleen het kadastrale nummer, maar ook
de naam van het desbetreffende perceel. Door
onderzoek van de notariële archieven leren we
dus veel oude veldnamen uit die tijd kennen.
Onderzoekers hebben de afgelopen jaren meer
dan 10.000 van dit soort 19 e ­eeuwse veldnamen
kunnen achterhalen voor het Drentse Aagebied.
Ongeveer 4000 daarvan verwijzen
direct naar de opbouw en samenstelling van
de vroegere natuur. Soms gaat het daarbij om
het natuurlijke reliëf, zoals hoge plekken in
het landschap (berg, bult, pol, hoog, hoorn)
of laagten (dal, val, laag). Andere namen
verwijzen naar oude bossen of struwelen
die vroeger op die plek voorkwamen zoals
bijvoorbeeld holt, loo, hees en doorn. Nog weer
andere namen verwijzen naar de plantengroei,
de wilde dieren die hier voorkwamen of de
bodemgesteldheid. Op deze reconstructiekaart
van de vroegere marke Gasteren zijn de
verschillende soorten namen met behulp van
symbolen afgebeeld. Als ondergrond diende
daarbij de historische kadasterkaart uit 1832.
De namen zelf dateren uit de periode 1838­
1866.
de directe omgeving daarvan. Een fraai voorbeeld is de reconstructie van het noordoostelijke
deel van het voormalige Anloërholt die Spek en Elerie tijdens een veldonderzoek begin jaren ’90
konden maken.
Ondanks het feit dat de meeste holten in het Drentse Aa-gebied al eeuwen geleden verdwenen
is, zijn er in houtwallen, houtsingels en wegbermen vaak nog tal van oude bosplanten terug te
vinden die herinneren aan de holten van weleer. Voorbeelden zijn onder meer bosanemoon,
adelaarsvaren, bosklaverzuring, salomonszegel, dalkruid, zevenster en lelietje-van-dalen, maar
ook houtige soorten als veldiep, fladderiep, wilde appel, gewone hondsroos, één- en tweestijlige
meidoorn, egelantier, wilde kardinaalsmuts, wegedoorn en diverse zeldzame rozensoorten.
Ze herinneren ons aan het schitterende uiterlijk dat de oude holten vooral in het voorjaar
moeten hebben gehad. Juist door combinatie van floragegevens, toponiemen, bodemopbouw
en historische archiefonderzoek kan een beter zicht worden verkregen van de ruimtelijke
verbreiding, samenstelling en gebruiksgeschiedenis van deze oude bossen.
Bosweiden, struwelen en hakhoutbossen
Eén van de meest fascinerende aspecten van de middeleeuwse bosgeschiedenis van Drenthe
is de toenmalige aanwezigheid van tal van halfopen bosweiden en struikvegetaties, ontstaan
en in stand gehouden door intensieve begrazing met kuddes runderen, schapen en varkens.
De wetenschapper 4 114 115
Groeten uit het
kreupelhout
Dergelijke woodland pastures komen tegenwoordig niet of nauwelijks meer in onze streken
voor, omdat dit soort oude begrazingssystemen al eeuwen geleden zijn verlaten en de meeste
voormalige graasgebieden zijn ontgonnen tot cultuurland. Wel kennen we dit vegetatietype
in beperkte schaal nog uit ons omringende landen als Engeland en Duitsland. Onderzoek in
dit soort gebieden heeft duidelijk gemaakt dat langdurige intensieve begrazing van bossen
Voorbeeld van kreupelhout
in de loop der eeuwen voor een steeds verdere opening van het bos zorgt. Van een bos met
kleine open plekken ontwikkelde zich langzamerhand een soort van halfopen parklandschap
met gras- en heidevegetaties in de kruidlaag, verspreid staande bomen en boomgroepen in de
boomlaag en op tal van plekken ook stekelige struiken en kreupelhout dat kon overleven onder
een hoge begrazingsdruk.
Hoewel we nog weinig weten over de voormalige bosweiden in Drenthe, zijn het vooral de
historische plaats- en veldnamen die ons in dit verband een belangrijke stap voorwaarts
brengen. Het belangrijkste is hier zonder twijfel loo (germaans *lauham), een naamselement dat
volgens naamkundigen afgeleid is van de gereconstrueerde indo-europese wortel *leuk­ / louk­ /
luk­ ‘lichtgeven / licht’. In het Latijn bestaan onder meer de werkwoorden collûcâre ‘een open
plek in het bos willen maken’ en interlûcâre ‘een bos uitdunnen’. Dit wijst voor loo in de richting
van een oude betekenis ‘open plek in een bos’ of ‘bos met open plekken’. Interessant is dat het
verwante Oudengelse woord leah zowel bos als weide kan betekenen, wat de sterke indruk wekt
dat dit woord in de Vroege Middeleeuwen min of meer synoniem was voor bosweide. Een zelfde
betekenis neem ik ook voor de Drentse loo-gebieden aan. Het waren vermoedelijk bosweiden
met een zeer open structuur, ontstaan door eeuwenlange begrazing. Uit de talrijke plaatsnamen
grondgebruik
veldnamen
schaal: 1 : 25.000
en veldnamen met het element loo in het Drentse Aa-gebied, kunnen we afleiden dat dit soort
heide
veen
moeras
bos
bouwland
weiland
hooiland
tuin of boomgaard
bebouwing
wegen
kerkhof
water
reliëfnamen bodemnamen beekdalnamen bosnamen
berg
bult
hoog
dal
laag
kwab
hoorn
pol
val
zand
veen
steen
zwart
wilde dierennamen
ooievaar
adder
broek
maat
hem
horst
riet
hees
bos
holt
haag
els
es
wilg
doorn
bosweiden in de Middeleeuwen nog op grote schaal voorkwamen in dit gebied en klaarblijkelijk
ook een ideale plek waren om een nederzetting te stichten of een es te gaan ontginnen. De
oude bosnaam ging daarbij over in een nederzetting- of akkernaam. Vergeleken met de holten
lagen de loo-gebieden meestal wel op lichtere grond. De keileem en potklei ontbreekt hier
veel vaker of ligt aanmerkelijk dieper in het profiel. Waarschijnlijk selecteerden de vroegere
bewoners dus de bossen op wat zwaardere grond vooral voor de productie van hout, omdat
de houtgroei hier sneller was en daardoor ook veel dikkere en hogere bomen voorkwamen. De
bossen op wat lichtere grond waren voor houtproductie minder geschikt en werden door de

De wetenschapper 4 116 117
middeleeuwse boeren daarom vooral als bosweide gebruikt. Vanwege hun lichtere bodem was
het herstellend vermogen van dit soort loo-bossen veel minder groot dan dat van de holten. Dit
verklaart vermoedelijk ook het feit dat we op 19 e -eeuwse kaarten, maar ook al op de 17 e -eeuwse
grondschattingskaarten, niet of nauwelijks meer relicten van deze voormalige bosweiden
tegenkomen. Alleen de talrijke loo-namen herinneren ons nog aan dit interessante landschap
van weleer.
In het vroegere Drentse Aa-gebied kwamen verder ook talrijke gebieden voor waar als gevolg
van intensieve begrazing de bosbegroeiing was gedegenereerd tot kreupelhout ofwel door
hakhoutbeheer was omgevormd tot hakhout. De bekende strubben in het Drentse Aa-gebied,
zoals bijvoorbeeld de Anloërstrubben bestaan tegenwoordig uit clusters van sterk doorgeschoten
eikenstammen, maar beelden en ooggetuigeverslagen uit het begin van de 20 e
eeuw maken duidelijk dat dit eertijds zeer lage struikvegetaties waren die nauwelijks boven
de heide uitstaken. Ze werden door de intensieve begrazing met schapen voortdurend kort
gehouden. Een ander naamselement dat naar voormalig kreupelhout verwijst is dickt of
dickbos, etymologisch verwant aan het Middelnederlandse bijvoeglijk naamwoord dick dat
niet alleen ‘dik’, maar ook ‘dicht’ kan betekenen. Een voorbeeld is het Anloër Dickbosch. Het
woord is verwant aan het Engelse thicket en het Duitse Dickicht, waarmee in beide gevallen een
Gedicht
dichte kreupelhoutvegetatie wordt aangeduid. Een derde naamselement is in dit verband hees
(germaans *haisi) dat soms als eerste element voorkomt, bijvoorbeeld in Heesakker, Heezeakker
en Heesveld, soms ook als slotelement, al dan niet voorzien van een ithi-suffix (Middelnederlands
heest, germaans *haisiþi), zoals bij het gebied De Heest tussen Taarlo en Gasteren
en de Kleine Heesten in de noordoosthoek van de marke Gasteren tegenover Oudemolen. Het
element hees gaat volgens etymologen terug op het indogermaanse *kaiso ‘afhakken, vellen’,
waaruit we een oorspronkelijke betekenis van ‘hakhoutbos’ kunnen afleiden.
Alleen al dit kleine overzicht van Drentse reliëf- en bosnamen maken de grote mogelijkheden
duidelijk van historisch-ecologisch onderzoek met behulp van veldnamen. In de in 2010 te
verschijnen landschapsbiografie van het Nationaal Landschap Drentsche Aa zal een meer
uitgebreid overzicht worden gegeven.
Literatuur
Dittmaier, H. (1963) Die (h)lar­namen. Sichtung und Deutung. Niederdeutsche Studien 10. Köln/
Graz.
Speck, F.G. (1923) Mistassini Hunting Territories in the Labrador Peninsula. American
Anthropologist 25, 4: 452-471.
Spek, Th. (1993) Milieudynamiek en lokatiekeuze op het Drents Plateau (3400 v. Chr – 1500
na Chr.). In: Elerie, J.N.H. (red.) Landschapsgeschiedenis van De Strubben­Kniphorstbos.
Archeologische en historisch­ecologische studies van een natuurgebied op de Hondsrug.
Regioprojekt. Groningen.

De wetenschapper 4
118
119
De wetenschapper: Tjalling Waterbolk
Respectvolle herinneringen aan een besloten agrarische gemeenschap
Eieren zoeken, luisteren naar het gebolder van
korhoenders, fluitjes snijden van lijsterbestwijgen,
vissen en bramen plukken. Allemaal bezigheden buitenshuis
van een opgroeiende jongen in het vooroorlogse Havelte.
Bossen, hei, zandverstuivingen en madelanden in de buurt
vormden zijn speelterrein en dat van zijn kameraden. De
hunebedden ten noorden van het dorp, in 1918 blootgelegd
door archeoloog Van Giffen, lieten hem voor het eerst
kennismaken met de prehistorie.
Tjalling Waterbolk uit Haren bleef tijdens zijn studie biologie
dicht bij alles wat hem omringde. Via zijn lidmaatschap van
de Ned. Jeugdbond voor Natuurstudie kwam Tjeerd van Andel
op zijn weg, een man die zich als assistent van prof. Van
Giffen (!) van het Biologisch­Archaeologisch Instituut (BAI) in
Groningen, bezighield met pollenanalyse. Waterbolk nam het
baantje tijdens zijn studie van hem over en belandde zo onder
de vleugels van Van Giffen, de man voor wie geen hunebed
of grafheuvel veilig was. Hij was het ook die Waterbolk in
1946 samen met collega­assistent Glasbergen naar Havelte
stuurde om onderzoek te doen naar het ‘Eupen Barchien’, een
grafheuvel die ontkomen was aan zijn speurzin.
83­jarige inwoner kende zelfs een oud Uffelter gezegde: ‘As ’t
reg’nt en de zunne schient, dan bakt de heks’n pannekoek’n
op ’t Klöppersbarchien’. Anderen vertelden dat men het
vroeger niet in z’n hoofd haalde om hier bij avond langs te
lopen. Het zou er spoken, net zo als op de kerkhoven van
Havelte en Uffelte die aan dezelfde weg lagen. ’s Nachts om
twaalf uur brandde er een lichtje. In Havelte wist men ook
met enige stelligheid te vertellen dat er een ‘tonne mit gold’
begraven zou liggen. Weer anderen hielden het er op dat er
soldaten begraven zouden zijn.
Als ‘folkloristische bijzonderheden’ kwamen alle opmerkingen
in het verslag van de opgraving terecht. Samen met de
mededeling dat de tumulus (grafheuvel) na het onderzoek
weer in zijn oude toestand werd hersteld. Waterbolk glimlacht.
‘De wijze waarop we nu met grafheuvels omgaan, wijkt nogal
af van de gang van zaken toen. Voor Van Giffen was een
grafheuvel er om op te graven, nu benadrukken we juist dat
je er vanaf moet blijven. Sterker nog: er is intussen een wet
gekomen die het domweg verbiedt. Je kunt vaststellen dat er
genoeg zijn onderzocht en er te weinig ongestoord zijn blijven
liggen.’
Het ‘Eupen Barchien’, natuurlijk kende Tjalling Waterbolk dit
heuveltje in de heide aan de Uffelter Kerkweg. Het was een
herkenningspunt voor jong en oud. Samen met zijn collega
kreeg hij de opdracht er onderzoek te doen. Het feitelijke
opgraven gebeurde door een ploeg arbeiders onder leiding
van de bekende voorgravers Lanting en Praamstra van het
BAI. ‘Als studenten speelden wij daarbij de mooie meneren
die aantekeningen maakten’, vertelt Waterbolk. Natuurlijk
trok de opgraving bekijks. Met de mensen kwamen ook de
verhalen. Oudere dorpsgenoten wisten te vertellen dat de
heuvel bekend stond als ‘Spoekbarchien’ en als ‘Klöppersbarchien.’
Het ene verhaal haalde het andere uit. Een
De opgraving in 1946 van het ‘Eupen Barchien’ zorgde er
overigens wel voor dat deze grafheuvel in archeologische
kringen een begrip werd, dank zij de vele verhalen die tijdens
het onderzoek opborrelden. Datzelfde was trouwens het
geval bij meer opmerkelijke plekken in Drenthe. Waterbolk
noemt als voorbeeld de Galgenberg die op maar liefst vier
plaatsen in de provincie voorkomt, zoals in Anloo. Ook hier is
de naamgeving altijd omringd geweest met verhalen. Hoewel
de heuvel in Anloo niet werd onderzocht, staat vrijwel vast
dat er een echte galg heeft gestaan. Van Giffen groef ooit de
Galgenberg in Westerbork op en vond er resten van mensen,
in tegenstelling tot die van Sleen, waar bij een volledige

De wetenschapper 4
120
121
opgraving helemaal geen sporen van een galg of menselijke
resten werden aangetroffen.
Waterbolk: ‘Op grond daarvan kun je als algemene theorie
formuleren dat de naamgeving van dit soort heuvels ­
Galgenberg, Schattenberg, Mariaberg – te maken heeft met
het respect dat mensen hadden voor deze plekken. Het is een
manier geweest om de herinnering aan een vroeger gebruik
als begraafplaats levend te houden. Als je in die sfeer zit,
stuit je ook op namen als ‘Generaal’ en ‘Majoor’. Eigenlijk
absurd om een grafheuvel zulke namen te geven, maar het
was kennelijk een manier van de mensen om bijvoorbeeld
het geheimzinnige of het bijzondere verband met vroegere
menselijke activiteiten vast te leggen. Hierdoor ontstond een
zekere continuïteit, plek en naamgeving werden aan elkaar
verbonden en bleven dat gedurende vele eeuwen.’
Kunt u een voorbeeld geven van zo’n middeleeuwse
naamgeving?
Waterbolk pakt er een kaart bij met daarop de veldnamen
van het vroegere gehucht Peelo bij Assen. Huisakkers,
Padakkers, Natakkers, Stobakkers, Hopkamp, Vlasakker.
Namen die je overal in Drenthe kunt tegenkomen en die te
maken hebben met ligging, kwaliteit en gebruik van de grond.
En dan plotseling tussen andere blokken op de es ook de
percelen Vastelavont en Heiligenakkers. Wat doen die namen
daar? ‘Het bleken juist de plaatsen waar naderhand delen
van een vroegmiddeleeuwse nederzetting zijn gevonden.
De herinnering aan de bewoning uit heidense tijd werd
vastgelegd in namen die aan het christendom zijn ontleend.
In Drenthe kom je meer namen tegen die deze relatie kennen,
zoals Hilligmeer, Paasberg en Hilgensteen.’
De namen werden onderdeel van de zogeheten collectieve
herinnering?
‘Ja. Daar zijn heel wat voorbeelden van bekend. Van Giffen
deed een opgraving bij Zeijen, naar een vermoedelijke
legerplaats. De boeren uit het dorp zagen hem bezig op het
Hoge Veld, maar naar hun idee was de naam verbonden
met een terrein aan de rand van het Witteveen, wat dichter
bij het dorp. Hier bleek inderdaad een legerplaats uit het
begin van de jaartelling te liggen. Het was een hele mooie
omwalde nederzetting, met een meervoudige palissade en
een grachtje. Een beetje een raadselachtig geval. Hoe we de
nederzetting moeten interpreteren weten we nog niet, maar
dat is een ander verhaal. Feit is dat de boeren de kennis over
de legerplaats kennelijk eeuwenlang hebben doorgegeven.
Ik denk dat het sterk besloten karakter van de agrarische
gemeenschap in Drenthe er mede debet aan geweest is dat
verhalen zo lang konden overleven. Je ziet het ook bij de
naamgeving van akkers. Vanaf de negende eeuw is er sprake
van uitgebreide esontginningen, met daarbij een nauwkeurige
naamgeving van de verschillende percelen.’
Welke toekomst is er volgens u voor veldnamen weggelegd?
Waterbolk: ‘Zoveel mogelijk te bewaren, zou ik zeggen.
Als ’t kan oude namen inpassen in nieuwe situaties. En
verder veel onderzoek doen. Ik heb naar aanleiding van
dit gesprek nog eens op oude kaarten gekeken en namen
gezocht die ik in verband kan brengen met de mij bekende
archeologie van bepaalde dorpen. Onderzoeker Wieringa
van het Nedersaksisch Instituut van de Rijksuniversiteit
in Groningen heeft ooit een schat aan Drentse veldnamen
verzameld. Het zou onderwerp van een nadere studie kunnen
zijn om namen die op verschillende plaatsen voorkomen
met elkaar te vergelijken. Is er een verband te leggen met
de grondsoort, met archeologische vondsten? Daar zit een
heel mooi proefschrift in. Juist Drenthe beschikt dank zij de
belastingregisters uit de 17 e eeuw over fraaie oude kaarten,
waarvan de gegevens zich uitstekend laten vergelijken
met kadasterkaarten uit 1830. ’t Is dat ik inmiddels 83 jaar
ben, me met andere onderwerpen bezighoud en dat zo’n
onderzoek eigenlijk op het werkterrein van historischgeografen
thuishoort, maar anders….

122
123
De bodem als geheugen
van het landschap
Gerrie Koopman
Het stroomdalgebied van de Drentsche Aa is bij uitstek een cultuurlandschap. De menselijke
invloed staat overal in het gebied gegrift. Bijna nergens anders is op een relatief kleine
oppervlakte zoveel diversiteit aan archeologie, cultuurhistorie, landschap en natuur te beleven.
Waar maar weinigen van doordrongen zijn, is het feit dat het hier slechts om uitingen van
invloed gaat. Invloed op het natuurlijke systeem, waarvoor geologie en bodem het uitgangspunt
vormen. In dit opzicht is het op zijn minst merkwaardig te noemen, dat alle afzonderlijke uitingen
bijzonder worden gewaardeerd en tot op Europees niveau worden gekoesterd; zelfs verankerd
in wetgeving, terwijl het fundament van het cultuurlandschap nog dagelijks, overigens bijna
nooit moedwillig, onachtzaam terzijde wordt geschoven. Om deze basis voor het zich blijvend
ontwikkelende cultuurlandschap veilig te stellen, is het noodzakelijk dat we de bodem onder ons
cultuurlandschap meer tussen de oren krijgen; ons meer bewust worden van de ‘onderwereld’.
De bodem is bij uitstek een geschikt uitgangspunt voor een integrale visie op zowel de
ontwikkelingsgeschiedenis als op toekomstige ontwikkelingen van en in het landschap. In een
cultuurlandschap als het Drentsche Aa gebied benadrukken veldnamen de verbinding tussen
mens en ‘onderwereld’.
Pijlers onder het landschap
Vaak wordt gezegd dat de landschappelijke basis voor Drenthe is gelegd in het Pleistoceen,
de periode van de ijstijden. Dit is ten dele waar, want ook de geologische periode die bekend
staat onder de naam ‘Perm’ (ca. 250 miljoen jaar geleden) heeft geleid tot gevolgen die in het
landschap nog duidelijk herkenbaar zijn. In die periode ontstond in het huidige Noordoost-
Nederland en Noordwest-Duitsland een diep en dalend bekken, waarin het zeewater kon
doordringen. Dit moet een soort binnenzee geweest zijn, waarin de oceaan frequent overstroomde.
Door indampingsprocessen – Drenthe had in die tijd een woestijnklimaat – ontstond
een laag zout van meer dan honderd meter dik. Door latere bedekking met jongere afzettingen
ligt dit zogenaamde steenzout momenteel op zo’n 3 km diepte. Als gevolg van deze bedekking
wordt een grote druk uitgeoefend op de laag zout, waardoor het beweeglijk en kneedbaar wordt.
Hierdoor wordt het steenzout op ‘zwakke plekken’ door de bovenliggende lagen omhoog geperst
tot pilaarvormige structuren; de zogenaamde ‘zoutpijlers’. De toppen van deze pijlers liggen nog
maar enkele honderden meters onder het aardoppervlak. Het omhooggeperste zout deed zijn
invloed gelden op het landschap. Onder het Ellertsveld, het hoogliggende centrale gedeelte van
het Drents Plateau, ligt de bekende zoutpijler van Schoonloo. Deze heeft voor een groot deel
het oorspronggebied van de Drentsche Aa bepaald en heeft er waarschijnlijk zelfs voor gezorgd
dat het beekdalgebied werd onthoofd. Een van de oorspronkelijk bovenstroomse takken van de
Boven Tertiair ­ Kwartair
Midden Tertiair
Onder Tertiair
Boven Krijt
Onder Krijt
Trias
Zout

Bodemprofiel ‘Haosbarg’ op de zuides van Gasteren
Onderin zien we het witte en glimmerrijke zogenaamde
premorenale zand dat nog voor de ijsbedekking in het
Saalien is afgezet. Van het keileem, dat deze fijnzandige
laag moet hebben afgedekt, is hier nauwelijks nog iets
terug te vinden. Dit is hier door erosie verdwenen, op een
dikke steen na die bij het graven van dit gat in de es op
ongeveer 80 cm diepte werd aantroffen. Hier moet dan
ook ongeveer de scheiding liggen tussen het premorenale
zand en het tijdens de laatste ijstijd door de wind afgezette
dekzand. In de bovengrond heeft zich een podzol gevormd
die later door de boeren door elkaar is gewerkt. Daardoor
is van het podzolprofiel weinig meer over. Direkt onder
de donkergekleurde bovenlaag is de grond door nog
enige humusinspoeling lichtbruin gekleurd. Op ongeveer
110 cm en bijna onderin het schoongemaakte profiel
zijn humus inspoelingsbandjes te zien. In het midden lijkt
een diepe wortelgang, veroorzaakt door een vroegere
bosbegroeiing, de ondergrond in te stulpen. Deze holte
is later opgevuld met ander, iets groffer materiaal dan
zich hier oorspronkelijk bevond en daardoor tekent het
zich duidelijk af. Dit wordt nog versterkt doordat langs
de randen van deze voormalige wortelgang ook humus
is ingespoeld. De oorspronkelijke bodem is bewerkt tot
de scherpe overgang tussen donkergekleurde bovenlaag
en de lichter gekleurde ondergrond (ongeveer op 65 cm
diepte), waarbij de bovenste lagen van het oorspronkelijke
podzolprofiel door elkaar heen zijn gemengd. Door de
eeuwenlange bemesting met zandhoudende potstalmest is de
donkergekleurde humushoudende bovenlaag aangegroeid
tot ongeveer 65 cm dikte. Hierin zijn baksteenfragmentjes
aanwezig, die waarschijnlijk in de mest gezeten hebben.
Drentsche Aa werd, naar tegenwoordig wordt aangenomen, als gevolg van de omhoogkomende
zoutpijler door de Hondsrug heengeperst en stroomt nu als Voorste Diep in het Hunzedal.
Onder het Drentsche Aa gebied ligt de zoutpijler van Anloo. Seismisch onderzoek heeft aangetoond
dat de top van de zoutpijler globaal ligt onder Gasteren en het Eexterveld. Anloo ligt
aan de noordrand van de zoutpijler. De naam Gasteren (gast, geest), verwijst naar de relatief
hoge ligging van dit dorp. Doordat de zoutpijler het landschap omhooggedrukt heeft, hebben
de takken van de Drentsche Aa zich hier diep kunnen insnijden. De hoge ligging van de
Zuides van Gasteren ten opzichte van het Gasterense Diep is landschappelijk spectaculair. Ten
noordwesten van Gasteren liggen het Voorste en het Achterste Veen. Het is niet uitgesloten dat
deze langgerekte keten van veentjes een overblijfsel is van een vroeger beekdalgedeelte van de
Drentsche Aa die zich hier ooit heeft ingesneden tegen de rand van het omhooggeperste gebied.
In Gasteren staat deze keten van veentjes bekend als de ‘Veensloot’, omdat ze aan het begin
van de twintigste eeuw met elkaar werden verbonden door het graven van diepe sloten. Het
Eexterveld, aan de oostkant van de zoutpijler, manifesteert zich in het patroon van de Drentsche
Aa als een relatief hooggelegen brongebied waar zowel het Scheebroeker loopje als het Anlooër
diepje ontspringen. Ten zuidwesten van Anloo ligt een perceel in het beekdal van het Anlooër
diepje met de naam ‘Kruumt’. Hier, aan de noordrand van de zoutpijler van Anloo maakt de
beek een tweetal opvallend rechthoekige krommingen. Het is nog niet onomstotelijk bewezen,
maar het ligt voor de hand dat deze haakse bochten in het Anlooër diepje en ook de diepe
insnijding van deze beek een direkt gevolg zijn van de onderliggende zoutpijler.
Geboetseerd door ijs, water en wind
De huidige oppervlaktestructuren van Drenthe zijn voor het overgrote deel veroorzaakt door de
gevolgen van de landijsbedekking gedurende de twee voorlaatste ijstijden: het Elsterien (ca.
500.000 – ca. 400.000 jaar geleden) en het Saalien (ca. 350.000 – 100.000 jaar geleden).
Aangenomen wordt dat tijdens het Elsterien het Scandinavische landijs zich uitbreidde tot in
Noord-Drenthe. Onder het ijs ontstonden, nu nog onverklaarbaar lange (20 – 100 km), brede
124 125
Ook kleine steentjes die afkomstig kunnen zijn uit het ooit
(3 – 5 km) en diepe (100 – 500 m) tunnels. Deze zijn weer opgevuld met veelal homogene smelt-
hier aanwezige en geërodeerde keileem, maar die ook met
waterafzettingen, waarvan potklei de meest bekende is. In de omgeving van het Gastersche Holt,
heideplaggen via de potstal uit een ander deel van het
ten zuiden van Gasteren, ligt de potklei bijna aan de oppervlakte. Omdat potklei nauwelijks
dorpsgebied van Gasteren afkomstig zouden kunnen zijn.
water doorlaat, zijn de gronden hier van oudsher intensief begreppeld. De leemkuilen in het
Gastersche Holt dateren uit de tijd dat de boeren hun deel (achterhuis van de boerderij) met
de potklei verhardden. De veldnaam ‘Vetmaat’ bij het Scheebroekerloopje ten noorden van
Anderen verwijst waarschijnlijk naar de vette potklei die ook hier aan de oppervlakte ligt.
In zandverstuivingen op het Ballooërveld dagzoomt fijn zand, dat kan worden aangeduid als
‘premorenaal zand’ (afgezet vóór de landijsbedekking in het Saalien). Dit zand bevat veel
glimmers. Uit verhalen is bekend dat dit schitterende fijne zand werd gebruikt als ‘keukenzand’,
onder andere om sierlijke zandtapijten te strooien in de pronkkamers van boerderijen.
In de op een na laatste ijstijd, het Saalien, werd heel Drenthe bedekt met een enorm pakket
landijs, bij benadering een kilometer dik. Vanuit Scandinavië werd door de zich uitbreidende
Hofakkers Walakkers Bree Pol Pollegies
Lijnstukken Kruusakkers Askakkers Greving
Körtwoerdtie Steenakkers Padakkers Braok
Stierland Kaampakkers Askaampen Engelakkers
Heiden Hollers Veldkaampies Tipkaamp
Uterlaogen Bielegie Langtocht Holtakkers
Tip Hillenbarg Bokspiepie Wenning Geerties
Roegen Broodakkertie Haosbarg Nebbenakkers
Delakkers Viooltiesakker Jippenbos Kamerakkers
Tijwanden Wenning Körtbree Winkelakkers
Oosterkaampen Heugte Knobbelings
gletsjer alles wat los en vast zat van de aardkorst afgeschraapt. Rotsblokken, grind-, zand-,
leem- en kleigronden; alles werd onder het pakket ijs meegeschuurd, verbrokkeld, vermengd
en sterk samengeperst. Na het afsmelten van de ijsmassa bleef dit materiaal, door de grote
diversiteit in samenstelling treffend ‘keileem’ genoemd, in Drenthe als een enigszins bolvormige
en gegroefde plaat achter. Keileem vormt de basis voor het zogenaamde Drents-Friese Plateau.
De Hondsrug en de parallelle ruggen ten westen daarvan, geven hoogstwaarschijnlijk de
richting aan van het relatief snel in zuidwaartse richting oprukkende landijs. Keileem laat door
zijn samenstelling en dichte structuur moeilijk water door. Hierdoor spoelde het afstromende

126
127
water tussen het Saalien en het Weichselien diepe geulen in het keileempakket. De combinatie
van ruggen en keileem bepaalde het uiteindelijke patroon van de Drentsche Aa. Op meerdere
plekken ligt keileem dicht bij de oppervlakte. Boeren hadden hier last van. Het water wilde
moeilijk weg en de omhoogvriezende stenen zorgden voortdurend voor ongemak bij het
bewerken van de essen. Dit is tot uiting gebracht in akkernamen als ‘Leemakkers‘ (Anloo),
‘Steen akkers’ (Gasteren en Anderen) en ‘Steenhoorns’ (Anloo).
De wind deed er tijdens de laatste ijstijd, het Weichselien (ca. 70.000 – 10.000 jaar geleden)
nog een schepje bovenop. Het door het landijs geboetseerde landschap werd onder toendraomstandigheden
afgedekt door een golvende deken van verwaaid zand: het ‘dekzand’.
Ontwerp gereed
Na de laatste ijstijd was het groffe ontwerp van het Drentse Landschap klaar. Gedurende de
afgelopen 10.000 jaar (het Holoceen) werd het door natuurlijke processen, maar vooral onder
invloed van de mens, tot in detail afgewerkt. In de lagere delen van het landschap konden zich
in het water plantenresten ophopen, waardoor veen werd gevormd. Op de meeste plaatsen in
het gebied van de Drentsche Aa is het schrale dekzand de basis geweest voor de agrarische
activiteiten. De eeuwenlange bemesting met zandhoudende potstalmest (heideplaggen
van bijvoorbeeld het ‘Plaggenveld’ en het ‘Zuddenveld’ bij Anloo) leidde op de essen tot een
relatief dikke en zwartgekleurde humushoudende bovengrond. De zandduinen uit de laatste
ijs tijd werden onder de essen geconserveerd en waren favoriete plekken voor konijnen om
op de akkers holen te graven. Dit is ongetwijfeld veelvuldig gebeurd op de ‘Konijnenakkers’
bij Anderen en op de ‘Haosbarg’ bij Gasteren. Ook de naam ‘Haarakkers’ (Anderen) verwijst
waarschijnlijk naar een relatief hoge ligging op zo’n zandrug of –duin.
Door intensief menselijk gebruik van het landschap, bijvoorbeeld door intensief verkeer en
afplaggen, verdween plaatselijk de vegetatie en konden op locale schaal stuifzandgebieden
ontstaan. Met name rond de Gasterense Duinen komt dit naar voren in vele veldnamen zoals
‘Zandsteeg’, ‘Zaandakkers’ en ‘Zandkampen’.
Mens en bodem
In een groot deel van Drenthe bestaat de bovengrond uit dekzand, dat al lange tijd onderhevig
is aan weer, wind, seizoenen en de invloed van de mens. Hierdoor is het dekzand aan de
oppervlakte veranderd en is er een gelaagdheid in ontstaan: een zogenaamd bodemprofiel.
Bijna alle bodems hebben een donkergekleurde bovengrond. Deze ontstaat doordat afgestorven
resten van de bovengrondse begroeiing door organismen worden omgezet in humus: organisch
materiaal waarin de plantenresten nauwelijks meer herkenbaar zijn. Deze humus wordt onder
natuurlijke omstandigheden door een breed palet aan bodemorganismen door de bovengrond
gemengd en kleurt deze homogeen donker en vaak zelfs zwart. In leemarme zandgronden wordt
de humus na verloop van tijd stroperig, zodat het met het inzijgende regenwater kan worden
meegenomen. De vele humuszuren ontdoen de zandkorrels direkt onder de zwarte bovengrond
van hun verweringslaagje, zodat de blote kwartskorrels zichtbaar worden. Hierdoor ontstaat
een grijsgekleurde laag. We spreken hier van de ‘uitspoelingslaag’. Direct daaronder slaat de
combinatie van humus en verweringsproducten (grotendeels ijzerverbindingen) weer neer, in
beginsel als een huidje rond de zandkorrels, waardoor een donkerbruingekleurde zogenaamde
‘inspoelingslaag’ ontstaat. Als deze uit- en inspoelingsprocessen door blijven gaan, kan de
inspoelingslaag helemaal verstopt raken en steeds moeilijker doorlaatbaar worden voor
water. De bodemtypen die zijn ontstaan door uit- en inspoeling van disperse humus worden
humuspodzolgronden genoemd. De term ‘podzol’ is afkomstig uit het Russisch en verwijst naar
de askleurige uitspoelingslaag. De slecht waterdoorlatende en meestal harde inspoelingslaag
werd door de boeren ‘oerlaag’ genoemd en niet zelden verwijderd door diep te spitten, omdat
hier altijd water op bleef staan.

128
129
Met name op de ruggen (zoals de Hondsrug en Rolderrug) is het zand lemiger dan op andere
plaatsen. In deze leemhoudende dekzandgronden blijft humus als trosjes uitwerpselen in stand
en spoelt niet uit, maar wordt bij een niet al te hoge grondwaterstand tot op grotere diepte door
de grond gemengd. Hierdoor wordt het zand homogeen bruin gekleurd. Dit zijn de zogenaamde
moderpodzolgronden. De eerste boeren hadden de bodem goed tussen de oren en hebben
ongetwijfeld aan de bosvegetatie kunnen aflezen waar de meest vruchtbare bodems aanwezig
waren en waar hun agrarische activiteiten de meeste kans van slagen hadden. Celtic Fields
(akkertjes uit de IJzertijd) vinden we op de plekken met leemhoudend zand in de bodem. Op de
bodemkaart vallen deze locaties meestal samen met moderpodzolgronden.
Op de overgangen van de hoger gelegen podzolgronden naar de laaggelegen veengronden is de
grondwaterstand te laag voor veenvorming, maar te hoog voor podzolvorming. Hier ontstaan
bodems met alleen maar een donkergekleurde bovenlaag: de zogenaamde eerdgronden.
Uitgekozen plekken
De boeren uit de esdorpen hebben altijd al een hele nauwe aansluiting gehad bij het fysische
landschap. Men koos die plekken uit, waar men qua bodem alle benodigdheden ‘bij de hand’
had. Op de moderpodzolgronden, de meest vruchtbare drogere delen, werden de eerste akkers
aangelegd. Veldnamen met de uitgang ‘akker’ worden vanouds gebruikt voor de percelen op
de es. De minder vruchtbare humuspodzolgronden treffen we nog veelvuldig aan onder de al
dan niet voormalige heidevelden. De namen met achtervoegsel ‘veld’ zijn veelal gekoppeld aan
deze (voormalige) woeste gronden waar de plaggen voor de potstal werden gewonnen. De eerden
veengronden langs de beken werden gebruikt voor de graslanden, veelvuldig aangeduid
met namen als ‘maten’, ‘broeken’ of ‘stukken’. We kunnen dus stellen dat de ligging van de
onderdelen van een esdorp in aanleg volkomen de blauwdruk van de fysische ondergrond volgt.
Bodem als ordenend principe
De bodem is het geheugen van het landschap. Zonder dit geheugen raakt het landschap
dementerend. Een bodemprofiel is in de loop van de tijd ontstaan doordat een veelheid aan
achtereenvolgende (zowel natuurlijke als menselijke) processen hebben gezorgd voor minder
of meer herkenbare veranderingen in het uitgangsmateriaal. Informatie over bijvoorbeeld de
geologische oorsprong, grondwaterstanden, begroeiing en menselijk gebruik in de loop van
de tijd is op deze manier opgeslagen in de bodem. Dit maakt dat we elk bodemprofiel feitelijk
kunnen zien en lezen als een memory stick met een enorm geheugen, waarop informatie is
opgeslagen over de hele ontwikkelingsgeschiedenis van de bodem en zijn omgeving. Eén haal
van een graafmachine kan alle informatie als ware het één druk op de ‘delete’ knop wissen.
De bodem is niet alleen informatiedrager, maar bovendien de belangrijkste onderlegger voor
het hele cultuurlandschap. Het Beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa weerspiegelt op
veel fronten, tot in veldnamen toe, dat ‘bodem’ voor het landschap het belangrijkste ordenend
principe is geweest. Een hernieuwd besef van de hechte relatie tussen landschap en bodem zou
moeten leiden tot een vanzelfsprekendheid waarmee ‘de onderwereld’ door beleidsmakers en
beheerders wordt meegenomen in al hun plannen..

130
131
Nieuwe landgebruikers
over nieuwe tijden en naamsveranderingen
Naarmate men verder het midden van Drenthe nadert
wordt de heide meer eenvormig en heeft minder
afwisseling van nieuwe ontginningen. Ook hier gaat
dit zoo voort totdat men er komt aan een heel klein
buurtschap, waarvan zoowel de naam als de oorsprong
ons onbekend voorkwamen. Later vernamen wij dat het
Nieuw-Balloo is. Het kind naar zijn vader genoemd – dat
gebeurt meer in Drenthe. Men vindt elders Nieuw-
Amsterdam, Nieuw-Dordrecht, Nieuw-Buinen, Nieuw-
Weerdinge, Nieuw-Balinge, welnu, waarom dan hier
ook geen Nieuw-Balloo? ’t Klinkt ons beter in de ooren
dan plaatsnamen als Nooitgedacht, Knarphoorn, de
Schaapstreek, het Stuifzand, en die zijn er toch ook in
Drenthe. Nieuw-Balloo ligt niet ongunstig, onmiddellijk
aan ’t groenland en aan een hoogeren grondslag van
bouwland. Wie de eerste bewoner er van was vernamen
wij niet, maar hij werd door drie of vier gevolgd, zoodat
er reeds een halve Drentsche nabuurschap is. ’t Zal
mettertijd nog wel eens een heel worden.
De veldontginning Nieuw­Balloo is door de bestemming tot militair oefenterrein nooit uitgegroeid tot
een volwassen ‘nabuurschap’. Wel is de bescheiden cluster van ontginningsboerderijtjes een paar
keer van naam veranderd. Er zullen weinig mensen zijn die zich de naam Nieuw­Balloo nog kunnen
herinneren. Des te meer spreekt de naam Visvliet tot de verbeelding. De buurtschap kreeg deze
poëtische naam via de nieuwe eigenaar van een van de boerderijtjes, die zijn bezit ombouwde tot een
woon­ en visparadijsje. Toen de gemeente besloot tot een snelheidsbeperking voor het wegvak langs
het natuurgebied veranderde de naam in Balloërveld, genoemd naar het aangrenzende heideveld.
In het op traditie en collectiviteit gestoelde werkdorp hadden namen een veel langere looptijd.
Veranderingen voltrokken zich op een veel langere tijdschaal. De korte levensduur van nieuwe namen is
een nieuw gegeven. De naamsveranderingen van Nieuw­Balloo symboliseren in zekere zin onze huidige
cultuur. Met het voorvoegsel ‘nieuw’ wilden de naamgevers aangeven dat zij het anders gingen doen
dan in het oude dorp. Zij voelden zich de ‘pioniers van een nieuwe beschaving’ zoals Harm Tiesing ooit
opmerkte. Visvliet, destijds een geliefde naamgeving voor landgoederen, symboliseert de individualiteit
van de burger die rust zoekt op het platteland. En Balloërveld staat voor de bureaucratisering van het
landschap: de ambtenarij heeft een (anonieme) bebouwde kom herbenoemd.
In Anloo heeft een inventarisatie plaatsgevonden van nieuwe namen die als een vervangende laag
over de oude veldnamen zijn gelegd. Deze naamsverandering kan op het conto worden geschreven van
nieuwe landgoedeigenaren van buiten het dorp die hun bezit op deze wijze hebben ‘gelabeld’.
Harm Tiesing (26 juli 1922)
Uit en over Drenthe
Stichting Harm Tiesing, Borger 2003.

De nieuwe landgebruikers 5
132
133
Namenlandschap
spiegel van de tijd
Hans Elerie
In de 19 e eeuw raakte het Olde Lantschap in een stroomversnelling. In die eeuw verviervoudigde
de bevolking zich en de ongenaakbare moerasgordels die Drenthe eeuwenlang isoleerden,
veranderden door de turfwinning en de landbouw in een van de meest productieve landschappen
in ons land. In het veen ontstond een nieuwe wereld die fysiek en mentaal verschilde van de
oude. De veenkoloniale dorpen, vaak vernoemd naar het oude moederdorp, overklasten de
zanddorpen al snel in dynamiek en welvaart. Maar ook de op traditie gestoelde zanddorpen
moesten er op den duur aan geloven. De grootschalige ontginning van de uitgestrekte
heidevelden die op de valreep naar de twintigste eeuw pas goed op gang kwam, braken de
oude dorpsgemeenschappen open en zorgden uiteindelijk voor de metamorfose van het open
esdorpenlandschap. Al deze nieuwe ontwikkelingen zien we ook terug in het namenlandschap.
Exoten
Vanouds was het benoemen van het landschap en de dagelijkse omgang met veldnamen
voorbehouden aan de agrarische werkgemeenschap. In die orale traditie vormden levende
veldnamen de mentale en fysieke vingerafdruk van het dorpslandschap.
Maar in de loop van de 19 e eeuw, met de komst van nieuwe landgebruikers en de invoering
van een nieuwe bestuurlijke orde verloor het dorp zijn alleenrecht op het benoemen. Nieuwe
landgoedeigenaren drukten hun eigen stempel op het namenlandschap en ook de opbloeiende
bureaucratie kende zijn eigen logica van het benoemen. Het benoemen was dus niet alleen
meer een zaak van binnenuit maar ook van buitenaf geworden. Deze nieuwe trend sluit aan
bij de nieuwe tijd waar lokale identiteit steeds meer het resultaat is van externe invloeden,
waarbij ‘exotische namen’ als vanzelfsprekend worden opgenomen het vocabulaire van de
leefomgeving.
Hunnenborg, Grünewald of Kniphorstbos?
Een van de eerste interventies die nog steeds stof doet opwaaien bijvoorbeeld kwam van de
provinciale overheid in de 19 e eeuw. 1 Met de opbloei van het historisme begon zich ook het
provinciaal bestuur van Drenthe te bekommeren om zijn ‘gedenkwaardige’ voorgeschiedenis.
Zo werd in een stuifgat onder Rolde de Balloërkuil ingericht als vermeende vergaderplek van de
Etstoel, Drents oudste rechtscollege. En verder naar het zuiden aan de rand Groller Zuidesch op
een perceel van de Dicke Heurn werd het Grollerholt aangeplant als vermeende vergaderplek van
de Landdag. Hoewel de historische juistheid van beide locaties vanaf het begin omstreden was,
werden de nieuwe toponiemen ‘ingelijfd’ terwijl de aangewezen locaties nog steeds garant staan
voor een verwoed historisch discours. 2

Landgoed Ter Borg
Eind 19 e eeuw verloren de uitgestrekte heidevelden hun functie in het
boerenbedrijf. Naast de kleinschalige ontginningen vanuit de dorpen
werden door particuliere van elders grote stukken heide opgekocht om
het vervolgens in te planten met bos. Zo ontstond ten noorden van Anloo
het Kniphorstbos en ten zuiden van het dorp het Landgoed Terborgh op
de heide tussen de essen van Anloo en Eext. In de relatief kleine marke
van Anloo zorgden deze initiatieven van buiten voor een metamorfose
van het dorpslandschap. Het Landgoed Terborgh, door inwoners van
Anloo het Evertsbos genoemd, is een mooi voorbeeld van een landgoed
waar opeenvolgende generaties van de familie Everts nadrukkelijk hun
stempel op hebben opgedrukt. We hoeven dan alleen maar te denken
aan het sprookjesachtige Pinetum, de enorme Rododendronkoepels in
de open heide, de met zorg aangeplante bomenlanen en de rustieke
familiebegraafplaats. Het open heide landschap veranderde door al deze
ingrepen in een geborgen land goed waarin de oude landschapselementen
en structuren op een vanzelfsprekende manier werden ingepast. Het
landgoed heeft daar door een rijke biografie nagelaten van oude en
nieuwe verhalen.
Met studenten van Van Hall/Larenstein en lokale kenners uit Anloo en
Eext hebben wij die verschillende verhalen aan de hand van plekken
opgespoord. Natuurlijk is ook deze biografie niet volledig, maar er is wel
een basis gelegd voor latere aanvullingen en interpretaties.
Voor de ruilverkaveling
De nieuwe landgebruikers 5
Na de ruilverkaveling
134
135
Het afstoten van de heidevelden als agrarische gebruiksgrond lokte nieuwe grondgebruikers
naar het Drentse Aa gebied. Staatsbosbeheer, Defensie maar ook particulieren kochten grote
delen van de heide op om deze in te richten als productiebossen, landgoederen of oefenterreinen.
Daarmee drukten ze ook hun stempel op het namenlandschap. Een mooi voorbeeld
van zo’n toe-eigening is het landgoed tussen Anloo en Schipborg dat tegenwoordig bekend staat
als het Kniphorstbos. Begin jaren twintig kochten Kröller-Müllers van de modelboerderij De
Schipborg het landgoed van Kniphorst dat toen nog de Hunnenborg heette. Na de dramatische
afloop van de Eerste Wereldoorlog achtte het Duitse echtpaar de naam ongepast en verving
deze voor Grünewald. 3 Maar toen het landgoed na de oorlog via confiscatie in handen kwam
van Staatsbosbeheer kreeg het landgoed de naam Kniphorstbos zoals het vanouds door omwonenden
werd genoemd. De autochtone benaming was dus een langer leven beschoren dan de
exotische namen van de nieuwkomers.
Van het Landgoed ter Borgh, dat vanaf de jaren twintig werd aangelegd op de heide tussen
Anloo en Eext, is een oude bedrijfskaart bekend die een mooie indruk geeft van het proces van
nieuwe naamgeving. Naast de rationele benummering van bospercelen en enkele bestaande
veldnamen had men behoefte aan meer oriëntatiepunten door ook opvallende elementen als
veentjes en lanen te benoemen. Zo ontstond van een historisch ‘gelaagd’ landschap van oude en
nieuwe namen, van Kerkepad en Galgwandenveen tot Suzelaantje en Pinetum.
Drents arcadië
Sinds het Drentse Aa gebied tegen eind 19 e eeuw door de verpozing zoekende burgerij werd
ontdekt als recreatieruimte heeft dit geleid tot naamgeving van opvallende landmerken en
geliefde plekken die op hun beurt weer sterk hebben bijgedragen aan de beeldvorming van
buitenaf op het Drentse Aa gebied. 4 Vooral de zandverstuivingen met hun hoge duinen die je
boven het landschap verhieven spraken tot de verbeelding. De Zeegser Duinen (‘Eldorado van
Groningers’) en de Gastersche Duinen die op de markeverdelingskaarten nog staan aangegeven
met het weinig aansprekende ’t Zand, ontwikkelden zich met hun nieuwe, verlokkende namen
tot toeristische trekpleisters. Talrijk zijn de aanbevolen belvedères in de eerste wandelgidsjes
van het toen nog open landschap. Ook de Kymmelsberg in Schipborg met zijn vergezicht op de

De nieuwe landgebruikers 5
136
II
kronkelende Aa stond bij menig stadjer als te befietsen eindpunt op het programma: ‘Drents
arcadië zien en weerom’.
Een zelfde bekendheid geniet nu het overdadige Orchideeënveldje langs het fietspad bij de
Burgvallen onder Schipborg. Deze attractie dankt zijn bestaan aan de instelling van het Stroomdallandschap
Drentse Aa in de jaren 60. In die tijd waarin vooral de natuurbeleving centraal
kwam te staan werden ook nieuwe namen bedacht voor bovenloopse stroeten en ruimsloten.
Zo zijn we vertrouwd geraakt met het Scheebroekerloopje (’t Ruum) bij Anderen en het
Smalbroekerloopje bij Balloo.
Nepvoorden
Een nieuwe fase in de jongste beleidsgeschiedenis is de instelling van het Nationaal Beek- en
Esdorpenlandschap Drentse Aa. Onder het subsidieregiem van de Nationale Parken lijkt de
musealisering van het landschap een onontkoombaar feit geworden. De toe-eigening van
plekken met betekenis vindt nu plaats door bordjes en informatiezuilen en door een uiterst
consequente markering van borden langs grote èn kleine toegangswegen tot het beleidsgebied.
Een andere gevolg van dit objectgerichte beleid is de strooigoedbenadering van cultuurhistorie
waarbij voorden (doorwaadbare plaatsen) van oude verbindingsroutes worden opgekrikt tot
keidammen en op andere plaatsen worden opgeofferd bij het uitdiepen van de stroompjes.
Veranderingen in onze moderne tijd leiden vaak tot een verdergaande rationalisering van onze
leefwereld. Onze autosnelwegen hebben geen eigennamen meer zoals hun oude voorlopers die
als een bundel van karrensporen door de uitgestrekte heidevelden liepen van kerktoren naar
kerktoren. We spreken nu niet meer van Groningerweg maar van de A28 of de N34 die als een
driehoek het Drentse Aa gebied flankeren of doorkruisen. Maar soms kunnen vernieuwingen
ook verrassend teruggrijpen op het verleden. Voor de viaducten en een aantal parkeerplaatsen
bedacht men geen codes of nieuwe namen maar viel men terug op de oorspronkelijke veldnamen
ter plekke. Zo prijken De Ziel, De Scheiding en Kleuvenveen als tijdloze symbolen op de
betonnen constructies van ons rusteloze bestaan.
Coördinaten
(Endnotes)
1 H.M. Luning Het Grollerholt. Een erezuil ten
faveure van het provinciaal bestuur? In: NDVA
2007.
2 H.T. Waterbolk Tussen Rhee en Rolde. KNAW
Mededelingen van de Afdeling Letterkunde,
Nieuwe Reeks, Deel 59 no 2.
3 A. van Veldhuizen Op en om de Adderhorst
Groningen 1933; blz.132.
4 J. Verdijk Landmerk voorgesteld.
Doctoraalscriptie 2007; RUG, Faculteit
Ruimtelijke Wetenschappen.

VII VIII 137
Corrie
Toponiem
Rodoveentie