VeldnamenProef_deel1 (pdf) - Belvedere

De Galgenberg
De antropoloog 1
het reservaat van De Strubben/Kniphorstbos tussen Anloo en Schipborg. In een gezamenlijke
willekeur (overeenkomst) van de buren van Schipborg en die van Zuidlaren werden de
weder zijdse weide- en gebruiksrechten in de grenszone van beide marken vastgelegd na een
langdurig conflict. 3 Beide dorpen beschikten over een eigen territorium die voor een groot deel
uit schrale, woeste veldgronden bestond. Van een gemarkeerde markegrens zoals we die uit
de Nieuwe Tijd kennen was nog geen sprake. Tussen beide marken (dorpsgebieden) bevond
zich een gemeenschappelijk weidegebied (compascuum) waarin bepaalde gebruiksrechten
golden. Van belang voor ons verhaal zijn de toponiemen die in de terreinbeschrijving van de
overeenkomst een belangrijke rol spelen. Aan de hand van deze toponiemen van opvallende
landschapselementen werd in de willekeur een soort mentale kaart geschetst die met het
collectieve geheugen van beide partijen overeenstemde.
Opmerkelijk is de overeenkomst met de benoemingstraditie van de eerder genoemde
Aboriginals. Het gaat hier weliswaar niet om een claim in de vorm van voorouderlijke mythen,
maar meer functioneel om het vastleggen van historische gebruiksrechten. Ook hier gaat het om
oude doorgaande routes en opvallende plekken met bijzondere betekenissen die in de eeuwen
daarna steeds weer opduiken wanneer de conflicten als een veenbrand weer oplaaien. Centraal
in deze middeleeuwse topografie staat het latere driemarkepunt de Galgenberg en de oude
Groningerwech die zich nog steeds als een brede bundel karrensporen in het terrein aftekent.
Daarnaast worden een aantal veentjes genoemd die zich met hun opvallende vegetatie in het
heischrale landschap onderscheidden en het hoogopgaande Borckerholt dat toen nog erg opviel
in het open landschap.
Vooral de vele getuigenverklaringen bij de juridische afwikkeling van latere conflicten geven
een goed inzicht in het gebruik van de toponiemen in de communicatie. Zij laten zien dat de
bewuste toponiemen van geslacht op geslacht werden overgedragen via agrarische praktijken of
door verhalen van bijzondere gebeurtenissen en meer doelgericht met terreinbezoeken waarbij
de jongste generatie de plek en het bewuste toponiem kregen ingeprent. Zo kon zich een getuige
uit Zuidlaren zich herinneren dat ‘..die vorige olde huislieden die kinder met genomen end
gewesen die scheitpaele an den Galligenberg..’.
28
29
In de jaren 80 lag de Galgenberg langs het fietspad naar Schipborg er bij als een
onooglijk grafheuveltje met grillige eikjes en een verzakte markesteen. Toch stond
dit verpieterde bargie nog steeds in het geheugen van veel bewoners geprent.
De Galgenberg is een mooi voorbeeld van een collectief symbool waarbij een
landschaps element met een aansprekend toponiem steeds weer aan volgende
Door de sterke uitbreiding van de schaapskudden in de 17 e en 18 e eeuw voldeed de overeen-
generaties wordt doorgegeven. Naast dat collectieve aspect kan een veldnaam bij
komst van 1332 tussen Zuidlaren en Schipborg niet meer. Vooral de Borkers drongen voortdurend
aan op een duidelijke veldafbakening. Bij twee getuigenverhoren werden pentekeningen
gemaakt van oriëntatiepunten met hun toponiemen en kenmerken. Juist door het schetsmatige
karakter vormen zij de neerslag van een mentale kaart, waardoor een ruimtelijke voorstelling
ontstaat van het veldcomplex tussen Anloo, Schipborg en Zuidlaren. Met enig speurwerk zijn
de landschapselementen met de bewuste toponiemen in het huidige, meer besloten landschap
weer op te sporen. Opvallend is dat de middeleeuwse topografie op de schetskaartjes nog steeds
een centrale rol speelt. Maar de getuigenverklaringen zijn nu doelgerichter en sturen aan op een
in het veld gemarkeerde grensafbakening. Na enig touwtrekken werd in een notariële acte de
definitieve markegrens tussen beide dorpen in 1775 vastgesteld. De overeenkomst werd vertaald
in een op driehoeksmeting gebaseerde manuscriptkaart waarop de nieuwe grensstenen staan
tussen de oude veldtoponiemen. Zo werd een eeuwenoude grenszone tussen twee marken
definitief opgedeeld in een geometrische veldmarkering van grensstenen en greppels.
Uit het voorgaande kunnen we de conclusie trekken dat veldnamen en toponiemen via orale
tradities en oude documenten een lange looptijd kennen.
Eenmaal toegekende namen werden eeuwen achtereen van geslacht op geslacht overgedragen.
Een eenmaal toegekende naam wordt kennelijk, ondanks mogelijke betekenisveranderingen,
steeds weer opnieuw overgedragen mits de fysieke onderlegger in tact blijft en een lokale, op
traditie gestoelde bestaanswijze die overdracht garandeerde.
De behoefte om plekken te benoemen in een ‘woest’ heidelandschap hing samen met toe-
een individu persoonlijke ervaringen en voorstellingen oproepen. De verhalen van
de getuigen met betrekking tot de Galgenberg hebben door hun verwijzing naar
historische gebeurtenissen nog wel een gemeenschappelijke ondertoon, maar in de
verhoren kunnen zij sterk van elkaar afwijken. Zo werd een noodlottig voorval uit
de tachtigjarige oorlog gebruikt om de status van de Galgenberg als grensbaken
tussen de marken van Zuidlaren en Annen helder te krijgen. Het ging hier om een
treffen in 1580 van een Staatse bende van de beruchte Bartold Entens en een militie
van ‘malcontente’ Drenten, waarbij rondom de Galgenberg doden vielen. Volgens het
Drentse Landrecht waren de buren van een marke verplicht om doden die op hun
grondgebied werden aangetroffen volgens christelijk gebruik te begraven. Op basis
van verschillende, elkaar aanvullende getuigenissen kwam men uiteindelijk tot de
conclusie dat alleen in Zuidlaren en Anloo lijken waren gekist en begraven, terwijl die
van Annen onverrichter zake naar hun dorp waren teruggekeerd omdat zij in hun
marke geen lijken hadden aangetroffen. Op basis van deze verklaringen kon Annen
aan deze dramatische gebeurtenis die 20 jaar eerder had plaatsgevonden geen rechten
ontlenen aan de Galgenberg en dat verklaart de complexe structuur van de latere
markegrens in dit gebied. (zie afbeelding …)