Een wijk voor iedereen handreiking ... - Provincie Utrecht

Wel Thuis!
Een wijk
voor iedereen
Handreiking Levensloopbestendige wijken
Aan de hand van drie voorbeelden
Utrecht • Veenendaal-Oost • Zeist-Oost

Opgesteld door de Provincie Utrecht

Inhoud
Inleiding 5
Leeswijzer 7
1 Karakteristieken levensloopbestendige wijk 9
1.1 Diversiteit in woningen 9
1.2 Toegankelijke woningen 10
1.3 Woonomgeving 11
1.4 Voorzieningenniveau 13
1.5 Dienstenpakket 15
1.6 Participatie en welzijn 16
1.7 Zorgleveranties 18
1.8 Duurzaamheid 19
1.9 Mobiliteit 20
2 Aan de slag 21
2.1 Initiatieffase: ideevorming en start 21
2.2 Definitiefase: de contouren van het project vastleggen 22
2.3 Ontwerpfase: verdere uitwerking 26
2.4 Realisatiefase: the proof of the pudding 29
3
Een wijk voor iedereen
3 Lessen uit het verleden en blik op de toekomst 31
3.1 Uitdagingen in crisistijd 31
3.2 Tips en trucs 34
Bijlage 1 Korte beschrijving van Ondiep 37
Bijlage 2 Korte beschrijving van Veenendaal-Oost 40
Bijlage 3 Korte beschrijving van Zeist-Oost 42

4
Een wijk voor iedereen

Inleiding
Sinds 2005 heeft de provincie Utrecht drie levensloopbestendige wijken gesubsidieerd en ondersteund, in het kader
van het Stimuleringsfonds Zorg en Welzijn. De provincie wilde zowel een nieuwbouwwijk als een herstructureringswijk
levensloopbestendig maken. Veenendaal-Oost is een voorbeeld van het eerste, Ondiep (Utrecht) van het
tweede. Later is Zeist-Oost aan het rijtje toegevoegd, als voorbeeld van een wijk waar herstructurering en nieuwbouw
tegelijkertijd speelden.
De provincie Utrecht wilde ervaring opdoen met het opzetten van een levensloopbestendige wijk en die ervaringen
delen, zodat andere partijen daarmee hun voordeel kunnen doen. Die ervaringen zijn in deze handreiking verwerkt.
Deze handreiking geeft een beeld van de inhoud en het proces. In hoofdstuk 1, de inhoud, draait het om alles wat
een wijk levensloopbestendig maakt. In het tweede hoofdstuk staat het proces centraal: de confrontatie tussen de
theorie van een fasegewijze projectopzet en het proces in de dagelijkse praktijk van de drie projecten.
Daarna gaan we in op de actuele ontwikkelingen in de wereld van wonen, welzijn en zorg. Er is inmiddels een
woning-marktcrisis en een economische crisis, en er zijn vergaande verschuivingen tussen de AWBZ en Wmo aan
de gang. Deze ontwikkelingen beïnvloeden ook de drie projecten. En de vraag is in hoeverre de ervaringen van
wijken die al vijf, zes jaar geleden begonnen zijn, nu nog bruikbaar zijn voor gemeenten en andere partijen die nog
moeten starten met het inrichten van levensloopbestendige woningen. Al deze aspecten belichten we in hoofdstuk
3, zodat nieuwe initiatiefnemers voor levensloopbestendige wijken hiermee hun voordeel kunnen doen.
Verschil levensloopbestendige wijk en woonzorgzone of woonservicewijk
In de afgelopen jaren zijn op veel plaatsen woonzorgzones of woonservicewijken opgestart. Is een woonservicewijk
niet hetzelfde als een levensloopbestendige wijk? In feite is er sprake van een gradueel verschil. Bij beide concepten
is er aandacht voor de kwetsbare en zorgbehoevende bewoners in een wijk. Bij een woonservicewijk is dit de
primaire focus en is vaak ook sprake van een deel van een wijk waar de omstandigheden zo zijn dat deze bewoners
daar optimaal kunnen leven. In een levensloopbestendige wijk krijgen alle bewoners, oud en jong, met en zonder
beperkingen, de kans om hun leven optimaal vorm te geven. De scope is dus breder, wat doelgroep en wat de
grootte van de wijk betreft. Verder heeft elke levensloopbestendige wijk zijn eigen accenten, die we in de voorbeelden
zullen toelichten.
5
Een wijk voor iedereen

6
Een wijk voor iedereen

Leeswijzer
Hoofdstuk 1 van deze handreiking is bedoeld voor wie zich breder wil oriënteren op levensloopbestendige wijken en
wil leren van opgedane ervaringen. Hoofdstuk 2 laat zien via welk proces een levensloopbestendige wijk kan worden
opgezet, en wat daarbij komt kijken.
In hoofdstuk 3 staan veel tips en trucs, en schetsen we hoe de huidige omstandigheden (inclusief veranderingen in
wet- en regelgeving) ingrijpen op plannen voor een levensloopbestendige wijk. Korte beschrijvingen van de drie
voorbeeldwijken staan in de bijlagen.
7
Een wijk voor iedereen

8
Een wijk voor iedereen

1 Karakteristieken van een
levensloopbestendige wijk
Een wijk kan alleen maar levensloopbestendig zijn, als in alle facetten met levensloopbestendig rekening is
gehouden. Wonen, infrastructuur, vervoer, diensten en voorzieningen moeten op elkaar afgestemd zijn, zo min
mogelijk beperkingen oproepen en voldoen aan de vraag van de wijkbewoners. Fysiek en sociaal gaan daarbij
hand in hand; er moeten activiteiten en diensten zijn die inspelen op de behoeften, maar ook fysieke manieren om
daarvan gebruik te maken. Veel facetten vragen dus aandacht. In dit hoofdstuk komen ze allemaal aan de orde.
1.1 Diversiteit in woningen
In een levensloopbestendige wijk kan iedereen een huis van zijn of haar gading vinden. Er is een mix van koop- en
huurwoningen, gestapeld en grondgebonden en van woningen die voor verschillende leefsituaties geschikt zijn.
Veel wijken in Nederland zijn heel homogeen; we kennen jarenzestigwijken met vooral hoogbouw, tuindorpen met
vrijwel alleen grondgebonden woningen en wijken met hoofdzakelijk huurwoningen. In veel nieuwbouwwijken is
het jonge, startende gezin nog steeds de dominante doelgroep.
In Veenendaal-Oost, een grote nieuwbouwwijk aan de oostkant van Veenendaal is het homogene karakter van wijken
doorbroken. Ja, er worden nog steeds veel eengezinswoningen gebouwd voor (jonge) gezinnen, maar er is ook
aandacht voor gestapelde bouw, voor toegankelijkheid en voor uitbreidingsmogelijkheden. Zo kan de woning
worden uitgebreid om wonen en werken te combineren of om een zorgrelatie te faciliteren. Veranderende omstandigheden
hoeven dan geen reden te zijn om te verhuizen.
Bij de planvorming van Veenendaal-Oost was het ook de bedoeling een aanmerkelijk deel van de woningen met
een extra brede beukmaat uit te voeren, zodat er veel flexibiliteit in de plattegronden kon ontstaan. Dat onderdeel
is geschrapt, mede omdat de woningen met een brede kavel te duur zouden worden voor het woningbouwprogramma.
In Ondiep (Utrecht) was sprake van veel gelijkvormige woningen, allemaal in bezit van één woningcorporatie.
De vernieuwing in de wijk heeft ervoor gezorgd dat er nu ook koopwoningen in Ondiep zijn, en toegankelijke
woningen, zodat mensen met een zorgbehoefte kunnen blijven wonen in de voor hen vertrouwde wijk.
De diversiteit moet wel bij de wijk passen. Zo zou het karakter van Ondiep geweld aangedaan zijn als hier te veel
koopwoningen zouden komen, zodat de oude buurtbewoners niet meer terug hadden kunnen komen.
De diversiteit in een levensloopbestendige wijk krijgt vorm door:
• met bewoners te inventariseren waaraan behoefte is. Bij een nieuwbouwwijk kan aan de hand van de woonvisie
bekeken worden welke tekorten er zijn op het niveau van de hele gemeente, en welke tekorten in de nieuwbouwwijk
zouden kunnen worden opgelost;
• te zorgen voor voldoende variatie in koop- en huurwoningen (en tussenvormen tussen koop en huur,
bijvoorbeeld Woongarant), in grootte, in gestapeld en grondgebonden woningen. Ook voor die variatie kunnen
argumenten gevonden worden in de woonvisie van de gemeente;
• verschillende leefvormen een plek te geven, bijvoorbeeld woongroepen, meergezinshuishoudens en
mantel-zorgwonen;
• voldoende uitbreidingsmogelijkheden te bieden, om aan- en bijbouwen bij een woning mogelijk te maken;
• ook ruimte te maken voor bijzondere woonvormen, zoals kleinschalig wonen voor gehandicapten of andere
doelgroepen.
9
Een wijk voor iedereen
De gewenste diversiteit wordt allereerst vastgelegd in het plan voor de wijk, het zogenoemde masterplan.
Vervolgens krijgt die diversiteit vorm in het woningbouwprogramma en het bestemmingsplan. Gezien de lange
proceduretijd voordat een bestemmingsplan definitief is geworden, zal de gemeente tijdig voldoende menskracht
beschikbaar moeten hebben om de bestemmingsplanprocedure goed en zo vlot mogelijk te doorlopen. Bij die
procedure zijn immers vaak meer afdelingen betrokken.

1.2 Toegankelijke woningen
De woningvoorraad in Nederland is onvoldoende ingericht op mensen die te maken krijgen met beperkingen.
Weliswaar is een aanmerkelijk deel gestapeld, maar zelfs in (oudere) flats is vaak sprake van halve verdiepingen die
moeten worden overbrugd om bij de bergingen te komen. Zeker galerijflats zijn berucht vanwege hoge opstappen
bij de voordeur en de balkons. Sinds 1997 zijn enkele belangrijke eisen van aanpasbaar bouwen in het Bouwbesluit
opgenomen. Zodoende heeft alle nieuwbouw die vanaf 1999 is opgeleverd, een zekere basiskwaliteit toegankelijkheid.
Als hogere eisen voor toegankelijkheid gewenst zijn, kunnen de eisen van het keurmerk Woonkeur worden
meegegeven aan bouwers.
Hebben (toekomstige) bewoners echter bepaalde beperkingen, dan moeten er specifieke maatregelen genomen
worden. Iemand die permanent afhankelijk is van een rolstoel, heeft niet genoeg aan de basiseisen toegankelijkheid.
Een woning moet dan rolstoeldoorgankelijk zijn ontworpen om voldoende gebruikskwaliteit te hebben.
De toegankelijkheid van woningen wordt vaak uitgedrukt in een sterrensysteem. Dat loopt op van nul sterren voor
een ontoegankelijke woning tot vier sterren voor een rolstoeldoorgankelijke woning. Daarnaast is er klein- en
grootschalig beschermd wonen. De onderverdeling is:
Definities
10
Een wijk voor iedereen
1-/2-sterwoning
(nultredenwoning)
3-sterwoning
(aanpasbare woning)
4-sterwoning
Kleinschalig beschermd
wonen
Grootschalig beschermd
wonen
Rollatortoegankelijk of rollatordoorgankelijk: de toegang van de woning en het
woongebouw is zonder belemmeringen bereikbaar. De woning en het woongebouw
hebben geen of minimale drempels.
Rolstoeltoegankelijke woning. De woning is relatief geschikt om te worden
aangepast tot 4-sterwoning (zorgwoning). Aanpasbaarheid stelt wel eisen aan
de minimale maten binnen de woning.
Rolstoeldoorgankelijke woning, meestal met de mogelijkheid van zorg op afroep
of 24 uurszorg vanuit een zorg- en dienstverleningspunt in de directe nabijheid.
Vaak gaat het om geclusterde vormen van wonen.
Individuele, maar niet-zelfstandige wooneenheden, met 24 uursbegeleiding,
-zorg en -toezicht, gemeenschappelijke ruimte en zorgruimte.
Wonen in een intramurale instelling, met 24 uursbegeleiding, zorg en toezicht.
Voorbeelden: verzorgingshuizen, verpleeghuizen, instellingen voor gehandicapten
of voor psychiatrische patiënten.
In een levensloopbestendige wijk zijn alle woningen bij voorkeur driesterrenwoningen, zodat bewoners niet hoeven
te verhuizen als ze beperkingen krijgen. Een deel van de woningen zal als viersterrenwoning gebouwd moeten zijn.
Hoeveel dat er moeten zijn, hangt af van verschillende factoren. Wil men in deze wijk een evenredig deel van de
mensen met beperkingen opvangen, of juist minder of juist meer? Bij het bepalen van de aantallen zijn de kengetallen
van het Aedes-ActiZ kenniscentrum Wonen-Zorg bruikbaar. Tegelijkertijd weegt ook de samenstelling van
de bevolking mee. Het kenniscentrum heeft rond 2003 scenario’s gemaakt voor de mate van extramuralisering.
De provincie Utrecht hanteert in haar beleid voor wonen, welzijn en zorg het andantescenario. Dat gaat uit van een
gematigde vorm van extramuralisering. De veranderingen die het kabinet in 2011 heeft aangekondigd rond het
scheiden van wonen en zorg, kunnen ertoe leiden dat de extramuralisering verdergaat dan dat scenario.
Hoe dan ook moet een levensloopbestendige wijk zowel goed toegankelijke woningen hebben, als (kleinschalige)
voorzieningen voor mensen die 24 uurszorg en -toezicht nodig hebben. Voor een deel is er sprake van communicerende
vaten: tekorten in de ene vorm kunnen een extra vraag naar de andere woonvorm tot gevolg hebben.

Een overzicht van de verdeling van woningen in een gemiddelde wijk van 10.000 inwoners, op basis van kengetallen
(Aedes-ActiZ):
Type woning
Clusterwonen, beschermd wonen of groepswonen, behoefte aan
zorg en 24 uurstoezicht
Doelgroep % van woningvoorraad
0,5%
Begeleid wonen, behoefte aan zorg en toezicht 0,7%
Zelfstandig wonen in woonzorgcomplex (beschut wonen), behoefte
aan ongeplande zorg en gevoel van beschutting
1,5%
Zelfstandig wonen in integraal toegankelijke woningen behoefte
aan ongeplande zorg
3,7%
Levensloopbestendige woningen, alle overige 55-plussers 43,4%
Gewone woningen alle overige inwoners 50,0%
Totaal 100%
Er zijn diverse rekenmodellen om te bepalen welke aantallen van welke woningen in een wijk wenselijk zijn.
Die staan onder andere op de website van het Aedes-ActiZ Kenniscentrum Wonen-Zorg: www.kcwz.nl.
Door bij het ontwerp van de woning al rekening te houden met mogelijke latere aanpassingen, kunnen de kosten
van een woningaanpassing flink beperkt blijven. Een gemeente kan zo door bijtijds goede afspraken te maken flink
besparen op de kosten van de Wmo-woningaanpassing. Het niveau van Woonkeur is meestal niet verplicht op te
leggen. Maar een gemeente die vooraf bekendmaakt alle bouwplannen te toetsen op woonkeureisen, kan veel
project-ontwikkelaars meekrijgen in proactief inspelen op aanpasbaarheid.
11
Een praktische variant
In Zeist-Oost krijgen aanpassingen in eigen woningen door oudere eigenaar-bewoners zelf aandacht. Steeds meer
mensen worden oud in een koopwoning en willen in hun vertrouwde woning blijven wonen als ze ouder worden.
Dan is tijdig inspelen op mogelijke beperkingen erg belangrijk. De Provincie Utrecht heeft een woningtest ontwikkeld
waarmee mensen zelf kunnen bekijken welke maatregelen in hun situatie gewenst zijn. Het is te verwachten
dat gemeenten en dus ook de gemeente Zeist de spelregels voor een Wmo-woningaanpassing zullen aanscherpen.
Ouderdom is immers vooraf te voorzien en bewoners kunnen in principe tijdig op de gevolgen daarvan inspelen.
De gemeente Zeist gebruikt de woningtest van de provincie en organiseert diverse voorlichtingsavonden voor
oudere bewoners van Zeist-Oost.
Een wijk voor iedereen
1.3 Woonomgeving
Een levensloopbestendige wijk is een wijk waarin bewoners zich goed kunnen verplaatsen, zonder onnodige
hindernissen tegen te komen. Een nieuwbouwwijk als Veenendaal-Oost kan direct zo worden ontworpen, dat hij
voldoende toegankelijk en veilig is. Bovendien kunnen hier de woningen voor mensen met een zorgbehoefte in
de directe omgeving van de voorzieningen geplaatst worden.
In bestaande wijken ligt dat ingewikkelder. Er zijn voorbeelden waarbij er looproutes gemaakt worden van concentraties
van woningen naar de meest elementaire voorzieningen. Die route kan dan met symbolen, bijvoorbeeld
voetjes, worden aangegeven.
Toegankelijkheid en veiligheid hebben veel te maken met sociale veiligheid en verkeersveiligheid. Kinderen moeten
veilig naar school kunnen. En mensen die minder snel ter been zijn, moeten bij een verkeerslicht voldoende tijd
hebben om over te steken. Zij moeten zich bovendien niet onveilig gaan voelen als ze langs een blinde gevel lopen.

Een rustpunt
12
Een wijk voor iedereen
Bewust naar de openbare ruimte en naar wegen kijken is essentieel. Wat is er nodig of wat zou anders ingericht
moeten worden voor mensen met beperkingen, in de brede zin van het woord? En vanuit jonge gezinnen bekeken,
is er dan nog meer of iets anders nodig? Vaak levert een wijkschouw met mensen die afhankelijk zijn van hulpmiddelen
veel op: dan worden de hindernissen duidelijk. Er zijn verschillende aandachtsgebieden:
• Drempels en opstapjes; de woonomgeving moet zo ingericht zijn dat er geen (onnodige) hindernissen in de
directe omgeving zijn. Dus geen trappen of trapjes om naar het winkelcentrum, gezondheidscentrum en buurtcentrum
of wijkservicepunt te komen. Kwaliteitsbewaking bij de aanleg van de openbare ruimte is hierbij belangrijk,
omdat een kleine kuil bij de overgang van weg naar stoep al een moeilijke hindernis wordt voor mensen
met een rollator. Bolle bruggetjes bijvoorbeeld zijn niet geschikt voor mensen met rollators, kinderwagens of
rolstoelen. En uiteraard moeten tegels die los of ongelijk liggen snel worden vervangen.
• Sociale veiligheid en rustpunten; voor mensen met een beperkt uithoudingsvermogen zijn voetgangersoversteekplaatsen
en bankjes erg gewenst, vooral op de meestgebruikte routes naar de voorzieningen. Deze bankjes
moeten zo staan dat ze aantrekkelijk zijn om te gebruiken. Staan ze bijvoorbeeld in een park of een parkachtige
omgeving, dan moeten ze wel voldoende zicht op de omgeving geven. En als ze langs de weg staan, moet het
verkeer (snel en langzaam) er niet te dicht langsrijden. Ook goede en veilige routes voor schoolgaande kinderen
horen bij de sociale veiligheid.
• Kruispunten; vanwege de veiligheid worden kruispunten met voetgangersoversteekplaatsen verhoogd aangelegd.
Voetgangers hoeven dan geen drempels te nemen maar het gemotoriseerd verkeer moet wel afremmen. Op de
meestgebruikte routes helpen zebrapaden de onzekerder weggebruikers om over te steken.
Vaak kan een levensloopbestendige woonomgeving uit het reguliere budget voor grijs en groen bekostigd worden.
Zo’n woonomgeving hoeft namelijk niet per se meer te kosten, maar vraagt vooral extra aandacht bij de voorbereiding
van de maatregelen en kwaliteitsbewaking bij de uitvoering. Extra kosten zijn alleen aan de orde als het
verwerken van alle maatregelen binnen het reguliere onderhoudsprogramma te veel jaren in beslag zou nemen en
een versnelling wenselijk is. Kijk daarbij ook bijvoorbeeld naar het ITS-keurmerk van het Projectbureau Toegankelijkheid.
Het bureau toetst naast de openbare gebouwen ook de inrichtingsplannen voor de openbare ruimten.
In Zeist-Oost is een van de te leveren prestaties voor Zorgeloos Wonen, een plan van aanpak voor een levensloopbestendige
infrastructuur. In de uitwerking hebben de betrokkenen ervoor gekozen niet alle openbare ruimte te
toetsen op levensloopbestendigheid, maar om in te zoomen op de verbinding tussen de voorzieningenzone en
de concentratie van senioren- en zorgwoningen aan de Arnhemse Bovenweg, en de verbinding tussen de voorzieningenzone
en een sterk vergrijsd deel van de wijk (de Hoge Dennen). Om de bestaande fysieke infrastructuur te
toetsen op toegankelijkheid, hebben de partijen de eerder al ontwikkelde ‘Checklist voor toegankelijkheid openbare
ruimte Zeist’ gebruikt. Een extern bureau heeft die opdracht uitgewerkt. Bij de uitvoering worden de bewoners van
de wijk geraadpleegd, zodat zij ook hun eigen wensen en knelpunten kunnen doorgeven. Voor het herstructureringsdeel
geldt de checklist sowieso. De architect heeft de checklist meegekregen als functionele eisen bij het planontwerp.
In de bestaande delen van de wijk wacht de uitvoering nog op het beschikbaar komen van regulier budget.

1.4 Voorzieningenniveau
Op het voorzieningenniveau spelen drie thema’s een rol: ontmoeting, zorg en brede school.
Ontmoeting
Een levensloopbestendige wijk kan niet zonder ontmoetingsplekken. Juist voor kwetsbare wijkbewoners is het
belangrijk dat zij in hun directe leefomgeving sociale contacten kunnen ontwikkelen. Maar ook voor andere wijkbewoners
bevorderen contacten met buurtbewoners de leefbaarheid. Bepaalde omstandigheden stimuleren
ontmoetingen. Het bekendste voorbeeld is wel het bankje bij de speelplaats van jonge kinderen, waar ouders met
elkaar ervaringen kunnen uitwisselen. Ook de koffieautomaat bij de lokale supermarkt vervult zo’n rol. In deze
handreiking maken we onderscheid in de spontane ontmoeting ergens in de wijk en de georganiseerde ontmoeting
in een daarvoor bestemd ontmoetingshuis, bijvoorbeeld een buurthuis, wijkservicepunt, brede school of sportkantine).
In Veenendaal-Oost heeft ontmoeting een kenmerkende plaats gekregen. De hele wijk is doordrenkt van
ontmoetingsgelegenheden. Ze variëren van aangebouwde veranda’s aan de voorkant van de woningen in een
buurtje, tot kleinschalige ontmoetingsplekken per buurt en twee grote multifunctionele voorzieningen in het hart
van de wijk. De ontmoetingsplekken in de wijk stimuleren ontmoeting in de openbare ruimte. Door ook nog eens de
bewoners te betrekken bij de inrichting van deze ruimten wordt de betrokkenheid van de bewoners bij de plek
vergroot. Ontmoeting is een rode draad door het hele project. Om de kleinschalige, informele ontmoeting in de wijk
mogelijk te maken is een goed stedenbouwkundig plan nodig bij nieuwbouw (zie Veenendaal-Oost). Ook moet
ontmoeting meegewogen worden bij de infrastructuur en sociale veiligheid, liefst in een zo vroeg mogelijk stadium.
De grootschaliger en georganiseerde ontmoeting vraagt gebouwen en dus investeringen.
Ontmoeting is gebaat bij een combinatie van functies, zodat diverse doelgroepen iets van hun gading vinden in het
gebouw. Vaak kiezen de partijen voor een multifunctionele accommodatie (MFA) waarin verschillende functies
samenkomen. Daarbij is het belangrijk om:
• functies te combineren die elkaar inhoudelijk kunnen versterken (bijvoorbeeld een Wmo-loket en Centrum voor
Jeugd en Gezin in combinatie met ontmoeting);
• een logische mix van functies te creëren. Combineer bijvoorbeeld een huisartsenpost met welzijn of sport met
school en bso. Houd het aantal functies tegelijkertijd beperkt: te veel functies in een gebouw maken het niet
herkenbaar;
• te zorgen voor een gezonde mix. Die moet niet-stigmatiserend zijn. Combineer dus niet alleen maar functies
voor mensen met een ziekte of beperking;
• de inhoudelijke samenwerking te versterken. Samen in een gebouw is een hulpmotor, maar dan is er nog een
gerichte aanpak nodig om elkaar inhoudelijk te versterken. Uiteindelijk wil je natuurlijk graag dat de organisaties
een samenhangend aanbod realiseren.
13
Een wijk voor iedereen
Inmiddels zijn er al talloze MFA’s in het land. Die laten in elk geval zien dat het besparingsmotief, dat vaak op de
achtergrond meespeelt, meestal niet gehaald wordt. Weliswaar kan er bespaard worden op algemene ruimten, zoals
Ontmoetingsplek De Speler
in het Thorbeckepark

ontvangst- en vergaderruimten en technische ruimten, maar er zijn ook meerkosten. Die hebben allereerst te maken
met langere en intensievere voorbereidingstijd om alle gebruikers op een lijn te brengen. Maar ook met de exploitatie.
Zo is het beheer uitgebreider, omdat alle klantstromen in goede banen geleid moeten worden. Wie kiest voor
een MFA moet dat dus doen vanwege inhoudelijke redenen en niet vanuit de gedachte om kosten te besparen.
Zorg en gezondheidszorg
Elke wijk van voldoende omvang vraagt om een huisartsenpost, Huisartsen Onder Een Dak (HOED) of gezondheidscentrum,
ook een ‘gewone’ wijk. Maar in een levensloopbestendige wijk zijn zorg en gezondheidszorg sowieso
onmisbaar, vooral voor kwetsbare wijkbewoners. Die zorg kan allerlei vormen hebben, van een inloophuis en een
wijkservicepunt tot dagverzorging, dagbehandeling, tijdelijke opnamekamers en andere vormen van respijtzorg.
Maar ook kleinschalige of intramurale woonvoorzieningen voor mensen die 24 uurszorg en toezicht nodig hebben
horen erbij.
Praktisch al die vormen van zorg worden via de AWBZ bekostigd. Dat betekent dat anderen dan bijvoorbeeld de
gemeente beslissen of ze wel of niet zo’n voorziening willen realiseren. Daarom raden we sterk aan om alle zorgpartijen
al bij de planvorming te betrekken, en ze te verbinden aan het plan. En als besluiten van een van de partijen
niet passen in het totale plan, is van zorgpartij wisselen ook altijd nog een optie.
14
Een wijk voor iedereen
Hoe gaat dat bijvoorbeeld in Zeist-Oost? Daar is aan de Arnhemse Bovenweg een concentratie van ouderenzorgvoorzieningen.
Het plan voor Zeist-Oost voorziet erin de intramurale capaciteit op de Arnhemse Bovenweg te
reduceren en elders in de wijk zelfstandige zorgwoningen voor senioren en kleinschalige voorzieningen voor
zwaarder zorgbehoevenden te realiseren. Toen de plannen gemaakt werden, waren er andere omstandigheden en
spelregels voor de ouderenzorg dan op het moment dat er investeringsbeslissingen genomen moesten worden.
De zorgorganisatie die aanvankelijk mee zou doen met nieuwbouw is afgehaakt. Inmiddels heeft een andere
zorgorganisatie die wel kleinschalige woonvormen in de wijk wil organiseren de lege plek ingenomen.
In Veenendaal-Oost is de zorg opgenomen in een MFA waarin alle partijen binnen een stichting samenwerken
om integrale eerstelijnszorg te realiseren.
Het verschil tussen vraag en aanbod voor de hele gemeente bepaalt welke zorgvoorzieningen in de wijk nodig zijn.
De provincie Utrecht heeft voor veel gemeenten de vraag al in kaart gebracht. De gemeente bepaalt vervolgens
samen met de lokale partijen hoe tekorten worden opgevangen en hoe eventueel de capaciteit over de wijken en de
kernen wordt herverdeeld. Dat is vaak geen kwestie van een mathematisch model maar vooral van kansen grijpen
waar ze zich voordoen. Een herstructureringswijk biedt dan mogelijkheden. Ook Ondiep liet dat zien. Hier waren
cijfers, zoals bevolkingsaantallen en het aantal kwetsbare bewoners in de wijk wel relevant. Toch is vooral pragmatisch
gekeken welke plekken in de wijk op de schop gingen, en welke daarvan zich leenden voor woon- en
opvangvormen voor kwetsbaren.
Schets multifunctionele
accommodatie Zeist-oost
Brede school
Een levensloopbestendige wijk heeft speciale aandacht voor de groepen die vanwege beperkingen bijzondere
voorzieningen nodig hebben. Tegelijkertijd is een levensloopbestendige een wijk voor iedereen, jong en oud, ziek en
gezond, gericht op de wijk of breder gericht. Dat vraagt aandacht en voorzieningen voor alle groepen, inclusief
kinderen. In alle drie de levensloopbestendige wijken in de provincie Utrecht, is gekozen voor brede scholen, omdat
die een bredere functie in de samenleving vervullen. Een brede school is een netwerk van voorzieningen in en om

een of meer scholen. Daarbinnen werkt de school structureel en nauw samen met een of meer organisaties,
bijvoorbeeld met kinderopvang, organisaties in de gezondheidszorg (consultatiebureau), welzijnsinstellingen,
peuterspeelzalen, bibliotheken en instellingen voor sport en cultuur. Kinderen kunnen zich zodoende op allerlei
manieren ontwikkelen. Het aanbod van de brede school wordt aangepast aan de behoeften van leerlingen, ouders
en de buurt waarin de school staat. Een brede school biedt naast basisonderwijs vrijwel altijd buitenschoolse
opvang en kinderopvang en/of peuterspeelzalen. Soms wordt dat gecombineerd met het CJG (Centrum voor Jeugd
en Gezin) of met voorzieningen die een brede wijkfunctie hebben.
In twee van de drie levensloopbestendige wijken hebben de betrokken partijen de wijkvoorzieningen niet fysiek
gebundeld met de brede school. De school of scholen staan op andere plekken in de wijk dan de wijkvoorzieningen,
zoals een ontmoetingscentrum. Natuurlijk kan voor activiteiten in de wijk wel gebruikgemaakt worden van zowel
het ontmoetingscentrum als de brede school. In een actieve wijk, waar buurtbewoners veel samen organiseren, is
immers behoefte aan diverse ruimten, klein en groot. In Veenendaal-Oost is de buurthuisfunctie gekoppeld aan
de brede school in het Ontmoetingshuis. Juist deze combinatie van school en welzijn zorgt voor een goede
ontmoetingsplek.
1.5 Dienstenpakket
In een levensloopbestendige wijk is hard- en software nodig om er een wijk van te maken waar iedereen kan wonen.
De software bestaat onder meer uit een dienstenpakket, participatie, welzijn en zorgleveringen. Per wijk kunnen
steeds andere accenten gelegd worden, omdat die voorzieningen moeten aansluiten bij wat in die wijk gevraagd
wordt. De gebouwen zijn de hardware.
Het dienstenpakket is vaak gericht op de kwetsbaardere wijkbewoners. Tegelijkertijd kunnen de vitalere wijkbewoners
ook een doelgroep zijn, maar dan vooral door als vrijwilliger het dienstenpakket mogelijk te maken.
Verder kan juist ook de kwetsbare groep aan de slag als dienstverleners. Zo kunnen bijvoorbeeld mensen met
een grote afstand tot de arbeidsmarkt werkervaring opdoen.
Het dienstenpakket kan aansluiten bij wat de welzijnsorganisatie al in de hele gemeente biedt, zoals een klussendienst
en een boodschappenservice. De basis ervan is dat de partijen samen met de wijkbewoners onderzoeken wat
er in die specifieke wijk nodig is.
Vaak wordt onderscheid gemaakt tussen haal- en brengdiensten. Haaldiensten hebben een sterke verbinding met
het voorzieningenniveau; je haalt ze ergens anders op. Buiten de deur kun je bijvoorbeeld mensen ontmoeten,
cursussen volgen en informatie verzamelen. De brengdiensten betreft zijn diensten die in of rond de eigen woning
worden geleverd. Zij kunnen variëren van een boodschappendienst en klussendienst tot bijvoorbeeld informatiemakelaars.
15
Een wijk voor iedereen
Een belangrijk onderdeel voor de kwetsbare inwoners van een wijk is informatie en advies. Zij kunnen veel hebben
aan persoonlijke adviseurs, bijvoorbeeld de ouderenadviseurs. In een levensloopbestendige wijk is er bijna altijd een
informatiepunt, vaak in combinatie met het Wmo-loket.
In Veenendaal-Oost werkt een initiatievenmakelaar, sinds 2010. In dat jaar arriveerden de eerste bewoners in de
nieuwbouwwijk. Samen met hen, met diverse maatschappelijke maar ook met commerciële organisaties onderzoekt
de initiatievenmakelaar waaraan de wijkbewoners behoefte hebben en waarvoor zij zich willen inspannen. Op dit
moment onderzoekt de initiatievenmakelaar samen met hbo-studenten wat de behoeften zijn van de huidige
bewoners en wat andere organisaties kunnen bieden. Zo wordt een programma gemaakt voor activiteiten in de
tijdelijke buurtschapvoorziening (een voorloper van de nog te bouwen MFA het Ontmoetingshuis).

In Zeist-Oost is het anders aangevlogen. Op basis van de eerste documenten over Zorgeloos Wonen hebben de
betrokken partijen onder de noemer zorgarrangementen een breed pakket aan zorg- en welzijnsdiensten benoemd:
• ondersteuning van de vrijwilligers. De ketenpartners organiseren samen die ondersteuning, bijvoorbeeld in de
vorm van een maatje om ervaringen mee te delen;
• de geplande en ongeplande zorg samen beter en efficiënter organiseren;
• de huidige beschikbare diensten van de diverse aanbieders beter organiseren;
• ruimten zoals logeervoorziening, kortdurende opvang en crisisopvang beter benutten;
• dagbesteding en dagopvang combineren;
• samen domotica ontwikkelen.
Wegwijzer
informatievoorziening
16
Een wijk voor iedereen
Er waren ook plannen voor een klussendienst en een coördinator wijkservicedienst. Diverse organisaties hebben
samen de zorgarrangementen uitgewerkt. Het voorlopige eindresultaat bestaat uit twee trajecten die wel sterk met
elkaar verbonden zijn. Zo hebben de organisaties de hiervoor genoemde opsomming uitgewerkt en beschreven in
tien producten die in de komende jaren vorm gaan krijgen, zoals een klussendienst en wijkwinkel. Allereerst komt er
een wijkserviceteam waarin de professionals op de werkvloer verenigd worden om samen, met mandaat, de vragen
uit de wijk op te lossen. Het wijkserviceteam wordt ook wel wijkteam+ genoemd omdat het bestaande wijkteam, dat
vooral een fysieke en welzijnsinvalshoek kende (schoon, heel en veilig), wordt uitgebreid met professionals uit de
zorgorganisaties. Dit wijkteam+ zal de bewoners actief benaderen. Waar mogelijk wordt de bewoner gestimuleerd
om zelf met oplossingen te komen. Lukt dat niet, dan bekijkt het team wie of wat de bewoner kan ondersteunen.
De een heeft misschien iemand nodig om samen boodschappen te gaan doen, de ander zoekt bijvoorbeeld
bemiddeling richting (vrijwilligers)werk.
Om goed te functioneren heeft het wijkteam+ voldoende vertrouwen en mandaat vanuit de eigen organisatie nodig.
Het systeem gaat pas goed werken als echt de vraag van de klant leidend is en niet de procedures van de organisaties
zelf. Het wijkteam+ begint zelf zo te werken en zal dat uitdragen binnen de afzonderlijke organisaties.
Ook in Veenendaal-Oost en in Ondiep wordt gesproken over integrale zorg of samenwerking om zorg en aanbod
beter op elkaar af te stemmen, maar ook om te zorgen voor meer afstemming tussen de organisaties onderling.
Daar zijn de plannen echter minder ver uitgewerkt dan in Zeist-Oost.
1.6 Participatie en welzijn
Het idee van een levensloopbestendige ontstaat vaak bij de professionele organisaties. Maar het kan pas slagen
als het wordt ontwikkeld, uitgedacht en uitgewerkt in samenspraak met de wijkbewoners. Het welzijnswerk is
daarop ingericht. De mooiste voorbeelden van participatie vinden we in Ondiep en in Veenendaal-Oost. In Ondiep,
omdat de wijkbewoners daar in het begin bijzonder kritisch waren ten opzichte van de gemeente en van Mitros, de
woningcorporatie die 90% van de woningen van de wijk verhuurt. En in Veenendaal, omdat daar sprake is van een
nieuwbouwwijk en de bewoners niet bekend zijn voordat er daadwerkelijk gewoond kan worden. En toch is participatie
daar als een van de centrale thema’s benoemd.
De betrokkenheid van bewoners in Ondiep blijkt uit de titel van levensloopbestendig wonen in die wijk.
De bewoners herkenden zichzelf niet in ‘levensloopbestendig’; ‘levenslustig’ vonden ze veel passender en geschikter.
Levenslustig Ondiep zei hen veel meer over de ambities voor de wijk. De Ondiepbewoners begonnen met een
flinke dosis wantrouwen aan het traject. Ze waren eerder teleurgesteld geweest in de gemeente en corporatie.
Beide hadden de verwachtingen die zij hadden gewekt niet waargemaakt, vonden de bewoners.

Alleen een open proces, waarbij op voorhand niets was dichtgetimmerd, kon dat wantrouwen doorbreken. En dat
is grotendeels gelukt. Tijdens de startbijeenkomst is niet alleen gesproken over plannen voor de wijk, maar zijn
bewoners en professionals ook de wijk ingetrokken om (met de camera) vast te leggen hoe het er in de wijk voor
stond en wat er beter zou kunnen. Er was aandacht voor onveilige situaties, bereikbaarheid en de staat van het
onderhoud. Zo werd duidelijk waaraan gewerkt moet worden. Bewoners zijn gedurende het hele ontwerpproces
via een klankbordgroep betrokken gebleven. Wil je wijkbewoners ‘meenemen’ en ‘vasthouden’, dan moet je helder
communiceren en blijven uitleggen, maar ook duidelijk maken wat al gelopen races zijn.
Tegelijkertijd moet je flexibiliteit tonen waar dat kan. Als jaren geleden al een besluit is genomen dat nu niemand
meer kan onderschrijven of een warm hart toedraagt, moet het soms dan maar herzien worden. Zo was de aanpak
in Ondiep, en daar zijn de bewoners zelfs medeproducent geworden.
In Veenendaal was de start anders. Aangezien de bewoners nog niet bekend waren en ook de organisaties die
actief zouden worden in de wijk nog niet, heeft de gemeente in het begin gewerkt met geïnteresseerde aanbieders.
Zij zaten in het ontwerpteam en konden, vanuit hun ervaring met bewoners in andere delen van de gemeente,
dat wat er in de wijk moest gebeuren vormgeven. Voor iedereen was op voorhand duidelijk dat het een wijk moest
worden waarin mensen zich thuis voelen en waarvoor zij zich willen inzetten. Zelfwerkzaamheid was en is daarom
een leidend principe. Het ontwerp stuurt daar ook op; het ontwerp en de inrichting stimuleren spontane ontmoetingen.
Vervolgens is de stap kleiner om als bewoners iets te gaan organiseren. Nu de eerste bewoners er zijn,
worden er ontmoetingen georganiseerd, bijvoorbeeld een kunstproject of een straatfeest. Nu nog door de initiatievenmakelaar
of een professionele organisatie, maar straks gaan bewoners zelf ontmoetingen organiseren.
Bovendien betrekt de gemeente de bewoners en de toekomstige bewoners intensief bij de inrichting van de openbare
ruimten. Van speelplekken tot de eigen woonomgeving; op veel terreinen mogen bewoners meepraten over
hun omgeving. De bewoners zijn daardoor sterker bij de eigen woonomgeving betrokken en de participatie versterkt
de sociale cohesie. Op dit moment zijn er al projecten die door de bewoners zelf opgepakt worden. Zo gaat een
groep bewoners een moestuin aanleggen.
Ook kunst en cultuur worden zo ingezet. Het uitgangspunt bij elk kunstproject is dan ook participatie. Kunst en
cultuur krijgen veel aandacht in de wijk. In 2011 is al gestart met enkele tijdelijke pionierskunstwerken en ook de
komende jaren hebben kunst en cultuur een belangrijke – ook bindende – rol in de wijk.
17
Een wijk voor iedereen
Activiteit in Zeist
In Zeist-Oost lag de nadruk op welzijn. Al in 2008 is daar een wijkcoach aan de slag gegaan om de wensen en
behoeften van wijkbewoners te inventariseren. Daarnaast had de wijkcoach als opdracht het huidige aanbod van
voorzieningen beter te laten aansluiten bij de vragen in de wijk. Dat laatste onderdeel is tot nu toe minder goed
uit de verf gekomen; het wijkteam+ gaat er nu mee aan de slag.
Verder is in Zeist-Oost het innovatief welzijn gestart (welzijn nieuwe stijl). Door intergenerationeel te werken,
willen de betrokkenen een buurt creëren voor alle leeftijden, waarin de sociale samenhang en leefbaarheid zo is
dat bewoners op een prettige manier met elkaar samenleven, en voor elkaar en hun omgeving zorgen. Zo kunnen
kinderen bijvoorbeeld op bezoek gaan bij senioren, kunnen senioren actief worden op de basisschool of kunnen
jongeren via een buddyproject gekoppeld worden aan senioren.

Een kunstproject
in Veenendaal-Oost
1.7 Zorgleveranties
18
Een wijk voor iedereen
Als een wijk geschikt moet zijn voor iedereen, dus ook voor mensen met beperkingen, vraagt dat niet alleen de
juiste woningen en activerend welzijn, maar ook goede zorgleveranties. Tot nu toe is er een verschil in wat geboden
wordt in een zelfstandige woonsituatie en in beschermde woonvormen. De regering wil wonen en zorg gaan
scheiden. Dat kan er op termijn toe leiden dat er geen onderscheid meer is tussen zelfstandig en intramuraal
wonen. Deskundigen denken overigens dat het verschil nooit helemaal zal verdwijnen. Wij gaan voorlopig uit van
het bestaande verschil, en besteden hier aandacht aan de zorgleveranties aan de zelfstandig wonende zorgvragers
en aan bewoners van beschermde woonvormen.
Zorg voor zelfstandig wonenden
Thuiszorg, de verzamelnaam voor huishoudelijke verzorging, persoonlijke verzorging en verpleging, kan iedereen
die dat nodig heeft, overal krijgen. Daarin maakt een levensloopbestendige wijk op het eerste oog geen verschil.
Alleen zal de (toegankelijke) woning minder belemmeringen opwerpen voor zorgverlening, en kan de zorgverlening
dus langer doorgaan.
Een ander verschil tussen een gewone wijk en een levensloopbestendige wijk is de aandacht voor de eerstelijnszorg.
In alle drie de wijken wordt gewerkt aan een gezondheidscentrum waarin huisartsen werken, maar ook bijvoorbeeld
een apotheker, maatschappelijk werkers, fysiotherapeuten, verloskundigen en tandartsen. Natuurlijk zijn er ook in
reguliere wijken gezondheidscentra (zie o.a. 1.4), maar in een levensloopbestendige wijk zijn ze vanzelfsprekender. Alle
voorzieningen moeten aanwezig zijn om bewoners zo lang mogelijk zelfstandig in hun eigen woning te laten wonen.
In Ondiep is het buurthuis aan het Boerhaaveplein verdwenen en verbouwd tot het gezondheidscentrum.
De woningcorporatie heeft de verantwoordelijkheid voor de herontwikkeling op zich genomen; zij vindt het belangrijk
dat de huurders kunnen vertrouwen op goede voorzieningen in de buurt. In het centrum gaat een grote huisartsenpraktijk
samenwerken met een fysiotherapiepraktijk en een apotheek. Ook de maatschappelijk werkers van de
welzijnsorganisatie houden er een spreekuur, net als de preventiewerkers van de GGD. Er zijn flexibele spreekuurruimten
waar de longverpleegkundige, diëtiste en het bureau voor verslavingszorg regelmatig spreekuur houden.
Een derde aandachtspunt in een levensloopbestendige wijk is de organisatie van de ongeplande zorg. Willen
mensen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen wonen, dan moeten zij zich veilig genoeg voelen om thuis te blijven
wonen. Zij moeten dus zeker weten dat ze hulp krijgen, als ze die nodig hebben. Van oudsher wordt dat geregeld
via alarmapparatuur die bij alarmering een signaal uitzendt naar een alarmcentrale. Die centrale schakelt vervolgens
een mantelzorger of professionele hulp in. In de drie levensloopbestendige wijken is de organisatie van de ongeplande
zorg verschillend opgepakt en uitgewerkt. Zo kiest Veenendaal voor ICT en domotica, om een basis te leggen

voor de ongeplande zorg. Of de ongeplande zorg ook anders wordt georganiseerd dan in de andere wijken van
Veenendaal is nog niet bekend.
In Zeist-Oost hebben de partijen besloten de ongeplande zorg met alle aanbieders in de wijk te organiseren. Het is
de bedoeling uiteindelijk één systeem en één team te ontwikkelen dat alle ongeplande zorg in de avond en nacht op
zich neemt. Dat wordt samengesteld vanuit de nachtdiensten die nu op de intramurale locaties draaien en de
mobiele teams die de thuiszorg en Abrona (verstandelijk gehandicaptenzorg) momenteel bieden.
Zorg voor niet-zelfstandig wonenden
Er is een zekere uitwisselbaarheid tussen toegankelijke woningen en beschermde woonvormen. Zijn er in een wijk
voldoende goed toegankelijke woningen waar ook mensen met een redelijk intensieve zorgvraag kunnen wonen,
dan zal er minder vraag naar intramurale (beschermde) woonvormen zijn. Maar hoe toegankelijk een woning ook is,
er kan een moment komen dat een andere woonvorm wenselijk is, bijvoorbeeld als er 24 uurstoezicht nodig is.
In een levensloopbestendige wijk wordt die behoefte ingevuld met kleinschalig beschermd wonen, zodat bewoners
niet naar een verpleeghuis elders hoeven. Bovendien kunnen mantelzorgers en buren dan gemakkelijk op bezoek
blijven komen en hand- en spandiensten verrichten.
Ook deze behoefte krijgt in de wijken steeds een andere invulling. Veenendaal-Oost wil wonen en zorg voor 100%
scheiden. Omdat alle woningen levensloopbestendig worden gebouwd en later gemakkelijk aan te passen zijn, zijn
er geen intramurale voorzieningen in de wijk gepland. Wel zijn er afspraken gemaakt over bijzondere doelgroepen.
In het eerste deel van de wijk (Buurtstede) lopen drie woonprojecten voor bijzondere doelgroepen. Er is een project
voor ouderen; boven het gezondheidscentrum en er zijn twee kleinschalige projecten voor jongere autisten.
In de planvorming waren de partijen er daarbij van uitgegaan dat ten minste 65% van de woningen met een brede
beukmaat gerealiseerd zou worden. Dan zijn alle primaire leefruimten op de begane grond of gemakkelijk op de
begane grond te realiseren. Ook de overige woningen zouden een beukmaat hebben van minimaal 5,4 breed maar
liever nog van 6 meter breed. Uiteindelijk is ervoor gekozen minder woningen met een brede beukmaat te bouwen,
omdat die ook weer duurder zouden moeten zijn. Daarom moeten de partijen alsnog overwegen of er voor zorgvragers
die intensieve zorg nodig hebben niet toch geclusterde woonvormen nodig zijn. Volgens de demografische
behoefteberekening zal in Veenendaal-Oost in 2020 structureel zorg en ondersteuning gerealiseerd moeten zijn voor:
• 50 mensen met een verstandelijke beperking die ondersteuningsvragen hebben die gerelateerd zijn aan wonen;
• 90 mensen met een fysieke functiebeperking met ondersteuningsvragen;
• 357 ouderen met ondersteuningsvragen die gerelateerd zijn aan wonen;
• 120 bewoners die zorg van de GGZ krijgen, en ondersteuningsvragen rond wonen hebben;
• 180 mensen met 24 uurszorg en -toezicht.
19
Een wijk voor iedereen
In Ondiep zijn drie buurten aangepakt als onderdeel van het levensloopbestendig maken. In het Thorbeckepark
ligt de nadruk op ontspanning, welzijn en cultuur In en rond het Boerhaaveplein wordt gefocust op ontmoeten en
samenleven voor jong en oud, met onder meer seniorenwoningen, een woonvoorziening voor dementerende
ouderen en een aantal rolstoelwoningen. De Plantagebuurt is bedoeld als woonservicezone met een combinatie van
verzorgd, beschut en beschermd wonen.
In Zeist-Oost is extramuraliseren van bestaande capaciteit een belangrijk onderdeel. In een deel van de wijk is een
grote concentratie van seniorenwoningen en intramuraal verblijf. Het is de bedoeling een deel van de intramurale
capaciteit te verplaatsen naar kleinschalige eenheden en zorgwoningen elders in de wijk. Er zijn nu plannen
voor een MFA en 24 zorgwoningen, nog steeds wel in een beschermde woonvorm. Elders in de wijk, nabij de
voorzieningen, moeten nog ten minste 76 zelfstandige zorgwoningen worden gebouwd, om het totaal van ten
minste 100 zorgwoningen te halen.
1.8 Duurzaamheid
Duurzaamheid kan heel goed een onderdeel zijn van een levensloopbestendige wijk. Het is immers de bedoeling
dat het een wijk is waar iedereen prettig kan wonen. Dan richt je je er ook op dat toekomstige generaties goed in de
wijk kunnen wonen. Dat gebeurt in de eerste plaats door woningen zo te bouwen dat er weinig verbouwingen nodig

zijn om goed zorg te kunnen verlenen. Dat is sowieso al duurzaam gebruik van grondstoffen.
Het duurzaamheidsprincipe is het verst uitgewerkt in Veenendaal-Oost. Niet alleen is daar zo veel mogelijk rekening
gehouden met dubbel grondgebruik, er is ook een nieuw systeem van energiewinning gekoppeld aan de wijk.
De woningen in Buurtstede worden aangesloten op een centrale warmtevoorziening op basis van warmte-koudeopslag.
Hiermee wordt minimaal 25% CO 2
bespaard. Aanleg, exploitatie, beheer en onderhoud zijn in handen van
DEVO, een bedrijf waarin de gemeente Veenendaal en Quattro Energie participeren.
Bovendien wordt in Veenendaal gewerkt aan een natuurhuis. Dat is een MFA, bij voorkeur samengesteld door
bestaande boerderijgebouwen te hergebruiken, waar veel zaken rond natuurgebruik samenkomen. Zo kunnen
bijvoorbeeld de scouting, IVN en natuureducatie, een vogelaarsclub, dagbesteding/arbeidsrehabilitatie voor
bijzondere doelgroepen en bosbeheer de accommodatie gebruiken. Hoe precies, dat hangt nog af van de specifi eke
invulling van de initiatiefnemer(s). Een mooi voorbeeld van verbindingen, gekoppeld aan duurzaamheid, is ook het
kunstproject dat 2010 van start ging: Nieuwe Piepers. De kunstenaar heeft hier in een nog niet bebouwd gebied een
aardappelveld gerealiseerd. Dit veld is samen met bewoners ingepoot. Via een website konden bewoners tips
krijgen over het leven in een nieuwbouwwijk en tips over wat je met aardappelen kunt doen. Een paar maanden later
zijn de piepers met een happening samen met bewoners gerooid. Van een deel van de oogst zijn frites gebakken
voor de kinderen. Het kunstproject is zeer geslaagd, want de bewoners deden enthousiast mee. En het heeft
bewoners geïnspireerd: zij hebben het plan opgevat een moestuin in de wijk te starten.
Ten slotte geeft de gemeente sinds 2010 actief informatie over energiebesparing en duurzaamheid in de woning.
Ook kunnen de bewoners in Veenendaal-Oost een maatwerkadvies energiebesparing laten opstellen.
1.9 Mobiliteit
20
Een wijk voor iedereen
Mobiliteit krijgt niet in elke levensloopbestendige wijk evenveel aandacht. Toch heeft levensloopbestendigheid ook
te maken met hoe je met de mobiliteitsvragen omgaat. Onder de noemer levensloopbestendige infrastructuur wordt
al rekening gehouden met een woonomgeving waarin mensen zich goed kunnen verplaatsen. Alleen in Veenendaal-
Oost is specifi ek aandacht voor levensloopbestendig openbaar vervoer. In dat plan is ruimte gemaakt voor openbaar
vervoer dat tegemoetkomt aan de grote diversiteit aan vervoersvragen. De uitgangspunten daarbij zijn dat het
openbaar vervoer:
• goed toegankelijk is;
• verbinding met voorzieningencentra biedt;
• aansluiting biedt op vervoer van hogere orde, zoals regiovervoer of vervoer de wijk uit.
Vanuit de levensloopbestendigheid worden extra eisen gesteld aan de kwaliteit en gebruiksmogelijkheden van
het openbaar ververvoer. Daarbij zou een pendeldienst het beste passen, maar zelfs in een volgroeide wijk van
3.500 woningen is een pendeldienst niet rendabel. De gemeente heeft dan ook diverse varianten onderzocht.
De aandacht voor openbaar vervoer heeft zich overigens al uitbetaald. Bij een nieuwbouwwijk is het gebruikelijk dat
het openbaar vervoer pas gaat rijden als er al veel woningen staan. Uit exploitatieoogpunt bekeken niet onlogisch,
alleen is vervolgens bijna iedereen al ingesteld op het zelf organiseren van het vervoer. In Veenendaal-Oost is het
met behulp van de provincie gelukt om de (buurt)bus al te laten rijden vanaf de oplevering van de eerste woningen.
Zodoende kunnen mensen dus gemakkelijker kiezen tussen openbaar vervoer en eigen vervoer. Verder voorziet het
plan in goede, snelle fi etsverbindingen met het centrum van Veenendaal.
Buurtbus

2 Aan de slag
Een levensloopbestendige wijk komt er niet vanzelf. Niet alleen zijn er veel organisaties en wijkbewoners bij
betrokken, ook neemt het hele proces veel jaren in beslag. De betrokken partijen moeten daarom een mix hebben
van vasthouden aan de visie en tegelijkertijd voldoende flexibiliteit houden om te kunnen inspelen op veranderde
omstandigheden.
In de beschrijving van het proces volgen we de onderdelen van projectmatig werken: van initiatieffase tot
realisatiefase. Dit geeft weliswaar een bruikbare indeling van het proces, maar laat ook zien dat de werkelijkheid
zich niet houdt aan een mooi projectplan.
2.1 Initiatieffase: ideevorming en start
Meestal komt het idee van een levensloopbestendige wijk allereerst vanuit de professionele organisaties en minder
vanuit de wijkbewoners. Zo ging het in elk geval in de drie wijken die in deze handreiking voor het voetlicht komen.
De provincie speelde daarin zelf ook een rol. Zij was namelijk in 2003 gestart met het project Nieuw Wonen, en
wilde daarmee ten minste één nieuwbouwwijk en één bestaande wijk levensloopbestendig maken. En uiteraard hielp
het de wijken dat daar ook subsidies aan verbonden waren, zodat de extra kosten of de transformatiekosten voor
een groot deel gedekt konden worden.
Maar dat is slechts een deel van het verhaal. Want zonder enthousiasme en bevlogenheid op het lokale niveau komt
die levensloopbestendige wijk er niet. Tenslotte moeten de belangrijke spelers op wijkniveau de invulling van een
levensloopbestendige wijk vormgeven. De start en het idee komen vaak op als er een concreet probleem of vraagstuk
speelt. Wordt er een nieuwe wijk ontwikkeld, zoals in Veenendaal, dan denken de diverse partijen altijd na over
de identiteit van die wijk en welke aanvullingen op bestaande wijken er nodig zijn. Maar uiteindelijk ligt in veel
nieuwbouwwijken een sterke focus op jonge gezinnen. Dan komt men er pas jaren later achter dat er niets of te
weinig is voor de oudere jeugd of voor mensen met beperkingen.
Veenendaal-Oost is in dat opzicht heel bijzonder: van meet af aan wilden de betrokkenen een wijk ontwerpen ‘die
mensen in willekeurig welke levensfase, ongeacht levensomstandigheden, huishoudensamenstelling en culturele
achtergrond, optimale mogelijkheden biedt voor alle vormen van fysieke en geestelijke activiteit en zelfontplooiing
en die een woningaanbod en voorzieningenniveau heeft dat daartoe is uitgerust’. 1 Vooral ontmoeting en sociale
samenhang, samen met ondernemerschap, vormen kernbegrippen in deze wijk.
Voor Ondiep lag de start anders. Het is een bestaande wijk, waar de noodzaak om fysiek in te grijpen zo langzamerhand
dominant werd, maar waar bewoners weinig vertrouwen hadden in de gemeente of in de woningcorporatie
Mitros. Daar kwam het provinciale project Nieuw Wonen als geroepen; het was net de trigger die nodig was om
mensen en organisaties bijeen te brengen. Er lagen al plannen, maar deze konden goed worden omgevormd, zodat
levensloopbestendigheid er een plaats in kreeg.
Zeist-Oost startte net weer iets anders. Waar Ondiep al redelijk vergevorderde plannen had, ook op sociaal-maatschappelijk
terrein, had Zeist die nog niet zo. Er waren wel plannen om Kerckebosch (een onderdeel van Oost) te
21
Een wijk voor iedereen
Bouw ontmoetingsplek
Thorbeckepark gestart
1
Defi nitie van ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid uit januari 2002 die het startpunt vormde voor een levensloopbestendig
Veenendaal-Oost.

herstructureren, maar de plannen voor het sociaal-maatschappelijk terrein kregen een impuls dankzij de provinciale
inzet. Daardoor gingen de partijen daar zich op levensloopbestendigheid richten. Het leeuwendeel van de uitwerking
kwam in Zeist vooral van de grond nadat de provincie Zeist-Oost geselecteerd had als derde wijk waarin
levensloopbestendigheid het uitgangspunt ging worden.
In alle drie de wijken was de gemeente vanaf het begin een belangrijke trekker en speler. In Veenendaal vervult de
gemeente nog steeds die rol. In Ondiep was woningcorporatie Mitros direct overtuigd van de meerwaarde van
levensloopbestendigheid en trokken gemeente en Mitros sterk samen op. In Zeist hebben vanaf de start de welzijnsen
zorgorganisaties en een lokale woningcorporatie een stempel gedrukt op de plannen voor Zeist-Oost. Van de drie
wijken heeft Zeist-Oost de meeste aandacht voor de organisatie van de zorg- en dienstverlening. Zeist-Oost wil die
zo inrichten dat mensen met beperkingen goed zelfstandig kunnen blijven wonen in de wijk. De partners waarmee
je begint aan een levensloopbestendige wijk, bepalen natuurlijk ook de uitkomst. Als zorg en welzijn al in de
voorbereidingen actief meedoen, krijgen zij in de uitwerking meer gewicht.
Betrokkenheid bewoners
22
Een wijk voor iedereen
In de meeste gevallen lag het initiatief voor een levensloopbestendige wijk bij de gemeente, maar is zo snel mogelijk
opgeschaald naar betrokkenheid van wijkbewoners en maatschappelijke organisaties. Al in de eerste fase raakten
verschillende organisaties bij de plannen betrokken. In alle drie wijken zijn werkateliers gehouden om ideeën te
verzamelen, knelpunten te inventariseren en wensen in kaart te brengen. In bestaande wijken vervullen bewoners
daarin een cruciale rol. Zij weten wat er leeft in de wijk en wat eventuele lastige punten zijn. Vanwege deze kennis
ligt hen erbij betrekken voor de hand. Moeilijker is het om wijkbewoners deel uit te laten maken van de totale
voorbereiding, waarbij je rekening moet houden met de verschillende rollen van gebruikers/bewoners en leveranciers/organisaties.
Als dat goed lukt, blijven de bewoners vaak het hele ontwikkelingstraject enthousiast betrokken
bij het proces. Lukt het niet of minder goed, dan verliezen bewoners hun interesse.
Hoe zorg je ervoor dat bewoners het project ook ervaren als iets van henzelf? Door een aantal factoren te combineren:
• Betrek bewoners erbij en neem hun inbreng serieus. Het gaat immers om hun wijk. Bewoners moeten daarom
de belangrijkste stem hebben. En als iets nodig is voor toekomstige wijkbewoners, terwijl het voor huidige
wijkbewoners minder belangrijk is, valt dat uit te leggen.
• Geef bewoners eigen verantwoordelijkheid en voer projecten uit die belangrijk voor hen zijn. Liefst projecten
waaraan ze zelf kunnen meedoen. Een deel van de projecten zal ongetwijfeld door professionals moeten worden
opgepakt. Maar als er aandacht is voor wat wijkbewoners aangaat, kunnen zij ook medeproducenten worden.
• Sluit aan bij de leefwereld van bewoners en zorg voor passend taalgebruik. Wijkbewoners kunnen heel divers zijn;
van de gepensioneerde professor tot de stratenmaker. Hou bij het taalgebruik rekening met die verschillen.
• Wees duidelijk over wat te beïnvloeden is. Het is uit te leggen dat niet alles conform de wensen van wijkbewoners
kan worden uitgevoerd. Heldere communicatie daarover voorkomt ruis op de lijn.
Kenmerkende bouw
Zeist-oost
2.2 Definitiefase: de contouren van het project vastleggen
Waar in de eerste fase gedacht en gedroomd wordt over de ideale wijk, is de defi nitiefase de fase van het vastleggen.
Bevlogenheid moet ook hier hoogtij vieren, maar moet gemixt worden met realisme. De visie is belangrijk en is de
kapstok waarop steeds weer teruggegrepen kan worden; waarom wilden we dit ook alweer? Maar voordat de visie
kan worden vastgelegd, moet ook de structuur uitgewerkt worden. Wie doet mee en hoe organiseren we het proces?
En is die organisatie anders in de ontwerpfase dan in de uitvoeringsfase? En, niet te vergeten in zo’n traject: partijen
beginnen niet blanco met elkaar. Er lopen vaak al projecten die raakvlakken en misschien wel overlap hebben met

het traject van de levensloopbestendige wijk. Soms hebben partijen al een verhouding tot elkaar of hebben ze al een
mening over de ander. In de definitiefase stel je daarom vast wat bij het project betrokken wordt en wat erbuiten
gelaten wordt. Kortom: hoe beïnvloedt de omgeving het project?
De omgeving afbakenen
De omgeving afbakenen is altijd een lastig onderwerp. Bovendien is het een thema waarin in de loop van de tijd
ook verschuivingen ontstaan. De kunst is om lopende projecten en veranderingen mee te nemen als die bijdragen
aan het eindresultaat. En om die projecten en veranderingen die het te complex maken, erbuiten te laten. Hier is
nauwelijks een algemene richtlijn voor te geven. In de twee herstructureringswijken zijn bijvoorbeeld ook verschillende
keuzes gemaakt.
In Ondiep is van de herstructurering een integraal onderdeel gemaakt van Levenslustig Ondiep. Met als voordeel
dat de corporatie volop ging meedoen en haar plannen aanpaste om meer levensloopbestendigheid in te bouwen.
Dat bleek een goede keuze te zijn, die leidde tot grote inspanningen en synergie in de uitvoering.
In Zeist-Oost hebben de partijen ervoor gekozen de herstructurering en Zorgeloos Wonen als projecten gescheiden
te houden. Op inhoudelijk niveau werden er wel dwarsverbanden gelegd, maar in de aansturing bleven het eerst
twee projecten. Die keuze had te maken met verschillen in het schaalniveau van de wijk en met de wens om de
besluitvorming helder te houden. In de loop van de tijd bleek echter toch dat de projecten zo met elkaar verweven
waren dat de voortgang last had van de verschillende besluitvormingstrajecten, en dat er veel overleg nodig was.
Daarom hebben de partijen er eind 2011 voor gekozen om de twee projecten samen te voegen.
Die keuze voor wat je meeneemt in het project en wat niet, moet je aan het begin van het traject maken, maar ook
gedurende de rit. Een levensloopbestendige wijk raakt zo veel terreinen dat het niet te voorkomen is dat er (elders)
nieuwe initiatieven opdoemen, waarbij de vraag speelt of ze wel of niet meegenomen moeten worden.
Bovendien is de omgeving geen statisch geheel. Wetten en spelregels veranderen. Zo heeft elke gemeente te
maken gekregen met de komst van de Wmo en de consequenties daarvan voor de wijkaanpak. Veenendaal-Oost is
ontwikkeld in de tijd dat koopwoningen niet aangesleept konden worden, maar heeft inmiddels te maken met een
economische crisis en een woningmarktcrisis. In de komende jaren staan er nog veel meer veranderingen op stapel
(zie paragraaf 3.2).
Wie doet mee?
In het begin is het goed om zo veel mogelijk krachten, mensen en organisaties bij de plannen te betrekken, om het
elan te vestigen en ideeën te inventariseren. In de definitiefase moeten keuzes gemaakt worden: wie is echt nodig,
omdat bepaalde organisaties een beslissende stem hebben in de uitvoering. Wie zijn dragers en wie zijn participanten?
De dragende partijen organiseren samen de besluitvorming. Daaromheen is een brede kring van organisaties
en belangengroepen die wel op de hoogte gehouden moeten worden en op onderdelen inzetbaar zijn of
geraadpleegd kunnen worden.
Naast dat onderscheid tussen dragers en participanten is er ook de kwestie van persoonlijkheden. In zo’n breed
project wordt er samengewerkt, vaak zonder dat er sprake is van een hiërarchische relatie. In dat soort samenwerkingsverbanden
is investeren in de relatie een must. In een gemeente komen de directeur van de woningcorporatie,
de directeur welzijn en de directies van zorgorganisaties elkaar al veel tegen. Maar daarmee is vaak
ook al een beeld gevormd van de ander. Wil je goed kunnen samenwerken gedurende meer jaren, dan bepaalt
begrip voor elkaars positie en optreden mede het succes.
In een nieuwbouwwijk als Veenendaal-Oost ligt dat iets anders. Weliswaar zijn er maatschappelijke organisaties
die elders in Veenendaal al actief zijn, maar dat maakt het nog geen vanzelfsprekendheid dat zij ook actief zullen
worden in een nieuwbouwwijk. Het ontwerp hier is een gezamenlijk product van tientallen partijen en deskundigen.
Die komen hoofdzakelijk uit Veenendaal, maar ook regionale en landelijk werkende organisaties hebben meegewerkt.
Deze zijn samengebracht in vijf werkateliers om voor afzonderlijke onderwerpen, zoals ontmoeting, leren
en ontwikkelen input te leveren. Dat heeft geresulteerd in vijf pijlers. Zo zijn maatschappelijke organisaties vanaf het
begin betrokken geweest bij de ontwikkeling van het stedenbouwkundig plan, terwijl zij gewoonlijk pas in een laat
stadium op ad-hocbasis input aanleveren. In Veenendaal-Oost zijn de harde en softe sector echter al in een vroeg
stadium verbonden in een integrale aanpak. Het plan is daarna gepresenteerd en per onderdeel worden daar in het
vervolg de juiste partijen bij gezocht.
23
Een wijk voor iedereen

Structuren
Juist een breed project zoals een levensloopbestendige wijk creëren heeft een heldere structuur nodig. Die maakt
helder wie meedoet, maar ook wie waarover gaat, zowel in de besluitvorming als in inhoudelijke inbreng. Er is
dagelijkse aansturing nodig in de vorm van een projectleider of projectteam, er wordt gewerkt aan de verdiepingsslag
van de inhoud en de besluitvorming moet worden georganiseerd. De projectstructuur zal vaak in de loop van
de verdere uitwerking veranderen. In het begin ligt er veel nadruk op de inhoud ontwerpen en vastleggen. Naarmate
de levensloopbestendige wijk verder ingericht wordt, komt de uitvoering dichter bij en zullen er misschien andere
mensen bij betrokken raken.
In Ondiep is de structuur zo vastgelegd:
Strategiegroep
Bestuur
Provincie Utrecht
Gemeente Utrecht
Woningcorporatie Mitros
Welzijnsorganisaties Portes
Zorgleverancier ContinU en Aveant
Directieteam
Directie en Management
Gemeente Utrecht,
Dient Maatschappelijke Ontwikkeling en
Dienst Stadsontwikkeling
Provincie Utrecht, programmadirecteur
24
Een wijk voor iedereen
Coördinatiegroep
Ondiep
Wonen
Woonomgeving
Kernteam
Ontwerpteam
Voorzieningen
Onderwijs +
Jeugd
Ondersteuning naar boven en naar beneden
Projectleider provincie
Trekkers gemeente deelwerkgroepen
Uitvoerend
Organisaties: ContinU, Aveant, Mitros, Portes,
Gemeentelijke afdelingen en bewoners
Deelprojecten en werkgroepen
Werkgroep
Werkgroep
Subwerkgroepen
Werkgroep
Ook in de andere wijken zijn soortgelijke structuren opgezet. Verschillen tussen de structuren zijn er vooral in het
bundelen van onderwerpen die in afzonderlijke werkgroepen worden uitgewerkt. Zo kent Ondiep vier thema’s of
deelprojecten met daarbij behorende werkgroepen en Veenendaal-Oost vijf pijlers met daarbinnen diverse deelprojecten.
Zeist-Oost heeft een projectstructuur met vijftien prestaties die inmiddels worden gebundeld in vier à vijf thema’s.
Wat vaak niet in de structuren is opgenomen, zijn de interne communicatie en het draagvlak binnen de deelnemende
organisaties. Toch zijn ook die cruciaal voor een goede uitwerking. Het is een taak van de projectleider om
regelmatig aandacht te vragen voor de interne communicatie binnen de deelnemende partijen. Sommige medewerkers
van de betrokken organisaties zijn misschien intensief betrokken bij de levensloopbestendige wijk. Maar
ook collega’s die er maar incidenteel mee te maken hebben en de leidinggevenden moeten op de hoogte gehouden
worden van de ontwikkelingen binnen de wijk. Het lijkt een open deur, maar de ervaring leert dat informatievoorziening
toch niet vanzelfsprekend is.

Visie
Een visie kan kort en bondig worden opgeschreven of tot in detail worden uitgewerkt. Dat hangt ook van de lokale
cultuur af. Belangrijker is dat er een visie is: een gezamenlijke horizon waar de deelnemende partijen naartoe
werken. Het vraagt dus ook een proces waarin partijen samen tot een visie komen. Elk heeft zijn eigen inbreng.
Die is gebaseerd op de doelen van de eigen organisatie of achterban en houdt rekening met de randvoorwaarden
daarvan.
Er is een lonkend perspectief nodig, waarin iedereen zich kan vinden en waarin alle betrokkenen iets vinden dat
de eigen doelen dient. Is die verbinding er niet of onvoldoende, dan zal het traject ergens stokken, want dan is er
onvoldoende fundament op het moment dat het moeilijk wordt.
Een visiedocument bindt partijen ook. Vaak worden er in een feestelijke sfeer handtekeningen onder geplaatst.
Of volgt er een intentieovereenkomst waarin de belangrijkste zaken staan.
Elk gebied en elke situatie vraagt een eigen aanpak. De visie moet worden toegespitst op die specifi eke wijk.
Daarom is het handig om ook kengetallen van die wijk op te nemen in het visiedocument: hoe is de samenstelling
van de wijk nu, welke organisaties zijn actief, welke voorzieningen zijn er en welke plannen bestaan er al (zie ook
2.2.1 over het afbakenen van de omgeving). Dat is de startsituatie. De visie zal vooral verwoorden wat er bereikt gaat
worden, wat het streefniveau is en via welke route de partijen daar denken te komen (structuur, besluitvorming en
deelnemers). Ook is het goed om een SWOT-analyse op te stellen: waar liggen kansen en bedreigingen, wat zijn
de sterke en zwakke punten van de wijk?
Overeenkomsten
In alle drie projecten is de defi nitiefase afgesloten met het (feestelijk) ondertekenen van de overeenkomst met de
provincie voor de subsidietoekenning. De betrokken partijen hebben gewerkt aan de visie en aan het ontwerp en
hebben de deelprojecten geformuleerd. Dan komt het moment om dat te vertalen in een overeenkomst op hoofdlijnen.
In de drie wijken hebben de gemeente en de provincie zo’n overeenkomst gesloten om de subsidierelatie te
regelen. Daarnaast hebben ook de deelnemende partijen overeenkomsten gesloten. Dat is niet altijd op hetzelfde
moment gebeurd. Zo is er in Zeist geruime tijd nodig geweest om concretere afspraken te maken. Eind 2005 is
Zeist al vastgelegd als het derde provinciale project. In 2009 is dat geconcretiseerd in een prestatieovereenkomst en
is de uitvoering gestart. In datzelfde jaar tekenden de deelnemende organisaties een samenwerkingsovereenkomst.
Met deelnemende partijen is afgesproken wie wat doet. De Wijkontwikkelingsmaatschappij Kerckebosch, een
samenwerkingsverband tussen gemeente en woningstichting De Seyster Veste, levert een belangrijk aandeel.
In Veenendaal-Oost is een wijkontwikkelingsmaatschappij opgezet, waarin de samenwerking tussen de projectontwikkelaars
en de gemeente is geregeld. De gemeente zelf neemt het voortouw in Nieuw Wonen. Het Ontwikkelingsbedrijf
Veenendaal-Oost, kortweg OVO, is het aanspreekpunt bij zaken die met de ontwikkeling en realisering van de
wijk Veenendaal-Oost te maken hebben. OVO is een samenwerkingsverband tussen de gemeente Veenendaal en de
Grondexploitatie Quattro Veenendaal C.V. Deze laatste partij bestaat uit LATEI projectontwikkeling (uit Amersfoort),
Patrimonium woonstichting en De Smalle Akker BV (beide uit Veenendaal). Bij de uitvoering van de vijf Nieuw
Wonen-pijlers is OVO een belangrijke partner. OVO maakt het terrein bouw- en woonrijp en geeft bouwrijpe kavels
uit aan ontwikkelaars, maar heeft ook als taak burgers, geïnteresseerden en de pers zo goed mogelijk op de hoogte
te houden.
25
Een wijk voor iedereen
Feest in
Veenendaal

2.3 Ontwerpfase
In de ontwerpfase komt het erop aan om van visie en een project op hoofdlijnen te komen tot een uitwerking op
detailniveau. Aangezien een levensloopbestendige wijk zo veel onderwerpen raakt, is dat een complex proces.
Een goede structuur en organisatie kunnen daarbij helpen. We beginnen met de organisatie.
Organisatie
In alle wijken is een ontwerpteam aan de slag gegaan met de verdere uitwerking. Maar per wijk zag de organisatie er
toch nog heel anders uit. In Ondiep heeft het ontwerpteam met drie scenario’s gewerkt. Vervolgens heeft het één
hoofdscenario gekozen, en dat heeft het team weer vertaald in drie programma’s, namelijk voor de deelgebieden
wonen, woonomgeving en voorzieningen. Het team heeft deze programma’s uitgewerkt voor de drie ontwikkellocaties
die in Ondiep centraal staan: Plantage, Boerhaaveplein en Thorbeckepark.
In Veenendaal zijn in het begin van het proces vijf werkateliers aan de slag gegaan. Daaruit kwamen vijf pijlers die
als kapstok hebben gediend voor de verdere uitvoering. Dat zijn:
• Efficiënt en duurzaam gebruik van de ruimte voor voorzieningen, waarop men trots kan zijn en blijven.
• Levensloopbestendige woningen en gebouwen hebben de toekomst.
• Mobiliteit en toegankelijkheid voor iedereen.
• Naar een zelfregulerende wijk, en buurtjes met actieve en betrokken bewoners.
• Een vraaggericht en vernieuwd maatschappelijk dienstenpakket.
26
Een wijk voor iedereen
Het ontwerpteam heeft deze pijlers vervolgens vertaald en uitgewerkt in het programma dat terug te vinden is
het ontwerp ‘Veenendaal-Oost: de plek van je leven’. Dit programma is nog steeds de hoofdlijn van het ontwerp,
waarover de gemeente ook verantwoording aflegt aan de provincie. de gemeente heeft het programma vervolgens
vertaald naar een Uitvoeringsplan Nieuw Wonen. De provinciale subsidie is gekoppeld aan de prestaties die in dat
Uitvoeringsplan staan.
In Zeist-Oost hebben eerst de vijf centrale partners met elkaar een visie geformuleerd, die ook de basis vormde
voor het positieve oordeel van de provincie om Zeist-Oost als derde wijk te honoreren met extra subsidiemiddelen.
De partners hebben die visie daarna uitgewerkt in wat uiteindelijk een prestatieovereenkomst is geworden met
vijftien prestaties. De vijf partners zijn nog steeds dragende partijen. Tot eind 2011 waren zij verenigd in een
stuurgroep voor de besluitvorming op hoofdlijnen, en in een programmateam voor de vertaalslag richting praktijk.
In 2011 zijn er enkele wijzigingen in de bestuurlijke structuur doorgevoerd, vooral om de herstructurering en het
levensloop-bestendige programma sterker te verbinden. De werkgroep Sociaal is de spil die de prestaties onderling
op elkaar afstemt en de voortgang bewaakt.
Projectleider
De projectleider levensloopbestendige wijk is cruciaal in de organisatie en in de uiteindelijke resultaten op
wijkniveau. Zijn of haar invloed is niet te overschatten. Hij moet zeker een duizendpoot zijn. Allereerst neemt hij
de dagelijkse aansturing op zich. Daarnaast is hij in het ontwerptraject degene die de visie vasthoudt door deze
steeds als leidraad te nemen en daarover te communiceren met de andere deelnemers. Maar bovenal moet de
projectleider een down-to-earthbenadering combineren met het inspireren en enthousiasmeren van de betrokkenen.
De Provincie Utrecht heeft ervoor gekozen om tot en met het ontwerpproces intensief betrokken te zijn bij de
uitwerking door een projectleider voor deze fase te leveren. Dat waren steeds provinciale ambtenaren met een
ruime proceservaring, met veel inhoudelijke kennis rond wonen, welzijn en zorg en met mogelijkheden om die
kennis enthousiast en geïnspireerd over te brengen. Zo had de projectleider in Ondiep de insteek om allereerst op
zoek te gaan naar de vernieuwers in de betrokken organisatie. Die aanpak vergroot de kans op inspiratie en out-ofthe-boxdenken.
Na het ontwerpproces is de provinciale projectleider teruggetreden en hebben de gemeenten zelf
een nieuwe projectleider aangetrokken. Dat kan op zich prima, omdat de rol van de projectleider ook verschuift met
de fasen in de totstandkoming. Voor de uitvoeringsfase is het goed om een projectleider te kiezen die vrij dicht bij
de praktijk staat en de wijk goed kent. De andere kwalificaties blijven ook dan nog steeds relevant.

Uitwerking
Van visie naar uitwerking of ontwerp gaan is een complex proces. Niet alleen omdat er veel meer details vastgelegd
moeten worden (wat, waar, hoe, wanneer), maar ook omdat met de detaillering de haalbaarheid zichtbaarder wordt.
En dan kan weleens blijken dat hetgeen gewenst is, niet of niet in die uitvoering haalbaar is. Daarom is het goed ook
kosten-batenanalyses te maken en de fi nanciën in kaart te brengen. Een ander hulpinstrument is het minimum en
het maximum bepalen. Zo kan bij een ontmoetingsfunctie gekozen worden voor een nieuw wijkgebouw compleet
met horecadeel. De vierkante meters kunnen dan nogal uiteenlopen, net als de wijze van exploitatie. Dan kan het
goed zijn verschillende modellen naast elkaar te zetten. En weliswaar moet geld niet leidend zijn in het ontwerpproces,
maar er moet wel realistisch begroot worden. Daarom kan ook een prioriteitsstelling helpen: wat is essentieel
en mag niet geschrapt worden?
In dit stadium is het goed om ook de verdieping te maken naar woordgebruik. In de visie is het abstractieniveau
hoog; in de ontwerpfase moet duidelijker worden wat er bedoeld wordt en wat nodig is. Maar ook dan nog kunnen
begrippen verschillen verbloemen. Vraaggericht is bijvoorbeeld een begrip dat veel gehanteerd wordt. Maar wordt
daarmee bedoeld dat er pas actie komt als er vragen komen? Of wordt daarmee bedoeld dat de dienstverlening
ingericht wordt op de bekende vragen van de klant, of op de vermoedelijke vragen van de klant? Dit is de fase waarin
dat duidelijk moet worden.
En tot slot werkt het beter om aansprekende methoden te gebruiken. In het boekje Gouden Kansen staan die
methoden op een rij: excursie, fotoschouw, ateliers in het weiland, workshop in de scholen, interviews op straat,
tekenaars en rekenaars, maquettes, manifestaties en sfeer proeven, debatten en wedstrijden. Je hoeft niet alles in te
zetten, maar in de uitvoering van het project kan het enthousiasmerend zijn om nog eens een of enkele van deze
methoden in te zetten.
In Veenendaal-Oost hebben de partijen het ontwerp uitgewerkt in de eerdergenoemde vijf pijlers. Per pijler hebben
zij de volgende onderdelen steeds in kaart gebracht:
• het kader: visie, uitgangspunten, opbrengsten en voorwaarden;
• het wat: wat wordt er gerealiseerd. Dit kunnen diverse onderdelen zijn. Zo is onder de eerste pijler het
kloppend-harthuis beschreven. Maar ook het Ontmoetingshuis, het natuurhuis, het multifunctioneel gebruik
van twee schoolgebouwen en zes multifunctionele buurtschapvoorzieningen;
• hoeveel: oppervlakteberekeningen per voorziening;
• waar: de ligging van al deze MFA’s;
• de investeringen; vooralsnog op basis van kengetallen;
• de prioritering en de fasering.
27
Een wijk voor iedereen
Het schoolplein van de
Kerckebosch school

Communicatie
Is het niet overbodig om in deze publicatie aandacht te besteden aan communicatie? Iedereen weet toch hoe
belangrijk heldere en gerichte communicatie is? In principe wel, maar dat wil nog niet zeggen dat iedereen er ook
voortdurend naar handelt. Twee woorden zijn hierbij essentieel: iedereen en voortdurend. Communicatie in zo’n
proces is juist zo lastig omdat er veel mensen bij betrokken zijn, die wel allemaal hetzelfde moeten uitdragen.
En het tweede element is zo bepalend omdat er wel tien jaar voorbij kunnen gaan voordat de levensloopbestendige
wijk in al z’n facetten er staat. En in die tijd veranderen bijvoorbeeld mensen van posities en verandert de omgeving.
Het is dus goed om regelmatig te checken of iedereen nog op dezelfde golflengte zit. En vaak lukt dat nog wel met
degenen die nauw bij het proces betrokken zijn. Maar denk daarbij ook aan de andere medewerkers van de betrokken
organisaties, andere organisaties in de wijk en niet te vergeten de politici en de wijkbewoners.
28
In Ondiep zit het betrekken van de wijkbewoners bij het project en hen informeren in de genen van het project.
En toch kan het ook daar gebeuren dat er jaren geleden in overeenstemming met wijkbewoners is afgesproken om
op een bepaalde plaats een kinderspeelplaats aan te leggen. En op het moment dat dit werkelijk staat te gebeuren,
blijkt dat een aanmerkelijk deel van de wijkbewoners dat geen goed idee vindt. Zo was het de bedoeling de
Opzoomerstraat om te vormen van rijstraat naar speelstraat. De adviesgroep van bewoners die meedenkt over de
voorzieningen hoorde echter van omwonenden dat zij het toch niet zo’n goed plan vonden. Het project is voorlopig
uitgesteld. De partijen onderzoeken nog of het helemaal vervalt.
In Veenendaal-Oost was het lastiger; er waren immers nog geen bewoners. Maar vanaf het moment dat er bewoners
waren, zijn deze ook intensief betrokken bij projecten. Vooral in projecten voor de inrichting van de openbare ruimte
en kunstprojecten spelen de bewoners een belangrijke rol. Onderdeel van de communicatie is een interactieve
website: via www.nieuwwonenveenendaal.nl kunnen bewoners reageren op de projecten. Met filmpjes en social
media als twitter probeert de gemeente een zo breed mogelijk doelgroep te bereiken.
Bijstellingen
Een wijk voor iedereen
‘Tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren …’ Dat geldt ook voor levensloopbestendig
wonen. Bijstellingen zijn er in elke fase van een project. In de ontwerpfase zijn die er vooral rond praktische
uitvoerbaarheid. Op het ontwerp moeten alle betrokkenen ‘ja’ zeggen en in deze fase kunnen zij de eerste voorbehouden
maken. Zo kan een zorgorganisatie aangeven dat ze wel intramurale capaciteit wil verplaatsen naar de
wijk. Of dat uiteindelijk ook gebeurt, hangt af van de omstandigheden op het moment dat de partijen daadwerkelijk
veranderingen moeten doorvoeren.
Zo was het de bedoeling om in Ondiep in de Plantagebuurt een respijtopvang te realiseren met een wijkziekenboeg.
Voortschrijdend inzicht en andere spelregels in de AWBZ maken dat het inmiddels niet meer haalbaar is om zo’n
voorziening op het niveau van Ondiep te realiseren. Als die respijtopvang er toch nog komt, moet die voor meer
wijken zijn. Ook in Zeist-Oost was overheveling van capaciteit een van de pijlers van het plan. Door een fusie van de
zorgaanbieder veranderde de strategie van deze organisatie. Ze zal geen bestaande capaciteit afbouwen en elders in
de wijk vestigen. Inmiddels is er een nieuwe zorgpartij in beeld om de kleinschalige zorgvoorzieningen te realiseren.
Bijstellingen kunnen het gevolg zijn van:
• financiële haalbaarheid;
• bestemmingsplanmogelijkheden en andere locatiegerelateerde zaken;
• verandering van organisatiefocus;
• veranderingen in deelnemers (op het niveau van organisaties en op het niveau van personen binnen
organisaties);
• wensen van bewoners;
• veranderde marktomstandigheden (woningmarktcrisis);
• veranderende spelregels (komst Wmo, aanbestedings- en concurrentieregels).
In hoofdstuk 3 gaan we concreter in op veranderingen in de wetgeving en spelregels om aan te geven wat anders is
of wordt voor nieuwe levensloopbestendige wijken ten opzichte van de hier beschreven voorbeelden.

Veenendaal-oost
2.4 Realisatiefase
Het team dat de levensloopbestendige wijk ontwerpt, besteedt in de drie voorbeelden een tot drie jaar aan het
ontwerp en aan overleg met de deelnemende partners. De uitvoering neemt in deze wijken vervolgens tussen de
zes en tien jaar in beslag. Juist vanwege die lange tijd is het goed om bij de les te blijven en anderen bij de les te
houden. Dus ook in deze fase zijn adequaat inspelen op veranderingen, een goede projectleider en communicatie
nog steeds heel essentieel, om iedereen vast te houden en om het einddoel voor ogen te houden.
29
Sommige zaken hebben nu eenmaal een lange voorbereidingstijd nodig. Als bestemmingsplannen gewijzigd
moeten worden en als er bodemonderzoek en/of grondverwerving nodig is, moeten de partijen bijtijds beginnen
om enkele jaren daarna te kunnen bouwen. Een planning per onderdeel haalt dat soort cruciale termijnen of
beslispunten boven. Vervolgens kan dan een overallplanning gemaakt worden die ook rekening houdt met de
capaciteit van de deelnemende organisaties. Want alles tegelijk opstarten doet een te groot beroep op de
tijdsinvestering van de trekkers.
Maar veranderde omstandigheden kunnen die planning onderuithalen. Zo was in Zeist-Oost aanvankelijk sprake
van een tijdelijke huisvesting van het gezondheidscentrum. Om diverse redenen werd daar uiteindelijk van afgezien.
De partijen besloten vervolgens een MFA te realiseren en daarin het gezondheidscentrum op te nemen.
Vanwege de zichtbaarheid besloten zij deze MFA zo snel mogelijk te realiseren. Daarvoor moest wel duidelijk
zijn wie in dit gebouw kwamen en wie de huurprijzen kunnen betalen. Toen dat vrijwel duidelijk was, doemde het
volgende vraagstuk op: staat het bestemmingsplan wel toe dat op de beoogde locatie bijvoorbeeld ook horeca
komt? Zo werd een keten van besluiten genomen die gericht zijn op snelle realisatie, maar op één onderdeel werd
de planning toch weer onder druk gezet.
Maar lang niet alles heeft een lange voorbereidingstijd nodig. Sommige onderdelen lopen parallel, andere zijn
volgtijdelijk. Zorg ervoor dat er elk jaar iets wordt opgeleverd of zichtbaar wordt van de groei naar meer levensloopbestendigheid.
Na de lange periode van voorbereiding is iedereen toe aan zichtbare resultaten om het
enthousiasme vast te houden. Het markeren van bijvoorbeeld de eerste levensloopbestendige woning met een
feestelijke opening, of het uitnodigen van een schoolklas om de eerste veilige wandelroute in gebruik te nemen,
helpt om iedereen te laten zien wat een levensloopbestendige wijk in de praktijk betekent.
Een wijk voor iedereen
Ondiep is als eerste begonnen en het verst gevorderd in de uitvoering. Uit de voortgangsrapportage blijkt dat er
elk jaar onderdelen voltooid zijn. Tegelijkertijd zijn er ook zaken veranderd of niet doorgegaan, bijvoorbeeld:
• een aanpassing van een fi etssluis gaat niet door, want de looproute voor senioren is verlegd;
• een onderbreking in een straat om zo het verkeersaanbod in die straat te beperken, is veranderd: de straat is
nu voor eenrichtingsverkeer;

• voor kleinschalig wonen voor dementerende senioren is een andere locatie gevonden, als uitkomst van een
massastudie;
• het informatie- en ontmoetingscentrum komt niet op de beoogde plek. Er was geen goede locatie voor een
brede gezamenlijke huisvesting. Het wijkservicecentrum is nu verbouwd en heeft een goede ontvangst- en
informatieruimte;
• de geplande sloop en vervangende nieuwbouw van een aantal woningen in een deelgebied wordt nog overwogen.
Er is een bouwtechnisch en stedenbouwkundig onderzoek gedaan, en een bewonersonderzoek. Op basis van de
uitkomsten wordt opnieuw overwogen of sloop/nieuwbouw of renovatie de beste oplossing is.
30
Ook in de andere wijken zijn er inmiddels veranderingen in de uitvoering. Zo is in Veenendaal de prestatieovereenkomst
met drie jaar verlengd, en dus de tijd voor de gemeente om de prestaties te leveren. Door de in eerste
instantie gestegen bouwkosten en vervolgens de kredietcrisis is de uitvoering van de wijk niet in de verwachte
vier jaar uitgevoerd; er is meer tijd nodig.
In Veenendaal-Oost moet in het buurtschap De Ontmoeting in deelplan Buurtstede een MFA gerealiseerd worden
met scholen, kinderopvang, een sporthal en een wijkcentrum. Daarnaast zouden er twee buurtschapvoorzieningen
worden gerealiseerd. Nu het Ontmoetingshuis verder inhoudelijk, programmatisch en financieel wordt uitontwikkeld,
rijst de vraag of de twee buurtschapvoorzieningen niet te concurrerend zijn voor een gezonde exploitatie van
het Ontmoetingshuis. Uiteindelijk worden daarom de twee buurtschapvoorzieningen niet gerealiseerd zoals
gepland. De gemeente zet wel in op een tijdelijke buurtschapvoorziening, vooruitlopend op het Ontmoetingshuis.
Zo kunnen de partijen alvast proefdraaien met samenwerken en met een programma samenstellen.
Ook rond domotica is het de vraag of alles wat kan, ook gerealiseerd wordt. Nu de woningbouw stagneert in
Veenendaal-Oost, worden er feitelijk geen aanvragen ingediend. De subsidiemogelijkheid is wel bekend bij de
ontwikkelaars van Buurtstede, maar verleidt hen niet tot het maken van plannen hiervoor. In hoeverre er de
komende twee jaar nog aanvragen om bijdragen voor domotica worden ingediend, is niet te zeggen.
Vasthouden en borgen
Een wijk voor iedereen
De voorbereidingsfasen worden vaak goed gedocumenteerd en vastgelegd in ontwerpen, prestatieovereenkomsten,
samenwerkingsverbanden en realisatieovereenkomsten. De uitvoeringsfase is vooral de fase van doen: bouwen,
proefdraaien en ontmoeten. Toch is het goed om ook in deze fase afspraken vast te leggen, net als in bouwteamvergaderingen.
De details en wie wat doet wat, worden in verslagen en actielijstjes opgenomen, zodat misverstanden
zo veel mogelijk worden uitgesloten. Ook als nieuwe mensen of vervangers weten dan snel wat de afspraken
zijn. Met zo’n lange periode waarin de nieuwe wijk gestalte krijgt, kan het niet anders of er vinden regelmatig
wisselingen in personen plaats, zowel op bestuurdersniveau als op uitvoerendenniveau. Als het goed is worden de
nieuwkomers ingewerkt door hun voorgangers, maar een extra check is geen overbodige luxe. Treedt een nieuwe
bestuurder aan, dan doet de projectleider er goed aan een gesprek met deze persoon te arrangeren om de ideeënwereld
nog eens uit de doeken te doen. Op het niveau van uitvoerenden is een check op de mandatering op z’n
plaats. Zijn er al meer wijzigingen in personen geweest, dan kan het wenselijk zijn om tussentijds nog eens een
visiebijeenkomst te beleggen; waarom doen we dit ook alweer, wat is het streefdoel en zijn er aanleidingen om
accenten anders te leggen?
Soms wordt ervoor gekozen om met vaste vervangers te werken, zodat bij afwezigheid van de een, de ander het
kan overnemen. Het risico daarvan is dat de verantwoordelijkheid voor beiden onduidelijk blijft. En iedereen neemt
toch zijn eigen persoonlijkheid mee in het overleg en beïnvloedt daarmee de uitkomsten. Daarom liever stevige
afspraken en commitment van de deelnemers.

3 Lessen uit het verleden en
blik op de toekomst
In deze handreiking staan de ervaringen in de drie voorbeeldwijken in de provincie Utrecht centraal. Alle drie
trajecten zijn omstreeks 2005 opgestart en lopen door tot in de huidige tijd. De processen tot nu toe laten al zien
dat verandering een constante factor is: mensen komen en gaan, wetten en regels veranderen. Tegelijkertijd is er
in de komende jaren nog meer aan de hand. Vanwege de economische crisis en de woningmarktcrisis is er minder
geld in de publieke sector voorhanden dan voorheen. We weten niet hoelang dat zo blijft, maar waarschijnlijk
zullen gemeenten, woningcorporaties en projectontwikkelaar in elk geval de eerstkomende jaren maatschappelijke
voorzieningen moeilijker kunnen realiseren. Daar komt bij dat in de zorgsector zulke systeemwijzigingen zijn
aangekondigd, dat ook daar de ervaringen uit het verleden niet een-op-een gelden voor het nu.
Nieuwe initiatieven voor een levensloopbestendige wijk moeten in dat veranderende kader een weg vinden.
Wat daarbij komt kijken, laten we in dit hoofdstuk zien. Zo hopen we nieuwe initiatiefnemers op weg te helpen
in een dynamisch speelveld. Natuurlijk met de nodige slagen om de arm, want lang niet alle veranderingen zijn
al uitgekristalliseerd.
3.1 Uitdagingen in crisistijd
In deze tijd zijn er grote uitdagingen op de woningmarkt en in de zorg. We beschrijven ze in grote lijnen.
Woningmarkt
31
De vraag naar koopwoningen en de winsten die koopwoningen opleverden, waren afgelopen jaren de gangmaker
bij veel nieuwbouwprojecten. Ook de kantorenmarkt speelde daarin een soortgelijke rol. Nu is de vraag naar
koopwoningen nog steeds hoog en zeker niet verdwenen, maar die vraag is inmiddels wel ondergedoken.
Dat geldt vooral voor het westen van Nederland, en iets minder voor de andere delen van Nederland.
Het huidige economische tij maakt mensen onzeker; iedereen wil graag eerst de eigen woning kwijt zijn, en
dan pas een andere kopen. Zodoende stagneert de huizenverkoop.
Bovendien zijn de spelregels om een hypotheek te krijgen strenger geworden; mensen kunnen minder lenen dan
enkele jaren geleden. Waarschijnlijk levert de verkoop van nieuwbouwwoningen zodoende minder geld op dan
voorheen. Dus zal er waarschijnlijk minder geld zijn om te investeren in sociale voorzieningen dan de afgelopen jaren.
Dat merken gemeenten, die bij verkoop van gronden minder hoge winsten boeken, en dat merken woningcorporaties.
De laatste hebben minder budget voor maatschappelijke accommodaties. Dat komt door een combinatie
van regels. Zo moeten corporaties hun activiteiten splitsen in doelgroep- en niet-doelgroepgebonden en zijn
gunstige borgingsfaciliteiten niet meer voor alle activiteiten mogelijk. Bovendien maken ook corporaties minder
winst bij verkoop. De komende jaren zullen diverse corporaties er waarschijnlijk voor kiezen geen eigen middelen
(onrendabele top) te investeren in maatschappelijk vastgoed.
Een wijk voor iedereen
Boerhaaveplein

Deze situatie levert bedreigingen op, maar ook kansen. Allereerst zal maatschappelijk vastgoed, zoals ontmoetingshuizen,
wijkservicepunten en gezondheidscentra moeilijker te realiseren worden. Maar tegelijkertijd zullen partijen
ook realistischer zijn in wat zij wensen. Door functies samen te brengen en dus kosten te delen, kun je nog steeds
maatschappelijk vastgoed neerzetten.
Als je namelijk dat bouwt, waar vraag naar is, kun je nog steeds geld verdienen met woningbouw. De klant wint
hierbij: de wensen van de consument zijn weer belangrijk, en de ontwikkelaars zijn gedwongen hier meer rekening
mee te houden. In de komende jaren staan de ontwikkelaars voor de uitdaging om meer in te spelen op de wensen
van de consumenten. De gemeente wint, omdat zij scherper kan aangeven wat zij in de wijk wil, en omdat zij
bijvoorbeeld eisen rond aanpasbaarheid direct bij de bouw kan meegeven.
Wmo-wijzigingen
32
Een wijk voor iedereen
De gemeente krijgt de komende jaren meer verantwoordelijkheden rond welzijn en begeleiding. Met die grotere
verantwoordelijkheid zal zij dus ook meer risico lopen (op tekorten in het budget). Terwijl de rijksoverheid ondertussen
bij de overheveling van taken ook nog eens een besparing inboekt, en die besparing moeten gemeenten zien
waar te maken. In 2013/2014 gaat de extramurale begeleiding uit de AWBZ over naar de gemeenten. Waarschijnlijk
wordt de AWBZ vervolgens nog verder beperkt, tot aanspraken voor alleen de zwaarste zorgvragen. De mensen die
minder zware zorg en ondersteuning vragen, zullen een beroep doen op het voorzieningenniveau dat gemeenten
overeind houden.
Gemeenten kunnen in dit proces twee wegen kiezen: de risicomijdende route of de integrale benadering. Wil een
gemeente risico’s mijden, dan zal zij de aanspraken op hulp en ondersteuning zo veel mogelijk limiteren. Ze zal in
de verordening vastleggen waarop bewoners wel en niet een beroep kunnen doen. Individuele aanspraken worden
zo veel mogelijk omgezet in collectieve aanspraken. Waarschijnlijk zal de gemeente dan het aantal contractspartners
reduceren, zodat de uitvoeringskosten beperkt blijven. Het compensatiebegrip uit de Wmo wordt ingevuld met
basiszorg; voor meer zorg zullen mensen zelf moeten betalen.
Bij de integrale benadering kiest de gemeente ervoor om via verbinding met andere voorzieningen per saldo
goedkoper uit te zijn. Er zijn al voorbeelden in het land waarbij mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt
(ook een doelgroep voor de gemeenten) worden ingezet om diensten te verlenen aan de kwetsbare burgers.
Die burgers zijn een doelgroep van gemeenten in het kader van de Wmo. Door slimme combinaties te maken,
kan de gemeente meer doelgroepen bedienen voor hetzelfde geld.
Waarschijnlijk zullen gemeenten sowieso een zwaarder beroep op de eigen verantwoordelijkheid van de burger
doen, ongeacht de route die zij hebben gekozen. Dat past bij de tijdgeest en levert de gemeente besparingen op.
Daarnaast zullen gemeenten hun maatschappelijke partners aanspreken om ook een bijdrage te leveren.
De taakverzwaring van gemeenten kan voor het tot stand brengen van levensloopbestendige wijken het volgende
betekenen:
• de vergoeding voor woningaanpassing op grond van de Wmo verdwijnt voor een groot deel. Wel kan de
gemeente er bij bouwers op aandringen om toegankelijkheid direct mee te nemen bij bouw of renovatie;
• de welzijnsvoorzieningen in de wijk blijven nodig om de grotere groepen op te vangen. Wel zal een groter beroep
gedaan worden op het zelf organiseren van activiteiten en op het zelf betalen voor voorzieningen;
• voorzieningen zullen vaker gecombineerd worden in multifunctionele gebouwen;
• in hoeverre de partijen inzetten op preventie (om erger te voorkomen) hangt sterk af van lokale (politieke)
voorkeuren.
Veranderingen in de zorg
We schreven al over de overheveling van onderdelen uit de AWBZ naar de Wmo. Maar er liggen nog andere wijzigingen
in het verschiet. Zo zullen de tarieven in de AWBZ aangescherpt worden en zullen zorgorganisaties meer op
hun (financiële) tellen moeten passen. In juni 2011 heeft de staatssecretaris van het ministerie van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport (VWS) in een brief aangekondigd dat zij wonen en zorg in 2014 wil scheiden in de verzorgingshuizen,
en later ook in de andere intramurale voorzieningen. Dan zullen er waarschijnlijk nog meer mensen
met een intensieve zorgvraag thuis blijven wonen. Dat betekent een groter beroep op gemeentelijke voorzieningen,
op thuiszorg, begeleiding en de noodzaak om in een woning te wonen die geschikt is om er zorg in te ontvangen.
Voor intramurale zorgorganisaties hoeft dit niet te betekenen dat hun doelgroep kleiner wordt. Door de vergrijzing

Meer ouderen met een intensieve
zorgvraag blijven thuis wonen
neemt het aantal senioren en ook senioren met een aanmerkelijke zorgvraag sowieso toe. Wel zal de zorg in de
accommodaties nog intensiever worden, omdat mensen met een zorgvraag zo lang mogelijk thuis blijven wonen.
Tegelijkertijd speelt voor deze zorgorganisaties dat zij zelf verantwoordelijk worden voor hun vastgoed. Zij moeten
en kunnen zelf bepalen hoeveel budget zij willen besteden aan hun vastgoed en aan welke kwaliteitseisen dit moet
voldoen. Uiteraard speelt mee dat als klanten kritischer worden, zorgorganisaties dit moeten vertalen in het pakket
dat ze bieden. Zodoende zullen zorgorganisaties scherper met hun vastgoedleveranciers onderhandelen over de
prijs van het vastgoed en zullen ze minder budget hebben voor extra’s, zoals een ontmoetingsruimte. Tegelijkertijd
kan een mooie ontmoetingsruimte ook weer een klantenbinder zijn en zichzelf op die manier terugverdienen.
In relatie tot de levensloopbestendige wijken kan het twee kanten op gaan; de ontwikkelingen stimuleren zorgorganisaties
om nog meer samen te werken, of de partijen trekken zich terug op het eigen domein. Waarschijnlijk
zullen zorgorganisaties de eerste jaren de kat uit de boom willen kijken en minder investeren in kleinschalige
voorzieningen in de wijk. Met de krappere tarieven is het immers nog maar de vraag of kleinschalige voorzieningen
fi nancieel dekkend kunnen zijn. Daar staat tegenover dat de ongeplande zorg in de nachtelijke uren – een essentieel
maar kostbaar onderdeel van een levensloopbestendige wijk – misschien een innovatieboost kan krijgen, omdat die
zorg alleen in samenwerking tussen zorgorganisaties te realiseren is.
33
Een wijk voor iedereen
Concurrentie, samenwerking en aanbestedingen
De afgelopen tien jaar werden betrokken organisaties, vooral de zorgpartijen, heen en weer geslingerd tussen
concurrentie en samenwerking. De wet- en regelgeving van het rijk werd ingericht op concurrentie, vanuit de
verwachting dat hieruit scherpere prijzen en concurrentievoordeel voor de overheid voortkwam. Maar levensloopbestendigheid
op het niveau van een wijk kun je alleen via samenwerking vormgeven. En gelukkig hebben veel
organisaties die boodschap gehoord en opgepakt. De komst van de Wmo en de aanbestedingsregels voor de
huishoudelijke zorg die daarbij horen hebben het zorgorganisaties echter niet gemakkelijk gemaakt. Want wie
investeert nog in een wijkpost of wijkservicepunt als niet duidelijk is of er in die wijk wel veel klanten zitten?
Ook extramurale zorg zal worden aanbesteed en dus zal het landschap versnipperen. Verschillende gemeenten
overwegen om ook het welzijnswerk via aanbesteding te organiseren. Tot nu toe is er per gemeente meestal één
vaste welzijnsorganisatie die het welzijnswerk aanbiedt.
Er zijn overigens modellen denkbaar waarbij de gemeente wel aanbesteedt, maar er toch een samenhangend
aanbod op het niveau van een wijk komt. Dat vraagt creatief opereren van de gemeente en haar partners.
Die kunnen bijvoorbeeld een aanbesteding per wijk organiseren, eventueel als een concessie voor enkele jaren.
Als in de spelregels dan ook staat dat bij de volgende concessieverlening ook de contracten voor bijvoorbeeld de

wijk-accommodaties moeten worden overgenomen, blijven er mogelijkheden om het voorzieningenniveau voor een
levensloopbestendige wijk te handhaven. Tegelijkertijd moeten de cliënten wel de vrijheid hebben om zelf hun
zorgverlener te kiezen.
Al met al zijn in crisistijd de uitdagingen om een levensloopbestendige wijk te realiseren, groter dan voorheen. Zo is
het belangrijker dan ooit dat professionele organisaties elkaar opzoeken en de dialoog aangaan. En als zij daarbij de
klant annex wijkbewoner goed betrekken, blijkt ook snel waar de vragen en behoeften liggen en waar bewoners dus
ook iets voor over hebben.
3.2 Tips en trucs
34
Een wijk voor iedereen
In deze paragraaf zetten we de tips en trucs nog eens op een rij. Daarbij maken we dankbaar gebruik van diverse
brochures voor samenwerking tussen de betrokken organisaties. We beginnen met de gouden regels die zijn
opgesteld naar aanleiding van het ontwerpproces van Ondiep en Veenendaal-Oost:
1 Wees ambitieus; dat is de drijfveer voor het proces.
2 Zorg voor een projectleider. Iemand met afstand, gezag, vertrouwen en gedrevenheid die het proces aanjaagt.
3 Ontwerpen is een interactief proces.
4 De projectleider schakelt tussen strategisch en uitvoerend niveau, korte en lange termijn en tussen inhoudelijke
elementen.
5 Verbind in het ontwerp inhoudelijke elementen met elkaar en zorg voor verrassende combinaties van partners
en plannen. Het proces is integraal.
6 Structureer het proces en neem de ontwerpers mee in de fasering. Durf de fasering aan te passen als dat nodig is.
7 Breng voortdurend de risicofactoren voor inhoud en proces in beeld. Gebruik bestuurlijke besluitvorming om
tempo te houden.
8 Leg tussentijdse resultaten vast in bestuurlijke besluiten en overkomsten en vier die.
9 Creëer via raadpleging draagvlak voor plannen bij instellingen, organisaties en bewoners.
10 Zorg voor aansprekende communicatie- en participatiemiddelen.
Aardappels rooien
is kunst én sociale
cohesie
Thematisch gerangschikt komen sommige van deze tips terug. Onderverdeeld naar inhoud en proces zijn de
volgende tips en handreikingen te geven.

Inhoudelijke tips en handreikingen
Inhoudelijke tips voor het opzetten van levensloopbestendige wijken:
• Realiseer voldoende diversiteit in woningbouw in de wijk; in koop en huur, gestapeld en grondgebonden en met
ruimte voor andere leefvormen.
• Houd de mogelijkheden van het bestemmingsplan in de gaten en zet een eventuele bestemmingsplanwijziging
bijtijds in werking.
• Hoe meer de toegankelijkheidseisen al bij de bouw zijn ‘meegenomen’, hoe minder extra kosten er later nodig zijn.
• Gebruik het instrument van de wijkschouw om samen met wijkbewoners onveilige en ontoegankelijke situaties
in kaart te brengen.
• Een levensloopbestendige openbare ruimte kan vaak uit het reguliere budget voor grijs en groen worden
bekostigd, maar vraagt wel tijdige actie.
• Neem ook de kans op spontane ontmoeting (bankjes, speelplaatsen, hangplekken) mee in het ontwerp voor
de openbare ruimte.
• Let bij multifunctionele accommodaties op een samenhangende mix van functies.
• Als je afhankelijk bent van de investeringsbereidheid van andere partijen, zorg dan dat deze tijdig betrokken zijn.
Bedenk eventuele alternatieven, mocht de samenwerking met betrokken organisaties stagneren.
• Kijk samen met de bewoners welke diensten in een wijk nodig en gewenst zijn.
• Neem bewoners serieus en betrek ze niet alleen bij het ontwerp, maar ook bij de uitvoering.
• Organiseer 24-uurs toezicht in de zorg zo dat kleinschalige woonvoorzieningen in de wijk en ongeplande
zorgverlening in de nachtelijke uren mogelijk zijn.
• Duurzaamheid gaat goed samen met levensloopbestendigheid.
• Laat mobiliteit geen sluitpost zijn, maar zorg voor goed (openbaar) vervoer in de wijk dat aansluit bij
wijkoverstijgend vervoer.
Procesmatige tips en handreikingen
35
Vanuit de ervaring in de drie projecten kunnen we tips geven voor het proces rond:
• de betrokkenheid van wijkbewoners;
• de projectleider;
• het proces zelf;
• de communicatie.
Een wijk voor iedereen
De betrokkenheid van wijkbewoners
Bewoners maken de wijk. Zij moeten daarom de belangrijkste stem hebben. Dat kan door diverse factoren te
combineren:
• betrek bewoners bij het proces en neem ze serieus;
• geef bewoners eigen verantwoordelijkheid geven en voer projecten uit die belangrijk zijn voor bewoners;
• sluit aan bij de leefwereld bewoners en zorg voor passend taalgebruik. Niet (alleen) ‘Jip en Janneke’;
• duidelijkheid scheppen over hetgeen te beïnvloeden is (en dat is niet alles).
De projectleider
Zorg er bij voorkeur voor dat de projectleider de constante factor is; er zijn vaak al veel wisselingen in personen
bij de deelnemende organisaties. Een goede projectleider:
• enthousiasmeert zowel in de startfase als in de uitvoeringsfase;
• kan bestuurders én uitvoerenden op hun rol aanspreken;
• selecteer je eerder op de proceskwaliteiten dan op de inhoudelijke kennis. Wel is het meer dan mooi meegenomen
als een projectleider die kennis wel heeft.
Een projectleider is eigenlijk een soort manager van het project, maar dan zonder de hiërarchische constellatie.
Hij moet creatieve oplossingen kunnen aandragen als het proces stokt.

Ontmoeting in
Veenendaal-oost
36
Een wijk voor iedereen
Het proces
Enthousiasme en durven dromen staan voorop in het begin van het traject. In die fase is het goed om zo veel
mogelijk krachten, mensen en organisaties bij de plannen te betrekken, er elan in te brengen en ideeën te
inventariseren. In de defi nitiefase moeten keuzes gemaakt worden. Dan moeten de deelnemende partijen
worden geselecteerd. En er is een splitsing nodig in dragende partijen en deelnemende organisaties.
Op het niveau van een wijk kennen de spelers elkaar vaak al. Dat kan een voordeel zijn, maar ook een nadeel;
soms reageren partijen dan op al bestaande beelden van elkaar. De projectleider kan in zo’n situatie verschillende
werkvormen inzetten om die patronen te doorbreken:
• vergaderen op locatie met rondleiding en presentatie van de gastorganisatie;
• een dagje stagelopen bij elkaar organiseren;
• een rollenspel spelen waarbij de partijen in de huid van een andere organisatie kruipen;
• beelden van de andere organisaties opschrijven, rubriceren en bespreken.
Verder doen de partijen er goed aan vrij in het begin van het traject al te bepalen welke lopende projecten deel
gaan uitmaken van het plan en welke erbuiten vallen. Alles met alles verbinden wordt een kluwen, maar door
samenhangende projecten te verbinden, vergroot je de kans op succes.
Ten slotte:
• Leg afspraken vast, zowel afspraken op hoofdlijnen in het akkoord of de prestatieovereenkomst, als afspraken
over de details van de uitwerking.
• Hou vast aan de visie, maar wees als dat nodig is ook zo flexibel om afspraken te veranderen, als de omstandigheden
daarom vragen.
• Zorg voor een heldere projectstructuur met duidelijke besluitvormingstrajecten.
• Zorg voor heldere besluitvorming: check de waarde van besluiten, vergelijk de besluitvormingstrajecten in de
verschillende organisaties en check regelmatig of de mandatering nog in orde is. Vraag ook regelmatig naar
de interne terugkoppeling bij de deelnemende organisaties.
• Zorg voor langdurige afspraken die de continuïteit waarborgen.
Communicatie
Geef aandacht aan alle vormen van communicatie:
• Zorg dat het project gaat leven, bij de wijkbewoners en bij betrokken organisaties.
• Zorg ervoor dat er regelmatig zichtbaar resultaat is en vier die momenten.
• Let erop dat niet alleen de directbetrokkenen op de hoogte worden gehouden van ontwikkelingen, maar
ook degenen die iets verder van het project af staan, en er maar zo af en toe mee te maken hebben.
• Regel de interne communicatie binnen de deelnemende organisaties. Zorg voor een goede mandatering
en overdracht.

1 Bijlage: korte beschrijving van Ondiep
Ondiep is een wijk met een eigen karakter en een typerende geschiedenis.
Ondiep toen
Ondiep is van oudsher een echte volkswijk. De wijk is tussen 1910 en 1930 gerealiseerd en gedeeltelijk vernieuwd in
de jaren zeventig. Ondiep ligt dicht bij het centrum van Utrecht. Belangrijk kenmerk van de wijk was een eenzijdige
bevolkingsopbouw: veel ouderen en minder draagkrachtigen. Het resultaat was dat er een te snelle in- en uitstroom
was. Veel jonge gezinnen trokken weg uit de wijk; Ondiep was sterk aan het vergrijzen.
Ondiep nu
In Ondiep wonen nog steeds veel geboren en getogen Utrechters, maar er wonen nu ook veel gezinnen met
kinderen. Verder komen er steeds meer werkende jongeren en studenten in de wijk wonen. Ook tweeverdieners met
(jonge) kinderen vallen op de charme van Ondiep en kopen vaak een woning in een van de nieuwbouwprojecten.
De bewoners hebben overwegend een Nederlandse nationaliteit.
Visie
De algemene doelstelling van Levenslustig Ondiep is om van Ondiep een vitale wijk te maken, waar het prettig
wonen is voor mensen van verschillende leeftijden en leefstijlen. Een dorp in de stad waar alle voorzieningen onder
handbereik zijn, waar de openbare ruimte een verbindend element is, en jong en oud volop mogelijkheden hebben
om elkaar te ontmoeten. Kortom, een levensloopbestendige wijk met een duidelijke sociale samenhang.
Er zijn drie ambities: Wonen, Openbare ruimte en Voorzieningen, met daarbinnen ruimte voor vier thema’s:
• een gevarieerd aanbod van woningen, inclusief voldoende woningen die aanpasbaar zijn of levensloopbestendig
gebouwd zijn;
• een veilige, fraaie en efficiënte woonomgeving;
• voorzieningen die aansluiten bij de vraag;
• jeugd en onderwijs.
Herstructurering
Vanaf 2004 zijn gemeente, corporaties, bewoners en andere partijen bezig om de wijk te verbeteren. De herstructurering
van de wijk werd uitgevoerd op basis van de wijkvisie, die samen met bewoners is vastgesteld. In 2004 ging
het project Levenslustig Ondiep van start. Woningcorporatie Mitros speelde een belangrijke rol, omdat zij 90% van
de sociale huurwoningen in Ondiep in eigendom heeft. Dit maakte het gemakkelijker om richting te geven aan het
proces. Destijds ging het om 3.000 woningen, waarvan 2.000 in de herstructurering werden meegenomen.
37
Een wijk voor iedereen
Ondiep

Plannen
Plantage Boerhaaveplein Trendpark
(nu Thorbeckepark)
Karakter
Servicecentrum van
Levenslustig Ondiep.
Ontmoeten en samenleven
op en om het plein.
Park met dynamiek.
Thema
Centrum woonservicezone
Informatie, zorg en preventie.
Ontmoeten, hulpverlenen,
gezond zijn, onderwijs.
Ontspanning, sport en
cultuur, onderwijs.
Doelgroep
Burgers met informatie- en
zorgvraag, ouderen,
gehandicapten.
Mix van jong tot oud.
Mix van jong tot oud.
Wonen, ook in
de omgeving
Zelfstandig, beschut en
verzorgd, geclusterd o.a.
100 woningen met zorg,
Levensloopbestendige
nieuwbouw.
Zelfstandig, levensloopbestendig,
kleinschalig
geclusterd. O.a. 51 seniorenwoningen,
kleinschalig
geclusterd voor gehandicapten
en dementerenden.
Zelfstandig, levensloopbestendig
en gezinswoningen.
Algemeen toegankelijke
woningen, nadruk op
gezinnen.
38
Een wijk voor iedereen
Woonomgeving
Voorzieningen
• Plein omgeven door
voorzieningen.
• Dynamiek en rust, kleine
culturele evenementen.
• Veilige, goed verlichte
looproutes.
• Nadruk op voorlichting,
info en advies in combinatie
van wijkloket en
bibliotheek.
• Zorg en preventie door
huisarts, integraal zorgteam
en de ziekenboeg.
• Ontmoeting op het plein
en in het buurtrestaurant.
• Nadruk op wonen.
• Op en om het plein ontmoeten
Ondiepers elkaar.
• Spelen voor kinderen,
verblijven voor ouderen.
• Ruimtelijke samenhang
school, plein en ouderenwoningen.
• Nadruk op zorg en preventie.
• Goede voorzieningen op
het plein waar jong en oud
elkaar treffen.
• Basisschool voor onderwijs
en buurtfuncties.
• Veilige routes van heel
Ondiep naar park.
• Openheid park.
• Goed beheer.
• Nadruk op ontspanning,
welzijn en cultuur.
• Veel sportactiviteiten
buiten en binnen.
• Onderwijs met buitenschoolse
activiteiten.
• Informeel buitenspelen.
Samenwerking en projectstructuur
De provincie Utrecht, de gemeente Utrecht, Mitros, AxionContinu groep, Portes en Aveant hebben een samenwerkingsovereenkomst
gesloten. Daarin staat dat de gemeente de trekkersrol vervult en dat de gemeente in
bestaand en nieuw wijkbeleid het uitvoeringsprogramma Levenslustig Ondiep verwerkt.
De partijen hebben verschillende verantwoordelijkheden:
• De gemeente is verantwoordelijk voor: herinrichting van openbare ruimte, het informatie- en ontmoetingscentrum,
onderdelen van jeugd en onderwijs, het Thorbeckepark en het gezondheidscentrum.
• Mitros heeft de uitvoerdersrol en moet de geplande hoeveelheid levensloopbestendige woonvormen realiseren.
Daarnaast is Mitros verantwoordelijk voor de bouw van een aantal voorzieningen en voor de inrichting van de
woonomgeving.
• AxionContinu is de trekker als het gaat om een integraal zorgaanbod realiseren en het concept welzijnsdiensten/
dagopvang/dagverzorging ontwikkelen.
• Portes heeft een trekkersrol als het gaat om welzijnsactiviteiten voor alle leeftijden organiseren. Portes is verantwoordelijk
voor welzijnsdiensten/dagopvang/dagverzorging en realisatie van het informatie- en ontmoetingscentrum.
• Aveant is verantwoordelijk voor het handhaven van het consultatiebureau en aansluiting op andere (gezondheids)voorzieningen.

Communicatie
Tijdens de looptijd van het project zijn de bewoners van Ondiep op verschillende manieren op de hoogte gehouden
van de voortgang en van belangrijke inspraakmomenten. Er zijn twee publicaties: de Ondiep Muurkrant en de
‘wijkglossy’ Ondiep Exclusief. Hierin stonden onder andere oproepen aan bewoners om mee te denken over plannen,
maar ook beslissingen die waren genomen en belangrijke data, bijvoorbeeld de datum waarop de sloop of bouw op
een locatie begon.
Resultaten en succesfactoren
• De eerste koopwoningen waren snel verkocht. Sinds Levenslustig Ondiep heeft de wijk een goede naam gekregen
voor koopwoningen en is de bevolkingssamenstelling diverser geworden.
• Woningcorporatie Mitros bezat een groot deel van de sociale huurwoningen. Zodoende kon zij gemakkelijker
richting geven aan het proces. Daarnaast had Mitros zelf ook een groot budget beschikbaar om te investeren in
de wijk.
• Ondiep is ook een succes geworden dankzij een onafhankelijke projectleider die boven de partijen stond en
inspirerend heeft gewerkt. Zij had een enthousiasmerende rol en ging met iedereen in gesprek. Organisaties
waren hierdoor gemotiveerd om mee te werken.
• Ondanks aanvankelijk wantrouwen hebben bewoners vanaf de start enthousiast meegepraat en meegedaan.
• Alle deelnemende organisaties stonden open voor reacties van de bewoners.
• Draagvlak creëren onder de bewoners is essentieel: Mitros heeft de bewoners van Ondiep in kleine stappen goed
voorbereid op de veranderingen in de wijk.
• Elkaar kunnen ontmoeten is een belangrijke voorwaarde voor een goede wijk: het gezondheidscentrum en het
sportcentrum annex buurthuis voorzien hierin.
39
Een wijk voor iedereen

2 Bijlage: korte beschrijving van
Veenendaal-Oost
De situatie in Veenendaal-Oost is uniek, omdat de wijk helemaal nieuw is. Dat biedt kansen, maar ook complicerende
factoren. Het is gemakkelijker om levensloopbestendigheid vorm te geven in nieuwbouwwoningen,
maar wie zijn de nieuwe bewoners die wannen betrokken moeten worden?
De Wijk
Aan de oostkant van Veenendaal komt een nieuwe wijk met ongeveer 3.200 nieuwbouwwoningen en voorzieningen:
Veenendaal-Oost. De Provincie Utrecht heeft deze wijk geselecteerd als voorbeeldproject voor een levensloopbestendige
woonwijk. Dit project heeft de naam Nieuw Wonen gekregen. Veenendaal-Oost wordt een wijk waar je
altijd kunt blijven wonen omdat de wijk, de buurt, diverse voorzieningen en de woning gemakkelijk mee kunnen
bewegen met (nieuwe) behoeftes in het leven.
Veenendaal-Oost zal bestaan uit drie verschillende buurten met elk een eigen karakter en sfeer: Groenpoort,
Buurtstede en de Veenderij. Het centrale deel, Buurtstede, krijgt een stedelijk karakter. Het wordt het kloppend hart
van Veenendaal-Oost. Het winkelcentrum, diverse voorzieningen zoals een Ontmoetingshuis met verschillende
scholen, multifunctionele voorzieningen en een Kloppend Hart Huis met een gezondheidscentrum spelen hierin
een belangrijke rol. Om ervoor te zorgen dat zo veel mogelijk voorzieningen klaar zijn voor de toekomstige bewoners
wordt Buurtstede als eerste gebouwd.
40
Een wijk voor iedereen
Visie
Veenendaal-Oost biedt een prettige en mooie leefomgeving waarvan iedereen gebruik kan maken, met herkenbare
deelwijken en karakteristieke buurtjes. In Veenendaal-Oost zijn voorzieningen waar men trots op is en trots op
kan blijven. In de wijk worden initiatieven om de sociale samenhang in de wijk en in buurtjes te bevorderen volop
aangemoedigd, tijdens de ontwerp-, bouw-, realisatie- en nazorgfase. Er is ruimte voor initiatief en ondernemerschap.
In de wijk is interactie en balans tussen mensen die ‘dragen’ en mensen die ‘vragen’. Kwetsbare groepen
kunnen rekenen op voldoende zorg en ondersteuning en een toegankelijke leefomgeving.
De woningen worden slim ontworpen en gebouwd. Ze zijn gemakkelijk aan te passen aan veranderende wensen:
kamer erbij, badkamer beneden, werken aan huis. Iedereen kan zelf kiezen uit bijvoorbeeld woningplattegronden
en materialen. Het doel is een gemêleerde wijk te creëren waarin iedereen zich thuis voelt: starters, gezinnen,
alleenstaanden, senioren, jongeren, zorgvragers en mensen met lage en hoge inkomens. In elke levensfase en
met elke levensstijl moet men er plezierig kunnen wonen.
Veenendaal-Oost wordt een wijk voor iedereen, waarin bewoners zelf bepalen hoe de ideale leef- en woonomgeving
eruit gaat zien. De bewoners worden bijvoorbeeld zo veel mogelijk betrokken bij de inrichting van de openbare
ruimte. Zij mogen meekiezen bij bijvoorbeeld kinderspeeltoestellen, banken en parkinrichting.
Toegankelijkheid is ook een sleutelwoord in Veenendaal-Oost: de voorzieningen, de straten, de speelplekken en
de pleintjes zijn zo ingericht dat iedereen ervan kan genieten. Huizen staan in een kleine, herkenbare buurt, met
een gevarieerd woningaanbod. Vrijstaande huizen en twee-onder-een-kapwoningen worden afgewisseld met rijen
woningen en appartementen. Bewoners kunnen groene ruimten en pleintjes zelf inrichten. Ontmoeting is een
centraal thema in de wijk. Buren kennen elkaar en er is ruimte voor informele ontmoetingen. Elke buurt heeft zijn
eigen, door de bewoners ingerichte ontmoetingsplek. Mensen worden gestimuleerd om samen activiteiten in de
wijk te organiseren, bijvoorbeeld in het Ontmoetingshuis.
Duurzaamheid staat centraal bij de invulling van Buurtstede. Ook in de energievoorziening zien we dit terug.
Buurtstede krijgt namelijk duurzame warmte- en koudevoorziening, die tegen aantrekkelijke voorwaarden aan
de bewoners geleverd zal worden. Er komt een systeem dat gebaseerd is op warmte-/koudeopslag in de bodem.
Daarmee worden 1.250 woningen en gebouwen voorzien van warmte en koeling. Zo is de woning in de winter
behaaglijk warm en in de zomermaanden aangenaam koel. Dit energiesysteem vermindert bovendien de CO 2
-
uitstoot met 60%.

Plannen
De visie voor Veenendaal-Oost is uitgewerkt in vijf pijlers:
• Efficiënt en duurzaam gebruik van de ruimte met voorzieningen waarop men trots kan zijn en blijven: met het
Ontmoetingshuis, het kloppend-harthuis, het cultuurhuis, het natuurhuis, multifunctioneel gebruik van de twee
overige schoolgebouwen en zes mulfunctionele buurtschapvoorzieningen.
• Levensloopbestendige woningen en gebouwen hebben de toekomst: woningen kunnen eenvoudig worden
aangepast aan nieuwe vragen en omstandigheden. Gebouwen worden flexibel ontworpen, zodat ze door de
jaren heen gemakkelijk nieuwe diensten of functies kunnen herbergen.
• Mobiliteit en toegankelijk voor iedereen: openbaar vervoer in de wijk. Volledig toegankelijke, bezoekbare
gebouwen, leefomgeving en publieke ontmoetingsplekken.
• Naar een zelfregulerende wijk, en buurtjes met actieve en betrokken bewoners: investeren in kwaliteitskenmerken
van de wijk, geborgenheid en eigenheid van buurtjes met een gemengde bevolkingsopbouw en als derde, actieve
bewonersparticipatie.
• Een vraaggericht en vernieuwd maatschappelijk dienstenpakket: integrale aanpak van de wijk- en buurtorganisatie
voor maatschappelijke ondersteuning, zorg en welzijn. Een gezamenlijk concept voor leren en ontwikkelen.
41
Een wijk voor iedereen
Buurtstede

3 Bijlage: korte beschrijving van Zeist-Oost
In Zeist-Oost speelt een combinatie van nieuwbouw en herstructurering.
De Wijk
Zeist-Oost is een wijk met diverse gezichten. De wijk bestaat momenteel uit drie buurten die onderling sterk
verschillen. In totaal telt de wijk ongeveer 7.800 inwoners en 3.700 woningen.
De buurt Kerckebosch bestaat nu grotendeels uit een rand van verouderde sociale huurflats, waarin veel eenoudergezinnen
wonen. Verder wordt deze buurt gekenmerkt door grote stukken bosrijke omgeving. Ook het winkelcentrum
bevindt zich in dit deel van Zeist-Oost. Dit centrum is echter verouderd en kent een afbrokkelend winkelaanbod.
Verder is het voorzieningenniveau niet meer van deze tijd. In de wijk vindt een grondige herstructurering
plaats: 700 woningen worden gesloopt en er worden 1.250 woningen nieuw gebouwd.
Aan de Arnhemse Bovenweg staan grootschalige intramurale instellingen voor met name ouderenzorg. Enkele van
deze instellingen hebben nieuwbouwplannen. Sowieso domineren ouderen dit deel van de wijk. Er wonen veel
mensen boven de 75 jaar met een zware zorgbehoefte. Daarnaast staan er enkele particuliere koopserviceflats
voor ouderen, met als kenmerk relatief lage woonlasten en hoge servicekosten. Extramuralisering en herspreiding
van de intramurale capaciteit over de hele wijk is onderdeel van Zorgeloos Wonen.
In de buurt Hoge Dennen wonen juist weer weinig ouderen, maar wel veel gezinnen met kinderen. In dit deel van
Zeist-Oost staan veel grondgebonden woningen, in een rij, twee-onder-een-kap en ook vrijstaand, in de dure
koopsector. De jarendertigbouw in het groen maakt de buurt gewild; de koopprijzen zijn er hoog.
42
Een wijk voor iedereen
Plannen met Zorgeloos Wonen
In 2005 is gestart met de plannen voor een levensloopbestendige wijk Zeist-Oost. In diezelfde periode werd ook
de herstructurering van de buurt Kerckebosch opgestart. Het idee was dat de herstructurering vooral de fysieke
kant oppakt met nieuwe woningen en een nieuw dienstenhart. In dit project wordt de ruimtelijke, stedenbouwkundige
en architectonische opzet van dat deel van de wijk ontwikkeld. Onder de noemer Zorgeloos Wonen
wordt de nadruk gelegd op de softwarekant van de wijk.
Als start van het proces hebben de deelnemende organisaties zich een droombeeld gevormd van het nieuwe
Zeist-Oost met zijn bewoners: een droom om waar te maken. In die droomwijk:
• staan en leven bewoners midden in de maatschappij, terwijl ze ondertussen heel goed weten wat ze willen en
bereid zijn zelf verantwoording te nemen voor hoe ze willen leven;
• is volop ruimte voor ontmoeting; met een woningaanbod dat geschikt is voor iedereen, waardoor bewoners er
kunnen blijven wonen;
• is de toegankelijkheid goed geregeld en kunnen alle bewoners de voorzieningen goed bereiken;
• zijn voldoende diensten beschikbaar: diensten zoals de bewoners die willen;
• gaan maatschappelijke diensten en de zorg uit van een ‘ja-cultuur’, ook als dat betekent dat bestaande systemen
van welzijn en zorg daarop moeten worden aangepast;
• staan gebouwen die met de toekomstige veranderingen in bewonerswensen/demografie kunnen meeontwikkelen.
De droomwijk is een wijk waarin wonen, welzijn en zorg zo op elkaar afgestemd zijn, dat hij een voorbeeld voor
de rest van Nederland kan zijn.
De voorbereiding heeft geresulteerd in een prestatieovereenkomst die de partijen in 2009 hebben afgesloten met
de provincie. Daarin is de levensloopbestendigheid in vijftien prestaties vormgegeven. Die prestaties gaan onder
andere over de woningen, de fysieke infrastructuur, het voorzieningenniveau en het leerwerklandschap. Verder ligt
er een stevig accent op zorg en welzijn met een wijkcoach, innovatief welzijn en zorgarrangementen. De prestaties
moeten tussen 2009 en 2015 worden geleverd. Het gaat om:
1 specifieke woonvormen voor mensen met verschillende zorgbehoeften realiseren. Door de herstructurering van
Kerckebosch verdwijnen daar 700 woningen en komen er 1250 nieuwbouwwoningen terug. Die hebben al een
basiskwaliteit aanpasbaarheid. Voor zorgbehoevende groepen is vastgelegd dat er ten minste 100 zorgwoningen
worden gerealiseerd, in samenhang met de afbouw van de intramurale zorg. De locaties van deze woningen
worden later precies vastgelegd.

2 Voorlichting aan bewoners van particuliere woningen over woningaanpassing.
3 Innovatief welzijn; sterk gericht op intergenerationeel werken.
4 Een wijkcoach brengt de vraag van bewoners naar voorzieningen, woonwensen en woonomgeving in kaart.
5 Zorgarrangementen op maat bieden, onder andere een gecoördineerde organisatie van de ongeplande zorg
6 Een programma van eisen voor een wijkservicepunt opstellen.
7 Een haalbaarheidsonderzoek naar een coördinator wijkservicedienst en deze aanstellen voor Zeist-Oost.
8 Een programma van eisen voor een gezondheidscentrum opstellen.
9 Bij bewoners in Kerckebosch op huisbezoek gaan.
10 Sociale kunstprojecten organiseren, in het kader van innovatief welzijn.
11 Een programma van eisen voor een leerwerklandschap in Zeist-Oost vaststellen.
12 Speelruimte en ontmoetingsplekken in de wijk realiseren.
13 Mogelijke verkeerskundige aanpassingen voor een levensloopbestendige infrastructuur onderzoeken.
14 Een restaurantfunctie voor de hele wijk in het Christelijk College Zeist realiseren.
15 De Christus Verrijzeniskerk aankopen, voor de huisvesting van een tijdelijk gezondheidscentrum.
Samenwerking en projectstructuur
Het project is van meet af aan opgezet en gestart met een samenwerking tussen de gemeente, de Seyster
Veste (woningcorporatie die veel woningen in Kerckebosch bezit), en betrokken welzijns- en zorgorganisaties
(MeanderOmnium, Zorggroep Charim, Abrona, Vitras/CMD en Warande). Deze partijen pakken de uitwerking
op in de programmagroep en zijn daarnaast op bestuurlijk niveau vertegenwoordigd in de stuurgroep Wonen,
Welzijn en Zorg. De gemeente heeft een projectleider Zorgeloos Wonen aangesteld. De gemeente en Seyster
Veste hebben daarnaast voor Kerckebosch een wijkontwikkelingsmaatschappij opgericht waarin de uitvoering
van onderdelen van het programma is ondergebracht.
Voortschrijdend inzicht
In 2011 hebben de partijen vijf van de vijftien prestaties uitgewerkt en gestart. Gaandeweg werden echter enkele
zaken duidelijk. De partijen ervoeren de prestatieomschrijvingen te veel als een keurslijf ervaren en de aansturing
was onvoldoende eenduidig, mede vanwege de knip tussen het project Herstructurering en het project Zorgeloos
Wonen. Daarom is eind 2011 een herijking ingezet, waarbij Herstructurering Kerckebosch en Zorgeloos Wonen zijn
samengevoegd, zowel in aansturing als in budgetten. Bovendien zijn de prestaties gebundeld tot vier of vijf hoofdthema’s,
zodat er meer synergie kan ontstaan en er meer vrijheid is in de uitvoering.
43
Een wijk voor iedereen
Bestemmingsplan
Hoge dennen-Kerckebosch

44
Een wijk voor iedereen