Jaarverslag 2004 - Rijksmuseum

meesterverteller: aan de Oude Delft, de voornaamste gracht van de
stad, zit een rijk geklede burger wijdbeens op het bankje voor zijn
huis te genieten van de namiddagzon. Het wapen van Delft op de
brug laat geen twijfel bestaan over de locatie. De klok van de Oude
Kerk slaat bijna vijf uur. Een meisje, wellicht zijn dochter, gaat uit.
In een kostbare brokaten jurk en met een waaier in haar hand stapt
zij juist de stoep af. Vanaf de straat wordt de burger aangesproken
door een armoedig geklede vrouw met een stok; naast haar staat
waarschijnlijk haar zoontje dat eerbiedig zijn hoedje voor de borst
houdt en met verwachtingsvolle ogen naar de man opziet. Het type
van de arme vrouw ontleende Steen vermoedelijk aan Rembrandts
prent uit 1648 waarin een arme vrouw met haar gezin aan de deur
van een oude man een aalmoes ontvangt. De armoede van de vrouw
en het ventje in Steens schilderij steken schril af tegen de rijkdom
van de burger en het meisje. Dit wordt versterkt door de verheven
positie van de man die neerkijkt op de armen, en door het hek met
glanzende koperen knop op de stoep, die een duidelijke scheiding
vormt tussen zijn huis en de straat. Eenzelfde heldere scheiding
Pieter de Hooch
Portret van een familie op een binnenplaats in Delft, ca. 1658-60
Olieverf op doek, 112,5 x 97 cm
Gemäldegalerie der Akademie der bildenden Künste, Wenen
tussen de wereld van de rijken en die van het volk is te vinden in
Steens paneel uit 1659 waarop jonge rijke dames vanaf de stoep van
hun huis luisteren naar straatmuzikanten.
Dat het schilderij een duidelijk contrast tussen rijk en arm
laat zien, is eigenlijk het enige dat wij er met zekerheid over kunnen
zeggen. Ook al wordt de man sinds de eerste vermelding van
het schilderij in de 18de eeuw altijd als ‘een burgemeester’
beschreven, wij weten niet of het werkelijk een burgemeester
betreft, zijn identiteit is immers onbekend. Evenmin staat vast
dat het meisje zijn dochter is. Het ontbreken van een echtgenote
zou erop kunnen wijzen dat hij weduwnaar is, maar ook dat is
niet zeker. Wat de arme vrouw precies aan de burger vraagt en of
dit gerelateerd is aan de inhoud van de brief die hij vasthoudt,
weten wij evenmin. En waarom lijkt het meisje niet geïnteresseerd
in wat er naast haar plaatsvindt en kijkt zij de toeschouwer recht
aan? Deze onduidelijkheden over de voorstelling hebben tot vele
interpretaties geleid. De bekendste hiervan is de lezing van Simon
Schama. De beroemde historicus ontleende de titel van zijn boek
The Embarrassment of Riches uit 1987 (in het Nederlands verschenen
onder de titel Overvloed en onbehagen) aan dit schilderij en plaatste
de afbeelding op het omslag, wat bijdroeg tot de internationale
bekendheid van het werk als karakteristiek beeld van de
Hollandse 17de-eeuwse burgerlijke mentaliteit. Nog veel speculatievere
interpretaties werden geformuleerd: zo zou de man hooghartig
zijn liefdadigheid overwegen en zou het jonge frêle meisje
een personificatie van ‘Vrouwe Wereld’ zijn. Anderen zien in haar
‘een verwend wicht’, en weer anderen een vertederend portret van
Steens overleden dochter. Een arts dacht zelfs aan de houding van
de man te zien dat hij aan het Boerhaave-syndroom lijdt, een
acuut slokdarmprobleem dat wordt veroorzaakt door te veel eten;
vandaar dat deze medicus in het papier in de hand van de man een
menukaart meende te herkennen.
Zeggingskracht
Hoe het ook zij, voor het Rijksmuseum stond vast dat het schilderij
niet alleen kunsthistorisch van groot belang is, maar ook een
grote (historische) zeggingskracht heeft. Steen, of in het geval het
een opdracht betrof wellicht zijn opdrachtgever, koos specifiek
48 49
Volgende pagina linksboven: Gabriël Metsu
De aalmoes, ca. 1660
Olieverf op paneel, 56,3 x 41,8 cm
Gemäldegalerie Alte Meister, Staatliche Museen, Kassel
deze gebeurtenis om de burger in voor te stellen. Het is deze keuze
die het doek de zeggingskracht geeft als beeld van de burgerlijke
mentaliteit in de 17de eeuw. In dit licht bezien is het plausibel dat
het schilderij vooral een toonbeeld is van de christelijke barmhartigheid
die in de stadscultuur van de Gouden Eeuw zo’n belangrijke
rol speelde. Barmhartigheid had binnen zowel de gereformeerde
als de katholieke kerk een essentiële functie: het was een
daad die niet alleen uit liefde voor de naaste werd verricht, maar
bovenal uit liefde voor God. Volgens de kerk bestond hiertussen
immers een direct verband gezien Christus’ woorden: ‘Voor zooveel
gij dit één van deze mijne minste broeders gedaan hebt, zoo
hebt gij dat mij gedaan’ (Mattheus 25:40). Werken van barmhartigheid
zijn tevens nauw verbonden met het bijbelse begrip
gerechtigheid en vanuit dit perspectief is de overwegende blik van
de man wellicht beter te verklaren dan als uiting van onbehagen.
De blik van het meisje op de toeschouwer zou dan kunnen worden
geïnterpreteerd als aansporing om barmhartig te zijn.
Nu was bedelen in Delft sinds 1613 echter verboden. De zorg
voor de bedeelden werd voor een groot deel geregeld door de
Kamer van Charitaten. In dit orgaan zaten zowel regenten als diakenen
en het is goed mogelijk dat de geportretteerde burger een
functie als regent vervulde. Hoewel bedelen in de praktijk nog wel
plaatsvond, is het niet waarschijnlijk dat deze man zich zou laten
afbeelden terwijl hij in overtreding is. De kleding van de vrouw en
Rechtsboven: Rembrandt Harmensz van Rijn
Bedelende familie ontvangt een aalmoes aan een deur, 1648
Ets, 165 x 128 mm
Inv.nr. RP-P-1962-65
Jan Steen
Dames luisterend naar straatmuzikanten, 1659
Olieverf op paneel, 47 x 33 cm
Ascott House, The National Trust
het jongetje wijst erop dat ze betere dagen hebben
gezien, zij draagt zelfs een kapje met bont,
maar het gat in haar schoen wijst op verval.
Daarom zijn het waarschijnlijk ‘rechte armen’:
mensen die ziek waren, hun partner hadden
verloren of anderszins buiten hun schuld in de
problemen waren geraakt. Deze mensen kregen
van de Kamer van Charitaten ondersteuning.
Het is goed mogelijk dat het papier in de
hand van de burger een bedelingbrief is.
Dergelijke brieven werden uitgegeven door de
regenten van de Kamer, en hiermee konden de
armen bijstand krijgen van de Kamer.
Ideaal
Het Rijksmuseum had met 22 schilderijen al de rijkste en meest
omvangrijke verzameling van schilderijen van Jan Steen in de
wereld, maar werk uit de periode in Delft, die voor de ontwikkeling
van Steens stijl bepalend was, ontbrak evenwel geheel. Met de
aankoop van de ‘Een ‘burgemeester’ van Delft en zijn dochter’
heeft het museum niet alleen het vroegste en meest bekende van de
weinige portretten die Steen schilderde in bezit gekregen, maar ook
het enige gedateerde schilderij uit zijn Delftse periode (1654-1657).
De aankoop van juist
dit werk is tevens bijzonder
welkom voor
Het Nieuwe Rijksmuseum,
waarin een
nauwere verbinding
tussen de presentatie
van de Nederlandse
beeldende kunst en
geschiedenis wordt
nagestreefd. In Jan
Steens meesterwerk
wordt dat ideaal op
een unieke wijze
belichaamd.