Jaarverslag 2004 - Rijksmuseum

gebruikte al die elementen in een zodanige ordening dat hun
betekenis het gewone leek te overstijgen. Het effect dat deze voorstellingen
veroorzaken, versterkt door Willinks fascinerende schildertechniek,
is al vaak beschreven: gevoelens van vervreemding,
verlatenheid, afzondering, spanning, dreiging en ontworteling.
De kunstenaar zelf vond overigens dat hij geen magisch realisme of
surrealisme beoefende, maar veeleer een ‘imaginair’ realisme: het
weergeven van een uit de verbeelding geschilderde werkelijkheid.
Verworpen varianten
Door de aard van Willinks werk is de fase van aanscherping van
inhoud en lading van elke compositie van cruciaal belang.
Meestal was dat een proces van weglaten en versoberen, maar
soms voegde hij elementen toe die tegengesteld waren aan de
voorstelling. Een sprekend voorbeeld is de vroege opzet voor
Stadsgezicht uit 1939. Hier moest uiteindelijk de anekdotische
Links- en rechtsboven: Carel Willink
Studies voor de schilderijen ‘Het parlement’ en ‘De parlementsleden’
Inv.nr. RP-T-2004-201/206
Schenking van mevrouw S.M.E. Willink-Quiël, Amsterdam
actualiteit wijken voor een meer dramatisch gevoel. Oorspronkelijk
was de voorstelling een directe reflectie op de Spaanse
Burgeroorlog, het oefenterrein van de Duitse Luftwaffe: boven een
onwerkelijke classicistische stad in een berglandschap speelt zich
een luchtgevecht af. Het is niet duidelijk of de auto en de mensen
op straat moeten aangeven dat zij zich veilig wanen voor die verre
strijd, dan wel dat ze erdoor overvallen werden. In het schilderij
zou dat alles achterwege blijven en ook de wat bombastische rotsformatie
op de voorgrond verdween. Daar is de stad weergegeven
zonder menselijke aanwezigheid, als een spookstad in de bergen,
terwijl de lucht wordt gedomineerd door onheilswolken.
Voor Het parlement en De parlementsleden – werken uit 1933,
waarbij het tweede feitelijk een versterkte editie van het andere is –
zijn er negen studies in twee schetsboeken. Op de schilderijen
lopen twee hoogwaardigheidsbekleders, elk in zichzelf gekeerd, in
vol ornaat over respectievelijk een plein en een cour naast elkaar.
Linksonder: Carel Willink
De parlementsleden, 1933
Olieverf op doek, 62 x 80 cm
Foto ter beschikking gesteld door mevrouw S.M.E. Willink-Quiël, Amsterdam
De studies laten zien dat de kunstenaar aanvankelijk van plan was
mannen in galauniform te laten oplopen in omgevingen waar het
vervreemdende element bij nader inzien er misschien iets te dik
bovenop lag: op een terras voor een haven, op een lange verlaten
weg met lage gebouwen in de verte of langs een muur of schutting
waarop zware slagschaduwen zichtbaar zouden zijn.
Het is opvallend hoe vaak Willink in eerste instantie figuren
tekende in taferelen die uiteindelijk meer mysterieuze zeggingskracht
verkregen door die stoffage weg te laten. Zo speelt zich op
de studie voor het beroemde schilderij Het gele huis uit 1934 op de
voorgrond een ontmoeting af tussen twee mannen. De zo suggestief
openstaande huisdeur in de verlaten Straat met standbeeld
(1934) heeft misschien nog iets te maken met de twee mannen die
er oorspronkelijk in gesprek waren. In andere gevallen werd het
landschap onherbergzamer gemaakt, zoals bij Arcadisch landschap
(1935) waar een hoge boomgroep op de voorgrond is weggelaten.
Het tegengestelde gebeurde bij Kasteel in Spanje (1939). Hier was
eerst alleen een verwoest belvedère in renaissancestijl in een berglandschap
te zien. Later is daaraan als voorgrond een terras met
een Apollobeeld toegevoegd: de door de tijd aangetaste, maar feitelijk
ongeschonden klassieke oudheid tegenover de door mensen
zelf vernielde nieuwere wereld.
Van andere schilderijen, vooral portretten en zelfportretten,
leren we de aanloop kennen door varianten van de pose en de
achtergrond. Een voorbeeld is het portret van Willinks tweede
vrouw Wilma Jeuken uit 1932: we kennen nu een reeks schetsen
waarin ze was geplaatst in telkens andere stadsgezichten terwijl
ze dan werd benaderd door een man. Zo is er ook een groot aantal
verworpen voorstudies met sentimentele poses voor het in 1934
geschilderde zelfportret met Wilma.
Documentatie
Een onverwacht aspect is een aantal plattegrondjes voor tentoonstellingen
met werktitels en omschrijvingen van schilderijen. Zo
moet ‘Landschap met dode boom’ identiek zijn aan het doek uit
1938 dat nu bekend staat als Berglandschap. Willinks titel benoemt
het kenmerkende element van de voorstelling: één dode boom in
een rij bomen met uitbundig gebladerte. Uiteraard is er ook een
aantal uitgewerkte compositietekeningen voor schilderijen die
niet zijn gerealiseerd. Van een nooit gefotografeerd schilderij,
Kermisatleet uit 1930, leren we nu de voorstelling kennen, hoewel ze
later misschien nog enigszins is gewijzigd.
Ook de buitengewoon secure wijze waarop Willink zijn composities
opzette, komt in de schetsboeken tot uiting. In het verlengde
van zijn voorkeur voor goede maatverhoudingen van zijn
doeken en degelijke schildertechnieken en -materialen, zijn er
uitvoerige, soms paginalange berekeningen en perspectieftekeningen
waaruit blijkt dat zijn afgebroken studie bouwkunde in
Delft toch van nut is geweest.
Veel kunstenaars trokken eropuit met een schetsboek om iets
dat hen trof vast te leggen; misschien konden ze het later nog eens
gebruiken. In dergelijke schetsboeken zijn gewoonlijk veel motieven
te vinden die niet op schilderijen terugkomen. Willink, die
niet graag tekende, gebruikte zijn schetsboeken anders. Hij
bereidde er de composities in voor die hij al min of meer in het
hoofd had. Hij verliet zijn atelier als hij precies wist wat voor
detail hij nodig had, een speciaal huis, een hek of balustrade, een
stuk stoep, een sokkel, een wolkenformatie of een dier. Dergelijke
studies in de schetsboeken zijn dan ook bijna altijd in toegepaste
vorm terug te vinden op de schilderijen. Het Rijksmuseum heeft
met deze schenking kortom een belangrijke informatiebron in
huis gekregen over het creatieve ontstaansproces van Willinks
uitgebalanceerde voorstellingen.
54 55
Carel Willink
Staande zebra met notities
Inv.nr. RP-T-2004-208
Willink maakte deze tekening tijdens een bezoek aan Artis.
Schenking van mevrouw S.M.E. Willink-Quiël, Amsterdam