Perspectief - Katholieke Vereniging voor Oecumene

Katholiciteit in oecumenisch perspectief 98
door Geert van Dartel
In de oecumenische beweging wordt met inzet en vasthoudendheid
gezocht naar een gemeenschappelijk verstaan van de Kerk en naar
wegen om de volledige communio tussen de gescheiden kerken te
herstellen. Hoewel er tussen katholieken en protestanten nog steeds
significante verschillen bestaan in de opvatting over de Ker is er wel
degelijk vooruitgang geboekt. Over de grenzen van kerkelijke tradities
heen bestaat er een besef van verbondenheid in geloof en leven. We
zijn ons er van bewust dat álle kerkelijke tradities geënt zijn op dezelfde
bron, Jezus Christus, en delen in het gezamenlijk erfgoed van
de vroege Kerk van de eerste eeuwen. Een gezamenlijke toewending
tot de bronnen van het christelijk geloof kan er aan bijdragen om de
nog bestaande verschillen die het herstel van de communio in de weg
staan te overwinnen. In dit artikel willen we laten zien dat een oecumenisch verstaan van
katholiciteit van de Kerk een stap is op die weg.
Katholiek – een term in beweging
De term katholiek komt in het Nieuwe Testament niet voor. Hij wordt pas aan het begin van
de 2 e eeuw door Ignatius van Antiochië geïntroduceerd om de universaliteit en de volheid
van leven in Christus tot uitdrukking te brengen. Katholiciteit heeft een kwalitief-inhoudelijke
en een geografische dimensie. Ten gevolge van de verschillende kerkscheidingen is katholiciteit
ook om een omstreden begrip geworden, waartoe iedere kerkelijke traditie zich
verhoudt. Kardinaal Walter Kasper noemt het een ongelukkige tragedie dat de term katholiek
in de loop van de historische ontwikkeling ook een kenmerk is geworden van confessionele
afbakening en scheiding. 99 Hij legt uit dat de basis voor deze versmalling al vroeg is gelegd
in de rechtsordeningen van het Romeinse Rijk uit de 5 e en 6 e eeuw waarin de Kerk de status
van Rijkskerk kreeg. Alleen deze door de staat erkende kerk gold als de ware kerk en mocht
de naam katholiek voeren. Daarmee werd tegelijkertijd juridisch een lijn getrokken tegenover
schismatici en ketters. Sinds de Gregoriaanse hervorming in de 11 e eeuw nemen de
aanspraken van Rome als moeder van alle katholieken, en daarmee ook het gewicht van het
pausschap, toe. Deze historische ontwikkeling leidde tot een identificatie tussen de ecclesia
catholica en de ecclesia romana.
Deze ontwikkeling betekende echter nog niet dat de andere tradities afstand zouden hebben
gedaan van de katholiciteit. Ook de van Rome gescheiden orthodoxe Kerken verstonden en
verstaan zichzelf als katholiek in de kwalitatieve zin van het woord. Katholiciteit is in de
orthodoxie een geestelijke èn empirische realiteit. In de nieuwere orthodoxe theologie wordt
katholiciteit verbonden met de eucharistische communio-ecclesiologie waarin de plaatselijke
geloofsgemeenschappen synodaal met elkaar zijn verbonden en zo de ene Kerk vormen.
Dat er wel een probleem was met het woord blijkt uit de Russische vertaling van de
geloofsbelijdenis waarin katholiek werd vertaald met sabornaja. De keuze voor sabornaja
houdt een afbakening in van de Rooms-katholieke Kerk. In de 19 e eeuw ontwikkelen de
Slavofielen in Rusland, geïnspireerd op de Sabornost-ideologie van Chomjakov, zelfs een
ecclesiologie waarin het Westen en de Rooms-katholieke Kerk als vijanden van de
Orthodoxie, het ware geloof, worden afgeschilderd.
Ook de Reformatoren van de 16 e eeuw bleven vasthouden aan de geloofsbelijdenissen van
de vroege Kerk. Het predicaat katholiek legden ze op eigen wijze uit. Ze voerden een nieuw
98
Deze tekste verscheen eerder in het tijdschrift Communio (2012/6), bladz. 455-466
99
W. Kardinaal Kasper, Katholische Kirche, Wesen Wirklichkeit Sendung. Herder, 2011, bladz. 254-266
43