Dekweekvanalikruiken - HZ University of Applied Sciences

Tony van der Hiele
22 januari 2007
De kweek van alikruiken
EEN VERKENNEND ONDERZOEK

De kweek van alikruiken
Een verkennend onderzoek
Auteur
Tony van der Hiele
Studentnummer 34380
Telefoonnummer 0627375014
Stagebedrijf
Stagebegeleider
Stagedocent
Opleiding
Spring, Centrum voor Duurzaamheid en Water
Jouke Heringa en Jasper van Houcke
Guido Krijger
Aquatische Ecotechnologie
Hogeschool Zeeland
Vlissingen
Datum
22 januari 2007
Plaats
Vlissingen

Voorwoord
Dit rapport is het resultaat van een verkennend onderzoek naar de mogelijkheden voor
de kweek van alikruiken onder kunstmatige omstandigheden. Het onderzoek is
uitgevoerd als stageopdracht tijdens de eerste stage voor de opleiding Aquatische
Ecotechnologie. De opdracht is volbracht in de periode van 28 augustus 2006 tot 26
januari 2007 bij SPRING, Lectoraat voor Duurzaamheid en Water te Vlissingen.
Het rapport dient als een soort naslagwerk voor vervolgonderzoek in de richting van
alikruikenkweek, al dan niet in combinatie met een fototrofe biofilmreactor. In het
hele proces van het verkennende onderzoek zijn naast goede resultaten ook minder
goede resultaten bereikt, de gemaakte fouten in behandeling en methode zijn daarom
net zo uitgebreid beschreven.
Het rapport is opgebouwd als een uitgebreid onderzoeksverslag. Het begint met een
literatuurverkenning en aan de hand daarvan zijn een aantal experimenten uitgevoerd
en dit heeft geresulteerd in een conclusie. Gedurende het hele onderzoek ben ik een
link blijven leggen met de literatuur. Grote aandacht heb ik geschonken aan de
aanbevelingen en de geleerde lessen.
Velen hebben een bijdrage geleverd aan dit rapport. In het bijzonder wil ik Jouke
Heringa en Jasper van Houcke bedanken voor hun begeleiding en het meedenken aan
en het sturen van dit onderzoek. Daarnaast ben ik ook veel dank verschuldigd aan Jan
Rijstenbil van AE3 Consultancy voor zijn nauwgezette en leerzame feedback op mijn
onderzoek en resultaten, en voor de literatuur die ik via hem heb gekregen.
Tony van der Hiele

Samenvatting
Alikruiken (Littorina littorea L.) gelden in veel landen als delicatesse. Vooral in de
Europese kustlanden is momenteel een stijgende vraag naar alikruiken. Ze worden
geïmporteerd vanuit Ierland en Schotland waar op commerciële basis alikruiken
worden gevist. Dit vissen is eigenlijk niet meer dan handmatig rapen, wat tijd kost en
dus duur is. Als uit onderzoek blijkt dat de kweek van alikruiken technisch en
commercieel haalbaar is zou dit wel eens een aanwinst kunnen zijn voor de
aquacultuursector in Nederland.
Dit rapport beschrijft een verkennend onderzoek naar de kweek alikruiken onder
kunstmatige omstandigheden. Uitgangsbasis hiervoor was een combinatie van een
fototrofe biofilmreactor met alikruikenkweek. Het rapport bevat een
literatuurweergave met aspecten die voor de kweek van belang kunnen zijn.
De hoofdvraag hierbij was: Is de kweek van alikruiken op biofilm onder kunstmatige
omstandigheden technisch haalbaar?
Aan de hand van deze literatuurstudie zijn een drietal experimenten opgezet: Het
houden van alikruiken, de groei van alikruiken en het opwekken van de voortplanting
onder kunstmatige omstandigheden met als voedingsbron zelfgekweekte biofilm.
Het houden van alikruiken op biofilm onder kunstmatige omstandigheden is technisch
mogelijk. Biofilm is gemakkelijk te kweken, zowel in de biofilmreactor als op platen
in de Vlissingse binnenhaven. De resultaten van de verschillende proeven van
alikruiken met biofilm wijzen erop dat biofilm ouder dan 30-40 dagen een
verminderde voedingswaarde heeft. De normale dagelijkse voedselbehoefte van de
alikruiken lijkt naar aanleiding van dit onderzoek op 3 tot 4% van het droog
vleesgewicht te liggen.
Het opwekken van de voortplanting is gedurende dit onderzoek niet gelukt. Het
conditioneren op verschillende temperaturen heeft geen effect gehad op de
ontwikkeling van de geslachtsorganen. De oorzaak hiervan is waarschijnlijke het
verkeerde seizoen, omdat alikruiken een sterk natuurlijk voortplantingsritme hebben.
Gedurende vier weken monitoring van alikruiken op biofilm is gebleken dat de
schelplengte wel significant toeneemt, maar het vleesgewicht niet. Alikruiken van de
grootteklasse 13mm namen gemiddeld 0,29mm toe en alikruiken van de grootteklasse
18mm namen gemiddeld 0,24mm toe. De oorzaak dat het vleesgewicht niet
toegenomen is, is waarschijnlijk een tekort aan voedselaanbod. De literatuur kwam
hierin niet overeen met de gemeten waarden. Daarnaast kan ook de samenstelling
(C:N ratio) van de verouderde biofilm verkeerd zijn om toename in vleesgewicht te
veroorzaken.
Alikruiken nemen vaste biofilm makkelijker op dan losse biofilm, hoewel losse
biofilm ook wel gegeten wordt. Alikruikenkweek in combinatie met een fototrofe
biofilm reactor is technisch mogelijk, mits de alikruiken apart worden gehouden van
de reactor. Alikruiken zijn mobiel en zouden de leidingen van de reactor kunnen
verstoppen. Er moet in de toekomst nog een manier bedacht worden hoe het voedsel
aangeboden wordt aan de alikruiken.

Abstract
In many countries periwinkles (Littorina littorea L.) are a delicacy. Currently, there is
an increasing demand for periwinkles in the European coastal countries. During the
last few years periwinkles have been imported from Ireland and Scotland, these
countries have a commercial periwinkle fishery. Picking periwinkles takes up a lot of
time and there for involves considerable costs. If research proves that production of
periwinkles on land is profitable from both a commercial and a technical point of
view, this could be an improvement for the aquaculture sector in the Netherlands.
This report contains the results of an exploratory study of the production of
periwinkles under artificial circumstances. The basic principle was a combination of a
phototrophic biofilm reactor and production of periwinkles. The main question in this
study was: Is it technically possible to maintain periwinkles on biofilm under artificial
circumstances?
On the basis of a literature study, three experiments have been formed: maintaining
periwinkles, growth of periwinkles and inducing the reproduction of periwinkles. All
experiments were conducted under artificial circumstances, while feeding the
periwinkles on biofilm.
Maintaining periwinkles fed on biofilm under artificial circumstances is technically
possible. Production of biofilm is easy, both in a phototropic biofilm reactor and on
screens submerged in the inner port of Vlissingen. Results from different experiments
show that older biofilm has al lower food value relative to a phototrophic biofilm
younger than 30-40 days. There is reason to believe that the normal daily demand of
food for a periwinkle lies between 3-4% of the dry body weight.
Inducing the reproduction of periwinkles failed during this research period (October –
December). Conditioning on different temperatures has had no effect on the
maturation of the genitals. The most probable cause is the strong natural reproduction
rhytm of periwinkle, they only reproduce in the breeding season (January – July).
During four weeks of monitoring periwinkles fed on biofilm, the shell has grown
significantly, but not the body weight. Periwinkles of 13 mm showed an average
shellgrowth of 0.29 mm and periwinkles of 18 mm showed an average shellgrowth of
0.24 mm. The absence of growth in the body weight was caused by a food shortage in
the experiment, literature did not correspond with the actual food demand of the
periwinkles. Furthermore the nutritional value (C:N ratio) of the older biofilm could
not be enough to increase the body weight of the periwinkle.
There is also reason to believe that periwinkles take up attached biofilm better than
loose biofilm, although loose biofilm is eaten.
Maintaining periwinkles in combination with the phototrophic biofilm reactor is
possible, provided that the periwinkles are kept apart from the reactor. Periwinkles are
mobile and could block the watercourse.

Inhoudsopgave
VOORWOORD ....................................................................................................................... 4
SAMENVATTING.................................................................................................................. 5
ABSTRACT ............................................................................................................................. 6
INHOUDSOPGAVE ............................................................................................................... 7
1. INLEIDING ......................................................................................................................... 1
1.1 Achtergronden ............................................................................................................ 1
1.2 Fototrofe biofilmreactor in combinatie met de kweek van alikruiken ........................ 1
1.3 Doelstelling en onderzoeksvragen.............................................................................. 2
1.4 Opbouw van het rapport............................................................................................. 2
2. LITERATUURVERKENNING......................................................................................... 3
2.1 Inleiding...................................................................................................................... 3
2.2 Werkwijze.................................................................................................................... 3
2.3 Anatomie en taxonomie............................................................................................... 3
2.4 Natuurlijke leefomgeving en verspreiding.................................................................. 6
2.5 Voeding....................................................................................................................... 7
2.6 Voortplanting............................................................................................................ 10
2.7 Groei......................................................................................................................... 13
2.8 Vergelijkbare kweekmethoden: Abalones................................................................. 14
2.9 Alikruikenvisserij en marktaandeel .......................................................................... 16
3. EXPERIMENTENOVERZICHT/OPZET ONDERZOEK .......................................... 18
3.1 Inleiding.................................................................................................................... 18
3.2 Onderzoek................................................................................................................. 19
4. PROEFOPSTELLING ALIKRUIKENKWEEK........................................................... 20
4.1 Inleiding.................................................................................................................... 20
4.2 Opbouw proefopstelling............................................................................................ 20
5. HET HOUDEN VAN ALIKRUIKEN ONDER KUNSTMATIGE
OMSTANDIGHEDEN.......................................................................................................... 24
5.1 Inleiding.................................................................................................................... 24
5.2 Berekeningen vanuit de literatuur ............................................................................ 24
5.2.1 Biofilm ............................................................................................................... 24
5.2.2 Gewicht.............................................................................................................. 25
5.2.3 Voedingsbehoefte............................................................................................... 25
5.3 Methode .................................................................................................................... 27
5.4 Resultaten ................................................................................................................. 28
5.5 Discussie................................................................................................................... 32
5.6 Conclusie .................................................................................................................. 34
5.7 Aanbevelingen........................................................................................................... 35
6. DE GROEI VAN ALIKRUIKEN .................................................................................... 36
6.1 Inleiding.................................................................................................................... 36
6.2 Berekeningen vanuit de literatuur ............................................................................ 36
6.2.1 Groei.................................................................................................................. 36
6.2.2 Groeisnelheid .................................................................................................... 37
6.3 Methode .................................................................................................................... 37

6.4 Resultaten ................................................................................................................. 38
6.4.1 Bevindingen tijdens het experiment................................................................... 38
6.4.2 Groeiverloop schelplengte................................................................................. 39
6.4.3 Groeiverloop vleesgewicht ................................................................................ 42
6.5 Discussie................................................................................................................... 45
6.6 Conclusie .................................................................................................................. 46
6.7 Aanbevelingen........................................................................................................... 47
7. HET OPWEKKEN VAN DE VOORTPLANTING....................................................... 48
7.1 Inleiding.................................................................................................................... 48
7.2 Literatuur.................................................................................................................. 48
7.3 Methode .................................................................................................................... 49
7.4 Resultaten ................................................................................................................. 50
7.5 Discussie................................................................................................................... 51
7.6 Conclusie .................................................................................................................. 51
7.7 Aanbevelingen........................................................................................................... 52
8. OVERIG............................................................................................................................. 53
8.1 Inleiding.................................................................................................................... 53
8.2 Opname vaste en losse biofilm.................................................................................. 53
8.2.1 Inleiding ............................................................................................................ 53
8.2.2 Methode............................................................................................................. 53
8.2.3 Resultaten .......................................................................................................... 54
8.2.4 Discussie............................................................................................................ 56
8.2.5 Conclusie........................................................................................................... 56
8.2.6 Aanbevelingen ................................................................................................... 56
8.2 Egestie door faecal pellets........................................................................................ 57
8.2.1 Bevindingen....................................................................................................... 57
8.2.2 Aanbevelingen ................................................................................................... 57
8.3 C-opname door alikruiken........................................................................................ 58
8.4 Metabolisme.............................................................................................................. 58
8.4.1 Bevindingen....................................................................................................... 58
8.4.2 Aanbevelingen ................................................................................................... 58
8.5 Opslag van alikruiken............................................................................................... 59
9. CONCLUSIE ..................................................................................................................... 60
10. AANBEVELINGEN........................................................................................................ 62
10.1 Inleiding.................................................................................................................. 62
10.2 Optimale groei........................................................................................................ 62
10.3 Voortplanting.......................................................................................................... 63
10.4 Alikruikentank bij een fototrofe biofilmreactor ...................................................... 63
11. VERKLARENDE WOORDENLIJST .......................................................................... 64
12. REFERENTIES............................................................................................................... 65
BIJLAGE 1 ALIKRUIKVERZAMELING ................................................................................... 68
BIJLAGE 2 PROTOCOL GESLACHTSBEPALING ALIKRUIK ..................................................... 69
BIJLAGE 3 METHODE BIOMASSABEPALING BIOFILM .......................................................... 70
BIJLAGE 4 GEGEVENS EXPERIMENTEN................................................................................ 71
BIJLAGE 5 STATISTISCHE ANALYSES................................................................................... 78
BIJLAGE 6 RELEVANTE GEGEVENS UIT LITERATUUR.......................................................... 80
BIJLAGE 7 GEBRUIKSAANWIJZING PROEFOPSTELLING ....................................................... 82

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
1. Inleiding
1.1 Achtergronden
Alikruiken zijn van oudsher consumptiedieren en gelden in veel landen als
delicatesse. Vooral in de Europese kustlanden is een stijgende vraag naar alikruiken
(Seafish Report, 1998). De alikruiken worden geïmporteerd vanuit het buitenland,
voornamelijk vanuit Ierland en Schotland waar een grootschalige alikruikvisserij
bestaat. Nederland vormt samen met Frankrijk, Spanje en Portugal de grootste
afzetmarkt. Alikruiken worden op dit moment in Nederland voornamelijk hobbymatig
verzameld.
Als er goede mogelijkheden blijken te zijn voor de kweek van alikruiken kan deze in
de Nederlandse lijst van aquacultuursoorten worden opgenomen. De
aquacultuursector is een van de snelst groeiende voedselproducerende activiteiten in
de wereld. De pijlers van de Nederlandse aquacultuur zijn hoofdzakelijk schelpdieren
visteelt. Aquacultuur is in het Zeeuwse deltagebied een sector die zich kenmerkt
door innovatieve ontwikkelingen.
Om kennis te ontwikkelen en uit te dragen is een RAAK project gehonoreerd. Dit
project wordt door Hogeschool Zeeland (lectoraat Duurzaamheid en Water), Syntens,
MKB-Zeeland en 16 aquacultuur bedrijven uitgevoerd. Eén onderdeel van dit RAAK
project is het koppelen van aquacultuurteelten. Het combineren van teelten biedt
mogelijkheden om productietechnieken te optimaliseren, de bedrijfsrendementen voor
ondernemers te verbeteren en de milieubelasting te verminderen.
1.2 Fototrofe biofilmreactor in combinatie met de kweek van alikruiken
In dit rapport wordt onderzocht of de kweek van alikruiken onder kunstmatige
omstandigheden (technisch) haalbaar is. Het onderzoek is daarnaast onderdeel van het
pilotexperiment met een fototrofe biofilm reactor in de aquacultuur, met name
viskweek. Fototrofe biofilmen halen namelijk voedingszouten uit het (afval)water, en
leveren zuurstof aan de organismen in hun omgeving. Ze creëren een micro-milieu
waardoor de biofilm als geheel grote hoeveelheden stikstof en fosfaat kan binden en
een nitrificerende capaciteit krijgt. Daarnaast vormt de biofilm natuurlijk voedsel voor
de alikruik.
Met een fototrofe biofilmreactor wordt dus afvalwater uit de aquacultuur gezuiverd en
tegelijkertijd voedsel geproduceerd voor de kweek van alikruiken. Verschillende
aquacultuurbedrijven hebben hiervoor interesse getoond.
Deelnemende instanties:
- AE3 Consultancy in opdracht van de belanghebbende aquacultuurbedrijven:
o Tarbotkwekerij Seafarm
o Viskwekerij Neeltje Jans
- SPRING, Lectoraat voor Duurzaamheid en Water
In dit rapport vormt het onderzoek naar de kweek van alikruiken de kern.
1

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
1.3 Doelstelling en onderzoeksvragen
Het doel van dit (verkennende) onderzoek was na te gaan wat de mogelijkheden zijn
van de kweek van alikruiken op biofilm. De bijbehorende hoofdvraag:
“Is het technisch mogelijk om alikruiken (Littorina littorea) te kweken op biofilm
onder kunstmatige omstandigheden?”
Deze vraag is beantwoord door middel van een literatuuronderzoek en
praktijkonderzoek met verschillende experimenten. Hierbij zijn de onderstaande
deelvragen onderzocht:
Deelvragen:
- Hoe worden alikruiken gehouden onder kunstmatige omstandigheden?
- Hoe is de voortplanting onder kunstmatige omstandigheden op te wekken?
- Hoe effectief is de groei van alikruiken op biofilm?
Aan de hand hiervan zijn ervaringen en technieken opgedaan die van belang kunnen
zijn voor verder onderzoek en voor de kweek. Er moet vermeld worden dat in deze
periode van 5 maanden maar een klein deel van alle aspecten rond alikruikenkweek
onderzocht zijn.
1.4 Opbouw van het rapport
Het rapport begint met een literatuuroverzicht waarin naast de nodige
achtergrondinformatie over de alikruik ook informatie te vinden is die te gebruiken is
voor de alikruikenkweek, variërend van voeding tot voortplanting en een klein deel
over markt van alikruiken en de huidige stand van zaken.
Daarna wordt in hoofdstuk 3 een kort overzicht met toelichting gegeven van de
experimenten die gedaan zijn in het kader van het verkennende onderzoek. Hoofdstuk
4 staat los van het onderzoek en beschrijft de ontwikkeling van de proefopstelling
voor de alikruiken. Hoofdstuk 5 tm 7 geeft de bevindingen weer van het verkennende
onderzoek. Daarna is een hoofdstuk ingevoegd over de overige bevindingen die
gedaan zijn gedurende de onderzoeksperiode. In de laatste hoofdstukken worden de
belangrijkste conclusies van dit onderzoek gegeven en een uitgebreide aanbeveling
voor vervolgonderzoek.
2

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
2. Literatuurverkenning
2.1 Inleiding
De alikruik is in het verleden een gewild onderzoeksobject geweest voor mariene
zoölogische en ecologische studies, mede vanwege het grote verspreidingsgebied en
hun algemene voorkomen. Alle onderzoeken hadden echter tot doel om de natuurlijke
leefomstandigheden en gewoonten in kaart te brengen. Weinig tot geen onderzoek is
gedaan naar het houden van alikruiken onder kunstmatige omstandigheden.
In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de alikruik met zijn
voedingsgewoonten, voortplanting en groei. Er is ingegaan op de onderwerpen en
informatie die van belang kunnen zijn voor het kweken van alikruiken onder
kunstmatige omstandigheden. Naast de informatie die beschikbaar is over alikruiken,
is ook informatie gezocht over de kweek van abalones (de zeeoor), een mariene
zeeslak die op grote schaal gekweekt wordt in Azië en een aantal overeenkomsten met
de alikruik heeft.
De literatuurverkenning heeft als doel om aan de hand van de verzamelde informatie
enkele experimenten op te kunnen stellen, die bijdragen aan een (verkennend)
onderzoek naar de kweek van alikruiken.
2.2 Werkwijze
De informatie is zoals vermeld, verzameld aan de hand van een literatuurstudie.
Daarbij is gebruik gemaakt van literatuur binnen Spring, maar ook van
wetenschappelijke artikelen. Deze artikelen zijn deels toegestuurd door Jan Rijstenbil
van AE3 Consultancy, en deels gevonden op internet via de wetenschappelijke sites
en zoekmachines: www.google.nl, www.springerlink.nl, www.scirus.com. De
artikelen die niet beschikbaar waren via internet zijn aangevraagd bij de mediatheek
van de HZ.
2.3 Anatomie en taxonomie
De gewone alikruik, Littorina littorea (L) is een weekdier dat behoort tot de klasse
buikpotigen. Het is een van de meest voorkomende buikpotigen langs de Noordzeekust.
De spiraalvormige schelp is dik en glad, met weinig reliëf en heeft een gemiddelde
lengte van 15 tot 25mm. Volwassen schelpen variëren in grootte van 10,6mm tot
52,8mm (Jackson, 2005). De kleur is donkerbruin met een witte opening.
Tabel 2.1 Taxonomie
Stam Mollusca (Weekdieren)
Klasse Gastropoda (Buikpotigen)
Onderklasse Prosobranchia
Orde Neotaenioglossa
Familie Littorinidae (Alikruiken)
Geslacht Littorina
Soort littorea
Figuur 2.1 Schelpen van een gewone alikruik.
3

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Vanuit de top worden de windingen om een centrale as (columella) steeds groter, met
als laatste de lichaamswinding. De columella is wit van kleur. De lichaamswinding is
veruit de grootste winding, hier bevinden zich de meeste zachte delen van de slak. De
lichaamswinding eindigt in een gladde ovale opening, de zgn. aperture. De buitenste
rand van de aperture is gekenmerkt door witte en bruine lijnen. Hier kan de voet en de
kop naar buiten komen. De Littorina heeft de aperture aan de rechterkant van de
columella, dit wordt rechtshandig genoemd.
Binnenin bevindt zich de operculum, dit is een
dun dekvlies dat dient als afsluiting van de
opening wanneer de zachte delen
teruggetrokken worden in de schelp, dit gaat
onder andere uitdroging tegen wanneer de slak
op het droge zit. De operculum zit vast aan de
dikke gespierde voet, die op zijn beurt weer
vast zit aan de columella.
Aan de bovenkant (rugkant) bevind zich het
hoofd. Het hoofd draagt twee gevoelige
tentakels met ieder een oog aan de zijkant.
Figuur 2.2 Uitwendige anatomie van de alikruik Over het hoofd en de tentakels lopen dicht
opeen staande dwarsliggende zwarte lijnen, bij
sommige individuen zijn hoofd en tentakels geheel zwart.
De mond zit aan de voorkant van het hoofd. Achter het hoofd, op de rugzijde, bevindt
zich de mantelruimte. Dit is een diepe holte die omgeven wordt door de mantel. De
rand van deze mantel wordt de mantelrok genoemd. Deze rok gaat geheel om het
lichaam van de slak heen.
Aan de linkerzijde van de mantelruimte zit de kieuw, aan de rechterzijde de penis
(indien van het mannelijk geslacht). Een alikruik heeft maar één kieuw, aan de
linkerkant van deze kieuw loopt een kieuwkanaal welke zuurstofrijk bloed naar het
hart vervoerd. Aan de rechterkant van de kieuw zit een klier wat slijm afscheid in de
mantelruimte (Fox, 2004)
Figuur 2.3 Alikruik
4

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
ag albumenklier p prostaatklier
b voortplantingsslijmbeurs r rectum
cg capsuleklier ro nier
cm aanhechtingspunt v. columellaspier s maag
f filament van penis sb gladde penisbasis
hg kieuwklier sv zaadbal
jg slijmklier t testis
m mantelrand wb gerimpelde penisbasis
mpg tepelvormige penisklier ft voet
o eierstok e oog
oo eileider ct tentakel
op operculum mc mantelruimte
ov ovipostitor mt mond
Figuur 2.4 Inwendige anatomie van Littorina littorea (Cummins et al. 2002)
5

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
2.4 Natuurlijke leefomgeving en verspreiding
Alikruiken zitten op stenen, rotsen en wieren langs alle kusten van de Noordzee en de
Noordwest Atlantische kust, voornamelijk in het intergetijdengebied, zelfs wel
daarboven, maar ook in diepere delen van het sublittoraal. Ze komen met name voor
rond het laagwaterpunt.
Verwante soorten
De gewone alikruik wordt het meest verward met de ruwe alikruik (L. saxatilis)
omdat dit eveneens een veelvoorkomende alikruiksoort is in de Noordzee. In deze
omgeving komen ook de kleine alikruik (L.neritoides) en de platte alikruik
(L.littoralis) voor, echter in mindere mate. Daarnaast zijn er nog verschillende
alikruiksoorten rond de kusten van de Grote Oceaan.
Saliniteit
Alikruiken kunnen in een brede range aan saliniteiten voorkomen, van 13 tot 40
promille (Sharp, 1998, Jackson 2005)
Temperatuur
Een alikruik kan blootstaan aan een wijde variatie aan temperaturen. Volwassen
exemplaren kunnen temperaturen onder 0 o C verdragen en ze overleven dat 50% van
hun extracellulaire lichaams-vloeistoffen bevriezen. In koudere condities migreert de
slak naar wat dieper water waar blootstelling aan koude lucht niet plaatsvindt. Om
koude periodes te doorstaan reduceren de alikruiken hun metabolisme tot 20% van het
normale metabolisme. Lange tijd aan koude temperaturen blootstaan heeft
verminderde groei tot gevolg. De soort overleeft in rotspoelen waar zomers de
temperatuur tot 30 o C op kan lopen (Jackson 2005).
Activiteit
Onder water zijn de alikruiken actiever dan boven water, dit omdat het voortbewegen
in het water makkelijker gaat en minder energie kost dan op het land.
Voortbewegen
Tijdens het voortbewegen laten alikruiken slijmsporen achter. Deze sporen achterlaten
kost energie, maar levert wel wat op. Slijmsporen binden microalgen, waar andere
alikruiken van kunnen grazen (Davies & Edwards 2002). Andere redenen om de
slijmsporen van soortgenoten te volgen is voedselverzameling, schuilplaatsen en
reproductie. De gemiddelde snelheid van de alikruik ligt op 0,3 cm/min met een
uitschieter naar 3,25 cm/min (Svensson, 1997)
Migratie
Bij temperatuurdaling in het najaar/begin winter gaat de alikruik het liefst naar het
water (nabij of onder het laagwaterpunt), om zo het risico op blootstelling aan vorst
zoveel mogelijk te verkleinen. In het voorjaar migreert de alikruik weer terug. De
migratie is wel afhankelijk van de lokale wintertemperaturen.
Verspreiding
De verspreiding van alikruiken is zeer uitgebreid. Een onderzoek in 1975 heeft een
gemiddelde van 14,6 tot 35 individuen/m 2 opgeleverd in een 9 meter brede strook
boven het laagwaterpunt. Vaak vormen ze gemeenschappen of clusters variërend tot
over de 900 individuen/m 2 , dit is vaak het geval in getijdenpoelen, in spleten/scheuren
6

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
en in gedeelten waar veel zeewier door bijv. storm opeengehoopt ligt. Doordat
alikruiken migreren is de dichtheid moeilijk vast te stellen. De grootste dichtheid is
echter te vinden in de intergetijdenzone, rond het laagwaterpunt.
In de Waddenzee is onderzoek gedaan naar de verspreiding van alikruiken (>5mm) in
de intergetijdenzone (Reise & Wilhelmsen, 1994), hieruit bleek dat de grootste
dichtheden, 100 tot 350 individuen/m 2 voorkomen op harde substraten zoals stenen,
schelpbedden, mosselbanken etc. Gematigde dichtheden waren 20 tot 50 individuen/
m 2 en zijn te vinden op macrofyten zoals zeegrasbedden en groene algen zones.
Minder dan 5/m 2 komen voor op kale sedimenten.
Hieruit blijkt dat de alikruiken stevige ondergronden zoals mosselbanken en
schelpbedden prefereren, hier kunnen ze leven van microscopisch voedsel zoals
diatomeeën en kiemende macroalgen.
De grootte en leeftijd van een individu kan invloed hebben op de verticale
verspreiding van alikruiken. Juvenielen zijn over het algemeen te vinden in de
normale tot hoogwaterlijn, als gevolg van onsuccesvolle settelment rond de
laagwaterlijn, waar golfslag en predatie het grootst is. Hoe groter ze worden en hoe
beter ze zich kunnen vasthouden, hoe meer ze richting de laagwaterlijn gaan waar het
voedselaanbod groter is.
2.5 Voeding
Alikruiken zijn overheersend planteneters (herbivoor). De gewone alikruik graast op
een wijde variatie van micro en macro algen, maar ook op in vroeg stadium
vastzittende invertebraten en soms mosselvlees. (Sharp, 1998). Jackson (2005) noemt
enkele voorbeelden van macroalgen: fijne groene, bruine en rode algen: Ulva lactuca,
Ulva spp., Cladophora spp. en Ectocarpus spp. De microalgen zijn vaak benthische
diatomeeën en dinoflaggelaten.
Voedingsapparaat
Het voedingsapparaat van de alikruik is veelzijdig en toepasbaar op een grote variëteit
van voedingsbronnen. De rasptong (radula) is in staat om zowel eencellige microalgen
als macroalgen en zeewieren af te breken of te schrapen. Het basale membraan en de
individuele tanden hebben een hoge graad van beweeglijkheid en zijn fundamenteel
voor het voedingsproces. (Norton et al.1990)
Figuur 2.5 Mond en radula (rasptong) van L.littorea (aanpassing op Wahl & Hoppe, 2002)
7

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Het spoor van een grazende alikruik laat een zig-zag patroon op het substraat achter,
dit wordt veroorzaakt door het karakteristieke heen en weer bewegen van het hoofd
tijdens het eten. Dit doen ze om zoveel mogelijk voedsel binnen te krijgen tijdens een
‘kruipspoor’. Tijdens het grazen worden de 13 tot 14 rijen tanden opeenvolgend op
het substraat geplaatst. De rotatie en het vouwen van de aangrenzende en
tussenliggende tanden produceren een ingewikkeld patroon.
De tanden op de rasptong zijn even hard als een menselijke vingernagel. Krachtig
schrapen op rotsachtig substraat veroorzaakt slijtage (Norton et al.1990)
De alikruik voedt zich met micro-algen met de middengelegen en aan de
zijkantgelegen tanden. Een enkele beweging van de radula (rasptong) over een
biofilm verwijderd maar 10%, zelfs van gladde oppervlakken zoals glas. Dit komt
door de plaatsing van de tanden. Een alikruik kan meerdere keren over hetzelfde
stukje schrapen. (Norton et al. 1990). De alikruik heeft een voorkeur voor gladde
oppervlakken (Wahl & Hoppe, 2002).
Losgemaakt materiaal wordt opgevangen door de naar binnen gevouwde tanden en
naar de mondruimte gebracht. De middengelegen tand(en) hebben een belangrijke
functie tijdens het voeden met macro algen voor het scheuren van de wieren.
Voedingsvoorkeur
Onderzoek is gedaan naar het voedingsgedrag en de voorkeur van alikruiken op de
verschillende macro algen. Hieruit blijkt dat de soorten Ulva lactuca en Pelvetia
canaliculata geprefereerd worden.
Wat betreft het dieet van microalgen is de alikruik niet selectief. Kleinere slakken
verteren echter meer kleine diatomeeën dan grote slakken. Belangrijk is dat de
slakken een variatie aan verschillende algen binnenkrijgen. Aangenomen wordt dat
alikruiken een aantal maanden kunnen overleven op een eenzijdig algendieet, maar
gemixte diëten hebben zeker de voorkeur (Norton et al. 1990).
Opname efficiëntie
Er zijn faeces gevonden die herkenbare fragmenten van macroalgen en zeewieren
bevatten, en ook levende diatomeeën, dit kan wijzen op een lage verterings efficiëntie
van de alikruik. Aan de andere kant is incomplete vertering vaak een gevolg van een
overdaad aan voedsel. Vergeleken met andere soorten alikruiken is de verterings
efficiëntie van L. littorea hoog: in sommige gevallen tot 80% (berekend op basis van
voeding met Ulva lactuca) (Norton et al. 1990).
Grahame (1973) heeft onderzoek gedaan naar de verteringsefficiëntie van L.littorea.
Hij kwam op een gemiddelde dagelijkse voedselopname van 1,27 +/- 0,21 % van het
lichaamsdrooggewicht. De verteringsefficiëntie kwam neer op gemiddeld 57 +/- 7%
van het lichaamsdrooggewicht. De opname en de verteringsefficientie is in het najaar
groter dan in het voorjaar (zie tabel B6.2 in bijlage 6)
Grahame heeft de opname tijdens dit onderzoek uitgedrukt in gram drooggewicht en
heeft de alikruiken alleen op zeesla (Ulva lactuca) gehouden.
Sommer (1999) heeft als enige een laboratoriumstudie gedaan naar de afhankelijkheid
van L.littorea voedingsratio’s op voedselbeschikbaarheid. Het perifyton werd
opgevangen op ruw transparant plastic in zeewater op ongeveer 1 meter diepte. De
biomassa werd uitgedrukt in microgram chlorofyl/cm 2 , het dagelijkse graasoppervlak
8

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
in cm 2 /dag en de voedselopname in microgram chlorofyl/dag. De geteste alikruiken
waren ongeveer 20 mm van schelplengte.
Uit het onderzoek van Sommer (1999) zijn de volgende resultaten gekomen:
Figuur 2.6 De biomassa van het voedsel uitgezet tegen (a) het begraasde oppervlak, (b) de opnamesnelheid en (c) de
ongeschikte of niet opgenomen biomassa (Sommer, 1999)
Hieruit blijkt dat bij meer voedsel per oppervlakte-eenheid (a) de alikruik minder
oppervlakte begraasd, het kost de alikruik dan waarschijnlijk minder energie om
dezelfde hoeveelheid voedsel op te nemen. Maximale opnamesnelheid (b) ligt op
ongeveer 240 µg chlorofyl/dag/individu (de alikruiken hebben voorafgaand aan dit
onderzoek 10 dagen niks te eten gehad). De alikruiken nemen niet alle beschikbare
biomassa op, een gedeelte blijkt ongeschikt en wordt niet opgenomen (c).
Voedselgedrag
Alikruiken eten alleen onder vochtige omstandigheden of onder water. Als de
alikruiken dicht bij de hoogwaterlijn zitten betekend dit dat ze maar korte tijd onder
water zitten in vergelijking met hun soortgenoten op de laagwaterlijn. Dit betekent
ook een veel kortere tijd om zich te voeden. Compensatie vind hiervoor plaats door
een snellere beweging van de radula waardoor alikruiken sneller voedsel tot zich
kunnen nemen (Newell et al., 1971). Als ze langer de tijd hebben wordt de beweging
van de radula langzamer. Daarnaast is het zo dat ze vaak de slijmsporen van
soortgenoten volgen omdat microalgen zich hieraan binden.
Voeding voor larven
Alikruiken in een larvaal stadium voeden zich met nanoplankton en
microplanktonische cellen.
9

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
2.6 Voortplanting
Geslachtsrijpheid
De alikruik is geslachtsrijp als hij een lengte van ongeveer 11mm heeft bereikt. Dit
gebeurt 12 tot 18 maanden na de metamorfose van larve tot slak. Het mannetje wordt
eerder geslachtsrijp dan het vrouwtje, maar het vrouwtje is geslachtsrijp bij een
kleinere schelplengte. Parasieten als trematoden kunnen onvruchtbaarheid
veroorzaken (Cummins et al. 2002).
Geslachtsorganen
Alikruiken hebben aparte geslachten, er zijn dus mannelijke en vrouwelijke
individuen. Tijdens het voortplantingsseizoen is het voortplantingssysteem optimaal
ontwikkeld en duidelijk zichtbaar. Bij het mannetje zit een penis aan de rechterkant,
achter het hoofd. Bij het vrouwtje is op diezelfde plaats een witte vagina zichtbaar. In
tabel 2.2 is de ontwikkeling naar paairijpheid beschreven. Buiten het broedseizoen
zijn deze geslachtsorganen moeilijk tot niet te vinden, bij het mannetje is de penis wel
altijd zichtbaar. De verschillende voortplantingsorganen zijn complex en erg
gespecialiseerd (Cummins et al. 2002). Zie ook figuur 2.3.
Tabel 2.2. Ontwikkeling van de geslachtorganen in de paaitijd (Cummins et.al. 2002)
Vrouwtje Ovipositor Geslachtsklier Capsuleklier/albumenklier
I Niet rijp Zwaar gekleurd Geen spoor Rudimentair
II Bezig te Licht gekleurd Verspreide lichtroze Klein, maar aanwezig
rijpen
vlekken
III Ont- Licht gekleurd Veel duidelijke lichtroze Groot, gezwollen en geelbruin
wikkeling
IV Rijp
V Gedeeltelijk
gebruikt
VI Geheel
gebruikt
Licht gekleurd en
duidelijk
afgetekend
vlekken
Geheel lichtroze
Zeer gezwollen en wit
Licht gekleurd Geheel donkerroze/rood Licht gezwollen, geelachtig
Zwaar gekleurd
Moeilijk te vinden,
rood/roodbruine vlekken
Weinig ontwikkeld,
donkergeelbruin
Mannetje Penis Prostaat Geslachtsklier
I Niet rijp Miniem Te onderscheiden Niet te vinden
II Bezig te Klein Goed waarneembaar Verspreide gele vlekken
rijpen
III Ontwikkeling
Redelijk ontwikkeld Goed waarneembaar Veel duidelijke lichtgele
vlekken
IV Rijp Groot Goed ontwikkeld, cremewit
Geheel lichtgeel
V Gedeeltelijk
gebruikt
Goed ontwikkeld Goed waarneembaar,
geelbruin
Veel duidelijke geelbruine
vlekken
VI Geheel
gebruikt
Klein Klein, donkerbruin Weinig ontwikkeld, enkele
donkerbruine vlekken
Paaien/paren
Alikruiken kunnen zich, mits de juiste omstandigheden zich voordoen, over het hele
jaar door voortplanten (Jackson, 2005). In de natuur verschillen de populaties nogal in
tijdstip van paren. Zelfs op dezelfde breedtegraad veroorzaken locale invloeden zoals
voedselbeschikbaarheid, blootstelling en klimaat hierin grote verschillen. Het paaien
in Ierse en Engelse alikruik populaties vind plaats van januari tot juni (Cummins et al.
10

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
2002). In estuaria wordt de populatie eerder volwassen en plant zich maximaal voort
in januari (Jackson, 2005). Dit is waarschijnlijk het gevolg van de grotere
voedselbeschikbaarheid in estuaria. Grahame (1975) heeft onderzoek gedaan naar het
paaien van de alikruik. Hij plaatste verzamelde alikruiken in een tank met stromend,
belucht zeewater van 9-13 o C. Dit stimuleerde de alikruiken tot paren. Alle
onderzoeken die gedaan zijn met alikruiken zijn in de periode van januari tot augustus
uitgevoerd. Er zijn geen resultaten bekend van labexperimenten buiten het
paaiseizoen.
Schmitt (1979) heeft onderzoek gedaan naar het paaien van Littorina planaxis (dit is
de grijze alikruik die voorkomt aan de Westkust van Noord-Amerika). Het paaien van
de L. planaxis komt bijna geheel overeen met dat van de L.littorea. Hij vond onder
andere de bevestiging dat alikruiken het hele jaar rond paren, behalve in oktober en
november waarin dit in mindere mate gebeurde. Ook Schmitt vond een ritme in de
voortplanting van alikruiken dat met het tij of de maanstanden samenhangt. Tijdens
volle of nieuwe maan (springtij) houden in het broedseizoen 80-90% van de
alikruiken zich bezig met paringsacitviteiten. En ook de eicapsule vrijgave komt
hiermee overeen.
Mannelijke alikruiken kunnen vrouwtjes identificeren aan hun slijmsporen
(Erlandsson et al. (1999). Tijden het paren beklimt het mannetje de schelp van het
vrouwtje in een linksdraaiende beweging en brengt de penis in de mantelruimte van
het vrouwtje. Bevruchting bij de alikruik vind intern plaats.
Mannetjes hebben een voorkeur om zich met grote (meer productieve) vrouwtjes
voort te planten. De eiproductie van vrouwtjes stijgt recht evenredig met de
schelplengte: Vrouwtjes van 14 mm laten minder dan 1000 embryo’s vrij, vrouwtjes
van 19 mm meer dan 50.000. Vrouwtjes van 27mm kunnen tot 100.000 eitjes per jaar
vrijlaten.(Jackson, 2005).
Vrijlaten van de eitjes
1 à 2 uur na de paring laat het vrouwtje de eitjes/embyo’s vrij in doorzichtige
capsules. Deze capsules hebben een doorsnede van ongeveer 1mm of minder en
bevatten gemiddeld 1 tot 3 eitjes (maximaal 9). Elk individueel eitje meet ongeveer
205µm. De capsules zijn asymmetrisch dubbelconvex met een platte kant:
Figuur 2.7 Twee doorsneden weer van een eicapsule van Littorina littorea (Lebour, 1935)
De vrijlating van de capsules ’s nachts vindt plaats tijdens hoog water of springtij.
Schmitt (1979) vond dat de vrijgave van de eicapsules bij de grijze alikruik alleen in
de periode van maart tot augustus gebeurde, een enkele keer ook in de
wintermaanden. De pieken liggen rond eind mei, begin juni. Tijdens een experiment
11

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
waarbij hij de slakken onder laboratorium omstandigheden hield was te zien dat de
alikruiken het ritme van de maanstanden vasthielden, zonder dat er gebruik werd
gemaakt van tij-simulatie. De grijze alikruiken laten hun eicapsules over het algemeen
3-4 uur voordat het hoogwater is vrij.
De capsules bevinden zich dan in de pelagische fase van het water. Na de vrijlating
beginnen de capsules op te zwellen (osmose) en barsten na vijf tot zes dagen open
(Cummins et al. 2002). In de tussenliggende tijd heeft ieder eitje zich ontwikkeld in
een larve met een goed gevormd membraan en een spiraalvormig doorzichtig schelpje
met ongeveer anderhalve wikkel (Lebour, 1937).
Larven
De larven blijven 6 tot 7 weken in deze planktonfase. Door
deze lange fase is de soort wijd verspreidt en genetisch
uniform. De larven van de ruwe alikruik (L.saxatilis) leven in
tegenstelling tot die van de gewone alikruik maar 1 week in
de planktonfase. De larven hebben een licht gegroefd
spiraalvormig schelpje en is geelachtig van kleur. Het
membraan heeft lange cilia rond de rand en is gemarkeerd
met een opvallend en karakteristieke donkerpaarse vlek op de
beide membraan-rondingen. De tentakels, ogen, voet en
operculum zijn goed gevormd (Lebour, 1937). Alikruiken in
een larvaal stadium voeden zich met nanoplankton en
microplanktonische cellen. Op dagelijkse basis migreren de
larven naar de oppervlakte om zich te voeden. (Jackson, 2005).
Figuur 2.9 Zwemmende
en kronkelende larven van
Temperatuur
Littorina littorea,
Observaties in laboratoria hebben de indruk gewekt dat hogere
temperaturen de groei en ontwikkeling van de larven (Lebour, 1935)
vergemakkelijken, maar kan maar een paar dagen volgehouden
worden. (Jackson, 2005). Lage temperaturen vertragen de ontwikkeling. Blijvende
langdurende temperatuurstijging lijken voordelig te zijn voor de ontwikkeling, maar
korte acute stijgingen kunnen sterfte veroorzaken (Jackson, 2005).
doorsnede 0,48 tot 0,5mm
Zoutgehalte
Bij een saliniteit van beneden de 15 promille is er geen ontwikkeling van eitjes en/of
larven, tussen de 15 en 20 is wordt deze ontwikkeling min of meer ‘beschadigd’,
boven de 20 is de ontwikkeling normaal en bij 30 wordt de ontwikkeling extra
gestimuleerd (Jackson, 2005).
Sokolova (2000) heeft onderzoek gedaan naar het effect van saliniteit op juveniele
alikruiken (L. saxatalis). Hieruit bleek dat kortdurende fluctuaties in de saliniteit
weinig effect hebben, maar een langdurig lage saliniteit (Sokolova testte op 14
promille) veroorzaakt een hogere sterfte en beperking van de groeisnelheid. Tevens
kwam uit dit onderzoek een optimale saliniteit van 23 promille.
Zuurstof
Het kleine lichaam en het grote oppervlak van de larve vergemakkelijkt de zuurstof
uitwisseling. Omdat de volwassen alikruiken zuurstofloze omstandigheden een paar
dagen kunnen volhouden door reductie van hun metabolisme zou aangenomen kunnen
worden dat de larven dit ook kunnen (Jackson, 2005).
12

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Metamorfose
Gemiddeld 6 tot 7 weken na het uitkomen van de eitjes vind de metamorfose tot
slakje plaats. Dit gebeurd wanneer de larve een schelpje heeft van twee wikkels of
meer.
2.7 Groei
Groeisnelheid wordt gedefinieerd als de verandering van (lichaams)massa of gewicht
gedurende een tijdsperiode. De meest voorkomende manier om de groei van
alikruiken te monitoren is het meten van de schelplengte langs de columella, de
verticale as.
Tijdens de groei vormen gemineraliseerde granulen platte ronde kristallen die
omgeven zijn door een verfijnd organisch membraan.De kristallen stapelen zich in
spriraalsgewijze laagjes op elkaar, dit zijn de strepen die met het blote oog te zien
zijn. Elke winding groeit op deze manier en gaat gedeeltelijk over de oppervlakte van
de vorige winding heen. Het meest recent gegroeide deel van de schelp is dat bij de
opening. Daar waar de binnenkant van de windingen met elkaar in contact komen
ontstaat een vaste ‘pilaar’, dit is de columella waar de windingen zich omheen
wikkelen. (Cummins et al. 2002)
Groeifasen
Aan het eind van het eerste jaar wordt gemiddeld een schelplengte van 8-9mm
bereikt. Dit groeit uit naar 16mm aan het eind van het derde jaar. Verschillende
wetenschappers hebben een groeipatroon ontdekt: na de metamorfose vertoont de
groei van de alikruik pieken in het najaar en in het voorjaar. Op het ogenblik dat de
alikruik geslachtsrijp wordt en dus de groei van de geslachtsorganen zich ontwikkeld,
stopt het groeien totdat de voortplantingsperiode over is. Hoe ouder een alikruik
wordt hoe minder hard hij groeit.
De groeisnelheid is afhankelijk van habitat en voedselbeschikbaarheid.
Factoren die groei beïnvloeden
In populaties met een hoge dichtheid hebben de individuen lange smalle schelpen in
tegenstelling tot de individuen in populaties met lage dichtheden, deze hebben een
rondere, bolvormige schelp. Uit onderzoek (Kemp en Bertness, 1984) is gebleken dat
dit veroorzaakt wordt door de groeisnelheid. Snelgroeiende alikruiken ontwikkelen
een dikke, lange en smalle schelp met relatief weinig lichaamsmassa/inhoud.
Langzaam groeiende alikruiken ontwikkelen een dunne bolvormige schelp met een
grotere lichaamsinhoud. De oorzaak hiervoor kan gezocht worden in
voedselbeschikbaarheid en voedselsamenstelling (N:C ratio). Hier vindt dan een
verschuiving plaats van calciumcarbonaat productie naar vleesproductie. Een individu
dat veel voedsel tot zijn beschikking heeft, moet meer ruimte hebben in de schelp.
Aangezien iedere alikruik maar een bepaalde mate van calciumcarbonaat afscheid
moet de schelp dunner en anders van vorm worden om een groter volume te krijgen.
Infectie veroorzaakt door parasieten (trematoden) kan de groei ook beïnvloeden.
13

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
2.8 Vergelijkbare kweekmethoden: Abalones
Voor zover bekend zijn abalones de enige buikpotigen die intensief gekweekt worden
in de aquacultuur. Hoewel hun leefwijze en voortplanting niet geheel overeenkomt
met die van de alikruik, is hieronder toch een overzicht gegeven van de kweek van
deze slakken. Onderstaande tekst is een bewerking uit “Aquaculture, principles and
practises” (Pillay & Kutty, 2005).
Abalones komen voor in gematigde en semitropische klimaten. De voortplanting gaat
anders dan bij de L.littorea: Abalones hebben aparte geslachten, maar de bevruchting
vind extern plaats. Het paaien wordt veroorzaakt door plotselinge veranderingen in
watertemperatuur, blootstelling aan lucht of door het paaien van andere abalones. Een
plotselinge samentrekking van de voet brengt de eitjes naar buiten. Bevruchting vind
in het water plaats.
De bevruchte eitjes zinken naar de bodem waar het embryo zich ontwikkeld. In
normale omstandigheden (temperatuursafhankelijk) komt het eitje uit. De veliger
larve bevind zich dan in de planktonfase, waarbij het zich voedt met microalgen. Deze
periode duurt een week, waarbij de schelp en operculum zich volledig ontwikkelen.
De larve gaat daarna op zoek naar geschikte substraten om zich te settelen. Als er
geen geschikt substraat aanwezig is kan deze periode tot drie weken duren.
Zodra een geschikte plaats is gevonden, zet de larve zich vast met de voet. Hij voedt
zich met algen die op het substraat zitten, en ontwikkeld zich (metamorfose) tot jonge
(juveniele) abalones.
Gecontroleerde reproductie
Als er een wilde broedstock gebruikt wordt, is het essentieel om deze tenminste twee
of drie weken (conditioning) in tanks te houden. Hierbij moet de temperatuur
optimaal gehouden worden en het geprefereerde voer gevoerd worden. Als de
temperatuur op 20 o C gehouden wordt, zullen binnen 80 dagen de gonaden groeien en
zich ontwikkelen, zelfs in het winterseizoen. Deze staat van paairijpheid kan
minimaal 3 maanden worden volgehouden. Moss (1999) beschreef een proef waarbij
hij abalones in paaiconditie bracht met behulp van zeewater verwarmd tot een
temperatuur van 15-18 o C.
Door een schok in watertemperatuur kan de abalone worden aangezet tot
paaien/melken, daar dit niet helemaal betrouwbaar is wordt ook wel gebruik gemaakt
van bestraling met UV licht. De paairijpe dieren worden blootgesteld aan stromend
verwarmd zeewater, bestraald met UV licht. Een bestraling van 800 milliwatuur per
liter is zeer doeltreffend en het paaien begint na een uur of drie.
Een andere methode is om de broedstock bloot te stellen aan waterstofperoxide. Dit is
gebaseerd op de bevinding dat hormoonachtige prostaglandinen het paaien regelen bij
de abalone. Waterstofperoxide activeert de natuurlijke synthese van enzymen van
prostaglandinen en wekt zo het paaien op. De paairijpe broedstock wordt gehouden in
tanks met zeewater van 12 tot 18 o C dat basisch gemaakt is tot een pH van 9,1 door
sodiumhydroxide toe te voegen. Een 6% oplossing van waterstofperoxide (vers
verdund van een 30% stockoplossing) wordt toegevoegd aan de tank: 50ml voor
iedere 12l water.
Na een blootstelling van ongeveer 2 ½ uur wordt de tank leeggepompt en
onmiddellijk vervangen door isotherm (= geen verandering in temperatuur) vers
zeewater. Het paaien kan dan binnen 2 ½ tot 3 ½ uur verwacht worden.
14

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Als de tank mannetjes en vrouwtjes bevat, vind de bevruchting plaats in dezelfde
tank. Zijn mannetjes en vrouwtjes gescheiden dan kunnen de gameten verzameld
worden en de bevruchting elders laten plaatsvinden.
De bevruchte eitjes worden schoongewassen en uitgebroed in schoon zeewater van
ongeveer 14 tot 16 o C. De larven komen na 18 tot 24 uur na de bevruchting uit.
In ongeveer 7 dagen bereiken ze de veliger periode en als er zorg wordt besteed aan
de waterkwaliteit en bacteriegroei voorkomen wordt, kunnen hoge overlevingscijfers
verwacht worden.
Settlement
Voor de settlement worden speciale tanks gemaakt van glasvezel voorzien van
gefilterd stromend zeewater. De tanks zijn voorzien van voedsel (bentische
diatomeeën, microalgen en (=belangrijk) rode algen). Fluoriserend licht (TL licht) is
nodig om de groei van diatomeeën te bevorderen. Onderzoek heeft uitgewezen dat
abalones een specifieke biochemische factor nodig hebben om zich te kunnen/willen
settelen en metamorfose te ondergaan. Dit is het aminozuur GABA, gamma
aminobutyric acid. Rode algen bevatten dit aminozuur.
Toevoeging van een lage concentratie GABA veroorzaakt snelle en synchrone en
volledig normale vestiging, metamorfose en juveniele groei.
Een andere manier om larven tot vestigen te brengen is het gebruik van slijm van
volwassen dieren samen met diatomeeën.
Als de juveniele abalones 5mm zijn worden ze overgeplaatst naar grow-out tanks.
Figuur 2.10 Abalones
15

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
2.9 Alikruikenvisserij en marktaandeel
Zoals eerder gezegd in dit rapport zijn Groot Brittanië en Ierland de landen in Europa
die alikruiken op grootschalige commerciële basis vangen. Jaarlijks wordt er in Groot
Brittanië zo’n 2000 tot 2400 ton geoogst, in Ierland kan dit oplopen tot 3000 ton
(Seafish Report, 1998). Vergeleken met de mosselsector in Nederland (een jaarlijkse
vangst van gemiddeld 70.000 ton (Productschap Vis)) gaat het hier maar om een
relatief klein aandeel in de schelpdiersector.
Oogstmethode en verwerking
Het oogsten van alikruiken wordt altijd aangeduid als vissen, maar in feite wordt het
rapen van alikruiken primitief met de hand gedaan. Oogst vindt vrijwel altijd plaats
tijdens laag water. Kleine boten en terreinwagens kunnen bijna op iedere plaats langs
de kustlijn komen en ’s nachts worden lampen gebruikt. Een gemiddelde volwassen
‘alikruik oogster’ kan 27-36 kg per tij verzamelen. Ook scuba-duiken wordt wel eens
gebruikt voor het oogsten van alikruiken. Om dit rendabel te maken moet wel een
grote opbrengst gegarandeerd kunnen worden (Sharp, 1998).
Na de oogst worden de alikruiken vervolgens verkocht aan groothandelaren. Deze
sorteren de alikruiken mechanisch naar klassengrootte en verpakken de alikruiken.
De alikruiken uit Groot Brittanie en Ierland worden geëxporteerd of aan lokale
restaurants doorverkocht. De export gaat voornamelijk naar Spanje, Portugal,
Frankrijk en Nederland.
Figuur 2.11 Een sorteermachine voor alikruiken (Cummins et al. 2002)
Klasse-indeling
Alikruiken woorden gesorteerd op grootte en verkocht op gewicht. Voor alikruiken
worden verschillende klasse-indelingen aangehouden. In Nederland wordt over het
algemeen de volgende indeling gebruikt:
Tabel 2.3. Klasse-indeling alikruik (pers.med. Rijstenbil)
Hoogteklasse €/kg
gram/individu
Klein: >17 mm € 2,- tot € 2,50 2,76 360
Middel: >22 mm € 5,- tot € 5,50 4,15 240
Groot: >25 mm € 6,- tot € 6,50 6,02 166
individuen/kg
16

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
In Schotland worden deze klassen nog uitgebreid met >28 mm en >32 mm (Seafish
Report, 1998). Canada gebruikt daarentegen maar twee grootteklassen: 13-19mm en
>19mm (Sharp, 1998).
Seizoensfluctuaties
Alikruiken zijn van oudsher het meest gewild rond kerst en pasen. Tegenwoordig
staan alikruiken ook zomers in veel restaurants op het menu. De prijzen zijn echter
nog steeds seizoensafhankelijk: met kerst en pasen stijgt de prijs als de vraag het
grootst is.
Opkweek van alikruiken
Zowel in Groot Brittanie (Seafish Report, 1998) als in Ierland (Cummins et al. 2002)
zijn haalbaarheidsstudies gedaan naar de opkweek van alikruiken op het land. Het
gaat hierbij om ondermaatse alikruiken die tijdens het oogsten meegenomen zijn door
de rapers en nog niet verhandelbaar zijn. Deze alikruiken zouden opgekweekt kunnen
worden en tijdens perioden van veel vraag worden verhandeld.
Beide studies wezen uit dat opkweek van alikruiken theoretisch haalbaar is. De
groeisnelheid is zodanig hoog dat het ook commercieel perspectieven biedt. Er zijn
echter een aantal factoren waar dan rekening mee gehouden moet worden. Als eerste
zijn er de seizoensinvloeden. Alikruiken groeien het snelst in de periode van augustus
tot december, in de periode dat de voortplanting stil ligt. De alikruiken vertonen in het
voortplantingsseizoen weinig tot geen groei.
Het tweede probleem is aanvoer van voedsel. Van natuurlijk voedsel zoals Ulva en
biofilm is de groei en het aanbod ook afhankelijk van de seizoenen. Er zijn tests
gedaan met kunstmatige pellets, maar de uitkomsten waren nog niet bevredigend, met
name de opname van deze pellets vormde problemen voor de alikruiken. Voor de
abalone is al wel een volledig kunstmatig dieet ontwikkeld, maar de prijzen hiervan
zijn nog extreem hoog. Een logische conclusie is dat de alikruik het best op natuurlijk
voedsel opgekweekt kan worden.
Daarnaast moeten er faciliteiten ontwikkeld worden voor opkweek van alikruiken
waarin zoveel mogelijk parameters gecontroleerd kunnen worden om een optimaal
klimaat te vormen voor de opkweek van alikruiken.
Verder moet er rekening gehouden worden met intraspecifieke competitie en
parasitisme, dit zijn eveneens factoren die de groei kunnen beïnvloeden.
Cummins et al. (2002) spreekt van een combinatie van teelten (polycultuur). In
Frankrijk worden alikruiken namelijk gebruikt om de oesterputten schoon te houden
van aangroei. Elders wordt dit ook gebruikt in visbassins of kreeftenbassins. Ondanks
dat dit nog niet veelvuldig gebruikt is, kan dit toch in verschillende mariene
aquaculturen mogelijkheden bieden.
17

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
3. Experimentenoverzicht/opzet onderzoek
3.1 Inleiding
Voordat begonnen wordt met de bespreking van de experimenten en de andere
onderdelen van dit rapport wordt in dit hoofdstuk eerst een korte toelichting gegeven
op de uiteindelijke doelstelling en de verschillende subonderzoeken. Daarnaast wordt
de samenhang tussen de verschillende experimenten weergegeven.
Het verkennende onderzoek naar de kweek van alikruiken maakt, zoals in de inleidng
van dit rapport beschreven, deel uit van het project met een fototrofe biofilmreactor.
Hierbij wordt afvalwater van een aquacultuurbedrijf (bijvoorbeeld viskweek) over een
biofilmreactor geleid waarbij de biofilm onder invloed van licht de nutriënten uit het
afvalwater bindt. De biofilm groeit op deze manier, en wordt steeds dikker. Daar
biofilm waarschijnlijk goed voedsel is voor alikruiken, zou de reactor prima te
combineren zijn met alikruikenkweek. De uiteindelijke doelstelling van dit gehele
onderzoek is dan ook om een goedwerkende biofilmreactor te kunnen ontwerpen met
daarbij de mogelijkheid om alikruiken te kunnen kweken. Een win-win situatie voor
het aquacultuurbedrijf: extra zuivering van het afvalwater plus extra inkomsten door
de kweek en verkoop van alikruiken.
Verkennend
onderzoek
naar de
kweek van
alikruiken
Pilot
fototrofe
biofilmreactor
Literatuur-
Onderzoek
(H2)
Voortplanting
(H7)
Het in leven
houden van
alikruiken
(H4 + H5)
Groei
(H5)
Overig
(H8)
Biofilm:
voedselproductie
Figuur 3.1 Schematisch overzicht van de experimenten in het verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken met
daarbij de hoofdstuknummers genoemd
18

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
3.2 Onderzoek
Het verkennende onderzoek is begonnen met een literatuurstudie naar de alikruik,
zoals deze in hoofdstuk 2 is weergegeven. Na een verkennende literatuurstudie is als
eerste onderzocht hoe alikruiken het beste in leven gehouden kunnen worden op
biofilm onder kunstmatige omstandigheden. Daarvoor is een proefopstelling
ontworpen die in eerste instantie voor de alikruiken, maar ook voor eventuele andere
organismen, gebruikt kan worden. Deze proefopstelling staat apart beschreven in
hoofdstuk 4.
Nadat het in leven houden van alikruiken onder kunstmatige omstandigheden bleek te
lukken zijn parallel aan elkaar twee onderzoeken gedaan: groei en voortplanting. Van
deze twee onderdelen is ook weer een klein onderdeel onderzocht, respectievelijk de
groei op een verschillend voedselaanbod en het conditioneren (paairijp maken) van
alikruiken. In hoofdstuk 6 staat het experiment betreffende groei beschreven en in
hoofdstuk 7 het experiment over het conditioneren.
Daarnaast is een hoofdstuk (8) gemaakt met de overige bevindingen en kleinere sub
onderzoeken en berekeningen die gedaan zijn tijdens de experimenten met groei en
voortplanting. Gedurende het hele onderzoek is steeds een link gelegd met de
literatuur.
19

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
4. Proefopstelling alikruikenkweek
Dit hoofdstuk geeft een beschrijvend overzicht van de proefopstelling en de gemaakte
keuzes hiervoor.
4.2 Opbouw proefopstelling
Voor de bouw van de proefopstelling is rekening gehouden met de volgende eisen:
- geschikt voor zout en zoet water
- stevig en stabiel
- ook geschikt te maken voor ander soort organismen
- recirculatiesysteem
- de opstelling staat binnen (magazijn PSD)
Er is gekozen voor een opstelling met drie tanks: een voorraadtank, een stocktank en
een biofilter. Voor de drie tanks zijn palletboxen aangeschaft. Dit zijn kunststof boxen
met een grote inhoud, ze zijn slijtvast en makkelijk verplaatsbaar indien nodig. De
afmetingen zijn: 1,2 x 1 x 0,76 m met een inhoud van 670 L.
Deze palletboxen zijn voorzien van een aftapkraantje en draaistop. Om lekken tegen
te gaan is het schroefdraad voorzien van teflontape.
Het recirculatiesysteem heeft een totale inhoud van 1480 L water. Het vullen is
gebeurd met behulp van een dompelpomp en 50 meter slang vanuit de binnenhaven
achter het PSD gebouw.
Voorraadtank
De voorraadtank is gevuld met 600 L zeewater uit de binnenhaven. Deze tank wordt
op een hoogte van 0,75 meter geplaatst. Door vrij verval stroomt het water met een
debiet van (instellen) 267 l/h uit het aftapkraantje aan de onderkant naar de stocktank.
Stocktank
Dit is de tank waar de organismen, in dit geval alikruiken in gehouden worden. De
tank wordt voorzien van een overstroombuis, die het water op eenzelfde waterhoogte
en inhoud (580 L) houdt. In de stocktank wordt tevens beluchting aangebracht.
Dichtheid
Biofilm:
Pilot
fototrofe
biofilmreactor
4.1 Inleiding
Verkennend
onderzoek
Voor het onderzoek met alikruiken is
naar de
kweek van
een proefopstelling ontworpen en
alikruiken
opgebouwd waar de alikruikenstock
in gehouden kan worden. De
Het in leven
Literatuuronderzoek
alikruiken
Overig
houden van
proefopstelling vormt tevens de
eerste opstelling in het SAC, Spring
Aquacultuur Centrum in de
Voortplanting Groei
experimenteer-ruimte van het PSD
gebouw.
voedselproductie
20

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
1 Voorraadtank: 670 L
2 Kogelkraan, instellen op debiet van 267
L/h
3 Stocktank met alikruiken: 670 L
4 Luchtuitlaat stocktank
5 Overloopbuis
6 Biofiltertank
7 Schelpenfilter, bacteriën
8 5x steunen voor schelpen
9 Luchtuitlaat biofilter 2x
10 Rek voor schelpen, bekleed met vijver
begroeiingsmat
11 Kogelkraan, volledig open
12 Eheim waterpomp (max: 600 L/h)
13 Waterslang
14 Luchtpomp (4 uitgangen)
Figuur 4.1. Schematisch overzicht van de opstelling voor het houden van alikruiken.
21

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Biofilter
Met eenzelfde debiet van 267 l/h stroomt het water van de stocktank naar het
biofilter. Het biofilter heeft als functie om het vervuilde water (met name ammoniak
en nitriet) uit de stocktank te nitrificeren. Dit biologisch oxideren is een proces dat
uitgevoerd wordt door bacteriën. Het ammoniak wordt geoxideerd tot nitriet en daarna
wordt het nitriet omgezet naar het veel minder toxische nitraat. Voor volledige
oxidatie van ammoniak naar nitriet is 4,57 mg O 2 nodig per mg NH 3 -N (Huguenin &
Colt, 2002)
Voor een biofilter is een zo groot mogelijke oppervlakte per inhoudsmaat nodig om
zoveel mogelijk bacteriën te kunnen hechten. Schelpen worden veelvuldig gebruikt
als biofilter en het is een goedkope manier (Huguenin & Colt, 2002 en Lobsterbox.nl)
In de literatuur staan verschillende maten/rekenfactoren voor een biofilter
aangegeven. Een standaard bestaat niet, omdat dit afhankelijk is van het soort, type
voer, voederconversie en dichtheid van de organismen (vuillast).
In de praktijk wordt nog wel eens de volgende vuistregel gehanteerd: een oppervlakte
voor biofilter die gelijk is aan de totale oppervlakte van de culturetanks (Huguenin &
Colt, 2002). Een ander onderzoek (McGee & Cichra, 2000) stelt dat het een 3:1
(culturetank : biofilter) verhouding heeft qua inhoud.
Uitgaande van bovenstaande voorbeelden en een dagelijkse doorstroom van 6400 L is
het biofilter als volgt gerealiseerd.
Een bak met een inhoud van 670 liter is gevuld met 0,15m 3 schelpen. 0,15m 3 is een
aanname uit de ervaring met de lobsterbox en de minimale laagdikte die 8 cm moet
zijn (Huguenin & Colt, 2002). De schelpen worden geplaatst op een rooster waarbij ze
zo’n 0,1m boven de bodem van de tank zitten. Op deze manier kan het gefilterde
water zonder verstoppingsproblemen m.b.v een pomp weer in de voorraadtank
gepompt worden.
De bacteriën in het biofilter hebben veel zuurstof nodig (minimaal 60% O 2
verzadiging). Dit is te realiseren met een aquarium/vijver luchtpomp. De zuurstof
wordt onder het schelpenfilter toegevoegd (ongeveer 1800 liter lucht per uur), zodat
de bacteriën dit optimaal kunnen benutten.
Het biofilter is geënt met bacteriën die ook gebruikt worden voor de lobsterbox:
250ml Stability van Seachem.
Met behulp van een Eheim waterpomp wordt het water vanuit het biofilter weer naar
de voorraadtank teruggepompt. De maximale capaciteit van de Eheim pomp is 600
l/h, maar in deze opstelling (door de grotere opvoerhoogte) is de uitstroom in de
voorraadtank 267 l/h.
In het volgende hoofdstuk wordt aandacht besteed aan waterkwaliteitsmetingen
gedaan in de stocktank.
22

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Figuur 4.2 Foto proefopstelling
Figuur 4.3 Close-up stocktank
23

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
5. Het houden van alikruiken onder kunstmatige omstandigheden
voedselproductie
5.1 Inleiding
De eerste praktische stap in het
verkennende onderzoek naar de kweek
van alikruiken is het in leven houden
van de alikruiken onder kunstmatige
omstandigheden. Het doel van dit
Literatuuronderzoek
eerste onderzoek is antwoord krijgen
op de vragen betreffende
voedingsbehoefte en technische
haalbaarheid. Vanuit verschillende
hoeken, zowel theoretisch als vanuit de
praktijk, wordt het houden van alikruiken benaderd.
Voortplanting
Verkennend
onderzoek
naar de
kweek van
alikruiken
Het in leven
houden van
alikruiken
De volgende onderzoeksvragen worden in dit hoofdstuk beantwoord:
o Wat is de groeisnelheid van biofilm in de binnenhaven?
o Waaruit bestaat het totaal nat gewicht van de alikruik?
o Wat is de voedselbehoefte van de alikruik?
o Welke handelingen/arbeid moet verricht worden voor het houden van alikruiken?
o Hoe ontwikkelt de waterkwaliteit zich in een recirculatiesysteem met een groot
aantal alikruiken?
Groei
Overig
Biofilm:
Pilot
fototrofe
biofilmreactor
5.2 Berekeningen vanuit de literatuur
Voor aanvang van dit onderzoek is een literatuurstudie gedaan naar gewicht en
voedingsbehoefte van de alikruik. In het kort wordt ook de theoretische groei van
biofilm behandeld. Vanuit verschillende aannames zijn berekeningen gemaakt. Onder
andere aan de hand van deze berekeningen is het aantal alikruiken vastgesteld voor de
start van het onderzoek. Voor deze literatuurstudie is gebruik gemaakt van internet en
verschillende relevante wetenschappelijke rapporten.
5.2.1 Biofilm
De groei van biofilm is afhankelijk van de opgeloste nutriënten in het water, de
temperatuur en de lichtintensiteit. Uit de projecten van PHOBIA (2005) blijkt dat de
groei van biofilm bestaat uit een aanvangsfase, een actieve fase en een volgroeide
fase. In de aanvangsfase moeten de fototrofe organismen uit het water zich aan de
ondergrond gaan hechten. Zodra er een klein laagje op de ondergrond zit, kan onder
invloed van licht en nutriënten de biofilm echt gaan groeien: dit is de actieve fase.
Hierin klonteren de organismen aan elkaar vast en vormen ketenen. Na verloop van
tijd heeft de biofilm een volgroeide fase bereikt, deels omdat het licht niet meer tot de
onderste regionen door kan dringen en deels omdat de aan elkaar geklitte organismen
te zwaar worden en onder invloed van stroming vind dan afslag plaats. Over het
algemeen kan binnen dertig dagen de volgroeide fase bereikt worden.
De mariene biofilmen uit het project PHOBIA bestonden uit ongeveer 17% C en 2,5%
N. Ook werd in het project gevonden dat mariene biofilmen in verhouding een veel
groter anorganisch deel bevatten dan de zoetwater biofilmen. De gevonden
chlorofyl-a : C verhouding van biofilm in de actieve fase was in het PHOBIA project
1 : 63. Behalve licht heeft ook watertemperatuur invloed op de groei van biofilm.
24

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Figuur 5.1. Verloop van de groei van biofilm uit PHOBIA (2005). De vier verschillende lijnen zijn de lichtintensiteit in
umol photons/m 2 /s waaraan de biofilm bloot is gesteld, de y-as geeft het percentage licht dat de biofilm nog doorlaat aan
en op de x-as staat het tijdsverloop.
5.2.2 Gewicht
Het gewicht van de alikruik is in verschillende grootheden uit te drukken:
- natgewicht gebruikt in de handel, het totaalgewicht van schelp + vlees
- droog gewicht schelp + vlees, na 48 uur drogen op 60 o C
- droog vleesgewicht alleen vlees met operculum, na 48 uur drogen op 60 o C
Van het gewicht in relatie tot de hoogte is een functie op te stellen (fig.5.2). Vanuit de
gegevens uit het Seafish Report (1998):
14
12
nat gewicht (g)
10
8
6
4
2
0
0 5 10 15 20 25 30 35
hoogte alikruik (mm)
Figuur 5.2 Het natgewicht van de alikruik L.littorea uitgezet tegen de hoogte, de blauwe punten zijn gegevens uit het
Seafish Report (1998) met de witte punten als extrapolatie van deze functie: y = 0,0018x 2.5233
Hier is het gewicht geëxtrapoleerd richting het nulpunt om een beeld te krijgen van
het natgewicht van de kleinere alikruiken.
5.2.3 Voedingsbehoefte
Er zijn verschillende manieren om de voedselbehoefte voor alikruiken te bepalen:
- Chlorofyl-a gehalte in de biofilm (Sommer, 2002), zie ook blz. 9;
- Dikte van de biofilm (Seafish Report, 1998), de dikte van de biofilm is erg
moeilijk te bepalen omdat die niet op iedere plaats gelijk is en daardoor
onbetrouwbaar;
- Als percentage van het droog vleesgewicht (Grahame, 1973), zie ook blz 8;
In onderstaande berekeningen naar de voedselbehoefte is gebruik gemaakt van een
percentage van het droog vleesgewicht, omdat dit de meest werkbare methode is.
25

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Aan de hand van de resultaten van Grahame (1973) van opname-efficiëntie en
verteringsefficiëntie (op basis van Ulva) bij alikruiken is de voedselbehoefte berekend
als een percentage van het droog vleesgewicht. Daar er in de literatuur alleen
gesproken wordt van nat vleesgewicht, zijn voorafgaand aan de bepaling van de
voedselbehoefte gewichtsbepalingen gedaan voor verschillende grootteklassen
alikruiken. Voor onderstaande berekeningen is daaruit een aanname gemaakt voor het
drooggewicht van 4% van het totaal (nat) gewicht inclusief schelp, zie hiervoor de
gewichtsbalans van de alikruik in § 5.4 op blz. 29.
Van het vleesdrooggewicht zijn de percentages van de door Grahame gevonden
voedselopname (1,62%) en verteringsefficiëntie (69%) berekend, zodat de totale
voedselbehoefte bepaald kan worden. Deze waarden zijn gevonden bij alikruiken van
10 tot 30mm in de maand oktober bij een watertemperatuur van 15 tot 16 o C (zie tabel
B6.2 in bijlage 6).
De totale dagelijkse voedselbehoefte: DVB = 0,04
⋅TNG
⋅ 0, 0162
Waarin:
DVB = dagelijkse voedselbehoefte (g)
TNG = totaal nat gewicht (g)
0,04 = aanname van vlees drooggewicht (4% van het totaal natgewicht)
0,0162 = voedselopname van 1,62% van het DW vlees
Onderstaande tabel geeft het aantal alikruiken weer dat gedurende vier weken op een
vierkante meter gehouden kan worden bij verschillend voedselaanbod.
Tabel 5.2 Aantal alikruiken welke gedurende twee weken op 1 m 2 kan overleven, afhankelijk van het asvrij drooggewicht
van de biofilm per m 2 en de grootte van de alikruik. Tabel is gebaseerd op de resultaten van Grahame (1973).
AFDW biofilm (g/m 2 ) 10 20 30 40 50 60
grootteklasse alikruik (mm)
8 2865 5730 8595 11459 14324 17189
12 1030 2060 3090 4119 5149 6179
16 498 997 1495 1993 2492 2990
20 284 568 851 1135 1419 1703
24 179 358 537 717 896 1075
28 121 243 364 486 607 728
Figuur 5.7 Grafisch beeld van de voedselbehoefte in relatie tot gewicht van de alikruik aan de hand van formule voor
dagelijkse voedselbehoefte. Omdat een jongere alikruik echter in verhouding meer eet dan een oude alikruik, is dit
verband niet lineair maar is er een curve doorheen getrokken, die aannemelijk is voor de voedselbehoefte.
26

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
5.3 Methode
De methoden zijn onderverdeeld in de verschillende onderwerpen:
Groei biofilm
In de binnenhaven van Vlissingen zijn doorzichtige kunststof platen gehangen om de
aangroei van biofilm op te vangen. De platen zijn op 29 september in de haven
gehangen. De groei van biofilm is na 12, 24 en 36 dagen gemeten met een
chlorofylbepaling en een drooggewichtbepaling. Daarnaast is op dag 48 nog een extra
drooggewichtbepaling gedaan. Voor een beschrijving van de chlorofyl en
drooggewichtbepaling, zie bijlage 3.
Gewichtsbepaling alikruiken
Om inzicht te krijgen in de verhouding tussen (droog) vleesgewicht, schelpgewicht en
totaalgewicht is van 5 grootteklassen het vleesgewicht bepaald. 20 alikruiken van 6,
10, 14, 18 en 22mm zijn 10 minuten gekookt en vervolgens met operculum
verwijderd uit de schelp. Nadien zijn ze 48 uur gedroogd in de droogstoof op 60 o C en
vervolgens gewogen op een analytische balans. Van de drie kleinste klassen is ook het
totaal gewicht en het (droog) schelpgewicht bepaald. Bij de grootste klassen was dit
niet betrouwbaar omdat de schelpen begroeid waren met pokken. Voor een
benadering van het totaal natgewicht in deze klassen is gebruik gemaakt van de
resultaten uit het Seafish Report (1998).
Het houden van alikruiken
Dit onderzoek is uitgevoerd in de periode van 27 november tot 20 december,
gedurende 24 dagen. De alikruiken zijn op 27 november in de stocktank geplaatst en
gevoerd met biofilm. De alikruiken zijn verzameld tijdens laag tij bij de
Oosterschelde, zie bijlage 1. Er is een plaat met biofilm in de stockttank geplaatst, van
deze biofilm is het AFDW (asvrij drooggewicht) bepaald. Totaal op de plaat: 12,134 g
AFDW. Via de formule vermeldt onder § 5.2.3 is een schatting gemaakt van het
aantal alikruiken welke gedurende 4 weken in de stocktank kunnen verblijven, daarbij
is uitgegaan van een gemiddelde alikruik van 16mm. Het totaal kwam op ongeveer
450 alikruiken.
Waterkwaliteit
De waterkwaliteit is gemeten op dag 0 (voordat de alikruiken aanwezig waren), en
vervolgens dag 2, 4, 7, 9, 11 en 14 met de volgende parameters: pH, saliniteit, NH 3 -N,
NO 3 - -N en NO 2
-
-N. pH en salineit zijn gemeten met respectievelijk een pH-meter en
saliniteitsmeter en de N componenten zijn bepaald m.b.v. de Hach-kit SR2400.
Op dag 7 zijn de faecal pellets verwijderd. Overige factoren zoals saliniteit en
temperatuur zijn gelijk gehouden.
27

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
5.4 Resultaten
In dit deel komen de gevonden resultaten van de experimenten met biofilm, alikruiken
en waterkwaliteit aan de orde. Deze resultaten zijn een bewerking van de gegevens en
metingen die opgenomen zijn in bijlage 4.
Biofilm:
De groei van de biofilm-biomassa weergegeven in chlorofyl-a en AFDW:
4,5
chlorofyl-a gehalte (microgram/cm2)
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
dag 0 dag 12 dag 24 dag 36
Figuur 5.3. Chlorofylgehalte van de biofilm in de binnenhaven, standaarddeviatie is aangegeven, n=3
3
Asvrij drooggewicht mg/cm2
2,5
2
1,5
1
0,5
0
dag 0 dag 12 dag 24 dag 36 dag 48
Figuur 5.4 Asvrij drooggewicht van de biofilm in de binnenhaven, standaarddeviatie is aangegeven, n=3
De grafieken van figuur 5.3 en 5.4 laten zien dat de groei van biofilm zowel gemeten
in chlorofyl-a als in AFDW een overeenkomstig patroon heeft. Van het AFDW is ook
op dag 48 een meting gedaan waaruit blijkt dat de biomassa van biofilm terugloopt.
Deze bevindingen zijn ook gedaan op andere platen, waar de biomassa gemeten werd
voor de experimenten groei, beschreven in het volgend hoofdstuk.
28

De overheersende organismen in de biofilm:
Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Figuur 5.5 De overheersende geslachten diatomeeen in d e biofilm uit de binnenhaven: Achnantes, Navicula, Licmophora,
Melosira.
Tabel 5.1 Verhouding organisch /anorganisch in de biofilm en berekende chla:C ratio
% organisch% anorganisch Chl-a : C ratio
dag 12 35 65 1:105
dag 24 25 75 1:123
dag 36 29 71 1:106
Bovenstaande tabel toont de verhouding van anorganisch/organisch en het Chl-a : C
ratio van de biofilm, als aangenomen wordt dat 17% van de biofilm uit C bestaat
(PHOBIA, 2005). Opvallend is dat het Chl-a : C ratio op dag 36 bijna even groot is als
op dag 12.
Gewichtsbalans alikruik
DW vlees 4,3%
schelp 82,6%
vocht/water 13,1%
Figuur 5.6 Gewichtsverhoudingen alikruik: de verhouding tussen drooggewicht van het vlees, schelp en overig vocht in
een gemiddelde alikruik.
Bovenstaand figuur toont dat het totaal natgewicht van een gemiddelde alikruik
voornamelijk uit schelp bestaat, een klein deel vocht en maar een heel klein deel
vlees.
29

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Waterkwaliteit
Een overzicht van de waterkwaliteitsmetingen in de stocktank gedurende 14 dagen.
De pH (8) , saliniteit (27 g/l) en temperatuur (15-16 o C) bleven ongewijzigd.
a.
NO2-N gehalte (mg/l)
0,2
0,18
0,16
0,14
0,12
0,1
0,08
0,06
0,04
0,02
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16
Tijd (dagen)
verwijdering faecal
pellets
NO3-N gehalten (mg/l)
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
verwijdering faecal
pellets
0 2 4 6 8 10 12 14 16
Tijd (dagen)
b.
c.
NH3-N gehalte (mg/l)
0,35
0,3
0,25
0,2
0,15
0,1
0,05
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16
Tijd (dagen)
verwijdering faecal
pellets
Figuur 5.8 a, b en c. Verloop waterkwaliteit in stocktank met alikruiken gedurende 14 dagen
a.Verloop van het nitrietgehalte
b.Verloop van het nitraatgehalte
c. Verloop van het ammoniumgehalte
30

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Over het algemeen blijft de waterkwaliteit in de stocktank uitstekend. De waarden
stijgen nergens tot extremen. Voor verwijdering van de feacal pellets stijgen de nitraat
en ammoniumwaarden iets, waarschijnlijk een gevolg van de ophoping van
anorganisch stikstof uit de feacal pellets die uit elkaar gaan vallen. Na verwijdering
van deze bezonken pellets nemen de nitraat en ammoniumgehaltes weer af. De
waterkwaliteit blijft dus schommelen rond de verwijdering van de faecal pellets.
Tabel 5.3 Bezonken materiaal in de stocktank na 7 dagen
DW materiaal anorganisch deel organisch deel
28,7457 25,8981 2,8476
100% 90% 10%
In bovenstaande tabel is een bepaling weergegeven van het totaal aanwezige
bezonken materiaal op de bodem van de stocktank. Het overgrote deel is faeces, maar
ook restanten biofilm of bezonken zwevend stof uit de waterkolom. Bovenstaande
meting is maar een keer uitgevoerd en mag dus niet als maatstaaf worden gezien voor
de faecal pellets die geproduceerd zijn.
31

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
5.5 Discussie
Groei biofilm
Hoe dikker de biofilm wordt des te meer deze gaat loslaten op het moment dat de
platen naar boven worden gehaald. Hierdoor treedt er verlies op van biofilm en dus
meetfouten. Ook gaan er bij oudere biofilm steeds meer grotere wiersoorten in groeien
en hiertussen kruipen kleine kreeftachtigen.
De afslag die tussen dag 36 en dag 48 heeft plaatsgevonden kan verschillende
oorzaken hebben. Als eerste kan door de dalende watertemperatuur een punt bereikt
zijn waardoor een deel van de organismen in de biofilm afsterft. De watertemperatuur
is in de periode dat de platen in het water hangen gedaald van 16 o C naar 8 o C. Een
andere oorzaak voor het verlies aan biofilmmateriaal kan zijn dat de biofilm aan de
hangende platen te zwaar wordt en/of door hevige golfslag in die periode. Daarnaast
vind er niet controleerbare afname plaats door consumptie door jonge harders, kleine
kreeftjes en nematoden.
De biofilm heeft een moeilijk te verklaren verloop in chla:C ratio. In theorie zou deze
ratio bij het ouder worden van de biofilm steeds kleiner moeten worden (PHOBIA,
2005)
Op dag 12 hadden de platen aan de voor- en achterkant evenveel begroeiing. Dit
kwam omdat de dunne biofilmlaag aan de voorkant nog licht doorliet voor de
achterkant. Op de 24 ste dag was er duidelijk verschil te zien in dikte op de voorkant en
achterkant en op dag 36 groeide er aan de achterkant van de plaat bijna niks meer.
Aan het eind van de onderzoeksperiode (december) zijn er nog enkele nieuwe platen
in de binnenhaven gehangen. Deze vertoonden echter veel minder groei dan de platen
die vanaf september/oktober in de binnenhaven hebben gehangen. Dit is zeer
waarschijnlijk het gevolg van het beperkte licht en de temperatuursdaling.
Voedselbehoefte
De theoretische voedselbehoefte is berekend op basis van gegevens van Grahame
(1973) behaald met voeding op Ulva. Er kan echter een verschil bestaan in de opname
van Ulva en de opname van biofilm door de alikruik. Een ander aspect kan de
onnauwkeurigheid zijn in de berekening van het AFDW biofilm op de plaat. De
biofilm op de plaat is niet overal even dik (door afslag etc.), het drooggewicht is op
drie verschillende plaatsen op de plaat bepaald en daarvan is het gemiddelde
genomen. Het kan zijn dat dit niet representatief is voor de gehele plaat en dat het
gemiddelde hoger ligt dan er daadwerkelijk biofilm op de plaat aanwezig was. De al
wat oudere biofilm bevatte tevens verschillende kreeftjes en andere organismen die
eveneens biofilm konden consumeren en ook meegenomen zijn in de bepaling van het
AFDW.
Sommer (2002) heeft al een onderzoek gedaan naar de ingestie van alikruiken op
biofilm, maar heeft zijn resultaten uitgedrukt in chlorofyl-a. De chlorofyl-a gehalten
die in de biofilm uit de binnenhaven gemeten zijn, zijn echter niet vergelijken met de
waarden die Sommer heeft gevonden, vandaar dat er voor bovenstaand experiment is
gekozen voor de methode van Grahame.
De mogelijke oorzaak van dit verschil tussen de werkelijke voedselbehoefte en de
theoretisch berekende behoefte is niet te zoeken in temperatuur (Grahame voerde zijn
32

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
oktober experiment ook uit bij 15-16 o C), maar eerder in de grootte van de alikruiken:
Grahame nam voor zijn berekening van de ingestie index een gemiddelde uit twee
grootteklassen (A: 2-3 cm en B: 1-2 cm). Als het onderzoek van Grahame alleen
gebaseerd zou zijn op de grootteklasse van 1-2 cm zou hij uitkomen op een
voedselbehoefte van 2,95% van het lichaamsvleesgewicht (uit Table 2. Summary of
data from feeding experiments, Grahame 1973 opgenomen in bijlage 6). Omgerekend
naar dit experiment geeft dit een voedselbehoefte van 0,00261 g per alikruik (16mm)
per dag. Dit houdt in dat de 450 alikruiken al per dag 1,17g biofilm opnemen en dat
de biofilm na 10 dagen op is, wat ook geobserveerd is tijdens het onderzoek.
In het volgende hoofdstuk is er op basis van de theoretische voedselbehoefte
onderzoek gedaan naar de groei, waaruit ook blijkt dat de berekening van de
voedselbehoefte tekortschiet.
Waterkwaliteit
In de grafieken van de waterkwaliteit is te zien dat het nitriet gedurende de eerste 4
dagen sterk daalt. Dit kan een gevolg zijn van nitrificatie door het biofilter, maar ook
door opname van nitriet door de fototrofe organismen van de biofilm die in de
stocktank is geplaatst en ook aanwezig zijn in de waterkolom. Ook het nitraat en
ammonium nemen in deze periode af, respectievelijk 0,3 en 0,2 mg/l; tezamen met de
groene kleur van het water (fytoplankton) in de stocktank, wijst een simultane afname
van ammonium, nitriet en nitraat op stikstofassimilatie door fototrofen. Daarnaast is
gecombineerde nitrificatie/denitrificatie een optie, maar minder waarschijnlijk in het
sterk aerobe milieu van het biofilter.
De faecal pellets bestaan volgens de literatuur gemiddeld uit 66% (Grahame, 1973) tot
68% (Svensson, 1997) anorganisch materiaal.
33

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
5.6 Conclusie
Groei biofilm
Uit zowel de grafiek van chlorofyl-a als de grafiek van het asvrij drooggewicht
(grafieken 5.3 en 5.4 in de voorgaande paragraaf) kan geconcludeerd worden dat het
verloop van de biofilmgroei bestaat uit een aanvangsfase, een actieve groeifase en een
volgroeide fase, zoals in de literatuur (PHOBIA, 2005) wordt verondersteld (zie ook
blz 24). Deze volgroeide fase is echter maar van korte duur, zoals te zien is in grafiek
5.4. Vòòr de metingen van dag 48 heeft er al afslag plaatsgevonden, de afslag is
ongeveer een kwart van de biomassa op dag 36. Het maximaal gemeten AFDW van
de biofilm is 2,35 mg/cm 2 (= 0,235 g/m 2 ) na 36 dagen in het buitenwater. Het hoge
anorganische deel van de biofilm is te verklaren door de skeletten van de kiezelwieren
en het hoge gehalte plakstof (EPS), wat beide ‘as’ is.
Gewichtsverhouding alikruik
Een alikruik bestaat voor het grootste deel uit schelp, gemiddeld ongeveer 80%. Het
vleesgewicht is relatief erg klein: ruim 4%. Daarnaast is er nog een deel dat bestaat uit
lichaamsvocht, maar ook water dat zich in de schelp bevindt: 16%. Deze
verhoudingen gelden voor alikruiken > 6mm tot alikruiken < 22mm.
Voedselbehoefte alikruik
De voedselbehoefte van de alikruik is alleen uit de theorie geformuleerd en in de
praktijk toegepast. Het experiment was gebaseerd op het feit dat ongeveer 450
alikruiken van gemiddeld 16mm ongeveer 4 weken van de beschikbare biofilm op de
plaat konden leven. In de praktijk is gebleken dat na anderhalve week de plaat
volledig leeggegeten was. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de theoretische
berekening van de voedselbehoefte niet klopt, maar gebaseerd op dit onderzoek met
een factor 2 of 3 vermenigvuldigd zal moeten worden. Hieruit komt een dagelijkse
voedselbehoefte (voor alikruiken van gemiddeld 16mm) van 3-4% van het droog
vleesgewicht, omgerekend dus 0,12-0,16% van het totaal gewicht.
Waterkwaliteit
De waterkwaliteit van het water in de stocktank is met 450 alikruiken niet tot extreme
waarden opgelopen of gedaald. Zolang wekelijks de faecal pellets worden verwijderd
en het biofilter goed zijn werk blijft doen, kan dit recirculatiesysteem prima
functioneren. Een extra bijkomstigheid is dat de aanwezige biofilm (voedsel) ook nog
anorganische componenten uit het systeem bindt, mits er voldoende licht aanwezig is.
Daarnaast bleek ook dat beluchting in de stocktank niet zozeer nodig was, er kwam
voldoende zuurstof in het systeem door het doorstomen van het water uit de
voorraadtank.
Arbeid
De alikruiken moeten regelmatig (om de twee dagen) van boven de waterlijn gehaald
worden en weer onder water geplaatst worden. Alikruiken eten alleen wanneer ze
onderwater zijn, en vaak ook als ze zich bevinden op voedsel. Als dat niet het geval is
gaan ze niet zelf op zoek naar voedsel (in kunstmatige omstandigheden). Het is zaak
om de alikruiken dus regelmatig op de bodem in de buurt van voedsel te plaatsen. Het
wekelijks verwijderen van faecal pellets is wel noodzaak, zeker als er meerdere
tientallen kilo’s alikruiken worden gehouden. Daarnaast zou in de literatuur gezocht
moeten worden naar een antwoord op de vraag hoe lang alikruiken zonder water
kunnen en of ze O 2 alleen uit het water of ook uit de lucht halen.
34

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
5.7 Aanbevelingen
Biofilm
Het meest verstandig is om voor bepalingen en testen met alikruiken biofilm te
gebruiken die tussen de 30 en 40 dagen oud is. De plaat is dan egaal begroeid en
afslag heeft nogbijna niet plaatsgevonden. Daarbij kan getest worden of er meer
biofilm in te vangen is als de platen regelmatig (bijvoorbeeld om de twee dagen)
omgedraaid worden. Op deze manier kan op allebei de kanten van de plaat biofilm
gekweekt worden. Om de kwaliteit en voedselwaarde van de biofilm te bepalen
zouden de ratio’s N:P, C:N en Chlorofyl-a:C gemeten moeten worden.
Voedselbehoefte
Om te testen wat nu daadwerkelijk de voedselbehoefte van alikruiken op biofilm is
kunnen individuele alikruiken op stukken plaat met biofilm worden gehouden en na
een aantal dagen van zowel het resterende biofilm als de faeces het DW en AFDW
bepaald worden. De faecal pellets kunnen apart verzameld worden d.m.v. bijvoorbeeld
een capillair pipet. Daarbij moeten de resultaten van de verschillende grootteklassen
apart worden gehouden en een vergelijking gemaakt worden met de literatuurbronnen.
Ook zou er onderscheid gemaakt moeten worden tussen de ingestie bij de
verschillende temperaturen. De resultaten van Grahame laten zien dat de temperatuursinvloeden
groot zijn: een lagere temperatuur geeft ook een lagere ingestieindex
(tabel B6.2, bijlage 6), een en ander heeft te maken met de respiratiesnelheid.
Naast het DW en AFDW kan van de biofilm ook het chlorofyl-a gehalte worden
bepaald, als dit gedaan wordt kan een vergelijking gemaakt worden met de resultaten
die Sommer (2002) behaald heeft. Deze heeft de opname van biofilm door alikruiken
onderzocht op basis van chlorofyl-a gehalte. Meerdere vergelijkingen met de
literatuur, geeft altijd een completer beeld van het onderzochte.
Waterkwaliteitsmetingen
Om een nog beter beeld te krijgen van de waterkwaliteit in de stocktank is het aan te
raden om naast de stikstof componenten het orthofosfaat te meten. Dit gaat dan meer
om de activiteit van de in de stocktank geplaatste biofilm te kunnen onderbouwen dan
om de vervuiling. Een ander interessant aspect is onderzoek (literatuur en praktijk)
naar de nutriënten afkomstig van de alikruik (urine, faeces). Bijv. hoeveel ammonium
en nitraat een alikruik produceert. Daarbij kan een stoffenbalans opgesteld worden
van de stocktank (bijlage 7), hiervoor zou dan ook het organisch stikstof bepaald
moeten worden. Ook een groter aantal alikruiken zou in de stocktank geplaatst moeten
worden (bijv. 10-20 kg totaal), om te kijken hoe de waterkwaliteit zich dan houdt.
Arbeid
In de proefopstelling moest het verwijderen van feacal pellets gebeuren m.b.v.
overhevelen, maar in andere systemen kan bijvoorbeeld een trechtervormige
onderkant met aftapmogelijkheden worden ontworpen.
Om het kruipen van de alikruiken naar boven de waterlijn te voorkomen kan de
alikruikentank volledig onder water gezet worden en op regelmatige basis een tijd
drooggezet worden om voor de alikruiken een zo optimaal mogelijk milieu te creeren.
Als het voer van de alikruiken niet op de wanden van de tank geplaatst kan worden,
kan gekozen worden voor een transparante tank, zodat onder invloed van licht op de
wanden natuurlijke biofilm kan groeien zodat de alikruiken die op de wand zitten toch
beschikking hebben over voer. Dit is een makkelijkere manier dan de alikruiken
handmatig van de wand weer op de bodem te plaatsen.
35

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
6. De groei van alikruiken
Overig
Biofilm:
Pilot
fototrofe
biofilmreactor
6.1 Inleiding
Voor de kweek van alikruiken
Verkennend
onder kunstmatige
onderzoek
naar de
omstandigheden is inzicht in de
kweek van
alikruiken
groei nodig, zodat
productieomvang en
Het in leven
productiesnelheid berekend kan
Literatuuronderzoek
alikruiken
houden van
worden. De verschillende studies
naar alikruiken laten zien dat de
groei en groeisnelheid in
Voortplanting Groei
natuurlijke omstandigheden sterk
afhankelijk is van de habitat, het klimaat en de omgevingscondities.
voedselproductie
In dit deelonderzoek wordt de groei in relatie tot hoeveelheid voedsel onderzocht, met
als hoofdvraag: Hoe effectief is de groei van alikruiken onder kunstmatige
omstandigheden op biofilm?
6.2 Berekeningen vanuit de literatuur
6.2.1 Groei
Er zijn een aantal studies gedaan naar de groei van alikruiken op verschillende
locaties (Seafish Report, 1998). Iedere locatie blijkt weer op andere waarden uit te
komen, dit is te verklaren omdat groei natuurlijk afhankelijk is van het klimaat,
voedselaanbod en allerlei andere factoren. Uit alle onderzoeken blijkt echter dat de
groei in het eerste jaar het snelst gaat en daarna steeds meer afvlakt. Een benadering
van het groeiverloop is te krijgen door m.b.v. de gevonden waarden uit het onderzoek
van Moore (1940), een logaritmische functie op te stellen:
30
25
hoogte (mm)
20
15
10
5
0
0 1 2 3 4 5
leeftijd (jr)
Figuur 6.1 Groeicurve van L.littorea op basis van Moore (1937), hoogte = 6,1668Ln(leeftijd)+17,125. De functie is
geëxtrapoleerd (witte punten) richting het nulpunt op een beeld te krijgen van de groei in de eerste 5 maanden.
36

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
6.2.2 Groeisnelheid
Verschillende onderzoeken zijn gedaan naar groeisnelheid van de alikruik. Petraitis
(2002) heeft onderzoek gedaan naar de groeisnelheid in relatie tot dichtheid en is tot
de logische conclusie gekomen dat hoe lager de dichtheid is hoe sneller de alikruik
groeit, met een maximum van 3,3 mm in 6 weken (alikruiken van 12-16mm met een
dichtheid van 50/m 2 ). Een en ander heeft te maken met voedselbeschikbaarheid.
Daarnaast heeft Petraitis ook onderzoek gedaan naar de groei van alikruiken op aas
(dood mosselvlees). Daar dit geen gangbaar dieet is voor de alikruik (vaak omdat het
niet beschikbaar is), blijkt toch dat de slak hier bijna twee keer zo snel op groeit als op
een normaal dieet.
Het Seafish Report (1998) heeft een onderzoek uitgevoerd naar de groei van
alikruiken op verschillende diëten. Alikruiken van gemiddeld 19,3mm zijn gehouden
op Ulva, biofilm en Ulva+biofilm. Groeisnelheden kwamen hier gemiddeld uit op 2,2
(biofilm) tot 2,3mm (Ulva) groei in 21 dagen.
Daarnaast heeft Seafish ook onderzoek gedaan naar de groeisnelheid van mannetjes
en vrouwtjes apart. Tijdens dit experiment zijn de alikruiken op Ulva gehouden. De
groep met alleen vrouwtjes groeide gemiddeld 3,5 mm in 28 dagen en de mannetjes
gemiddeld 2,5mm. Er is in dit experiment geen rekening gehouden met de
beginhoogte. Een groep met mannetjes en vrouwtjes gemixt groeide gemiddeld
2,6mm.
6.3 Methode
Van een populatie alikruiken is de groei bepaald op basis van drie schelphoogten bij
aanvang van het experiment. Alikruiken van 8, 13 en 18 mm zijn verzameld en in
plastic bakken op 150 cm 2 biofilm uitgezet. Iedere hoogtecategorie kreeg drie keer
een verschillend voedselaanbod: de theoretisch berekende biomassa op basis van
Grahame (1973) (zie ook blz. 28), alsmede een dubbele en een halve hoeveelheid
hiervan. Omdat de biomassa van biofilm niet zomaar te wijzigen is, is de dichtheid
van de alikruikenpopulatie gemanipuleerd. De plastic bakken hebben ongeveer 1 liter
inhoud en er kon een oppervlakte van max. 150 cm 2 plaat in. Aan de hand van deze
oppervlakte en van het AFDW van de biofilm (bij aanvang van het experiment) is het
aantal alikruiken bepaald. Het AFDW van de biofilm, gemeten in triplo, was bij
aanvang van dit experiment: 0,0015 g/cm 2 = 15 g/m 2
De proefopzet schematisch weergegeven:
Tabel 6.1 Schematisch overzicht van het experiment groei met voedselbehoefte, voedselbeschikbaarheid en bezetting.
Gemiddeld
Voedselbehoefte
voor 2 weken
Hoog
Verdubbeld
voedsel
Laag
Gehalveerd
voedsel
variatie in dichtheid/bezetting: 100% Aantal: 50% Aantal: 200% Aantal:
alikruiken van 8 mm 0,0045 gAFDW 56 0,0090 gAFDW 112 0,0023 gAFDW 28
alikruiken van 13 mm 0,0153 gAFDW 17 0,0306 gAFDW 34 0,0077 gAFDW 9
alikruiken van 18 mm 0,0348 gAFDW 7 0,0696 gAFDW 15 0,0174 gAFDW 4
Er is gekozen om de voedselbehoefte voor twee weken uit te rekenen. De biofilm
werd na twee weken vervangen door een nieuwe, met AFDW = 0,00139 g/cm 2 ). Door
het geringe verschil in de hoeveelheid biofilm is het aantal alikruiken niet gewijzigd.
Alles tests zijn in duplo uitgevoerd, behalve de tests waar zich minder dan 10
individuen per bakje bevonden, deze zijn uitgevoerd in triplo. Daarnaast is een blanco
37

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
biofilm (duplo) onder de zelfde condities gehouden om te zien of het AFDW van de
geoogste biofilm veranderde.
Monitoring van de groei
De groei is gemonitord aan de hand van schelplengte en
DW van het vlees. De schelplengte is gemeten met een
schuifmaat langs de columella (lengte-as). Alle slakken zijn
bij aanvang, na twee weken en na afloop van het
experiment gemeten met een nauwkeurigheid van 0,01
mm. Bij aanvang zijn van elke hoogteklasse 20 extra
slakken verzameld, van welke het drooggewicht werd
bepaald. Dit was de 0-meting voor het DW vlees . Het
drooggewicht is na afloop van het experiment van alle
slakken individueel bepaald.
Figuur 6.2 Schelplengtemeting
Protocol bepaling droog vleesgewicht
De bepaling van het droge vleesgewicht vond plaats door de slakken 10 minuten te
koken en m.b.v. een speld uit hun schelp te verwijderen: het operculum is daarbij
meegenomen (verwijdering kon meetfouten met zich meebrengen en Grahame heeft
deze ook meegenomen in zijn bepaling van DW vlees ). Het vlees werd daarna 48 uur
gedroogd in voorgedroogde en voorgewogen aluminiumbakjes op 60 o C in de
droogstoof en nadien gewogen op een analytische balans.
Bewerking gegevens
De gevonden gegevens zijn verwerkt met behulp van het programma Excel tot
grafieken en diagrammen. Statistische analyses zijn ook uitgevoerd in Excel (Extra,
Gegevensanalyse). Om het verschil aan te tonen tussen de begin en eindwaarden
gebruik gemaakt van de T-toets: twee steekproeven met ongelijke varianties. Om
verschil aan te tonen tussen de verschillende uitkomsten is de multifactoriele
variantie-analyse met herhaling gebruikt. De resultaten zijn getoetst met een
significantielevel van 0,05. Hiermee kan worden aangetoond dat als de kans (p) groter
is dan 0,05% er geen significant verschil is en kleiner dan 0,05% wel een significant
verschil is. De p-waarde in de uitkomst van de statistische toets moet hiervoor kleiner
zijn dan 0,005.
6.4 Resultaten
6.4.1 Bevindingen tijdens het experiment
Als eerste worden hier puntsgewijs de bevindingen beschreven die gedaan zijn
gedurende het uitvoeren van het experiment:
- Van de grootteklasse 8 mm zijn geen resultaten beschikbaar vanwege sterfte: als
eerste stierven de alikruiken met de grootste bezetting (na 5 dagen), daarna (na 10
dagen) ook de alikruiken van 100 en 50% bezetting.
- Bij 200% bezetting van 13 mm is bij een van de twee bakken sterfte opgetreden in
de laatste fase van het experiment tussen dag 14 en dag 18.
- Bij de grootteklassen 13 en 18 mm bleek het berekende voer te weinig te zijn:
zelfs bij verdubbeld voedselaanbod was alles na 8 dagen na inzet op.
In eerste instantie zijn de gevonden gegevens van de twee grootteklassen waarmee
gerekend kan worden bij elkaar gevoegd om te kijken of er groei heeft plaatsgevonden
38

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
ongeacht de bezettingsgraad en voedselaanbod. Er is wel onderscheid gehouden
tussen de twee grootteklassen (13mm en 18mm). De grafieken in deze paragraaf zijn
een bewerking van de gegevens die terug te vinden zijn in bijlage 4.
De resultaten zijn opgesplitst in twee delen: verloop van de groei in schelplengte en
verloop van de groei in vleesgewicht.
6.4.2 Groeiverloop schelplengte
schelplengte (mm)
20
19
18
17
16
15
14
13
12
11
10
13,09 13,15
13,33
dag 0 dag 14 dag 28
13mm
Figuur 6.3 Groeiverloop in schelplengte van 13mm alikruiken, gedurende 28 dagen, standaarddeviatie is aangegeven,
n=116, p= 0,0048
schelplengte (mm)
20
19
18
17
16
15
14
13
12
11
10
18,11
17,82
17,98
dag 0 dag 14 dag 28
18mm
Figuur 6.4 Groeiverloop in schelplengte van 18mm alikruiken gedurende 28 dagen, standaarddeviatie is aangegeven,
n=61, p= 0,0042
In de grafieken van figuur 6.3 en 6.4 is te zien dat de schelplengte gedurende 28
dagen significant is toegenomen, zowel bij hoogteklasse13mm (p=0,0048) als bij
hoogteklasse 18mm (p=0,0042). De groei betreft maar tienden van millimeters: bij de
hoogteklasse van 13mm gaat dit om 0,24mm en bij de hoogteklasse van 18mm om
0,29mm.
39

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
In de volgende figuren wordt ingezoomd op het effect van verschillend voedselaanbod
op de groei van de schelplengte.
schelplengte (mm)
20
19
18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
12,85 12,95 12,90 13,06 13,23 13,24 13,13 13,36 13,43
0 14
tijd in dagen
gehalveerd voedselaanbod
normaal voedselaanbod
verdubbeld voedselaanbod
28
Figuur 6.5 Groei in schelplengte van 13mm alikruiken in 28 dagen op verschillend voedselaanbod, standaarddeviatie is
aangegeven, n zie tabel 6.1, p= 0,928.
Bovenstaande grafiek van figuur 6.5 toont aan dat de grootste groei gevonden is bij
een verdubbeld voedselaanbod: 0,53mm. En de minste groei bij een gehalveerd
voedselaanbod: 0,28mm. Er zou op basis van deze resultaten gezegd kunnen worden
worden dat voedselaanbod invloed heeft op de groei van de schelplengte bij
alikruiken van de grootteklasse 13mm. Een statistische analyse geeft echter geen
significant verschil aan tussen de groei en het voedselaanbod (p= 0,928)
40

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
20
19
18
17
16
17,82
17,83
17,87 18,06 18,12
17,80
18,00 18,15 18,26
schelplengte (mm)
15
14
13
12
11
10
9
8
gehalveerd voedselaanbod
normaal voedselaanbod
verdubbeld voedselaanbod
7
6
0 14 28
tijd in dagen
Figuur 6.6 Groei in schelplengte van 18mm alikruiken in 28 dagen op verschillend voedselaanbod, standaarddeviatie is
aangegeven, n zie tabel 6.1, p= 0,427.
Bovenstaande grafiek van figuur 6.6 toont aan dat de grootste groei gevonden is bij
een verdubbeld voedselaanbod: 0,46mm. En de minste groei bij een gehalveerd
voedselaanbod: 0,18mm. Er zou dus ook voor de grootteklasse van 18mm alikruiken
op basis van deze resultaten gezegd worden dat voedselaanbod invloed heeft op de
groei van de schelplengte. Maar ook hier wijzen statistische analyses niet op een
significant verschil (p=0,427).
41

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
6.4.3 Groeiverloop vleesgewicht
DWvlees (mg)
105
95
85
75
65
55
45
35
25
15
31,3
dag 0 dag 28
30,9
13mm
Figuur 6.7 Verloop van droog vleesgewicht van 13mm alikruiken gedurende 24 dagen, standaarddeviatie is aangegeven,
n= 75, p= 0,3390.
DWvlees (mg)
105
95
85
75
65
55
45
35
25
15
88,4
85,3
dag 0 dag 28
18mm
Figuur 6.8 Verloop van droog vleesgewicht van 18mm alikruiken gedurende 24 dagen, standaarddeviatie is aangegeven,
n= 54, p= 0,4865.
In de figuren 6.7 en 6.8 is te zien dat zowel de 13mm grootteklasse als de 18mm
grootteklasse niet toegenomen zijn in vleesgewicht, maar zelfs iets afgenomen. De
afname van de 13mm alikruiken is gemiddeld 0,4mg en van de 18mm alikruiken
gemiddeld 3,1mg. Statistische analyses geven aan dat er geen significant verschil is in
toename van het vleesgewicht voor zowel de 13mm als de 18mm grootteklasse
(p=0,3390 en p=0,4865).
42

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
110
100
90
80
DWvlees (mg)
70
60
50
40
30
20
10
0
31,30
0-meting
29,20
gehalveerd
voedselaanbod
31,46
normaal
voedselaanbod
31,22
verdubbeld
voedselaanbod
Figuur 6.9 Eindmetingen na 28 dagen van het droogvleesgewicht van de alikruiken (13mm) met verschillend
voedselaanbod naast de 0-meting, standaarddeviatie is aangegeven, n zie tabel 6.1.
In de grafieken van de figuren 6.7 en 6.8 is al aangetoond dat er geen groei te vinden
is in het vleesgewicht. De alikruiken van 13mm vertonen ook geen verband tussen het
verschillend voedselaanbod (grafiek 6.9).
110
100
90
80
DWvlees (mg)
70
60
50
40
30
20
10
0
88,40
0-meting
83,65
gehalveerd
voedselaanbod
85,18
normaal
voedselaanbod
88,04
verdubbeld
voedselaanbod
Figuur 6.10 Eindmetingen na 28 dagen van het droogvleesgewicht van de alikruiken (18mm) met verschillend
voedselaanbod naast de 0-meting, standaarddeviatie is aangegeven, n zie tabel 6.1.
Ook de grafiek van figuur 6.10 laat de sterkste afname in vleesgewicht zien bij de
groep met het gehalveerde voedselaanbod en de minste afname bij het verdubbelde
voedselaanbod.
43

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
De relatieve afname van het vleesgewicht uitgezet in een grafiek tegen de relatieve
toename van de schelplengte geeft het volgende beeld:
relatieve toename in
schelplengte %
5
4
3
2
1
0
-1 0 1 2 3 4 5 6 7 8
relatieve afname in vleesgewicht %
gehalveerd voedselaanbod 18mm
normaal voedselaanbod 18mm
verdubbeld voedselaanbod 18mm
gehalveerd voedselaanbod 13mm
normaal voedselaanbod 13mm
verdubbeld voedselaanbod 13mm
Figuur 6.11 De relatieve veranderingen in toename van schelplengte en afname in vleesgewicht tegen elkaar uitgezet. Dit
is gebaseerd op de gemiddelden van de beginmeting (dag 0) en de gemiddelden van de eindmeting op dag 28.
Regressielijn: y = -0,2703x + 3,1933 en R 2 = 0,5755
Aan de hand van figuur 6.11 kan een mogelijke relatie tussen voedselaanbod en
afname van het vleesgewicht cq. toename van schelpgewicht gelegd worden. Hoe
groter dus het voedselaanbod is, des te groter de toename in schelplengte en des te
minder de afname in vleesgewicht.
44

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
6.5 Discussie
De berekende theoretische voedselbehoefte blijkt ook in dit experiment tot een factor
2 te laag. De literatuur kwam hier niet overeen met de daadwerkelijke
voedselbehoefte, de alikruiken aten sneller dan gedacht was. Voor de verklaring
hiervan wordt verwezen naar § 5.5 van dit verslag.
De gebruikte biofilm tijdens dit experiment was biofilm van 50 dagen en ouder. Deze
oude biofilm kan een verminderde voedingswaarde hebben en bevatte tevens veel
vlokreeftjes, garnaaltjes en incidenteel nematoden. Deze organismen vormen
voedselconcurrenten voor de alikruiken en hebben naar alle waarschijnlijkheid
meegegeten van de biofilm, een van de oorzaken (naast het feit van de foute
theoretische berekening) dat de biofilm te snel op was.
Van oude biofilmen is tevens bekend dat ze een lage N:C ratio hebben: 0,05 tegenover
0,15 in jonge actieve biofilm (Rijstenbil, pers.med.). Hierdoor kan de alikruik meer
geïnvesteerd hebben in schelpgroei, waar bijna geen N voor nodig is, dan in
vleesgroei. Dit zou een verklaring kunnen zijn voor het feit dat de schelplengte wel is
toegenomen, maar het vleesgewicht niet.
Het aantal individuen per bakje was bepaald op basis van een theoretische berekening
van voedselbehoefte. Hierdoor liep het aantal individuen per bakje sterk uiteen,
variërend van 4 tot 112. Tijdens het verversen van het water, wat om de dag
plaatsvond is hier geen rekening mee gehouden. Een grotere dichtheid veroorzaakt
meer vervuiling en staat eerder bloot aan zuurstoftekort. Dit is waarschijnlijk ook
mede de oorzaak geweest van de sterfte tijdens het experiment.
Deze sterfte heeft vooral plaatsgevonden bij de grootteklasse van 8mm. Deze kleine
alikruiken hebben misschien ook de oude biofilm niet goed op kunnen nemen.
De schelplengte van de alikruiken is niet per individu gemeten, maar als groep.
Hierbij wordt de gemiddelde beginmeting vergeleken met de gemiddelde eindmeting,
waardoor een kleine fout kan ontstaan in de resultaten. Hier is voor gekozen omdat er
gewerkt werd met kleine alikruiken, die niet makkelijk gemerkt en uit elkaar konden
worden gehouden. Achteraf was het voor de grootteklassen van 13mm en 18mm wel
geschikt geweest en hadden de resultaten nog beter weergegeven kunnen worden.
Bij eerdere onderzoeken (Seafish Report, 1998 en Petraitis, 2002) zijn grotere
waarden gevonden in schelpgroei (tot 3 mm) in een zelfde periode, dan in dit
onderzoek (maximaal 0,53mm).
Omdat bij aanvang van het experiment niet het drooggewicht van de alikruiken die
daadwerkelijk gebruikt werden in het experiment bepaald kon worden, is van een
referentiegroep een 0-meting gedaan met 20 alikruiken. Deze kan afwijken van de
daadwerkelijke vleesgewicht tijdens aanvang van het experiment en kan dus mogelijk
een scheef beeld geven van de verandering in vleesgewicht. De metingen van het
droog vleesgewicht betrof hele kleine waarden, waardoor fouten kunnen ontstaan.
De standaardfout van de analytische balans kon niet achterhaald worden.
45

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
6.6 Conclusie
Geconcludeerd kan worden dat er een significante toename in schelplengte is voor
zowel de grootteklasse van 13mm als voor 18mm. Groei in schelplengte onder
kunstmatige omstandigheden is dus mogelijk. Er is echter geen significant verschil in
vleesgewicht, de gemiddelden wijzen zelfs op een afname.
Er kan een mogelijk verband gelegd worden tussen de groei in schelplengte en het
verschil in voedselaanbod. De alikruiken lijken het hardst te groeien in schelplengte
op een verdubbeld voedselaanbod. Gezien het feit dat het berekende voedselaanbod
uit de literatuur een factor 2 te weinig was, is het verdubbelde voedselaanbod dus
eigenlijk het normale voedselaanbod. Op het gehalveerde voedselaanbod in het
experiment leek de schelplengte het minst toe te nemen.
Ondanks dat het vleesgewicht niet is toegenomen, wijzen de resultaten van het
vleesgewicht ook op een verband tussen vleesgewicht en verschil in voedselaanbod.
De afname van het vleesgewicht was het grootst bij het gehalveerde voedselaanbod en
het minst bij het verdubbelde aanbod.
In dit experiment is de maximale schelpgroei van 0,53mm gevonden bij een
verdubbeld voedselaanbod van de 13mm alikruiken gedurende 28 dagen. Er kan dus
geconcludeerd worden dat het mogelijk is om alikruiken onder kunstmatige
omstandigheden te laten groeien, echter in dit experiment hebben ze waarschijnlijk te
weinig voedsel kunnen opnemen om maximaal te groeien.
0,53mm groei in vier weken komt overeen met figuur 6.1 waaruit een alikruik van die
hoogteklasse ongeveer 7mm per jaar groeit, dat is 0,54mm in vier weken. Het lijkt
erop dat alikruiken bij het verdubbelde voedselaanbod hun natuurlijke groei
behouden.
Daarnaast is gevonden dat alikruiken gehouden in grote dichtheden in een stagnant
systeem snel aan sterfte onderhevig zijn. Hierbij zijn de jonge alikruiken (8mm) het
zwakst.
Ondanks dat het voedselaanbod een factor 2 te weinig is geweest bij dit experiment is
toch te zien dat alikruiken makkelijk te manipuleren zijn in groei, dit is van groot
belang voor de alikruikenkweek.
46

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
6.7 Aanbevelingen
Naast de aanbevelingen die gedaan zijn om de daadwerkelijke voedselbehoefte van
alikruiken op biofilm te onderzoeken (blz. 36), kan wat betreft groei bovenstaande
experimenten aangepast worden met een doorstoomsysteem. Op deze manier wordt de
vervuiling en zuurstoftekort tot een minimum beperkt. In de gebruikte bakjes van 1
liter inhoud is aan te raden om de dichtheid van de alikruiken te beperken. Literatuur
betreffende dichtheid en groei: Petraitis (2002). In een stagnant systeem zou ook het
zuurstofgehalte gemeten moeten worden, eventuele sterfte zou dan misschien gelinkt
kunnen worden aan gebrek aan zuurstof.
In bovenstaand experiment is het niet gelukt om maximale groei te vinden, e.e.a. had
als oorzaak een te laag voedselaanbod. Omdat wel is aangetoond dat een lager
voedselaanbod minder groei tot gevolg had, zou in een vervolgexperiment testen
gedaan kunnen worden met verschillende voedingsratio’s variërend van het normale
voedselaanbod (als blanco) tot een drievoud van het normale voedselaanbod. Hierbij
is het aan te raden met jonge biofilm te werken (niet ouder dan 36 dagen) dat eerst
ingevroren is geweest om de eventuele vlokreeftjes, garnalen en nematoden te doden.
Het water wat gebruikt wordt om de alikruiken te verversen, zou langs een filter
geleid moeten worden om zo aanwezige vlokreeftjes en garnaaltjes eruit te filteren.
De groei in schelplengte kan gemeten worden zoals in de methode van dit hoofdstuk
beschreven is, echter bij de grotere grootteklassen kunnen een aantal individuen
gemerkt worden (bijv. nagellak) en individueel op lengtetoename gevolgd worden.
De methode van toename in vleesgewicht kan uitgebreid worden met het natgewicht,
door bijvoorbeeld eerst de alikruiken een uur droog te laten staan om aanhangend
water te verwijderen, en daarna te wegen (hier kunnen ook individuen voor gemerkt
worden). Tijdens de 0-meting die als referentie gedaan wordt voor het droog
vleesgewicht moeten de alikruiken exact overeen komen in lengte met degenen die
ingezet gaan worden in het experiment.
Ook zou gekeken moeten worden naar de ideale temperatuur om alikruiken te laten
groeien. Optimaal voor kweek zou een water- en omgevingstemperatuur zijn waarbij
de alikruiken toch voldoende voedsel tot zich nemen voor groei, maar zomin mogelijk
activiteit vertonen waardoor ze de opgenomen reserves weer zouden verliezen.
47

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
7. Het opwekken van de voortplanting
Dit conditioneringsexperiment is de eerste stap om een methode te vinden voor het
opwekken van de voortplanting. Conditioneren is de alikruik voldoende voer geven en
de juiste temperatuursomstandigheden creëren waardoor de slak gonaden gaat
ontwikkelen.
7.2 Literatuur
Onder natuurlijke omstandigheden planten alikruiken zich voort variërend van
januari tot juli. De watertemperatuur van de Nederlandse kustwateren varieert dan in
een brede range van 5 tot 18 o C. Voor het conditioneren van alikruiken afkomstig uit
de Oosterschelde zijn uit de literatuur- en andere bronnen de drie meest voor de hand
liggende temperaturen bepaald.
5 o C Temperatuur waarbij de mossel wordt geconditioneerd. Mossels worden eerst
koel gehouden op 5 o C. Na een week of 4 tot 5 worden ze langzaam
opgewarmd (nabootsten van voorjaar) en flink gevoerd.
Lager dan 5 o C is voor de alikruik niet wenselijk want een koud voorjaar kan
de voortplanting uitstellen (Chase & Thomas, 1995).
20 o C Dit is de conditioneringstempertatuur die aangehouden wordt voor abalones,
een ander soort zeeslak die op grote schaal gekweekt wordt rond de grote
oceaan:
15-18 o C Haliotis australis, Australische abalone (Moss, 1999)
20 o C Haliotis discus hannai, Japanse abalone (Pillay & Cutty, 2005)
15 o C Uit de ervaringen van Ron Kastelein (pers. med.) blijkt dat de alikruiken in
zijn bassins zich eind mei, begin juni hebben voortgeplant. Hij heeft
ze voor het eerst in juli gezien, in de periode dat de larven zich gingen
vestigen. De voortplanting moet dan zo’n 6 a 7 weken eerder hebben plaats
gevonden, de zeewater (Oosterschelde)temperatuur lag in die periode rond 15-
16 o C
Overig
Biofilm:
Pilot
fototrofe
biofilmreactor
7.1 Inleiding
Uit de literatuurverkenning naar de
Verkennend
onderzoek
naar de
voortplanting van de alikruik blijkt
kweek van
alikruiken
dat er verschillende perioden en
temperaturen van voortplanten
genoemd worden, dat dit hoogst
Het in leven
Literatuuronderzoek
alikruiken
houden van
waarschijnlijk regiogebonden is. In
tegenstelling tot de
mosselhatchery’s is er voor de
Voortplanting Groei
alikruik nog geen enkele methode
vastgesteld hoe de voortplanting
onder kunstmatige omstandigheden op gang gebracht kan worden.
voedselproductie
48

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
7.3 Methode
De alikruiken zijn verzameld tijdens laag tij bij de Oosterschelde (bijlage 1) en naar
de experimenteerruimte gebracht. Alle alikruiken zijn in een range van 14-25 mm
gekozen om er zeker van te zijn dat de alikruiken volwassen zijn. De alikruiken zijn
gesorteerd op geslacht: penis aanwezig is mannelijk, penis afwezig is vrouwelijk. 45
mannelijke alikruiken zijn gemerkt met rode nagellak (zie ook bijlage 2).
De alikruiken, 5 mannelijke en 7 vrouwelijke, zijn in plastic aquariumbakjes gedaan
met ongeveer 3 liter ongefiltreerd water uit de binnenhaven (waterkwaliteit zie bijlage
4). De bakken werden allen voorzien van beluchting. Het stagnante systeem werd om
de twee dagen ververst.
Het experiment is op 23 oktober 2006 van start gegaan, nadat de alikruiken 10 dagen
geacclimatiseerd zijn om stress te voorkomen. De alikruiken zijn gedurende het
experiment gevoerd met biofilm gekweekt in de binnenhaven.
Iedere conditioneringstemperatuur is getest in triplo:
- 5 o C: de bakken zijn in de koelkast van het ecolab van de HZ geplaatst en na
vier weken langzaam opgewarmd door de koelkast op een lagere stand te
draaien zodat de temperatuur stijgt. Dit is volgehouden tot een temperatuur
van een graad of 9 en daarna zijn de bakken overgeplaatst naar de
experimenteerruimte van Spring waarbij ze langzaam opgewarmd werden naar
15 o C.
- 20 o C: omdat de bakken te klein zijn om in iedere bak een verwarmingstaaf te
hangen zijn de drie bakjes in een grote bak geplaatst waar de temperatuur
constant op 20 o C werd gehouden (figuur 7.1).
- 15-16 o C: deze bakken zijn in de experimenteerruimte geplaatst waar de
omgevingstempertuur gedurende het gehele experiment gelijk is gebleven.
Met een thermometer is de dagelijks de temperatuur bijgehouden.
Figuur 7.1 Opstelling waarbij de triplo bakjes met alikruiken op een gelijke
temperatuur van 20 o C gehouden werden mbv een verwarmingsstaaf.
o
Het verversen van het water op 5 C en op 20 C is gebeurd door een aantal uur van te
voren vers water in de koelkast, respectievelijk de bak met verwarmingsstaaf te zetten
zodat het water tijdens verversing de juiste temperatuur heeft.
Monitorin g van de geslachtsrijpheid vond plaats door de gemerkte mannelijke
alikruiken na te kijken
op ontwikkeling van een penis, aan de hand van het protocol
wat beschreven staat in bijlage 2. Op 11 januari 2007 is dit experiment afgerond.
49
o

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
7.4 Resultaten
De resultaten v an dit onderzoek zij n niet concreet meetbaar, maar worden ingedeeld
in categorieën, zoals vermeld in het
literatuuronderzoek op blz.10.
Bij aanvang van
het experiment bevonden alle mannelijke alikruiken zich in stadium
III tot VI, per conditioneringstemperatuur is dit niet opgesplitst in aantallen bij
verschillende stadia.
Tabel 7.1 Conditionering gedurende 4 weken bij 5 o C en daarna gedurende 3 weken opgewarmd tot 15 o C
Mannetje Penis Aantal tijdens aanvang
experiment (week 0)
I Niet rijp Miniem 8
II Bezig te Klein 4
rijpen
III Ont- Redelijk ontwikkeld 3
wikkeling
IV Rijp Groot
V Gedeeltelijk Goed ontwikkeld
15
gebruikt
VI Geheel Klein
gebruikt
Aantal tijdens beeindiging
experiment (week 10)
Tabel 7.2 Conditionering gedurende 10 weken bij 15 o C
Mannetje Penis Aantal tijdens aanvang
experiment (week 0)
I Niet rijp Miniem 6
II Bezig te Klein 4
rijpen
III Ont- Redelijk ontwikkeld 2
wikkeling
IV Rijp Groot 1
V Gedeeltelijk Goed ontwikkeld
15
gebruikt
VI Geheel
gebruikt
Klein
Tabel 7.3 Conditionering gedurende 10 weken bij 20 o C
Mannetje Penis Aantal tijdens aanvang
experiment (week 0)
I Niet rijp Miniem 7
II Bezig te Klein
5
rijpen
III Ont- Redelijk ontwikkeld 1
wikkeling
IV Rijp Groot
V Gedeeltelijk Goed ontwikkeld
15
gebruikt
VI Geheel
gebruikt
Klein
Aantal tijdens beeindiging
experiment (week 10)
Aantal tijdens beeindiging
experiment (week 10)
De tabellen 7.1 tot 7.3 geven aan dat er geen geslachtsrijping heeft plaatsgevonden
gedurende de 10 weken conditioneren. In de beginmeting verkeerden alle mannelijke
alikruiken in de klasse III tot VI en zijn na 10 weken teruggevallen in de klasse I tot
III, en incidenteel IV.
50

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
7.5 Discussie
Bij aanvang van het experiment wisselde de staat van geslachtsrijpheid (mannetjes)
tussen de individuen van nauwelijks zichtbaar tot volledig ontwikkeld. Hierdoor is
een goede nulmeting niet mogelijk. Als aan het einde van de conditioneringsperiode
alle mannetjes een volledig ontwikkeld geslachtsorgaan had gehad, kon duidelijk
gezegd worden dat het conditioneren gelukt was. Dit is nu niet het geval.
Daarbij komt nog dat stadium II en stadium VI wat uiterlijke kenmerken hetzelfde
zijn (aangeduid als klein). Er kan dus niet gezegd worden of de penis dan gebruikt is
of nog aan het ontwikkelen is. Tijdens aanvang van het experiment (maand oktober) is
het aannemelijker dat deze alikruiken zich in stadium VI bevonden, omdat het
voortplantingsseizoen in die periode is afgelopen.
Tijdens de loop van dit experiment is er bij vier individuen sterfte opgetreden.
Er is de afgelopen jaren veel onderzoek gedaan langs de Nederlandse kust naar de
verandering van de geslachtsorganen van alikruiken onder invloed van vervuiling. De
verandering van geslachtsorganen wordt intersex genoemd, daarbij vergroeien de
vrouwelijke geslachtsorganen zodanig dat voortplanting uiteindelijk niet meer plaats
kan vinden. Intersex wordt veroorzaakt door tributyltin TBT, een organische
tinverbinding. Dit is een bestanddeel van aangroeiwerende verf op schepen.
Met name in gebieden waar veel schepen komen blijkt dit een probleem te vormen, dit
jaar is er intersex gevonden in de havenmonding van Den Helder, en in de
Bijleveldhaven van Vlissingen en bij Maatschappij de Schelde (ook Vlissingen).
Deze verandering van de geslachtsdelen kan al plaatsvinden na een paar weken
blootstelling aan TBT vervuiling (Jol, pers.med.).
Bovenstaande informatie geeft aan dat het zeker niet onmogelijk is dat het water van
de binnenhaven (waar een groot aantal schepen aanmeren) een slechte invloed heeft
op de geslachtsorganen van de alikruiken in het conditioneringsexperiment.
Daarnaast moet vermeld worden dat dit experiment puur op temperatuur gericht was
omdat ook met deze methode abalones en mosselen paairijp gemaakt worden.
Alikruiken kunnen echter een sterk natuurlijk ritme hebben waardoor voortplanting
buiten het seizoen niet lukt. Het kunstmatig opwekken van de voortplanting bij
zeeklitten lukt ook niet buiten het seizoen (Aquasense, 2005).
De factor licht (daglengte) kan ook een beperkende factor geweest zijn in dit
onderzoek. In tegenstelling tot mosselen hebben alikruiken wel een ontwikkeld oog en
kunnen in ieder geval licht en donker waarnemen. Het experiment met de 5 o C
temperatuur vond plaatst in de koelkast, waar geen licht beschikbaar was. Ook de
andere experimenten met 15 en 20 o C vonden plaats in een slecht verlichte ruimte.
Daarnaast is het natuurlijke ritme van maancycli en getijden niet nagebootst.
7.6 Conclusie
Het is niet gelukt om alikruiken buiten het voortplantingsseizoen onder kunstmatige
omstandigheden paairijp te maken. Er is geen verschil te vinden in de ontwikkeling
van de geslachtsorganen van de mannetjes gedurende de periode dat deze
geconditioneerd werden, er kan daarom onder deze omstandigheden geen ideale
conditioneringstemperatuur gevonden worden.
51

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
7.7 Aanbevelingen
In de literatuur staat dat de voortplanting van alikruiken ook erg samenhangt met het
getij. Ook zijn er eerder experimenten betreffende voortplanting gedaan met
nagebootst tij. Voor het conditioneren heeft het echter weinig nut, want alvorens de
alikruiken gaan paren moeten ze toch eerst geslachtsrijp zijn.
In een vervolgonderzoek naar het conditioneren van alikruiken onder kunstmatige
omstandigheden buiten het voortplantingsseizoen (het idee van een hatchery) zou naar
de volgende aspecten gekeken moeten worden:
- waterkwaliteit: vrij van TBT vervuiling
- kunstmatig beinvloeden van daglengte, bijvoorbeeld met een tijdklok en dit
combineren met omgevings- en watertemperatuur
- voedsel: jonge biofilm gekweekt in water zonder TBT vervuiling
Monitoring: de rijping van de geslachtsorganen van de mannetjes moet individueel
gevolgd worden omdat de staat waarin de geslachtsorganen zich bevinden bij aanvang
van een experiment sterk kunnen verschillen. Er is nog geen betere methode gevonden
om de rijping van levende slakken te volgen. Wel zou er naast de levende slakken ook
van een controlegroep de mate van paairijpheid gecontroleerd kunnen worden door
sectie. De methode om de dieren te doden zonder ze te koken wordt gedaan door
middel van invriezen.
Naast de wijze beschreven in tabel 2.2 op blz.10 van dit verslag, zou ook in de
literatuur gezocht kunnen worden naar een gonadenindex voor alikruiken, dit geeft
een duidelijker meetbaarder beeld voor de staat van de paairijpheid. Hier wordt het
volume geslachtsorganen als percentage van het totale lichaamsvolume weergegeven.
Voor een vervolgonderzoek naar het opwekken van de voortplanting binnen het
voortplantingsseizoen (januari tot juli), dus met paairijpe dieren uit de natuur, kunnen
manieren en technieken gevonden worden in de volgende literatuurbronnen:
o Grahame (1975)
o Chase & Thomas (1995)
o Schmitt (1979)
o Moran (1999)
Als het eenmaal gelukt is om alikruiken te laten paren/voortplanten moet een methode
gevonden worden om de larven in leven te houden en met zo min mogelijk uitval op
te kweken tot kleine alikruikjes. Kleine alikruiken blijken uit het onderzoek
beschreven in hoofdstuk 6 erg gevoelig te zijn.
Voor de voeding moet een algenkweek met geschikte algen beschikbaar zijn. In een
later stadium zou ook gekeken kunnen worden naar het beste voedseldieet voor de
larven.
Manieren voor het opvangen van larven en andere hatcherytechnieken kunnen
gevonden worden in de literatuur:
o Helm & Bourne (2004)
52

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
8. Overig
8.1 Inleiding
Dit hoofdstuk beschrijft de overige
bevindingen die gevonden zijn tijdens
het werken met de alikruiken en
tevens van belang zijn voor de kweek
van alikruiken. De volgende
onderdelen komen aan bod:
1. Opname vaste of losse biofilm
2. Egestie door faecal pellets
3. C-opname
4. Metabolisme
5. Opslag
Voortplanting
Verkennend
onderzoek
naar de
kweek van
alikruiken
Het in leven
houden van
alikruiken
Groei
Overig
Biofilm:
Pilot
fototrofe
biofilmreactor
Literatuuronderzoek
voedselproductie
8.2 Opname vaste en losse biofilm
8.2.1 Inleiding
Doelstelling van dit experiment: onderzoeken wat alikruiken het beste opnemen: losse
biofilm of vastzittende biofilm. Bij vastzittende biofilm kunnen alikruiken m.b.v. hun
radula (rasptong) het voedsel van de ondergrond schrapen. Denkend over een
combinatie met fototrofe biofilm reactor met de alikruiken kweek is de vraag ontstaan
hoe de biofilm het best aan de alikruiken kan worden aangeboden, en meer specifiek,
of ze los materiaal wel kunnen eten. Twee opties liggen voor de hand: de alikruiken
laten grazen over de reactor, of de biofilm lostrillen en in een opvangbak aanbieden
aan de alikruiken.
8.2.2 Methode
Vier gelijke stukken plaat (90cm 2 ) met biofilm zijn in vier plastic bakjes geplaatst.
Van twee stukken plaat werd de biofilm verwijderd door middel van afschrapen. In
twee bakken (een met losse en een met vaste biofilm) werden ieder 4 alikruiken van
18mm geplaatst, de andere twee bakken met losse en vaste biofilm dienden als
blanco:
Bij aanvang van het experiment is (van een stuk begroeide plaat met een bekend
oppervlak) het asvrijdrooggewicht bepaald. Er is vervolgens aangenomen dat alle vier
initiële biomassa’s gelijk waren (per experiment). Na vijf dagen is van alle bakken het
totaal aan materiaal (rest biofilm + faecal pellets) bepaald door het water te filtreren
over een voorgewogen Whatman GF/C filter. Daarna is het AFDW bepaald. (Zie ook
protocol drooggewicht bepalingen). Het eindgewicht van de biofilm uit de bakken met
alikruiken is gerefereerd aan het eindgewicht van de bijbehorende blanco’s.
Bovenstaand experiment is niet in duplo uitgevoerd, maar twee maal op verschillende
tijdstippen (week 49 en week 50).
53

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Figuur 8.1 Experiment losse en vaste biofilm: links de losse biofilm (een blanco en een begraasd met alikruiken) en rechts
de vaste biofilm.
8.2.3 Resultaten
0,07
AFDW biofilm (g)
0,06
0,05
0,04
0,03
losse biofilm
vaste biofilm
los blanco
vast blanco
0,02
0 1 2 3 4 5 6
tijd in dagen
Figuur 8.2. Vergelijking van opname door alikruiken tussen vaste en losse biofilm in week 49 (experiment 1)
54

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
0,07
AFDW biofilm (g)
0,06
0,05
0,04
0,03
losse biofilm
vaste biofilm
los blanco
vast blanco
0,02
0 1 2 3 4 5 6
tijd in dagen
Figuur 8.3 Vergelijking van opname door alikruiken tussen vaste en losse biofilm in week 50 (experiment 1)
Bovenstaande grafieken vertonen over het algemeen hetzelfde beeld: De blanco van
de vastzittende biofilm gaat gedurende 5 dagen maar enkele milligrammen achteruit
(tot 3%), de losse biofilm gaat echter harder achteruit: 9 – 13%. Daarnaast is de
gemeten “netto” opname door de alikruiken groter op de vaste biofilm:
A: Opname vaste biofilm
EXPERIMENT 1
C: Opname vaste biofilm
EXPERIMENT 2
opname door alikruik
normale terugval biof ilm
opname door alikruik
normale terugval biofilm
overig: niet
opgenomen of
f aeces
overig: niet
opgenomen of
faeces
B: Opname losse biofilm
EXPERIMENT 1
D: Opname losse biofilm
EXPERIMENT 2
opgenomen door alikruik
normale terugval biofilm
opgenomen door alikruik
normale terugval biofilm
overig: niet
opgenomen of
faeces
overig: niet
opgenomen of
faeces
Figuur 8.4 a tm d: De opname weergegeven in cirkeldiagrammen
55

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
De diagrammen van figuur 8.4 tonen voornamelijk een grote terugval in de losse
biofilm. Er is in experiment 2 wel een duidelijk verschil te zien in opname van de
biofilm, hier was in eerste instantie ook meer ter beschikking van de alikruik. In
experiment 1, waar de initiële biomassa wat minder was is geen duidelijk verschil te
zien.
8.2.4 Discussie
De biofilm was in het geval van bovenstaand experiment al 60 dagen oud. Hierdoor is
de biofilm door afslag en andere grazers (vlokreeftjes, garnaaltjes) niet egaal over de
platen verdeeld. De meting op dag 0 zou mogelijk niet representatief kunnen zijn en
de initiële biomassa’s van de stukken plaat zouden dus kleine fouten kunnen bevatten.
Ook kan door de ouderdom van de biofilm de voedselwaarde zoals de N:C ratio al vrij
laag zijn.
In de bakken zijn kleine grazers zoals vlokreeftjes en garnaaltjes gevonden. De
begrazing door deze diertjes kan de resultaten beïnvloeden. Uit de grafieken van fig.
8.2 en 8.3 blijkt dat de vaste biofilm minder afneemt af neemt dan de losse biofilm in
de blanco’s. Interne grazers kunnen vaste biofilm mogelijk slechter opnemen, dwz dat
losse biofilm beter toegankelijk is voor de grazers.
In de periode na dit onderzoek is jongere biofilm van de proefopstelling fototrofe
biofilm reactor gebruikt om de alikruiken van het conditioneringsexperiment te
voeren. De biofilm is los toegevoegd aan een opstelling met alikruiken. Na twee
weken was alles opgegeten.
Vanwege de korte looptijd van dit experiment zijn de feacal pellets die in deze
periode geproduceerd zijn niet te linken met de voedselopname in deze periode.
8.2.5 Conclusie
Alikruiken nemen vaste biofilm beter (of sneller) op dan losgemaakte biofilm. De
losse biofilm wordt ook opgenomen, maar valt tot 3 keer sneller terug in biomassa dan
vaste biofilm, waarschijnlijk als gevolg van interne begrazing.
Voor de integratie van de alikruikenkweek met een fototrofe biofilm reactor lijkt op
basis van dit resultaat de optie om de alikruiken over de reactor zelf te laten grazen,
het meest geschikt. Gedetailleerder onderzoek zou daar een betrouwbaarder antwoord
op moeten geven.
8.2.6 Aanbevelingen
Om dit aspect beter te onderzoeken is het verstandig om de gebruikte alikruiken
vooraf aan het experiment eerst tien dagen te laten vasten. Op deze manier zijn de
faecal pellets die dan tijdens het experiment gevonden worden daadwerkelijk van het
voer wat in die periode is opgenomen. De feacal pellets zouden apart van de biofilm
verzameld kunnen worden (bijv. mbv. capillair pipet) en bepaald kunnen worden op
het DW en AFDW, om een indruk te krijgen van het energiebudget/opname.
Daarnaast zou het beter zijn om bovenstaande experimenten langer door te laten
lopen, een kanttekening daarbij is echter het uit elkaar vallen van de faecal pellets na
7 dagen. Hoeveel wordt daarvan opgelost in het water en zijn de faeces dan nog wel
betrouwbaar te bepalen.
56

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
8.2 Egestie door faecal pellets
8.2.1 Bevindingen
De uitwerpselen van alikruiken worden faecal pellets genoemd. Dit zijn kleine pellets
van 200-450 µm en bezinken op de bodem. Na 5-8 dagen vallen deze uit elkaar.
Het lijkt erop dat feacal pellets bestaan uit samengekoekte algenskelleten met een
beetje resten organische stof, die snel hun samenhang kunnen verliezen. Een deel
daarvan wordt omgezet naar anorganische stof (gezien de resultaten van de
waterkwaliteit) een ander deel wordt slib.
Figuur 8.5 Doorsnede van het rectum van een alikruik met daarin feacal pellet (Grahame, 1973)
Tabel 8.1 Gevonden gegevens faecale pellets:
Feacal pellet:
bron waarop bepaling gebaseerd is:
lengte 0,2-0,45 mm Svensson, 1997
gemiddeld DW 8,757*10 -6 g Svensson, 1997
gemiddeld AFDW 5,9826*10 -6 g Svensson, 1997
gemiddeld volume 2,1849*10 -5 mm 3 Svensson, 1997
organisch deel 33-34 % Grahame, 1973 en Svensson, 1997
productie: gem.aant.pellets/h 4,4 Svensson, 1997
calorie gehalte 0,010648512 cal Grahame, 1973
8.2.2 Aanbevelingen
Om een compleet beeld te krijgen van de opname van biofilm door de alikruik is het
interessant om te weten wat de alikruik precies uitscheidt. Door middel van feacal
pellets, maar misschien ook door excretie, hiervoor zou verdere literatuurstudie nodig
zijn. De waarden van ammonium en nitraat uitscheiding hebben invloed op de
waterkwaliteit en dat is belangrijk voor de berekeningen aan de fototrofe biofilm
reactor als deze gecombineerd gaat worden met alikruiken.
Het onderzoek naar de feacal pellets kan gecombineerd en gebruikt worden bij
berekeningen en bepalingen aan voedselbehoefte en opname.
57

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
8.3 C-opname door alikruiken
Gebaseerd op de resultaten die naar voren komen onder het onderzoek naar de
waterkwaliteit (§ 5.4, blz 31) kan een schatting gemaakt worden van de C opname
door de alikruiken. De C-opname kan gebruikt worden bij berekeningen aan feacal
pellets, voedingswaarde van de biofilm (N:C ratio) etc.
Hier wordt een aanname gedaan dat 67% anorganisch materiaal is in de faecal pellets,
en dus 33% organisch is. Als aangenomen wordt dat dit organisch deel hoofdzakelijk
bestaat uit C 6 H 12 O 6 en de C hieruit met lucht wordt omgezet naar CO 2 , dan betekent
dit: 72/180*33 (respectievelijk de molmassa’s van C6, C 6 H 12 O 6 en CO 2 ) = 13% C in
de faecal pellets. In verse biofilm zit ongeveer 17% C (§5.2.1, blz 24) . Het overige
deel moet de alikruik opgenomen hebben.
8.4 Metabolisme
8.4.1 Bevindingen
Doordat tijdens het experiment van het conditioneren van de alikruiken, deze bij
verschillende temperaturen gehouden werden, kon naast de ontwikkeling van de
geslachtsorganen ook globaal het metabolisme van de dieren gevolgd worden. Als
maat hiervoor is de snelheid genomen waarbij de alikruiken hun plaat met biofilm
leeggegeten hadden, deze is onderling vergeleken.
Het bleek dat tijdens de periode dat de alikruiken koud stonden op +/- 4-5 o C er erg
weinig gegeten werd. De alikruiken konden hier twee keer zo lang met een plaatje
o
biofilm doen dan hun soortgenoten op 15 en 20 C.
In de literatuur wordt ook gesuggereerd dat hun metabolisme naar beneden gaat
tijdens koude perioden (vergelijkbaar met de mossel). Uit de grafieken van Newell
(1971) blijkt dat de activiteit van de radula tussen 16 en 24 o C het grootst is. Hier zijn
wel enkele kanttekeningen bij te plaatsen, maar het idee is toch dat in deze
temperatuursrange hun metabolisme het hoogst is.
8.4.2 Aanbevelingen
Hoewel het voor de alikruikenkweek in combinatie met de fototrofe biofilm reactor
niet relevant is om de optimale temperatuur voor het houden en kweken van
alikruiken te vinden (ze worden dan immers buiten gehouden), zou het toch
interessant zijn om dit te onderzoeken.
Er zou dan bijvoorbeeld gekeken kunnen worden naar verschillende temperaturen
binnen de range van 16-24 o C en daarbij de opname van biofilm bijgehouden kunnen
worden. Hierbij kunnen dan gedurende een periode ook de faecal pellets verzameld
worden om een beeld te krijgen van de verteringssnelheid.
58

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
8.5 Opslag van alikruiken
Voor de kweek en de handel in alikruiken is het ook belangrijk om een goede
opslagmethode te vinden. Alikruiken kunnen lange tijd zonder voedsel blijkt uit de
literatuur. Sommer (2002) gebruikte bijvoorbeeld alikruiken die vooraf aan de
experimenten 10 dagen niks te eten hebben gehad.
Van een mosselbedrijf is bekend dat zij alikruiken (afkomstig uit Ierland) vier weken
opslaan alvorens deze te verhandelen. De opslag vind hierbij plaats in een
doorstroomsysteem met maximaal 300kg alikruiken per m 3 .
Nadeel hiervan is dat de duizenden alikruiken een grote hoeveelheid aan feacal pellets
produceren, waardoor de waterkwaliteit sterk terugloopt en troebel wordt. Ook na 2
weken opslag produceren alikruiken nog faeces, dit komt overeen met de literatuur
waarbij tijdens experimenten (Grahame, 1973) gevonden is dat alikruiken na 10 dagen
vasten nog steeds faeces produceren.
Als alikruiken geen voedsel tot hun beschikking hebben, maar wel faecal pellets
produceren komt dit het vleesgehalte in de schelp waarschijnlijk niet ten goede. Dit
zou onderzocht moeten worden.
Wel blijkt ook hieruit weer dat de alikruik een sterke soort is, die onder karige
omstandigheden toch kan overleven.
59

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
9. Conclusie
Het is technisch mogelijk om alikruiken onder kunstmatige omstandigheden op
biofilm te houden.
De biofilmkweek waarmee de alikruiken gevoerd worden heeft binnen 36 dagen zijn
maximum biomassa bereikt, na deze periode vind afslag plaats en is de biofilm niet
meer egaal over het oppervlak verdeeld. Wat de voedingswaarde voor alikruiken van
jonge biofilm (< 36 dagen) tegenover oudere biofilm (> 48 dagen) is, zal in vervolgonderzoek
duidelijk moeten worden.
Naar aanleiding van de experimenten in de stocktank en de experimenten betreffende
groei kan gezegd worden dat de voedselbehoefte 2 tot 2,5 keer zo hoog ligt dan de
theoretisch bepaalde voedselbehoefte aan de hand van de literatuur. De
voedselbehoefte van de alikruik in de range van 10 tot 20mm ligt volgens dit
onderzoek dan rond de 3 tot 4% van het droog vleesgewicht.
De beinvloeding van de voortplanting door middel van watertemperatuur is niet
gelukt. Hier kunnen verschillende factoren de oorzaak zijn: in eerste instantie heeft de
alikruik waarschijnlijk een sterk natuurlijk voortplantingsritme en daardoor niet
makkelijk buiten het voortplantingsseizoen te beïnvloeden zijn. Een andere
mogelijkheid kan de TBT vervuiling van het water in de binnenhaven zijn, wat
intersex bij alikruiken kan veroorzaken.
Er is een significante groei in schelplengte van de alikruiken op biofilm gevonden.
Het vleesgewicht is echter niet toegenomen. Dit kan verband houden met de
voedingswaarde en stoffen in de oudere biofilm, waardoor de alikruik meer
geinvesteerd heeft in schelpgroei dan in vleesgroei. Verder onderzoek naar de
voedingswaarde van biofilm kan hier een antwoord op geven.
Feacal pellets verliezen na verloop van tijd hun samenhang en vallen na 5-8 dagen uit
elkaar. Dit heeft invloed op de waterkwaliteit. Verwijdering van feacal pellets binnen
5-8 dagen is van belang om de waterkwaliteit van het water waarin alikruiken
gehouden worden optimaal te houden. Want ondanks dat alikruiken bekend staan als
sterke soort, is voor de kweek een zo optimaal mogelijke omgeving aan te raden. Als
er op een of andere manier doorstroom plaatsvindt is beluchting van een tank met
alikruiken niet of nauwelijks nodig.
De arbeid die samenhangt met het houden en kweken van alikruiken omvat naast de
verwijdering van feacal pellets, ook het oogsten van biofilm. De alikruiken kruipen in
tanks met een vaste waterstand boven de waterlijn, er zal dus op een of andere manier
gezorgt moeten worden dat alikruiken regelmatig onderwater komen, omdat ze anders
niet eten en dus ook niet zullen groeien. Alikruiken zijn daarnaast erg mobiel: zolang
de bovenkant van een tank niet op een of andere manier afgedekt wordt, kruipen de
alikruiken naar buiten.
Alikruiken eten zowel vastzittende als losgemaakte biofilm. De resultaten van dit
rapport wijzen erop dat vastzittende biofilm sneller en misschien beter opgenomen
wordt. Gedetailleerder onderzoek kan hier een antwoord op geven.
60

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
De kweek van alikruiken in combinatie met een fototrofe biofilmreactor
De bevindingen in dit rapport wijzen uit dat alikruikenkweek in combinatie met een
fototrofe biofilmreactor technisch mogelijk is.
Het is niet aan te raden de alikruiken los over de reactor zelf te laten grazen in
verband met hun mobiliteit. Dit kan verstoppingen geven in de leidingen en slangen.
Een aparte alikruikentank kan hiervoor uitkomst bieden. De biofilm die op een
mechanische manier geoogst is, kan dan aan de alikruiken gevoerd worden. Hierbij
moet voorkomen worden dat de feacal pellets zich vermengen met de losse biofilm.
Een systeem met gaas waarop de biofilm opgevangen wordt en door de alikruiken
opgevangen wordt kan uitkomst bieden. De feacal pellets vallen dan door het gaas en
kunnen bijvoorbeeld opgevangen worden in een trechtervorminge onderkant, maar
ook door een slibafzuiger verwijderd worden van de bodem. Er moet voorkomen
worden dat de alikruiken van het voer wegkruipen, anders kost het arbeid om de
slakken weer op het voer terug te zetten.
61

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
10. Aanbevelingen
10.1 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een beeld van alle aanbevelingen die eerder gedaan zijn in dit
rapport. Vervolgonderzoek is belangrijk en noodzakelijk om een goed beeld te krijgen
van de mogelijkheden van alikruikenkweek, al dan niet in combinatie met de fototrofe
biofilmreactor.
Op dit moment is duidelijk dat alikruiken gehouden kunnen worden op biofilm onder
kunstmatige omstandigheden. Voor de kweek zijn nu twee onderwerpen van belang,
namelijk het vinden van de optimale groei en het opwekken van de voortplanting.
10.2 Optimale groei
Het vinden van de optimale groei hangt samen met de voedselbehoefte, de water- en
omgevingstemperatuur (respiratiesnelheid) en waterkwaliteit. Aanbevolen wordt om
de volgende aspecten te onderzoeken:
- Om te testen wat nu daadwerkelijk de voedselbehoefte en de groei van
alikruiken op biofilm is kunnen individuele alikruiken op stukken plaat met
biofilm worden gehouden en na een aantal dagen van het resterende biofilm
het DW en AFDW bepaald worden. De faecal pellets kunnen apart verzameld
worden met bijvoorbeeld een capillair pipet.
o De biofilm die gebruikt wordt tijdens deze experimenten moet niet
ouder zijn dan 30-40 dagen.
o Onderscheid maken tussen de verschillende hoogteklassen, hierbij kan
tevens de groei gemeten worden (in schelplengte en vleesgewicht).
o Het is aan te bevelen de biofilm een poosje in te vriezen zodat
uitgesloten wordt dat andere organismen mee eten aan de biofilm.
o Als variabele kan de omgevings- en watertemperatuur kan hierbij
gevarieerd worden van 16-24 o C.
o Vooraf aan het onderzoek is aan te raden om de alikruiken 10 dagen te
laten vasten.
o Het water wat gebruikt wordt om te verversen zou over een filter
geleid moeten worden om kreeftachtigen eruit te filteren.
Eventueel kan ook op basis van het chlorofyl-a de voedselbehoefte gemeten
worden. Hierbij kan weer een link gelegd worden met de literatuur, en zo
bepaald worden welke methode het meest representatief is.
- Als bekend is wat de voedselbehoefte en opname is op vaste biofilm, kan
bovenstaand onderzoek opgesplitst worden in een experiment met vaste en
losse biofilm.
- Om een compleet beeld te krijgen van de opname van biofilm door de alikruik
is het interessant om te weten wat de alikruik precies uitscheidt. Door middel
van feacal pellets, maar misschien ook door uitscheiding via de kieuw. De
waarden van ammonium en nitraat uitscheiding hebben een kleine invloed op
de waterkwaliteit en dat zou meegenomen moeten worden in de berekeningen
aan de fototrofe biofilm reactor als deze gecombineerd gaat worden met
62

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
alikruiken. Het onderzoek naar de feacal pellets kan gecombineerd en gebruikt
worden bij berekeningen en bepalingen aan voedselbehoefte en opname.
10.3 Voortplanting
Wat betreft vervolgonderzoek naar de voortplanting is de periode van februari tot juni
ideaal, omdat hierin de natuurlijke voortplanting plaatsvind. Aanbevolen wordt om de
volgende aspecten te onderzoeken:
- Het conditioneren van zowel de dieren die vanaf oktober 2006 onder
kunstmatige omstandigheden gehouden worden en dieren uit de natuur.
o Hierbij moet naast de factor temperatuur ook de factor daglengte
meegenomen worden.
o Om het risico op intersex te vermijden moet water en voedsel gebruikt
worden wat de minste kans heeft op het bevatten van TBT, bijv.
Oosterscheldewater.
o Naast het monitoren van paairijpheid beschreven in H7 van dit rapport
is aan te bevelen ook een extra aantal slakken beschikbaar te houden
voor sectie, zo kan meteen gekeken worden of de methode in H7
representatief is.
o In de literatuur moet gezocht worden naar een gonadenindex voor
alikruiken.
- Het kunstmatig opwekken van de voortplanting met dieren uit de natuur.
o Als de dieren paairijp zijn, kan getracht worden met verschil in
waterstanden (nabootsten springtij) getracht worden de alikuiken te
laten paren eventueel kan daarbij geexperimenteerd worden met
temperatuurschokken, UV licht, belucht en sterkstromend water en
waterstofperoxide.
o Zie hiervoor ook de literatuurbronnen genoemd in § 7.7.
- Het in leven houden van de larven
o Manieren voor het opvangen van larven en andere hatcherytechnieken
kunnen gevonden worden in de literatuur.
10.4 Alikruikentank bij een fototrofe biofilmreactor
In de proefopstelling moest het verwijderen van feacal pellets gebeuren m.b.v.
overhevelen, maar in andere systemen kan bijvoorbeeld een trechtervormige
onderkant met aftapmogelijkheden worden ontworpen.
Om het kruipen van de alikruiken naar boven de waterlijn te voorkomen kan de
alikruikentank volledig onder water gezet worden en op regelmatige basis een tijd
drooggezet worden om voor de alikruiken een zo optimaal mogelijk milieu te creeren.
Als het voer van de alikruiken niet op de wanden van de tank geplaatst kan worden,
kan gekozen worden voor een transparante tank, zodat onder invloed van licht op de
wanden natuurlijke biofilm kan groeien zodat de alikruiken die op de wand zitten toch
beschikking hebben over voer. Dit is een makkelijkere manier dan de alikruiken
handmatig van de wand weer op de bodem te plaatsen.
63

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
11. Verklarende woordenlijst
AFDW Asvrijdrooggewicht: DW-AW, het organisch deel
Assimilatie Dat wat de alikruik in het lichaam opneemt: Ingestie – egestie
Aquacultuur Proces waarbij vis, schelp- en schaaldieren kunstmatig (op)gekweekt worden
AW Asgewicht: DW na een uur in de asoven op 400 o C, het anorganisch deel
Basale membraan Fundamenteel membraan in de mond voor microfiltratie
Basisch Zuurgraad van het water waarbij de pH boven de 8 ligt
Bentisch Op de zeebodem levend, niet in de waterkolom
Biofilm Algen en andere organismen vastzittend/groeiend op een oppervlakte
Broedstock Ouderdieren die gehouden worden om larven te produceren
Chlorofyl-a Onder invloed van licht gevormde groene kleurstof van algen
Cilia Kleine zweephaartjes aan een organisme om zich voort te kunnen bewegen
Columella Lichaamsas van alikruik: van topwinding tot onderkant opening
Conditionering Het paairijp maken van organismen door hun milieu te beinvloeden
Diatomeeen Kiezelwieren, een klasse van eencellige wieren met een extern skelet van
kiezel (siliciumdioxide)
Dinoflagellaten Eencellige organismen die gekenmerkt worden door twee zweepjes
(flagellen) waarmee ze zich voortbewegen
DW Drooggewicht: na 48 uur op 70 o C in de droogstoof
Egestie Uitscheiding uit het lichaam van de alikruik dmv urine of faecal pellets
EPS Extracellular polysaccharide, dit vormt een matrix en wordt plakstof
Faeces/feacal pellets Uitwerpselen van de alikruik, kleine keuteltjes van 200mu doorsnede
Fototroof Op basis van licht worden processen in gang gezet
Fytoplankton Plankton dat voor de energievoorziening afhankelijk is van fotosynthese
Gonaden Geslachtsklieren (voortplanting)
Granulen Blaasjes/bolletjes in de vorm van suiker
Hatchery Aquacultuur term voor de plaats waar gecontroleerde reproductie plaatsvindt
Ingestie Opname: de hoeveelheid voedsel die de alikruik tot zich neemt
Intergetijdenzone Zone op de oever tussen laagste waterstand en hoogste waterstand
Invertebraten Ongewervelde dieren
Juveniel Een jeugdig, niet geslachtsrijp exemplaar
Microplankton Planktonische organismen van 20 tot 200 micrometer
Nanoplankton Planktonische organismen van 2 tot 20 micrometer
Natgewicht Gewicht van de alikruik inclusief schelp en evt. aanhangend water
Nematoden Kleine rondwormen
Operculum Hard dekseltje waarmee de alikruik zijn schelpopening af kan sluiten
Oxidatie Scheikundig proces waarbij omzetting met behulp van zuurstof plaatsvindt
Paairijp Staat waarin de geslachtsorganen van de alikruik zodanig goed ontwikkeld
zijn dat ze kunnen paaien
Pelagisch Tot de zee behorend, in de waterkolom rondzwevend
Perifyton Ander woord voor biofilm: aangroei op een oppervlak onder water
Radula Rasptong met een aantal rijen tanden waarmee de alikruik over het substraat
schraapt
Saliniteit Zoutgehalte in het water
Trematoden Kleine platwormen
UV
Ultra Violet
Veliger Benaming voor een vrijzwemmende larve
Vleesgewicht Gewicht van de alikruik zonder de schelp
64

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
12. Referenties
AquaSense (2005) Het kweken van de Zeeklit Echinocardium cordatum en
toepassing in mariene sediment bioassays volgens RIKZ/Specie-03.
Eindrapport periode 2003-2005. In opdracht van: Rijksinstituut voor Kust en
Zee. Rapportnummer:1975.
Chase, M.E. & Thomas, M.L.H. (1995) The effect of the rate and onset of
temperature increase on spawning of the periwinkle, Littorina littorea (L.),
Journal of Experimental Marine Biology and Ecology 186, pp 277-287
Cummins, V. et al. (2002) An Assessment of the Potential for the Sustainable
Development of the Edible Periwinkle, Littorina littorea, Industry in Ireland.
Coastal and Marine Resources Centre and Department of Zoology and
Animal Ecology, University College Cork. Shellfish Research Laboratory,
National University of Ireland.
Davies, M.S. & Edwards, M.(2002) Functional and ecological aspacts of the mucus
trails of the intertidal prosobrach gastropod Littorina littorea. Marine
Ecology Progress Series, Volume 239, pp 129-137.
Erlandsson, J. et al.(1999) Mate search and aggregation behaviour in the Galician
hybrid zone of Littorina saxatalis. Journal of Evolutional Biology 12, pp 891-
896.
Fox, R. (2004) Invertebrate Zoology OnLine, Laboratory Exercises. Lander
University, Greenwood, South Carolina. Te vinden op:
http://webs.lander.edu/rsfox/invertebrates/littorina.html
Grahame, J. (1973) Assimilation efficiency of Littorina littorea (L.) (Gastropoda:
prosobrachiata) Journal Of Animal Ecology, Volume 42, No 2, pp 383-
389
Grahame, J. (1975) Spawning in Littorina littorea (Gastropoda: Prosobranchia)
Journal of Experimental Marine Biology and Ecology, Volume 18, pp 185-196
Helm, M & Bourne, N (2004) Hatchery culture of bivalves: a practical manual, FAO
(Food and Agriculture Organisation)
Hulle, S.W.H van, et al.(2005) Modelling and simulation of a nitrification biofilter for
drinking water purification. Department of Industrial Engeneering and
Technology, Hogeschool West-Vlaanderen, Kortrijk.
Huguenin, J.E. & Colt, J (2002) Design and operating guide for aquaculture seawater
systems, second edition, pp 201-206
Jackson, A., (2005). Littorina littorea. Common periwinkle. Marine Life Information
Network: Biology and Sensitivity Key Information Sub-programme [on-line].
Plymouth: Marine Biological Association of the United Kingdom. Te vinden
op: http://www.marlin.ac.uk/species/Littorinalittorea.htm
65

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Kemp, P & Bertness, M.D. (1984) Snail shape and growth rates: Evidence for plastic
shell allometry in Littorina littorea, Evolution, Vol. 81, pp. 811-813
Lebour, M.V. (1935) The breeding of Littorina neritoides. Journal of the Marine
Biological Association of the United Kingdom, pp. 373-378
Lebour, M.V. (1937) The eggs and larvae of the British prosobranchs with special
reference to those living in the plankton. Journal of the Marine Biological
Association of the United Kingdom, 22 (1). pp. 105-166
McGee, M & Cichra, C (2000) Principles of Water Recirculation and Filtration in
Aquaculture, Department of Fisheries and Aquatic Sciences, University of
Florida. Te vinden op: http://edis.ifas.ufl.edu/FA050
Moore, H.B. (1940) The biology of Littorina littorea. Part I. Growth of the Shell and
Tissues, Spawning, Length of Life and Mortality. Journal of the Marine
Biological Association of the United Kingdom, pp 721-742
Moran, A.L. (1999) Intracapsular Feeding by Embryos of the Gastropod Genus
Littorina. Biol. Bull. 196, pp 229-244
Moss, G.A. (1999) Factors affecting settlement and early post-settlement survival of
the New Zealand abalone Haliotis australis. New Zealand Journal of Marine
and Freshwater Research, Volume 33, pp 271-278.
Newell, R.C. et al. (1971) Factors affecting the feeding rate of the winkle Littorina
Littorea. Marine Biology, Volume 9, No.2, pp 138-144
Norton, T.A. et al. (1990) Scraping a living: a review of littorinid grazing,
Hydrobiologica 193, pp 117-138
Petraitis, P.S.(2002) Effects of intraspecific competition and scavenging on growth of
the periwinkle Littorina littorea Marine Ecology Progress Series, Volume 236,
pp 179-187
Pillay, T.V.R. & Kutty, M.N. (2005) Aquaculture, principles and practises. Second
edition, pp 555-560
Reise, K. & Wilhelmsen, U. (1994) Grazing on green algae by the periwinkle
Littorina littorea in the Wadden Sea, Helgoland Marine Research 48, pp 233-
242
Schmitt, R.J. (1979) Mechanics and timing of egg capsule release by the littoral
fringe periwinkle Littorina planaxis (Gastropoda: Prosobranchia). Marine
Biology 50, pp 359-366
Seafish Report SR 483 (1998) Feasibility study on the ongrowing potential for
Periwinkles (Littorina littorea) Seafish Aquaculture, Marine Farming Unit,
Ardtoe
66

Verkennend onderzoek naar de kweek van alikruiken
Sharp, G (1998) Periwinkle (Littorina littorea) Stock Status Report C3-46, Maritimes
Region, Department of Fisheries and Oceans, Halifax, Canada.
Sokolova, I.M.(2000) Effects of salinity on the growth rate and survival of juvenile
Littorina saxatalis Gastropods from habitats with different salinity regimes.
Russian Journal of Marine Biology, Volume 26, No 6, pp 427-431
Sommer, Ulrich (1999). The susceptibility of benthic microalgae to periwinkle
(Littorina littorea, Gastropoda) grazing in laboratory experiments. Aquatic
bontany, Volume 63, pp 11-21
Svensson, S. (1997) Field distribution, grazing patterns and movements of Littorina
saxatilis (Olivi) on exposed rocky shores in the Koster archipelago. Thesis for
a Master of Science degree in Marine Zoology at University of Göteborg
1996-97
Wahl, M & Hoppe, K (2002) Interactions between substratum rugosity, colonization
density and periwinkle grazing efficiency. Marine Ecology Progress Series,
Volume 225, pp 239-249
Websites:
www.aquacultuur.nl
www.hz.nl/spring
www.springerlink.nl
www.scirus.com
www.google.com
www.waterbase.nl
Productschap Vis www.pvis.nl/mosselkantoor
EU project PHOBIA www.photobiofilms.org
Persoonlijke mededelingen:
Dr. Ir. Jan W. Rijstenbil, AE3 Consultancy. Email: jwrijstenbil@hetnet.nl
Ron A. Kastelein, Ph.D., Seamarco. Email: researchteam@zonnet.nl
Johan Jol, Imares. Email: Johan.Jol@wur.nl
67

Bijlagen
Bijlage 1 Alikruikverzameling
De verzameling van alikruiken voor de experimenten beschreven in dit rapport heeft
plaatsgevonden langs de Oosterschelde, buitendijks langs de Keihoogteweg (zie
figuur B1.1) op het eiland Noord-Beveland. Tijdens laag water werden ze handmatig
geraapt, de levende alikruiken waren makkelijk te onderscheiden omdat deze
vastgezogen zaten aan stenen.
Figuur B1.1 Locatie alikruikverzameling
Tijdens de verzameling was het van belang dat de alikruiken zo dicht mogelijk bij de
laagwaterlijn geraapt werden. Als
er meer richting de hoogwaterzone
geraapt werd, waren de slakken
geen gewone alikruiken meer maar
ruwe alikruiken (Littorina
saxatilis). De ruwe alikruik is
tijdens het rapen niet te
onderscheiden van de gewone
alikruik. Pas als er mee gewerkt
wordt is te zien dat de ruwe
alikruik zwarte tentakels heeft. De
gewone alikruik heeft tentakels
met dwarse lichtere strepen. De
voortplanting van de ruwe alikruik,
met name de ontwikkeling van de
larven is anders dan bij de gewone
alikruik.
Figuur B1.2 Overzicht getijdenzone met habitat van gewone en ruwe
alikruik.
68

Bijlagen
Bijlage 2 Protocol geslachtsbepaling alikruik
Geslachtsbepaling alikruik:
Hierbij wordt de alikruik uit het water gehaald en wordt tussen duim en wijsvinger
genomen, waarbij de onderzoeker goed zicht heeft op de opening aan de rechterkant
van de alikruik (de kant van de windingen).
Na verloop van tijd komt de alikruik uit de schelp want op deze manier willen ze zich
hun gewicht door laten kantelen zodat ze weer op hun voet terecht komen. Door dit
kantelen tegen te gaan (de alikruik zuigt zich dan vast aan de vinger van de
onderzoeker) komt de alikruik ver genoeg uit zijn schelp om de onderzoeker zicht te
laten krijgen op de rechterkant van het lichaam. Linksonder het hoofd zit, indien de
alikruik een mannetje is, de penis. De varieert soms sterk in kleur: de ene keer zwart,
de andere keer de gewone lichtbruine kleur van het lichaam.
Figuur B2.1 De penis van de alikruik aan de rechterkant van het lichaam, onder het hoofd.
Van de mannetjes zijn de topwindingen afgedroogd met papieren doek (waarbij ook
de aangegroeide algen verwijderd werden) en is de top aangetipt met rode nagellak.
Dit moet minimaal 5 minuten drogen, dus in die periode moet voorkomen worden dat
de alikruik in contact komt met soortgenoten of ander materiaal. Watervaste stift zou
een betere optie zijn, maar dat is niet te zien op de donkere schelpen.
Figuur B2.2 Een gemerkte alikruik
69

Bijlagen
Bijlage 3 Methode biomassabepaling biofilm
Chlorofylbepaling en drooggewicht
Chlorofylbepaling:
Een bekend oppervlakte plaat met aangroei is geplaatst in een bekend volume
gefiltreerd zeewater (V 0). De aangroei is m.b.v. een spatel eraf geschraapt en de
suspensie is gefiltreerd over een Whatmanfilter d.m.v. een vacuümpomp. Het filter is
in een afsluitbare fles gedaan met 25 ml 100% ethanol en 15 minuten geplaatst in een
bak met ultrasone golven. Vervolgens is de fles 5 minuten in een waterbad van 80 o C
geplaatst waarbij iedere halve minuut de fles geschud werd. De fles is daarna
afgekoeld onder stromend water. De inhoud is gefiltreerd over een vouwfilter in een
maatcilinder. Het volume in de maatcilinder is vervolgens aangevuld tot 50 ml met
100% ethanol (V 1 ).
Met een spectrofotometer zijn hiervan de extincties (in een glazen cuvet) met 100 %
ethanol als referentie gemeten op 750 nm (E 0 ) en 665 nm (E x ).
Vervolgens is 30 ml uit de cilinder aangezuurd met 0,4 M HCl (1 ml per 10 ml, dus in
dit geval was dat 3 ml). Na 5 minuten zijn wederom de extincties gemeten op dezelfde
golflengten, nu met het aangezuurde ethanol als referentie (E 1 0 en E 1 x )
Met behulp van de volgende formule is het chlorofyl-α gehalte berekend:
V1
296 ⋅ (E q
− E
z
) ⋅ ⋅l
V0
Chl −α =
A
Waarbij:
2
Chl-α = chlorofylgehalte in mg/cm
E q = E x (665nm) – E 0 (750nm) (voor toevoeging HCl)
E z = E 1 1
x – E 0 (na toevoeging HCl)
296 = omrekeningsfactor
l = lengte van lichtweg cuvet in mm (=10mm)
A = oppervlakte gebruikte plaat in cm 2
V = volume in liter
Drooggewicht:
Het monster (stukje plaat met aangroei) is geplaatst in gefiltreerd zeewater. De
aangroei is m.b.v. een spatel eraf geschraapt en de suspensie is gefiltreerd over een
voorgewogen Whatman GF/C filter (W 0 ) d.m.v. een vacuümpomp. (De nominale
maaswijdte van een Whatman GF/C filter is 1,2 µm). Het filter is vervolgens 24 uur in
o
de droogstoof van 80 C geplaatst. Daarna is het filter wederom gewogen (W x ) m.b.v.
een analytische weegschaal. Het filter is nadien nog gedurende 1 uur verast bij een
temperatuur van 400 o C en na afkoeling is hiervan het asgewicht (Wz) bepaald.
( W
x
−W0
) − ( Wz
−W0
)
AFDW =
A
Waarbij:
2
DW
= drooggewicht in g/cm
W x = gewicht filter + residu in g
W 0 = gewicht filter in g
W z = gewicht filter + verast residu in g
A = oppervlakte gebruikte plaat in cm
2
70

Bijlagen
Bijlage 4
Gegevens experimenten
Tabel B4.1 Resultaten chlorofyl-a bepaling
Monster dag 12 dag 24 dag 36
µg Chl-a /cm 2 µg Chl-a/cm 2 µg Chl-a/cm 2
1 0,2899 1,0377 3,9918
2 0,3762 0,8353 3,4938
3 0,2181 1,1384
0,5211
0,2947 1,0038 3,7428
Tabel B4.2 Resultaten drooggewichtbepaling
Monster
2
Opp. (cm ) DW (g) AW (g) AFDW (g) AFDW (mg/cm 2 )
dag 12 1 125,4 0,0676 0,0416 0,0260 0,207337
2 141,4 0,0632 0,0419 0,0213 0,150679
3 131,8 0,0739 0,0493 0, 0246 0,186646
0,0682 0,0442 0,0239 0,181554
dag 24 1 40,5 0,1228 0,087
0,0358 0,883951
2 40,5 0,1273 0,101 0,0263 0,649383
3 39,4 0,1177 0,092 0,0251 0,637460
0,1226 0,093 0,0290 0,723598
dag 36 1 12,7 0,1164 0, 080 0,0360 2,832415
2 14,7 0,1243 0,092
0,0319 2,170068
3 13,9 0,1017 0,073 0,0287
2,055579
0,1141 0,082 0,0322 2,352687
Tabel B4.3 Gegevens gewichtsbalans alikruik
7 mm 11 mm 14mm 18mm 22mm
DW vlees (g) 0,00605 0,0209857 0,0418111 0,114027 0, 169957
schelp (g) 0,1060 0,4111
0,7869
vocht/water (g) 0,0121 0,0661
0,1569
totaal (g) 0,12405 0,4982 0,9856 2,76 4,15
7mm 11mm 14mm 18mm 22mm gemiddeld
DW vlees % 4,877 4 ,213 4,242 4,131 4,095 4,312
schelp % 85,409 82,517 79,839 82,588
vocht/water % 9,714 13,270 15,919 13,100
totaal 100 100 100 100 100 100
Tabel B4.4 Gegevens en resultaten waterkwaliteitsmetingen
datum 27-nov 29-nov 1-dec 4-dec 6-dec 8-dec 11-dec
dag 0 2 4 7 9 11 14
pH 7,97 7,99 8,16 8,26 8,3 8,26 8,14
saliniteit g/l 27,7 27,1 26,7 27,8 27,9 26,9 27,4
NO2-N mg/l 0,182 0,134 0,026 0,017 0,0065 0,027 0,009
NO3-N mg/l 1,85 1,65 1,55 2,65 2,7 1,85 2,3
NH3-N mg/l 0,29 0,2 0,09 0,32 0,27 0,14 0,195
71

Bijlagen
Tabel B4.5 Groeimeting schelplengte (mm): 18mm, dag 0
triplo: 1 2 3 triplo: 1 2 3 duplo: 1 2
18 mm 17,51 16,89 16,92 18 mm 17,77 17,52 18,24 18 mm 17,79 17,81
normaal 18 18,01 18,42 verdubbeld 17,25 17,79 18,19 gehalveerd 18,4 18,38
voedsel- 17,75 18,25 18,37 voedsel- 17,36 18,56 18,26 voedsel- 17,35 17,35
aanbod 17,57 18,37 17,21 aanbod 17,55 18,04 17,01 aanbod 17,45 17,45
dag 0 18,15 18,26 17,68 dag 0 dag 0 17,49 17,49
18,38 18,319 17,98 gem. 17,483 17,978 17,925 18,45 18,45
18,01 17,04 17,26 Sd 0,228 0,443 0,611 17,39 17,39
gem. 17,91 17,877 17,691 18,72 18,72
Sd 0,316 0,6346 0,5899 18,56 18,56
17,43 17,43
17,79 17,79
17,8 17,86
17,35 17,35
17,45 17,43
gem. 17,816 17,819
Sd 0,5003 0,4998
Tabel B4.6 Groeimeting schelplengte (mm): 18mm, dag 14
triplo: 1 2 3 triplo: 1 2 3 duplo: 1 2
18 mm 17,90 17,00 17,01 18 mm 18,27 17,77 18,64 18 mm 17,78 17,00
normaal 18,39 18,27 18,63 verdubbeld 17,78 18,00 18,68 gehalveerd 18,50 17,47
voedsel- 17,90 18,42 18,68 voedsel- 17,36 18,89 18,74 voedsel- 17,31 18,62
aanbod 17,72 18,65 17,41 aanbod 17,68 18,46 17,19 aanbod 17,56 18,56
dag 14 18,43 18,51 17,90 dag 14 dag 14 17,51 17,73
18,56 18,42 18,04 gem. 17,773 18,28 18,313 18,54 17,06
d 17,23 d Sd 0,377 0,498 0,749 17,38 17,99
gem. 18,15 18,071 17,945 18,69 18,51
Sd 0,35 0,6665 0,6604 18,53 18,92
17,40 17,80
17,97 18,73
17,46 17,31
17,21 17,00
d d
gem. 17,834 17,9
Sd 0,5446 0,7048
Tabel B4.7 Groeimeting schelplengte (mm): 18mm, dag 28
triplo: 1 2 3 triplo: 1 2 3 duplo: 1 2
18 mm 17,90 18,21 17,60 18 mm 17,83 17,82 18,84 18 mm 17,53 18,01
normaal 18,35 18,45 17,97 verdubbeld 17,76 19,04 17,20 gehalveerd 17,63 18,86
voedsel- 18,56 18,78 18,08 voedsel- 18,32 18,64 18,86 voedsel- 18,65 17,80
aanbod 17,87 17,18 17,10 aanbod 17,80 18,36 18,69 aanbod 17,85 17,71
dag 28 18,38 18,68 18,71 dag 28 dag 28 18,90 17,01
d 18,69 18,78 gem. 17,93 18,47 18,40 17,50 18,64
d 17,43 d Sd 0,26 0,51 0,80 18,26 18,68
18,21 18,20 18,04 18,46 18,53
0,31 0,65 0,65 18,91 18,58
18,54 17,46
17,11 17,04
17,38 17,02
d d
gem. 18,06 17,95
Sd 0,63 0,71
72

Bijlagen
Tabel B4.8 Groeimeting schelplengte (mm): 14 mm, dag 0
duplo: 1 2 triplo: 1 2 3 duplo: 1 2
13 mm 12,38 12,68 13 mm 13,78 13,47 12,43 13 mm 13,05 13,07
normaal 13,63 13,63 verdubbeld 13,23 13,65 12,72 gehalveerd 13,61 13,92
voedsel- 12,46 12,46 voedsel- 13,01 13,58 13,32 voedsel- 12,09 13,88
aanbod 12,36 12,55 aanbod 13,56 13,24 13,54 aanbod 12,38 13,31
dag 0 13,45 13,45 dag 0 12,28 12,65 12,56 dag 0 13,74 13,47
12,16 12,16 12,87 12,01 12,43 12,83 13,86
13,26 13,26 12,00 12,46 12,69 12,37 13,77
13,78 13,98 12,76 12,87 12,59 13,93 12,99
12,39 12,39 12,12 13,00 13,36 13,92 14,04
13,36 13,36 gem. 12,85 12,99 12,85 13,89 12,63
13,28 13,47 Sd 0,63 0,55 0,43 12,48 12,27
12,94 13,13 13,62 12,90
12,55 12,55 13,30 13,62
12,74 12,74 12,90 13,63
12,78 13,49 13,29 13,81
12,39 12,76 13,52 13,61
13,21 13,21 12,98 13,51
gem. 12,89 13,02 12,87 13,12
Sd 0,51 0,52 13,97 12,67
14,00 13,89
13,56 13,30
13,99 12,87
13,92 12,85
13,54 13,64
12,17 12,04
13,32 12,63
13,18 13,09
12,25 13,46
gem 12,82 12,89
Sd 0,62 0,53
Tabel B4.9 Groeimeting schelplengte (mm): 14 mm, dag 14
duplo: 1 2 triplo: 1 2 3 duplo: 1 2
13 mm 12,55 13,71 13 mm 13,97 13,67 12,52 13 mm 13,05 13,07
normaal 13,58 13,60 verdubbeld 13,54 14,01 12,90 gehalveerd 13,61 13,92
voedsel- 12,97 13,35 voedsel- 13,25 13,72 13,56 voedsel- 12,09 14,00
aanbod 13,85 13,60 aanbod 13,75 13,57 13,76 aanbod 12,38 13,31
dag 14 13,41 12,84 dag 14 13,05 12,83 12,70 dag 14 13,74 13,47
12,09 13,34 12,64 13,28 13,24 12,83 12,33
13,34 13,07 13,00 12,24 12,83 12,37 13,77
13,99 13,12 12,09 13,00 13,96 13,93 12,99
13,01 12,88 d 13,31 13,98 13,92 14,04
12,84 14,00 gem. 13,161 13,292 13,272 13,89 12,63
13,04 13,93 Sd 0,6106 0,5391 0,5616 12,48 12,27
12,84 13,18 13,62 12,90
12,31 12,48 13,30 13,62
13,36 13,74 12,90 13,63
13,34 13,85 13,29 13,81
12,99 14,00 13,52 13,61
12,27 d 12,00 13,51
gem. 13,05 13,418 12,41 13,12
Sd 0,538 0,4591 13,97 12,66
13,08 12,29
12,93 13,30
13,16 12,87
13,92 12,85
13,02 12,12
12,17 12,00
13,32 12,63
13,18 12,00
12,25 12,21
gem. 13,083 13,033
Sd 0,6247 0,6472
73

Bijlagen
Tabel B4.10 Groeimeting schelplengte (mm): 14 mm, dag 28
duplo: 1 2 triplo: 1 2 3 duplo: 1 2
13 mm 13,37 13,21 13 mm 13,20 13,40 12,86 13 mm 14,03 d
normaal 13,19 13,16 verdubbeld 12,67 13,03 13,24 gehalveerd 13,15 d
voedsel- 12,70 12,96 voedsel- 13,34 14,03 13,56 voedsel- 13,01 d
aanbod 13,70 13,69 aanbod 13,85 13,89 14,02 aanbod 13,64 d
dag 28 13,49 13,34 dag 28 13,25 13,65 13,99 dag 28 12,93 d
12,13 13,42 14,05 13,83 14,07 13,55 d
13,36 12,72 13,75 12,34 12,56 13,45 d
14,06 13,82 13,06 13,51 13,14 12,68 d
13,14 13,75 gem. 13,396 13,46 13,43 12,89 d
13,00 14,06 Sd 0,457 0,5514 0,572 13,34 d
13,88 13,13 12,00 d
13,06 13,05 12,25 d
13,37 13,87 12,20 d
13,06 13,80 13,92 d
12,50 13,94 13,17 d
13,65 14,03 12,86 d
13,00 d 14,08 d
gem. 13,22 13,497 11xd 11xd
Sd 0,489 0,4232 gem. 13,126
Sd 0,623
Tabel B4.11 0-meting droog vleesgewicht 13mm alikruiken
bakje bakje + DW DW (g)
2,1918 2,2523 0,0605
2,1887 2,2251 0,0364
2,1839 2,2065 0,0226
2,1886 2,2220 0,0334
2,1770 2,2042 0,0272
2,1777 2,2075 0,0298
2,1787 2,2055 0,0268
2,1802 2,2206 0,0404
2,1790 2,2000 0,0210
2,1861 2,2171 0,0310
2,1869 2,2079 0,0210
2,1861 2,2154 0,0293
2,1876 2,2153 0,0277
gem. 0,0313
Sd 0,0104
Tabel B4.12 0-meting droog vleesgewicht 18mm alikruiken
bakje bakje + DW DW (g)
2,1529 2,2296 0,0767
2,1585 2,2768 0,1183
2,1554 2,2523 0,0969
2,1629 2,2419 0,0790
2,1658 2,2659 0,1001
2,1688 2,2810 0,1122
2,1284 2,2230 0,0946
2,1347 2,2112 0,0765
2,1342 2,2305 0,0963
2,1354 2,2157 0,0803
2,1371 2,2264 0,0893
2,1363 2,2279 0,0916
2,1334 2,2192 0,0858
2,1352 2,2025 0,0673
2,1404 2,1804 0,0400
2,1420 2,2468 0,1048
2,1478 2,2347 0,0869
2,1462 2,2145 0,0683
2,1518 2,2669 0,1151
gem. 0,0884
Sd 0,0189
Tabel B4.13 Eindmeting droog vleesgewicht alikruiken
aanduiding bakje (g) DW vlees+b (g) DW vlees (g) gem./Sd
18mm, 100%, triplo 1 2,1469 2,2204 0,0735 0,0788
18mm, 100%, triplo 1 2,1475 2,2219 0,0744 0,00483
18mm, 100%, triplo 1 2,1486 2,2335 0,0849
18mm, 100%, triplo 1 2,1471 2,2288 0,0817
18mm, 100%, triplo 1 2,1509 2,2302 0,0793
18mm, 50%, triplo 3 2,1450 2,2269 0,0819 0,0740
18mm, 50%, triplo 3 2,1483 2,2200 0,0717 0,008331
74

Bijlagen
18mm, 50%, triplo 3 2,1498 2,2289 0,0791
18mm, 50%, triplo 3 2,1483 2,2116 0,0633
18mm, 50%, triplo 2 2,1528 2,2799 0,1271 0,1017
18mm, 50%, triplo 2 2,1491 2,2104 0,0613 0,029719
18mm, 50%, triplo 2 2,1427 2,2633 0,1206
18mm, 50%, triplo 2 2,1435 2,2413 0,0978
18mm, 50%, triplo 1 2,1443 2,2389 0,0946 0,0884
18mm, 50%, triplo 1 2,1427 2,2334 0,0907 0,005874
18mm, 50%, triplo 1 2,1495 2,2372 0,0877
18mm, 50%, triplo 1 2,1494 2,2301 0,0807
18mm, 100%, triplo 2 2,1472 2,2085 0,0613 0,0871
18mm, 100%, triplo 2 2,1462 2,2672 0,1210 0,02045
18mm, 100%, triplo 2 2,1573 2,2514 0,0941
18mm, 100%, triplo 2 2,1596 2,2265 0,0669
18mm, 100%, triplo 2 2,1559 2,2331 0,0772
18mm, 100%, triplo 2 2,1580 2,2485 0,0905
18mm, 100%, triplo 2 2,1567 2,2551 0,0984
13mm, 50%, triplo 2 2,1565 2,1849 0,0284 0,0324
13mm, 50%, triplo 2 2,1528 2,1888 0,0360 0,009428
13mm, 50%, triplo 2 2,1474 2,1973 0,0499
13mm, 50%, triplo 2 2,1723 2,2081 0,0358
13mm, 50%, triplo 2 2,1791 2,2012 0,0221
13mm, 50%, triplo 2 2,1798 2,1998 0,0200
13mm, 50%, triplo 2 2,1783 2,2093 0,0310
13mm, 50%, triplo 2 2,1852 2,2213 0,0361
13mm, 200%, duplo 1 2,1844 2,2102 0,0258 0,0292
13mm, 200%, duplo 1 2,1838 2,2037 0,0199 0,007214
13mm, 200%, duplo 1 2,1804 2,2043 0,0239
13mm, 200%, duplo 1 2,1772 2,2109 0,0337
13mm, 200%, duplo 1 2,1771 2,2120 0,0349
13mm, 200%, duplo 1 2,1794 2,2029 0,0235
13mm, 200%, duplo 1 2,1762 2,1987 0,0225
13mm, 200%, duplo 1 2,1713 2,2126 0,0413
13mm, 200%, duplo 1 2,1689 2,1943 0,0254
13mm, 200%, duplo 1 2,1715 2,1945 0,0230
13mm, 200%, duplo 1 2,1669 2,1961 0,0292
13mm, 200%, duplo 1 2,1651 2,1998 0,0347
13mm, 200%, duplo 1 2,1653 2,1922 0,0269
13mm, 200%, duplo 1 2,1702 2,2112 0,0410
13mm, 200%, duplo 1 2,1733 2,2136 0,0403
13mm, 200%, duplo 1 2,1797 2,2090 0,0293
13mm, 200%, duplo 1 2,1777 2,1980 0,0203
13mm, 50%, triplo 1 2,1837 2,2185 0,0348 0,0294
13mm, 50%, triplo 1 2,1798 2,2018 0,0220 0,004411
13mm, 50%, triplo 1 2,1852 2,2167 0,0315
13mm, 50%, triplo 1 2,1902 2,2181 0,0279
13mm, 50%, triplo 1 2,1872 2,2163 0,0291
13mm, 50%, triplo 1 2,1929 2,2284 0,0355
13mm, 50%, triplo 1 2,1885 2,2184 0,0299
13mm, 50%, triplo 1 2,1912 2,2213 0,0301
13mm, 50%, triplo 1 2,1913 2,2155 0,0242
18mm,100%, tripo 3 2,1915 2,2772 0,0857 0,0897
18mm,100%, tripo 3 2,1860 2,2719 0,0859 0,015892
18mm,100%, tripo 3 2,1896 2,2912 0,1115
18mm,100%, tripo 3 2,1889 2,2721 0,0832
18mm,100%, tripo 3 2,1887 2,2562 0,0675
18mm,100%, tripo 3 2,1866 2,3011 0,1046
18mm, 200%, duplo 2 2,1867 2,2912 0,1045 0,0847
18mm, 200%, duplo 2 2,1895 2,2773 0,0878 0,016357
18mm, 200%, duplo 2 2,1969 2,3042 0,1073
18mm, 200%, duplo 2 2,1943 2,2603 0,0660
18mm, 200%, duplo 2 2,1993 2,2910 0,0917
18mm, 200%, duplo 2 2,1938 2,2709 0,0771
18mm, 200%, duplo 2 2,1966 2,2919 0,0953
18mm, 200%, duplo 2 2,1986 2,2451 0,0465
18mm, 200%, duplo 2 2,2093 2,2910 0,0817
18mm, 200%, duplo 2 2,2014 2,2883 0,0869
75

Bijlagen
18mm, 200%, duplo 2 2,2029 2,2941 0,0912
18mm, 200%, duplo 2 2,2080 2,3003 0,0923
18mm, 200%, duplo 2 2,2048 2,2770 0,0722
18mm, 200%, duplo 1 2,2052 2,2822 0,0770 0,0827
18mm, 200%, duplo 1 2,2007 2,2879 0,0872 0,016387
18mm, 200%, duplo 1 2,2043 2,2784 0,0741
18mm, 200%, duplo 1 2,1311 2,2305 0,0994
18mm, 200%, duplo 1 2,1369 2,2125 0,0756
18mm, 200%, duplo 1 2,1347 2,2160 0,0813
18mm, 200%, duplo 1 2,1335 2,2320 0,0985
18mm, 200%, duplo 1 2,1318 2,1908 0,0590
18mm, 200%, duplo 1 2,1363 2,2173 0,0810
18mm, 200%, duplo 1 2,1386 2,2507 0,1121
18mm, 200%, duplo 1 2,1381 2,1935 0,0554
18mm, 200%, duplo 1 2,1388 2,2300 0,0912
13mm, 100%, duplo 1 2,1370 2,1645 0,0275 0,0327
13mm, 100%, duplo 1 2,1356 2,1670 0,0314 0,016056
13mm, 100%, duplo 1 2,1401 2,1645 0,0244
13mm, 100%, duplo 1 2,1399 2,1722 0,0323
13mm, 100%, duplo 1 2,1486 2,1750 0,0264
13mm, 100%, duplo 1 2,1493 2,1663 0,0170
13mm, 100%, duplo 1 2,1517 2,1910 0,0393
13mm, 100%, duplo 1 2,1518 2,1754 0,0236
13mm, 100%, duplo 1 2,1587 2,1921 0,0334
13mm, 100%, duplo 1 2,1586 2,1924 0,0338
13mm, 100%, duplo 1 2,1634 2,1896 0,0262
13mm, 100%, duplo 1 2,1021 2,1936 0,0915
13mm, 100%, duplo 1 2,1086 2,1330 0,0244
13mm, 100%, duplo 1 2,1086 2,1406 0,0320
13mm, 100%, duplo 1 2,1127 2,1450 0,0323
13mm, 100%, duplo 1 2,1123 2,1387 0,0264
13mm, 100%, duplo 1 2,1116 2,1463 0,0347
13mm, 100%, duplo 2 2,1083 2,1351 0,0268 0,0302
13mm, 100%, duplo 2 2,1136 2,1377 0,0241 0,006165
13mm, 100%, duplo 2 2,1115 2,1463 0,0348
13mm, 100%, duplo 2 2,1128 2,1436 0,0308
13mm, 100%, duplo 2 2,1156 2,1440 0,0284
13mm, 100%, duplo 2 2,1166 2,1623 0,0457
13mm, 100%, duplo 2 2,1264 2,1516 0,0252
13mm, 100%, duplo 2 2,0955 2,1260 0,0305
13mm, 100%, duplo 2 2,0928 2,1146 0,0218
13mm, 100%, duplo 2 2,0910 2,1223 0,0313
13mm, 100%, duplo 2 2,0943 2,1348 0,0405
13mm, 100%, duplo 2 2,0956 2,1240 0,0284
13mm, 100%, duplo 2 2,1231 2,1508 0,0277
13mm, 100%, duplo 2 2,1220 2,1490 0,0270
13mm, 100%, duplo 2 2,1176 2,1435 0,0259
13mm, 100%, duplo 2 2,1221 2,1562 0,0341
13mm, 50%, triplo 3 2,1168 2,1536 0,0368 0,0318
13mm, 50%, triplo 3 2,1121 2,1443 0,0322 0,009996
13mm, 50%, triplo 3 2,1085 2,1295 0,0210
13mm, 50%, triplo 3 2,1075 2,1301 0,0226
13mm, 50%, triplo 3 2,1064 2,1498 0,0434
13mm, 50%, triplo 3 2,1060 2,1324 0,0264
13mm, 50%, triplo 3 2,1037 2,1497 0,0460
13mm, 50%, triplo 3 2,1023 2,1409 0,0386
13mm, 50%, triplo 3 2,1081 2,1272 0,0191
Tabel B4.14 Waterkwaliteit in de binnenhaven op 2-10-2006
1 2 3
fosfaat
3-
ortho PO 4 0,64 0,53 0,80 0,66 mg/l
nitriet NO - 2 -N 0,010 0,014 0,008 0,011 mg/l
nitraat NO - 3 -N 1,2 0,9 0,8 1,0 mg/l
ammonium NH 3 -N 0,22 0,20 0,20 0,21 mg/l
silicaat SIO 2 1,8 10,1 1,4 1,6 mg/l
pH 8,04
saliniteit
27,7 g/l
76

Bijlagen
Tabel B4.15 Gegevens opname vaste en losse biofilm
exp. 1 b+f (g) DW b+f (g) DW (g) AW b+f (g) AW (g) AFDW (g)
Los 2,2873 2,3927 0,1054 2,3592 0,0719 0,0335
Vast 2,2867 2,3864 0,0997 2,3525 0,0658 0,0339
blanco los 2,2141 2,3486 0,1345 2,3099 0,0958 0,0387
blanco vast 2,2237 2,4255 0,2018 2,3834 0,1597 0,0421
exp. 2
Los 2,2224 2,3897 0,1673 2,3548 0,1324 0,0349
Vast 2,2243 2,3945 0,1702 2,3581 0,1338 0,0364
blanco los 2,2141 2,3486 0,1345 2,3099 0,0958 0,0387
blanco vast 2,2237 2,4255 0,2018 2,3834 0,1597 0,0421
Exp. 1 los vast blanco los blanco vast
Dag 0 0,0421 0,0421 0,0421 0,0421
Dag 5 0,0349 0,0364 0,0387 0,0418
Exp. 2
Dag 0 0,0636 0,0636 0,0636 0,0636
Dag 5 0,0527 0,0542 0,0557 0,0621
77

Bijlagen
Bijlage 5 Statistische analyses
T-toets: twee steekproeven met ongelijke varianties:
Tabel B5.1 T-toets voor significant verschil in schelplengte bij 13mm alikruiken
dag 0 dag 28
Gemiddelde 13,09232759 13,32438356
Variantie 0,318098013 0,281083295
Waarnemingen 116 73
Schatting van verschil tussen gemiddelden 0
Vrijheidsgraden 160
T- statistische gegevens -2,857996853
P(T

Bijlagen
Multifactoriele variantie-analyse met herhaling:
Tabel B5.5 Multifactoriele variantie-analyse met herhaling (anova) voor significant verschil in schelplengte tussen het
verschillende voedselaanbod bij 18mm alikruiken
Bron van
variatie Kwadratensom
Vrijheidsgraden
Gemiddelde
kwadraten F P-waarde
Kritische gebied
van F-toets
Steekproef 4,465548214 1 4,465548214 18,56215 0,000028431 3,899501166
Kolommen 0,411539286 2 0,205769643 0,855332 0,427052811 3,051823683
Interactie 0,560067857 2 0,280033929 1,16403 0,314822877 3,051823683
Binnen 38,97279643 162 0,240572817
Totaal 44,40995179 167
Tabel B5.6 Multifactoriele variantie-analyse met herhaling (anova) voor significant verschil in schelplengte tussen het
verschillende voedselaanbod bij 13mm alikruiken
Bron van
variatie Kwadratensom
Vrijheidsgraden
Gemiddelde
kwadraten F P-waarde
Kritische gebied
van F-toets
Steekproef 3,823945588 1 3,823945588 16,66093 0,000064802 3,888857236
Kolommen 0,034180392 2 0,017090196 0,074462 0,928268763 3,041520813
Interactie 3,913988235 2 1,956994118 8,526621 0,000280415 3,041520813
Binnen 45,44412647 198 0,22951579
Totaal 53,21624069 203
79

Bijlagen
Bijlage 6 Relevante gegevens uit literatuur
Figuur B6.1 Berekende koolstof (C ) opname voor verschillende groottes alikruiken (Littorina saxatilis)
(Svensson, 1997)
Tabel B6.1 Gebruikte parameters van Svensson (1997)
80

Bijlagen
Tabel B6.2 Summary of data from feeding experiments on Littorina littorea, Grahame 1973
81

Bijlagen
Bijlage 7 Gebruiksaanwijzing proefopstelling
Een korte gebruiksaanwijzing van de proefopstelling, de nummers verwijzen naar de
corresponderende nummers in onderstaand figuur.
Aanzetten van het systeem:
a. Eerst de kogelkraan bij het biofilter (11) bij het biofilter volledig openzetten en
dan de stekker van de pomp (12) in het stopcontact steken. Als het andersom
gebeurd loopt de pomp droog en gaat hij kapot.
b. Daarna de kogelkraan van de voorraadtank (2) openzetten, dit luistert erg nauw
omdat dit precies hetzelfde debiet moet hebben als de pomp. Eventueel kan met
een emmer en een stopwatch het debiet (267 l/h) gecontroleerd worden.
Uitzetten van het systeem:
a. Eerst de stekker van de pomp (12) uit het stopcontact en daarna de kogelkraan bij
het biofilter (11) dicht zetten. Dit laatste niet vergeten anders loopt het biofilter
leeg!
b. Daarna de kogelkraan van de voorraadtank (2) dichtzetten.
Figuur B7.1 Overzicht proefopstelling
N 2 lucht
Biofilm
Organisch NH 4
NO 3
Alikruiken
Faecal pellets
NO 2
Figuur B7.2 Overzicht stoffenbalans in de stocktank
82