De kunst van het bouwen - Monumenten & Landschappen - Région ...

Open Monumentendagen ⁄ 3InhoudVoorwoord ................................................ p. 1Opengestelde plaatsen en activiteitenBrussel ................................................... p. 4Brussel-Uitbreiding / Sint-Lambrechts-Woluwe /Sint-Pieters-Woluwe ..................................... p. 30Het Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten .. p. 38Kaart en repertorium van de opengestelde plaatsen ........... p. 43Tentoonstelling: “Hoe blijft dit staan?” . ...................... p. 48Oudergem / Watermaal-Bosvoorde /Brussel-Uitbreiding / Elsene .............................. p. 50Ukkel / Sint-Gillis / Vorst / Anderlecht ..................... p. 60Sint-Jans-Molenbeek / Koekelberg /Jette / Brussel-Laken / Brussel-NOH ...................... p. 70Evere / Schaarbeek / Sint-Joost-ten-Node ................. p.78Autoloze zondag .......................................... p. 85Publicaties van de DirectieMonumenten en Landschappen ............................. p. 86

4 ⁄ BRUsselBRUsselJustitiepaleis 20

BRUssel ⁄ 51. Kaart Centrum M 3 KSint-GorikshallenSint-Goriksplein 1 – BrusselA za en zo van 10u tot 18ud 1-5 (De Brouckère)e 3-4 (Beurs)f 29-38-63-66-71-88 (De Brouckère),46-86 (Beurs)De volkswijk Sint-Goriks werd eeuwenlanggedomineerd door het silhouetvan een kerk. Na de afbraakhiervan in 1798 werd op de vrijgekomenplaats een plein aangelegd.Hierop werd een fontein met obeliskopgericht afkomstig van de abdij vanGrimbergen. In 1881 kreeg architectAdolphe Vanderheggen, die eerder deoverdekte markt aan de EtterbeekseSteenweg had ontworpen, opdrachtom hier een overdekte markthal tebouwen. Hij integreerde de fontein ineen gebouw dat langs buiten in neorenaissancestijlwas opgetrokken.Binnen koos hij voor een innoverendestructuur van ijzer en glas.De centrale ruimte wordt omgevendoor een galerij die gedragen wordtdoor bakstenen gewelven en slankegietijzeren kolommen. Het geheelwordt overdekt door een groot glazendak dat rust op een metalen overkappingmet korfboogspanten. Tot 1973werd hier groentemarkt gehouden. DeSint-Gorikshallen werden in 1987beschermd en gerestaureerd tot1989. Meer recent zijn de luifels aande buitenkant op identieke wijze gereconstrueerd.De hallen dienen vandaagals locatie voor talrijke activiteitenop het gebied van architectuur,erfgoed en ruimtelijke ordening. Zehuisvesten onder andere tentoonstellingsruimtes,conferentiezalen eninformatieloketten. (B 26/01/1987)Centraal informatiepunt van deOpen Monumentendagen.Stand van Brukselbinnenstebuiten(zie kadertekst hieronder).Vertrekpunt van de interactieverally “Van de eerste steen tot delaatste pan op het dak!” (ziekadertekst hieronder).1g Begeleide rallyVan de eerste steen tot de laatste pan op het dak!Deze rally neemt u mee langs een parcours dat de kunst van het bouwen alsthema heeft en u een aantal plaatsen laat ontdekken die deel uitmaken vanons rijk Brussels erfgoed!Uw zintuigen worden aan het werk gezet voor een interactieve beleving vanwat er allemaal gebeurt vanaf het ogenblik van de eerstesteenlegging tot aande voltooiing van bouwwerken van allerlei aard: religieus, maritiem, militair,privaat, enz.Van natuursteen tot baksteen, van hout tot beton, en van marmer tot nieuwematerialen ontdekken we ook de oude en moderne technieken die gebruiktworden door de vakmensen die ons stedelijk landschap vorm geven.Gewapend met uw quizformulier en begeleid door uw gidsen zult u een routevolgen waarbij allerlei praktische proeven en vragen u zullen inwijden in eenzeer bijzondere kunst. Een zeer constructieve rally!A zaterdag om 10u, 10u20, 10u40 en om 14u, 14u20, 14u40 (duur: 2u)C vertrek: voor de Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein in Brussel –kaart Centrum M 3d 1-5 (De Brouckère)e 3-4 (Beurs)f 29-38-63-66-71-88 (Beurs), 46-86 (Beurs)I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag van10u tot 15u). Maximum 15 personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis.g ActiviteitSélection du patronDe vereniging Brukselbinnenstebuitenhelpt u te kiezen uit het grote aanbodaan plaatsen die tijdens de OpenMonumentendagen toegankelijk zijn.De ‘Sélection du Patron’ bevat eendertigtal gebouwen die een mooieillustratie vormen van het thema vandit jaar. Het gaat om gebouwen dieslechts zelden open zijn voor hetpubliek en waar u vermoedelijk niette lang zult moeten aanschuiven.De selectie omvat twee circuits, eenin het stadscentrum en een tweedeerbuiten. Beide circuits kunnen ookmet het openbaar vervoer en/of perfiets worden afgelegd.U kunt deze circuits vanaf 25 augustusdownloaden op de website www.brukselbinnenstebuiten.be of ze opzaterdag 15 en zondag 16 septembertussen 10u en 16u30 afhalen op destand van Brukselbinnenstebuiten inde Sint-Gorikshallen (Sint-Gorikspleinin Brussel – kaart Centrum M 3).Info: Brukselbinnenstebuiten(02/218.38.78 – bruksel@skynet.be)

6 ⁄ BRUsselg B e z o e kEen ongewoon museum…Tijdens deze niet alledaagse wandeling in een van de kokers van de Zenneen in een collector zult u een klein gedeelte ontdekken van het 350 kilometerlange rioleringsnetwerk van de Stad Brussel. Een unieke gelegenheid omkennis te maken met de specifieke sfeer van de riolen…A zaterdag en zondag om 10u, 12u, 14u en 16u (duur: 1u30)C vertrek: Riolenmuseum, Anderlechtse Poort in Brussel –kaart Centrum M 3e 51-82 (Anderlechtse Poort)f 46 (Anderlechtse Poort)I reserveren verplicht op nummer 02/279.60.13 (maandag 10 tot vrijdag14 september van 9u tot 13u). Maximum 20 personen per groep.Met de medewerking van de Stad Brussel.232. Kaart Centrum M 3 LInstitut Cooremans (HEFF)Anneessensplein 11 – BrusselA za en zo van 10u tot 18ue 3-4 (Anneessens)f 48-95 (Anneessens)In 1876 besloot de stad Brussel eenschool te bouwen op het Lebeauplein– het huidige Anneessensplein –omdat de instelling in de Gierstraat teklein was geworden. Het project werdtoevertrouwd aan architect Emile Janletdie een hoog gebouw ontwierp inneo-Vlaamse renaissancestijl metgevels in baksteen, hardsteen enGobertangesteen. Het is geïnspireerdop de plannen van de Modelschoolen brengt bepaalde principes van deLigue de l’Enseignement in praktijk,zoals de centrale overdekte speelplaats,de overvloedige verlichting engoede verluchting. De klaslokalenliggen verspreid over twee verdiepingenrond de centrale speelplaatswaarvan de volledig beglaasde overkappingbewaard is. Dit glazen dakrust op een metalen gebinte metspanten die goed op het Ardant-typelijken. Hier zien we echter geen tweeafzonderlijke spantbenen maar eengeknikte I-balk die elegantie en stabiliteitcombineert.Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30, 12u30,14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Metde medewerking van het Atelierde Recherche et d’Action urbaines(ARAU) en Itinéraires, op dePaden van de Geschiedenis.

BRUssel ⁄ 73. Kaart Centrum L 2-3 MVoormalig octrooipaviljoenNinoofse Poort – BrusselA za en zo van 12u tot 18ue 51-82 (Ninoofse Poort)f 86 (Ninoofse Poort)In 1833 werden langs het toen pasgegraven kanaal naar Charleroi, terhoogte van de Ninoofse Poort, tweeoctrooipaviljoenen in neoclassicistischestijl gebouwd naar de plannenvan architect Antoine Payen junior. Dealgemene bouwtechniek van dezepaviljoenen beantwoordt aan de ingenieurskunstvan die tijd. Dit komtvooral tot uiting in de kelders, dieuitzonderlijk toegankelijk zijn. Menbemerkt hier trouwens trekstangendie volgens sommigen origineel zijn,volgens anderen dateren van deomleiding van het kanaal. De paviljoenenhuisvestten destijds eenwachtpost voor paspoortcontrole,een octrooibureau en een lokaal voorde brugwachter. De paviljoenen aande Ninoofse Poort zijn de enige dienog op hun oorspronkelijke plaatsstaan. De paviljoenen van de NaamsePoort markeren vandaag de ingangvan het Ter Kamerenbos, terwijl dievan de Anderlechtse Poort heropgebouwdzijn. Een van de twee paviljoenenwas sterk beschadigd door herhaaldebranden. Het andere werd nogbewoond door de laatste hoofdsluiswachtermaar verkeerde in zeer bouwvalligetoestand. De vzw CIDEP (Centred’Information, de Documentationet d’Étude du Patrimoine) heeft hetinitiatief genomen om de tweegebouwtjes zorgvuldig te restaureren.Dit project kadert in een ruimere renovatievan de omgeving van deNinoofse Poort. Het eerste paviljoenis vandaag gerestaureerd en doetdienst als kantoor van het CIDEP. (B10/09/1998)Tentoonstelling over de bouwkunstin oude foto’s, gepresenteerddoor het CIDEP (Centred’Information, de Documentationet d’Étude du Patrimoine).4. Kaart Centrum M 2 MBellonahuis (Maison duSpectacle La Bellone)Vlaamse Steenweg 46 – BrusselA za en zo van 12u tot 17ud 1-5 (Sint-Katelijne)e 3-4 (Beurs)f 29-38-46-63-66-71-88 (DeBrouckère), 86 (Dansaert)Het Bellonahuis, vandaag omgevormdtot Maison du Spectacle op initiatiefvan schilder-scenograaf Serge Creuz,heeft op mirakuleuze wijze de eeuwengetrotseerd. Het ontwerp van de merkwaardige17de-eeuwse voorgevelwordt toegeschreven aan kunstenaarJan Cosyn. Dit geslaagde compromistussen streng classicistische compositieen weelderige Vlaamse barokstijlbevat een allegorisch decor van buitengewonekwaliteit. Als beschermingtegen de luchtverontreiniging en dezure regen ontwierp architect OlivierNotterman, in samenwerking met ingenieurRené Greisch, een overkappingin glas en roestvrije materialen van300 m² die het binnenplein sinds eind1995 overdekt. In dit unieke kader vindengeregeld ontmoetingen, colloquiaen andere manifestaties plaats gewijdaan de podiumkunsten. Voor dit glazendak is het principe van het ‘facetgewelf’toegepast. De hierbij verkregenboog, bestaande uit geplooide roestvrijestaven, rust op de bestaandeconstructies zonder dat deze eenhorizontale druk ondergaan.(B 03/08/1956)4

8 ⁄ BRUssel5. Kaart Centrum M 2 mDe Markten – vroegerezetel van de kristalfabriekenVal Saint-LambertOude Graanmarkt 5 – BrusselA za en zo van 10u tot 18ud 1-5 (Sint-Katelijne)e 3-4 (Beurs)f 46 (Beurs), 86 (Dansaert)Het gebouwencomplex waarin vandaaghet Vlaamse gemeenschapscentrumDe Markten gevestigd is, wastot 1965 de zetel van de kristalfabriekenVal Saint-Lambert. Het geheelbestaat uit een gebouw aan de straatkantin Beaux-Arts-stijl (1911-1914) eneen stapelruimte die uit 1854 dateert.Bijzonder aan deze ruimte is zijn dragendestructuur van gietijzeren balkenen kolommen, de bakstenen gewelvenen de dragende buitengevels in metselwerk.Het gaat om een standaardbrandwerende bouwtechniek, fireproofmill construction genaamd, diein Engeland ontwikkeld werd en vanaf1830 toegepast.g Wandeling6. Kaart Centrum M 2 KSint-Jan-Baptistten BegijnhofkerkEen golf van bouwwerken!Voor de haven binnen de vijfhoek en later de zeehaven werd in de loopvan de eeuwen een hele infrastructuur ontwikkeld, waarvan nog vele verrassendesporen zijn overgebleven. Een wandeling langs herbergen enstapelplaatsen en architecturale details die getuigen van een ververleden.A zaterdag om 12u en 16u (duur: 1u30)C vertrek: GB-Carrefour des Halles, Hallenstraat in Brussel –kaart Centrum M 3d 1-5 (De Brouckère)e 3-4 (Beurs)f 29-38-46-63-66-71-86-88 (De Brouckère)I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek.Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van deGeschiedenis.5Begijnhofplein – BrusselA za en zo van 10u tot 18ud 1-5 (St-Katelijne)e 3-4 (De Brouckère)f 47-88 (Beguinage)De begijnen van het Groot Begijnhofvan Brussel hadden in de eerste helftvan de 17de eeuw talrijke kunstwerkenaangekocht die ze in een passendkader wilden tentoonstellen. Ze beslotendaarom de bestaande gotischebegijnhofkerk te verbouwen. De werkenbegonnen in 1657. Eerst werd het kooraangepast, daarna het schip. Denieuwe barokke gevel werd opgetrokkennaar het model van de jezuïetenkerkenvan Leuven en Brussel. Hetbegijnhof telde in die tijd 1.084 huizenop een terrein van zeven hectare. In hetbegin van de 18de eeuw werd eenslanke, opengewerkte klokkentorentoegevoegd. Net als de voorgevel, dietot de rijkste van België behoort, kreeghet interieur een verzorgde en overvloedigedecoratie, ook al werden sommigedelen om besparingsredenen uitgevoerdin natuursteen imiterende materialen.De kerk bezit mooie bakstenengewelven met ribben in witsteen. Na deopheffing van het begijnhof werd dekerk in 1801 omgevormd tot parochiekerk.In november 2000 werd de kerkdoor brand ernstig beschadigd. Hetvernielde dak werd vervangen door eenvoorlopige bedekking. In 2004 werdbegonnen met de reiniging van dezwartgeblakerde stenen en de glasramen,vervolgens werd de klokkentorenhersteld. In 2006 begon de identiekereconstructie van het dakgebinte methout-op-houtverbindingen waarbij denog bruikbare dakbalken werdenbenut. Als hout werd gekozen voor eikuit de Loirestreek. Op dit gebinte werdeen dakbedekking gelegd van 3.000 m²Spaanse leien. Hoewel van recentedatum illustreert deze structuur opprachtige wijze de kunst van het timmermansvakuit de baroktijd.(B 05/03/1936)Rondleidingen met toegang tothet dakgebinte op zaterdag enzondag om 10u30, 11u30, 12u30,14u30, 15u30, 16u30 en 17u30.Met de medewerking van Arkadia.been Korei.

BRUssel ⁄ 967. Kaart Centrum M 2 MKoninklijke VlaamseSchouwburgLakensestraat 146 – BrusselA za en zo van 10u tot 18ud 2-6 (IJzer)e 51-88 (IJzer)In 1883 gaf de Stad Brussel toestemmingom het oude Arsenaal te verbouwentot Vlaamse schouwburg opvoorwaarde dat de oorspronkelijkegevel van het stapelhuis uit 1780-1781,gebouwd naar de plannen van architectNivoy, behouden bleef. Deopdracht werd toevertrouwd aanarchitect-decorateur Jean Baes diede vroegere voorgevel integreerde alsachtergevel van de nieuwe schouwburg.Hij ontwierp een gebouw inuitbundige neo-Vlaamse renaissancestijlmet overvloedige decoratieveelementen. De toevoeging vanbalkons in terrasvorm aan de zijgevelsdie naar beneden toe breder worden,verleent het gebouw een vrij ongebruikelijksilhouet. Deze balkons rustenop stalen consoles die gedeeltelijkin de zijmuren zijn ingewerkt. Eennetwerk van metalen profielen enbakstenen gewelfboogjes zorgt voorextra stevigheid. De schouwburgwerd tussen 2001 en 2006 grondiggerestaureerd. (B 09/09/1993)Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30, 12u30,14u30, 15u30, 16u30 en 17u30.Met de medewerking van Korei.g WandelingDankzij de glasplaat…Glasplaten zijn een uitvinding van de 19de eeuw en maakte het ontstaanmogelijk van nieuwe winkeltypes, grote cafés en winkelgalerijen waarinhet gebruik van glas een belangrijke rol speelde. Deze wandeling laat ueen aantal voorbeelden van deze techniek zien langs de centrale lanen.A zondag om 10u, 14u en 16u (duur: 1u30)C vertrek: tegenover het hotel NH, Adolphe Maxlaan 7 in Brussel –kaart Centrum N 2d 1-5 (De Brouckère)e 3-4 (De Brouckère)f 29-38-46-63-66-71-86-88 (De Brouckère)I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdagvan 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis.7

10 ⁄ BRUssel8. Kaart G 6 MKoninklijk pakhuis en sitevan Thurn en TaxisHavenlaan 86C – BrusselA za en zo van 10u tot 18ud 2-6 (IJzer)e 51 (Sainctelette)f 14 (Thurn en Taxis), 88 (Reders)Op het einde van de 19de eeuw leiddende gezamenlijke belangen van hetspoor, de douane en de haven tot hetontstaan van de site van Thurn enTaxis. De gebouwen, geïnspireerd opde Vlaamse-renaissancestijl, werdenontworpen door de architecten ConstantBosmans, Henri Vandeveld enHenri Van Humbeek, bijgestaan dooringenieur Bruneel. Alle mogelijkhedenvan gietijzer, gewapend beton, staalen glas werden in deze stapelhuizenbenut die tussen 1903 en 1907 op eenmoerassige ondergrond werdengebouwd. Het koninklijk stapelhuis,waarvan de dragende structurengeheel uit gewapend beton bestaan,beschikt over een geweldige ruimtevan vier verdiepingen onder een zenitaalglazen dak met metalen kapconstructie.De sheds van stapelhuis A,die 17.000 m² beslaan, bezitten eenuniek zelfdragend metalen dakgebinte.De overdekking van de veertientraveeën, met een spanwijdte van 60meter, is een opeenvolging van stalenvakwerkbalken die afwisselend 60°en 30° hellen. De sheds rusten opbakstenen pilasters en op portalenmet stalen kolommen. De niet-dragendebuitenmuur kan worden verschovenom de ruimte te moduleren.Het voormalige grootste maritiemestation van Europa ten slotte is 276meter lang bij 140 meter breed, opeen oppervlakte van vier hectare. Hetbestaat in de lengte uit een opeenvolgingvan galerijen die onderling dooroverlangse balken zijn verbonden. Inde breedte is het interieur verdeeld indrie beuken, een centrale hoofdbeuken twee lagere zijbeuken met eenoverspanning van 17 m.Rondleidingen zaterdag om 14u.Afspraak aan de ingang van hetKoninklijk pakhuis (kant parking),Havenlaan 86C. Reserverengewenst op nummer 02/410.99.50(maandag tot vrijdag van 9u tot 17u).Met de medewerking van La Fonderie.g WandelingThurn en Taxis en de havenwijkDe vroegere industriële site van Thurn en Taxis langs het kanaal is eenindrukwekkend voorbeeld van industriële architectuur in Brussel. De siteomvat meerdere gebouwen en stapelplaatsen opgetrokken uit baksteen,glas en smeedijzer. Tijdens deze interactieve rally komt u alles te wetenover de geschiedenis van dit gebouw, van zijn ontstaan tot herbestemming.Ook de andere industriële gebouwen in de havenwijk komen aan bod.C vertrek: zaterdag om 10u en 14u, zondag om 14u (duur: 2u)C vertrek: ingang van de site van Thurn en Taxis, Havenlaan 86C inBrussel – kaart G 6d 2-6 (IJzer)e 51 (Sainctelette)f 14 (Thurn en Taxis), 88 (Reders)I reserveren verplicht op nummer 02/563.61.53 (maandag tot vrijdagvan 9u tot 13u). Maximum 25 personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Arkadia.be.Tentoonstelling over de geschiedenisvan Thurn en Taxis.iPod Experience.Vertrekpunt van de wandeling“Thurn en Taxis en de havenwijk”(zie kadertekst hieronder).8

BRUssel ⁄ 11g BoottochtBrussel zeehavenDeze ontdekkingstocht per boot van de haven van Brussel omspant vijfeeuwen groei van de hoofdstad langs het water. Het kanaal van Willebroekis een van de oudste bevaarbare waterwegen van België. Het werd in de16de eeuw gegraven om Brussel een uitweg naar zee te geven. Langs dithistorische kanaal zijn haveninrichtingen gegroeid die tot op vandaag stelselmatiggemoderniseerd worden. Deze boottocht laat u het belang vande haven van Brussel beter begrijpen en toont een omgeving vol contrastenwaar plezierboten het water delen met een containerterminal en de meestuiteenlopende fabrieken. Onderweg komen we ook bekende plaatsen tegenzoals de indrukwekkende site van Thurn en Taxis, de prachtige brug vanBuda en het koninklijk domein van Laken.99. Kaart Centrum N 2 kDe MuntMuntplein – BrusselA enkel op zo. van 16u tot 20ud 1-5 (De Brouckère)e 3-4 (De Brouckère)f 29-38-46-47-63-66-71-86-88(De Brouckère)De meer dan driehonderd jaar oudeMuntschouwburg werd verschillendekeren aangepast aan de toneeltechnischenoden. Tussen 1985 en 1986ondergaat het theater een grote renovatiecampagnegeleid door de architectenbureausA.2R.C en URBATonder algemene leiding van CharlesVandenhove. Het dak van de schouwburgwordt volledig ontmanteld en erwordt een stalen structuur geplaatstter ondersteuning van enkele extraverdiepingen, die niet op de oudebuitenmuren kunnen rusten.De belangrijkste wijzigingen vindenplaats in de toneeltoren. Een nieuwestalen constructie draagt de scène ende onderbouw, de loopbruggen, detoneelzolder en het nieuwe dak. Erwordt gekozen voor een liftensysteemen een vaste hellingsgraad van 4%.De manuele touwen en tegengewichtenworden deels vervangen door eenelektromechanisch systeem.(B 14/09/2000)Vrije toegang tot de grote zaal.Geleide bezoeken op en onder descène (laatste vertrek om 19u30).Met de medewerking van dePubliekswerking van de Munt enhet architectenbureau Origin.A zaterdag om 10u (duur: 1u30)C vertrek: Havenlaan, Becokaai (toegang 1) in Brussel – kaart G 6d 2-6 (IJzer)e 51 (Sainctelette)f 14-57-88 (Reders)I reserveren gewenst op nummer 02/410.99.50 (maandag tot vrijdagvan 9u tot 17u). Maximum 72 personen per vertrek.Met de medewerking van La Fonderie.

12 ⁄ BRUssel10. Kaart Centrum N 3Koninklijke Sint-HubertusgalerijenGrasmarkt/SchildknaapstraatBrusselA za en zo van 10u tot 18ud 1-5 (Centraal Station)f 29-38-63-65-66-71(Centraal Station)Het grootse project van de KoninklijkeSint-Hubertusgalerijen werd in de jaren1830 aangevat door architect Jean-Pierre Cluysenaer. De werkzaamhedenbegonnen in 1846 en waren bijna voltooidbij de officiële opening op 20 juni1847. Cluysenaer ontwierp een langegalerij van 210 meter lang die halverwegeaan het centrale zuilenportaal eenlichte knik maakt, een gevolg van deonregelmatigheden van het terrein. Dearchitectuur en de decoratie zijn bijzonderverzorgd en geïnspireerd op deItaliaanse palazzi uit de 16de eeuw. Degevel aan de Grasmarkt bestaat uit eensuperpositie van de Toscaanse, Ionischeen Korinthische orde, die binnenin de galerij herhaald wordt. De grijzebepleistering aan de buitenkant, die dearchitecturale versieringen in hardsteenonderstreept, wordt roze aan de binnenkantvan de galerij en harmonieertmet de witte omlijstingen van de vensters,de zwarte marmeren plinten ende pilasters die beschilderd zijn met eenimitatie van geaderd marmer, verschillendper niveau. De vernuftige glazenoverkapping op zelfdragende rondbogen,waarvan de ruiten als visschubbenover elkaar zijn geplaatst om de ventilatiete bevorderen, is een buitengewoonvoorbeeld van de metaal- englasstructurendie kenmerkend zijnvoor de architectuur van de tweedehelft van de 19de eeuw. De ijzerenbogen, 444 in totaal, dragen een dakruitermet twee hellingen en rusten opde bovenkant van de binnengevels doormiddel van gesmede glijlagers op gietijzerenrails. (B 19/11/1986)Rondleidingen met toegang tothet bureau van de galerijen en deglazen overkapping, zaterdag enzondag van 10u tot 17u, in groepjesvan 10 personen. Afspraak opnr 5 van de Koningsgalerij. Metde medewerking van Itinéraires,op de Paden van de Geschiedenis,en van Klare Lijn.Vertrekpunt van de wandelingen“Staal en glas” en “Au bonheurdes dames” (zie kadertekstenhieronder).g WandelingStaal en glasGlas en metaal hebben voor een revolutie in het bouwengezorgd op het vlak van structuur en omhulsel, stevigheiden lichtheid. Het feit dat metaal recycleerbaar is en in velegedaanten kan worden aangewend zijn belangrijke elementenvoor zijn economische rentabiliteit. Glas neemtde vorm aan die men het geeft en wordt aangewend inmuren, gevels, plafond en kan dienen als spiegel. Tijdensdeze wandeling van de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijennaar de Papenvest, ontdekt u meerdere gebouwen en hoedeze twee materialen een nieuwe relatie creëren tussende mens en zijn woning, het licht en de natuur.A zaterdag en zondag om 10u en 14u (duur: 2u)C vertrek: ingang van de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen(kant Grasmarkt) in Brussel – kaart Centrum N 3d 1-5 (Centraal Station)f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)I reserveren verplicht op nummer 02/563.61.53(maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximum 25personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Arkadia.be.g WandelingAu bonheur des damesGlas en metaal waren dé belangrijke Belgische industriëleproducten van de 19de eeuw. Daardoor werd het mogelijkom grote ruimten te overwelven en interieurs te laten badenin een oase van licht. Ze zorgden ook voor een revolutiein de winkelarchitectuur. De galerijen maakten het mogelijkvoor de burger om beschut tegen regen en wind zijn aankopente doen. Men kon ook voor het eerst aan windowshoppingdoen langs de etalages van de grootwarenhuizen.Kom mee met ons flaneren, in het spoor van EmileZola… !A zaterdag en zondag om 10u30, 11u30 en 14u30(duur: 1u30)C vertrek: ingang van de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen(kant Grasmarkt) in Brussel – kaart Centrum N 3d 1-5 (Centraal Station)f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)I reserveren verplicht op nummer 02/569.27.74 of permail (culturama@telenet.be). Maximum 20 personenper vertrek..Met de medewerking van Culturama.

BRUssel ⁄ 13101111. Kaart Centrum M 3 kSint-NiklaaskerkBoterstraat – BrusselA za van 12u tot 18uen zo van 12u tot 15ud 1-5 (De Brouckère)e 3-4 (Beurs)f 46-48-86-95 (Beurs), 29-38-63-66-71-88 (De Brouckère)Een eerste kapel op deze plaats wordtvermeld in 1125. Ze zou eerst aan Sint-Goedele zijn toegewijd en later aanSint-Niklaas, patroonheilige van deschippers, aangezien de haven vanBrussel vlakbij lag. Een toren wordtvermeld in 1289 en het huidige koorzou voltooid zijn in 1381. De kerk, dielangs drie zijden nog altijd ingeslotenis door private huizen en handelszaken,werd in de loop der jaren meermaalsbedreigd en dankt haar overlevenaan haar sterke verbondenheidmet de geschiedenis van Brussel. Degotische architectuur van de kerkwordt gekenmerkt door steunberendie de voorgevel in Massangissteenstutten maar ook de muren van hetschip en het koor. De middenbeukwordt van de lagere gedeeltesgescheiden door pijlers in metselwerkdie in feite de originele witstenen zuilschachtenuit de 14de eeuw verbergen.Deze pijlers vangen de ribben opvan de spitsbooggewelven van demiddenbeuk en de zijbeuken dieeveneens uit de 14de eeuw daterenbehalve de eerste twee traveeën diein 1714 werden herbouwd toen detoren die vroeger als belfort diendeinstortte. De kerk bezit ook een mooimeubilair uit de 18de eeuw.(B 05/03/1936)

14 ⁄ BRUssel12. Kaart Centrum M 3 LBeurs van BrusselAnspachlaan – BrusselA za en zo van 10u tot 16uI uitsluitend rondleidingen(groepen van 20 personen)d 1-5 (De Brouckère)e 3-4 (Bourse)f 48-95 (Bourse), 29-38-63-66-71-88 (De Brouckère)De Handelsbeurs van Brussel,geopend in 1873, centraliseerde oudelokalen die voordien verspreid lagenover de stad. De bouw kaderde in eengrootschalig project voor de heraanlegvan het stadscentrum dat gepaardging met een aanpassing van deomliggende straten en het trekken vande centrale lanen waarvan de Beurseen van de orgelpunten zou worden.De keuze van de vestigingsplaats wasniet toevallig. Burgemeester Anspach,drijvende kracht achter het project,opteerde voor een locatie midden inde toenmalige zakenwijk, niet ver vande haven en de dokken. De werkenbegonnen in 1868 onder leiding vanarchitect Léon Suys. Die ontwierp eengebouw met basilicaal grondplan inneorenaissancestijl waarin de invloedvan Palladio duidelijk aanwijsbaar is:de koepel met gewelfzwikken, hetfronton en de zuilenrij van de voorgevel.De koepel met vierkant grondplanrust op vier monumentale pijlerswaarvoor gekoppelde Korinthischezuilen staan en wordt bekroond dooreen cirkelvormige lantaarn met topornament.Het interieur wordt gekenmerktdoor een opmerkelijke stucdecoratiezowel voor de koepel als voorde gordelbogen, de gewelfzwikkenen de tongewelven die uitbundig versierdzijn met bloemenslingers, bladelementenen gestileerde motieven.(B 19/11/1986)12Doorlopend rondleidingen (laatstevertrek om 15u30). Met demedewerking van Babbelbus.Vertrekpunt van de wandelingen“Van marktkraam tot uitstalraam”en “Hoe ingenieurskunsthet centrum van Brussel hertekendheeft” (zie kadertekstenhieronder).g WandelingVan marktkraam tot uitstalraam,van markt tot markthalDeze wandeling laat u reizen in de tijd, van de middeleeuwsemarktkramen tot de oprichting van marktplaatsenzoals de Grote Markt, en gaat op zoek naar de technischeevoluties van ijzer en glas die de bouw van markthallen– handelsplaatsen bij uitstek – mogelijk hebben gemaakt.A zondag om 10u, 14u en 16u (duur: 1u30)C vertrek: aan de trappen van de Beurs van Brussel,Anspachlaan in Brussel – kaart Centrum M 3d 1-5 (De Brouckère)e 3-4 (Beurs)f 48-95 (Beurs), 29-38-63-66-71-88 (De Brouckère)I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75(maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Itinéraires, op de Padenvan de Geschiedenis.g WandelingHoe ingenieurskunst het centrumvan Brussel hertekend heeftHet huidige uitzicht van Brussel is sterk bepaald door degrote stedenbouwkundige ingrepen van de 19de eeuw.De overwelving van de Zenne en de bouw van de KoninklijkeSint-Hubertusgalerijen hebben het historische centrumhertekend. De Kunstberg en de Noord-Zuidspoorverbindingzorgden voor een drastische verandering vanhet stadsbeeld. Deze wandeling vertelt aan de hand vaneen aantal sleutelprojecten met sterke technische inbrenghet verhaal van de ontwikkeling van de stad.A zondag om 10u, 11u, 14u en 15u (duur: 1u30)C vertrek: aan de trappen van het beursgebouw,Anspachlaan in Brussel – kaart Centrum M 3d 1-5 (De Brouckère)e 3-4 (Beurs)f 48-95 (Beurs), 29-38-63-66-71-88 (De Brouckère)I reserveren verplicht op nummer 02/219.33.45(maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Atelier de Recherche etd’Action Urbaines (ARAU).

BRUssel ⁄ 1513. Kaart Centrum N 3 LBroodhuis – Museum van deStad BrusselGrote Markt – Brusseld 1-5 (De Brouckère /Centraal Station)e 3-4 (Beurs)f 29-38-63-66-71-88 (De Brouckère),46-86 (Beurs)Het gebouw op de Grote Markt tegenoverhet Stadhuis, gekend als hetBroodhuis (in het Frans: Maison duRoi), huisvest het Museum van deStad Brussel dat in 1887 werd opgerichtop initiatief van burgemeesterKarel Buls. Het werd ontworpen doorarchitect Pierre-Victor Jamaer dieopdracht kreeg de vroegere broodhalte herbouwen die sterk gewijzigd wasna het bombardement van het Franseleger onder maarschalk de Villeroy ing WandelingBrussel: een staaltje van technisch kunnen!Brussel heeft een voortrekkersrol gespeeld op gebied van engineering.Vernuftige technische oplossingen hebben tal van constructies mogelijkgemaakt zoals de overwelving van de Zenne en de aanleg van de metro.We zijn ons niet altijd bewust de wetenschappelijke en technische knowhowdie erin verscholen zit. Op deze wandeling maken we kennis me de constructiesen met de eigenheid van verschillende structuren en de geschiedenisvan materiaalkunde en hoe de wetten van de fysica en mechanicaaan het werk zijn in gebouwen en kunstwerken. Op ons traject doorheende stad onderzoeken we de bouwactiviteit doorheen de geschiedenis.A zaterdag en zondag om 10u30 en 13u30 (duur: 2u)C vertrek: voor het stadhuis van Brussel, Grote Markt te Brussel –kaart Centrum M 3d 1-5 (De Brouckère/Centraal Station)e 3-4 (Beurs)f 29-38-63-66-71-88 (De Brouckère), 46-86 (Beurs)Met de medewerking van Korei.131695. Jamaer inspireerde zich vrij opoude gravures maar ook op de gevelvan het stadhuis van Oudenaarde omhet gebouw het uitzicht terug te gevendat het mogelijk had in de tijd vankeizer Karel V. Hij paste hierbij hetprincipe van de stilistische eenheidtoe, afkomstig van de Franse restaurateurViollet-le-Duc. Het Broodhuisis in feite een ingenieus geheel vantwee stilistisch verschillende gebouwen.Het eerste, in neogotische stijl,ligt aan de Grote Markt en wordt aande achterkant verdubbeld door eentweede gebouw in neo-Vlaamserenaissancestijl. De twee gebouwenzijn echter vanuit functioneel oogpuntonlosmakelijk met elkaar verbondendoordat het tweede gebouw het trappenhuisvan het eerste bevat. Deconstructie, die een grote technischeuitdaging vormde, rust op een dik bedvan hout vanwege de moerassigebodem. Voor de realisatie van eenopen galerij met bekronende spits aande kant van de Grote Markt was eenuitgebreid net van ijzeren trekstangennodig dat goed de toepassing van ditmateriaal aan het einde van de 19deeeuw laat zien. Een grote groep beeldhouwersvervaardigde de vele wimbergen,pinakels, hogels, blazoenen,fleurons en alle beelden die vandaagnog te zien zijn. (B 05/03/1936).Rondleidingen, zaterdag en zondagom 11u30, 13u30 en 15u30.Panelen met uitleg over de technischeinnovaties in het gebouw.Met de medewerking van hetMuseum van de Stad Brussel-Broodhuis.

16 ⁄ BRUssel14. Kaart Centrum N 3BortiergalerijMagdalenasteenwegen Sint-Jansstraat – BrusselA za en zo van 10u tot 18ud 1-5 (Centraal Station)f 48-95 (Brussels Parlement),29-38-63-65-66-71 (CentraalStation)De Bortiergalerij verbond oorspronkelijkde Magdalenasteenweg met deSint-Jansstraat, maar stond ook inverbinding met de Magdalenamarktwaarvan de gevel uitkwam in deDuquesnoystraat. Toen de stad Brusselvan deze markthal haar feestzaalmaakte, werd de galerij ingekort totde twee armen die vandaag nogbestaan. Aan de kant van de Magdalenasteenwegis de ingang geïntegreerdin de mooie barokgevel van devoormalige Messageries de la Poste.De ingang in de Sint-Jansstraat is heelwat soberder en staat dichter bij devormentaal van architect Jean-PierreCluysenaer die de opdracht voor deBortiergalerij kreeg in 1847, na devoltooiing van zijn meesterlijke ontwerpvoor de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen.De ruimte waarin talrijkeboekhandelaars gevestigd zijn, heefteen lager gedeelte in neo-renaissancestijlmet in het hoofdgestel vanelke travee platen van kunstig bewerktgietijzer die een doorwrocht decor vanrankwerk en windingen bevatten. Deandere arm is eenvoudiger van stijl envertoont meer neo-classicistischeinvloeden. Het glazen dak zorgt voorbovenverlichting zoals gebruikelijk bijdit soort overdekte passages. Hierechter is de originele bedekking vervangendoor opeenvolgende platenvan gelaagd en gewelfd glas in eenraamwerk van stalen bogen.(B 26/09/1996)Vertrekpunt van de wandeling“Door de galerijen van Brussel”(zie kadertekst hiernaast).15. Kaart Centrum M 3 MBrussels ParlementLombardstraat 69 – BrusselA enkel op zo van 10u tot 18uf 48-95 (Brussels Parlement)De zetel van het Parlement van hetBrussels Hoofdstedelijk Gewest, waarvroeger de Provincieraad van Brabanten de provinciale diensten gevestigdwaren, heeft een oppervlakte van12.000 m². De vleugel in Beaux-Artsstijl,waarlangs men binnenkomt, is het werkvan architect Hano. Ze bevat ondermeer een ruime ‘spiegelzaal’ en enkelemooie salons. Het oudste gedeelte, hetg Wandeling14 15hotel de Limminghe, dateert uit hetbegin van de 18de eeuw en geeft uit opeen vierkant binnenplein dat uitmondtin de Eikstraat. Het recentste gedeeltewerd gebouwd naar de plannen vanarchitectenbureau A2RC dat de in 1995uitgeschreven wedstrijd won. Dezeaanbouw is langs buiten duidelijk te zienen staat boven op het oorspronkelijkegebouw. Hier bevindt zich het halfrondwaar de plenaire zittingen van het BrusselsParlement plaatsvinden. De vangrote ramen voorziene schaal met zinkendak springt in ten opzichte van derooilijn om de hedendaagse interventieop het oude gebouw beter te doen uitkomen.De nieuwbouw steunt op eenDoor de galerijen van BrusselDe Ravensteingalerij zet de traditie voort van de 19de-eeuwse overdektewinkelgalerijen. Ze bevindt zich in het hart van de Noord-Zuidverbindingen vormt ook een belangrijke verbindingsas tussen de boven- en benedenstad.Iets verderop werd de Bortiergalerij gebouwd als onderdeel vande overdekte Magdalenamarkt, een doorgang die eveneens de circulatiebinnen het stadscentrum verbeterde. We wandelen van de ene galerij naarde andere en vergelijken hun bouwwijze.A zondag om 12u en 16u (duur: 1u30)C vertrek: voor de Bortiergalerij, Magdalenastraat 55 in Brussel –kaart Centrum N 3d 1-5 (Centraal Station)f 48-95 (Brussels Parlement), 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek.Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van deGeschiedenis.

BRUssel ⁄ 1716dragende muur en op volledigbeglaasde gevels die het daglicht volopbinnenlaten. De heraanleg van de binnenkantvan het huizenblok is het werkvan het bureau Art & Build dat een tuinontworpen heeft die zowel horizontaalals verticaal is opgevat. De volumes zijnvoorzien van grote glaspartijen die zorgenvoor een overvloedige natuurlijkeverlichting en ongewone zichten biedenop deze originele tuin. (B 09/02/1995)Rondleidingen zondag om 10u30,11u30, 12u30, 14u30, 15u30,16u30 en 17u30. Met de medewerkingvan Itinéraires, op dePaden van de Geschiedenis.16. Kaart Centrum M 4 LBerg van BarmhartigheidSint-Gisleinsstraat 19-23 – BrusselA enkel op zo van 10u tot 18uf 27-48 (Vossenplein)Het imposante complex werd doorarchitect Partoes ontworpen in 1859en in gebruik genomen in 1862. Hetpandjeshuis zet tot op vandaag deactiviteiten voort van de vroegere Bergvan Barmhartigheid, gevestigd in hetHof van Beersel in de Lombardstraatdat verdween bij de aanleg van deZuidstraat. De eerbiedwaardige instelling,opgericht in 1618 onder de aartshertogenAlbrecht en Isabella, leentsinds bijna 400 jaar geld uit tegenvoorwerpen die in pand worden gegeven.Partoes ontwierp een monumentaalneoclassicistisch gebouw dat vijfbouwlagen omvat. De gevel aan destraatzijde, dertien traveeën lang, isbijzonder sober gehouden. Binnenheeft de architect vernieuwende enbijzonder efficiënte technieken toegepastom de schade bij brand tot eenminimum te beperken. In plaats vande gebruikelijke grote bakstenengewelven opteerde hij voor een aaneenschakelingvan gewelfboogjes. Hijgaf ook de voorkeur aan smeedijzerenbalken die beter bestand zijn tegentrekkrachten dan de traditionele gietijzerenbalken. In het algemeen kan hetgebouw als model worden beschouwdop het vlak van brandbestrijding. Eindvorige eeuw ondergingen de gebouweneen tweede belangrijke vernieuwingdoor de automatisering van hetbeheer en de opslag van de verpandevoorwerpen. Tevens werden veiligheidsvoorzieningen,informatiseringen klantenonthaal aangepast aan dehedendaagse normen.Rondleidingen met gelegenheidom ook de kelders van de Berg vanBarmhartigheid te bezoeken, ingebruik door het Voormalig GrootKoninklijk en Edel Serment derKruisboogschutters van Onze-Lieve-Vrouw ten Zavel, zondag om10u30, 11u30, 12u30, 13u30, 14u30,15u30, 16u30 en 17u30.Borden met uitleg.H DebatHet tribunaal van een mysterie: de toren van het Stadhuis van BrusselAl eeuwenlang wordt er gebakkeleid over het feit dat de toren van het Stadhuis niet juist in het midden staat.Waarom is de linkervleugel langer dan de rechtervleugel? En waarom staat de poort van de toren op de beganegrond ook 80 cm uit de aslijn naar links? Deze dubbele afwijking van het midden blijft een mysterie. Noch oudeafbeeldingen noch archeologisch onderzoek van de structuren die in de loop der eeuwen al te zeer gewijzigd zijn,laten toe dit raadsel op te lossen. Meerdere hypotheses reiken geloofwaardige verklaringen aan, maar geven nietecht uitsluitsel.Op dit debat worden de verschillende stellingen tegen elkaar afgewogen. Dit ‘tribunaal’ van het torenmysterievindt plaats in het Stadsarchief van Brussel waar de advocaten – historici, ingenieurs en archeologen – van deverschillende partijen om beurten hun hypotheses komen verdedigen, zo nodig met getuigen à charge. Het publiekspeelt de rol van jury!De jury zal nadien beraadslagen bij een drankje en het vonnis zal, zoals in de Middeleeuwen, door middel vangekleurde bonen worden bekendgemaakt.A zaterdag om 18u (duur: 1u30)C Stadsarchief van Brussel, Huidevettersstraat 65 in Brussel – kaart Centrum M 4f 27-48 (Vossenplein)Met de medewerking van het Stadsarchief van Brussel en de deelname van Isabelle de Pange,Roel Jacobs en André Loits.

18 ⁄ BRUssel17. Kaart Centrum M 4 LBaden van BrusselReebokstraat 28 – BrusselA za en zo van 10u tot 16u30I uitsluitend rondleidingen(groepen van 20 personen)d 2-6 (Hallepoort)e 3-4 (Hallepoort)f 27-48 (Vossenplein)Architect Maurice Van Nieuwenhuyseontwierp in 1949 de plannen van eennieuw badcomplex voor de StadBrussel. De plattegrond van de badenwerd bepaald door de smalheid enlengte van het perceel. De architectkoos voor een hoogst ongebruikelijkeen technisch complexe oplossingdoor een gebouw van vijf verdiepingente ontwerpen dat tegelijk uitgafop de Reebokstraat en de Kapucijnenstraat.Hij plaatste twee badenboven elkaar en gaf ze een dragendestructuur die onafhankelijk is van dehoofdstructuur van het gebouw datin zijn lengte verdeeld is in drie apartevolumes. Het eerste volume, aan dekant van de Reebokstraat, omvat deonthaal- en administratieve ruimtes,het middelste volume huisvest denevenactiviteiten die verbonden zijnmet de badfunctie (individuele douchesen baden, gymnastiekzaal,kleedkamers, cafetaria) terwijl hetderde volume, kant Kapucijnenstraat,de twee baden bevat. De werkenbegonnen in 1950 en waren drie jaarlater voltooid. De baden werden officieelgeopend op 18 december 1953.Het brede ingangsportaal draagt hetopschrift 'Bains-Baden'.(B 06/05/2010)Doorlopend rondleidingen (laatstevertrek om 15u30). Met demedewerking van Arkadia.be,van Itinéraires, op de Paden vande Geschiedenis, en van Pro Velo.18. Kaart Centrum M 4-5 MÉcole fondamentaleBaron SteensHoogstraat 255 – BrusselA za en zo van 10u tot 16ud 2-6 (Hallepoort)e 3-4 (Hallepoort)f 27-48 (Vossenplein)Het standbeeld van Marnix van Sint-Aldegonde, auteur van een pedagogischtraktaat, kijkt vanuit zijn nis in devrij smalle gevel aan de Hoogstraatneer op de voorbijgangers. Toch is ditde toegang tot een complex dat de volledigebinnenkant van het huizenblokomvat en bestaat uit 21 ruime klaslokalen,administratieve lokalen, tweespeelplaatsen, een overdekte binnenplaats,een bibliotheek, een schoolmuseum,een schrijnwerkersatelier en,vernieuwend voor die tijd, een douchezaal.Vergeten we niet dat toen deschool op 1 september 1897 in gebruikwerd genomen, bijna de helft van deleerlingen slechts tien keer per jaar in1718bad ging! Het ontwerp van architectAdolphe Samijn nam in grote lijnen deplattegrond van de Modelschool aande Lemonnierlaan over en volgde metname in de schikking van de lokalende adviezen van de Ligue del’Enseignement. De luchtige en goedverlichte klaslokalen liggen rond eenoverdekte speelplaats waarvan hetdak, een combinatie van hout en glas,rust op een overkapping van gebogenmetalen spanten die door consolesworden gedragen. De architectgebruikte voor de eerste keer ookrechte staven van het type ‘Ardant’ inde overkapping van de speelplaats.Een galerij met ijzeren borstwering, dieop zuiltjes en gewelven rust, bedientde lokalen op de eerste verdieping. Devloer is nog origineel en bevat een centralewindroos en een historische kaartvan België.Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30, 12u30,14u30 en 15u30. Met de medewerkingvan het Atelier de Rechercheet d’Action urbaines (ARAU) envan Klare Lijn.

BRUssel ⁄ 1919. Kaart Centrum M 5 MHallepoort (KoninklijkeMusea voor Kunst enGeschiedenis)Zuidlaan 150 – Brussel(tegenover de Hoogstraat)A za en zo van 10u tot 17ud 2-6 (Hallepoort)e 3-4-51 (Hallepoort)f 27-48 (Hallepoort)De tweede stadsomwalling die vanaf1356 gebouwd werd, valt grotendeelssamen met de grote lanen die vandaagde Brusselse Vijfhoek omsluiten. Dezeverdedigingsmuur, gebouwd in baksteenen witsteen, had een omtrek vanacht kilometer en werd verdedigd doortalrijke open torens en door zevenimposante stadspoorten die het beginmarkeerden van de zeven hoofdverkeersassen.De Hallepoort is het enigeoverblijfsel van deze omwalling waarvande ontmanteling al op het eindevan de 18de eeuw werd ingezet en eenmerkwaardige getuigenis van middeleeuwseverdedigingsarchitectuur. Depoort bleef gespaard omdat ze in dieperiode als gevangenis dienst deed.Na in 1847 tot museum te zijn omgevormd,werd de Hallepoort tussen1868 en 1870 vergroot en sterk verbouwddoor architect H. Beyaert. Naeen recente restauratie waarbij deophaalbrug langs de kant van Sint-Gillis werd vrijgemaakt, is deze stadspoortde ideale plek om het versterkteverleden van de stad te ontdekken.Binnen leidt een grote stenen wenteltrapnaar de gotische zaal en andereruimtes waarin opmerkelijke objectenworden tentoongesteld zoals gildekettingen,het harnas van aartshertogAlbrecht of het opgezette paard vanaartshertog Isabella. (B 13/09/1990)Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30, 12u30,14u30, 15u30 en 16u30. Met demedewerking van de Hallepoort(Koninklijke Musea voor Kunst enGeschiedenis).1920. Kaart Centrum M 4 LJustitiepaleisPoelaertplein – BrusselA za en zo van 10u tot 18uI uitsluitend rondleidingen(groepen van 20 personen)d 2-6 (Louiza)e 92-94 (Poelaert), 97 (Louiza)Menigeen die voor dit gebouw staat,zal denken dat dit wel het grootste justitiepaleister wereld moet zijn. En nietten onrechte, want architect JosephPoelaert heeft het werkelijk heel grootsgezien. Het Brusselse justitiepaleismeet 150 bij 160 meter, goed voor eenoppervlakte van 26.000 m 2 , en rust opimposante bakstenen funderingen. Zijnsilhouet sluit op grandioze wijze hetperspectief van de Regentschapsstraataf. Voor de bouw die in 1866 vanstart ging, moesten verschillende oudestraten van de volkse Marollenwijk verdwijnen.Dit opus magnum van Poelaert,een duidelijk voorbeeld vaneclectische architectuur, werd door deFranse dichter Verlaine als Assyrisch-Babylonisch bestempeld. In werkelijkheidis er geen enkele invloed van hetantieke Midden-Oosten in aan te wijzen.De bouwstijl is hoofdzakelijk geïnspireerdop het klassieke Griekenlanden Rome. De originaliteit van het grondplanen de volumeontwikkeling is volledigtoe te schrijven aan de vruchtbareverbeelding van de architect die eenhoogteverschil van bijna 20 meter wistte overbruggen. De dominerende koepelvan 17 meter diameter heeft eenstructuur van metalen bogen. Binnenworden de sectieveranderingen diezorgen voor een duizelingwekkendperspectief vanaf de marmeren vloervan de grote hal tot aan de koepel verzekerddoor een systeem van gewelfbogenwaarvan de horizontale drukwordt opgevangen door een netwerkvan metalen draagbalken. Die zijn ookgebruikt in het onderste gedeelte vande bovendrempel van het 39 meterhoge ingangsportaal, waardoor hetgewicht wordt verminderd en de stijfheidvan deze bovendrempel wordtvergroot. (B 03/05/2001)20Doorlopend rondleidingen (laatstevertrek om 17u). Met de medewerkingvan Arkadia.be en Korei.

20 ⁄ BRUssel21. Kaart Centrum N 4 lOnze-Lieve-VrouwTen ZavelkerkRegentschapsstraat 3b – BrusselA za en zo van 10u tot 18ue 92-94 (Kleine Zavel)f 27-48-95 (Grote Zavel)De bescheiden kapel die de kruisboogschuttersgildein 1304 liet bouwenwas het eerste gekende religieuzegebouw op de plaats van dehuidige kerk. Beatrijs Soetkens brachtvanuit Antwerpen een mirakelbeeldvan de heilige maagd naar deze kapeldat al vlug een grote stroom pelgrimsaantrok. Tijdens de 15de eeuw werdde kapel aanzienlijk vergroot tot dekerk die we vandaag kennen. Het interieuris sindsdien intact geblevenmaar de buitenkant werd vanaf 1843ingrijpend gerestaureerd, eerst doorpastoor Van Hoebroeck, daarna achtereenvolgensdoor de architectenA. Schoy (tussen 1870 en 1885),J.-J. Ysendijck (tussen 1890 en 1901)en M. Van Ysendijck (tussen 1901 en1937). De wijzigingen waren zo talrijkdat men gerust mag zeggen dat dekerk bijna helemaal werd heropgebouwd.Ondanks de neogotischeaankleding kan men nog altijd hetefficiënte systeem van steunberenzien die vertrekken van de zijkapellenom het hoge gedeelte van het schipte ondersteunen. Ook het koor wordtdoor massieve steunberengeschoord. Binnen komen de ribbenvan de gewelfbogen en van de spitsbooggewelvenin bundels samen opzuiltjes die rusten op de massievezuilen van het schip waarvan de kapitelenmet koolbladeren zijn versierd.Deze zuilen dragen ook de spitsbogendie het centrale schip scheiden vande zijbeuken. Deze goed doordachtekrachtenverdeling maakte de bouwmogelijk van een ruim dwarsschip datbinnen in de kerk voor een dynamischruimtegevoel zorgt. (B 05/03/1936)Rondleiding zaterdag om 11u.Met de medewerking van Kerk enToerisme.Presentatie van het orgel en concertzaterdag om 14u. Met demedewerking van BrusselSeOrgels (zie kadertekst hiernaast).♬ Activiteit21Orgels en techniekTer gelegenheid van de Open Monumentendagen zal BrusselSe Orgelsvijf opmerkelijke instrumenten aan het publiek tonen, gekozen uit de velebestaande orgels en stijlen. Elke plaats en elk instrument wordt mondelingen muzikaal gepresenteerd met speciale aandacht voor de bijzonderewerking van het orgel, de specifieke bouw van het instrument en eenbezoek aan de speeltafel. Voor zover mogelijk zullen ook de inwendigeelementen van het orgel (pijpen, blaasbalgen, mechaniek) zichtbaar wordengemaakt om de oplossingen te laten zien die de orgelbouwers uitgedachthebben om de instrumenten te maken.Groot orgel van Gerhard Grenzing (2000)Dit instrument met een metalen structuur dat uniek is in zijn soort kan eenbreed repertoire aan, van barok tot hedendaags.Presentatie door Xavier Deprez.A zaterdag om 10uC Sint-Michiels-en-Sint-Goedelekathedraal, Sint-Goedelevoorplein inBrussel – kaart Centrum N 3Onze-Lieve-Vrouw ter Kapellekerk – Orgel Rudy Jacques (1997)Orgel gebouwd in 17de-eeuwse Nederlandse barokstijl.Presentatie door Cindy Castillo.A zaterdag om 11u15C Onze-Lieve-Vrouw ter Kapellekerk, Kapellemarkt in Brussel –kaart Centrum M 4Orgel Jean-Baptiste Bernabé Goynaut (1763)/Georg Westenfelder (1989)Reconstructie van het orgel in klassieke Franse stijlPresentatie door Roland Servais.A zaterdag om 14uC Onze-Lieve-Vrouw ten Zavelkerk, Regentschapsstraat 3b in Brussel –kaart Centrum N 4Orgel Patrick Colon (2011)Orgel gebouwd in barokstijl.Presentatie door de leerlingen van de Orgelklas van BernardFoccroulle.A zaterdag om 15u30C Rijkeklarenkerk, Rijkeklarenstraat 23 in Brussel – kaart Centrum M 3Orgel Salomon Van Bever (1911)Symfonisch orgel uit de 19de eeuw. Presentatie door Johan Moreau.A zondag om 14uC Onze-Lieve-Vrouw van Lakenkerk, Onze-Lieve-Vrouwvoorplein inBrussel-Laken – Kaart H 4

BRUssel ⁄ 2122. Kaart Centrum N 4 MBelvuemuseumPaleizenplein 7 – BrusselA za en zo van 10u tot 18ue 92-94 (Paleizen)f 27-38-54-71 (Hertog)Het Belvuemuseum is gevestigd ineen voormalig hotel en werd gebouwdvolgens de architecturale voorschriftendie waren uitgevaardigd doorkeizerin Maria-Theresia om de stilistischeeenheid van het Koningspleinte bewaren. Honoré de Balzac, vorstMetternich en Jérôme Bonapartehebben hier nog gelogeerd. Het hotelkwam in 1902 in het bezit van deStichting van de Kroon. Kort na hunhuwelijk namen kroonprins Leopolden prinses Astrid hun intrek in hetgebouw dat bij die gelegenheid werdgerenoveerd. Na een periode vanleegstand werd het in gebruik gegevenaan het Rode Kruis. Nadien werdhet eerst omgevormd tot Museumvoor Sierkunsten, later tot Museumvan de Dynastie en uiteindelijk totmuseum over de geschiedenis vanBelgië. Een atrium en grote glaspartijendie de vroegere binnenkoerafsluiten, maken een optimaal onthaalvan de bezoekers mogelijk. Dezetransparante ruimte met ruiten bevestigdop een zichtbaar stalen skeletwerd ontworpen door het architectenbureauArt & Build. (B 22/12/1951)Concert, zaterdag om 15u (ziekadertekst hieronder).22♬ MUZIKALE ENERFGOEDONTDEK-KINGENTer gelegenheid van de Open Monumentendagenorganiseert Promusica(www.asepromusica.com), een internationalevereniging ter bevorderingen verdediging van het Belgische enEuropese erfgoed, een gratis concertvoor soloviool met muziek van J.S.Bach, gespeeld door de Belgischevioliste Olga Guy.A zaterdag om 15uC Belvuemuseum, Paleizenplein 7in Brussel – kaart Centrum N 4e 92-94 (Paleizen)f 27-38-54-71 (Hertog)g WandelingDe kunst van de verbindingDe eerste helft van de 20ste eeuw is ontegensprekelijk de glorieperiode vande Belgische architectuur. De doorsteek van de Noord-Zuidverbinding en deheraanleg van de Kunstberg vormden in dit opzicht buitengewone uitdagingenen een terrein voor nooit geziene experimenten. Dit stadsdeel is het vertrekpuntvoor een ‘overdekte’ wandeling door enkele van de meest opmerkelijke bouwwerkenvan deze periode: Bozar, de cultuurtempel met vele facetten, gebouwdop verschillende niveaus op een perceel van nauwelijks 80 are, de Ravensteingalerij,de even multifunctionele verbinding tussen Bozar en het CentraalStation en tussen boven- en benedenstad, en het Centraal Station, het sluitstukvan de Noord-Zuidverbinding, waar elke dag zowat 140.000 reizigers de treinnemen. De architecten van deze gebouwen, Horta, Brunfaut en Dumont, zijngoed gekend. Vandaag worden de ingenieurs ervan in de kijker geplaatst.A zaterdag om 10u, 11u30, 14u en 15u30 (duur: 1u)C vertrek: voor het BIP, Koningsstraat 2-4 in Brussel –kaart Centrum N 3-4e 92-94 (Paleizen)f 27-38-54-71 (Hertog)Met de medewerking van Klare lijn.

22 ⁄ BRUssel23. Kaart Centrum N 3-4 KVoormalig warenhuis OldEngland – mim (KoninklijkemUsea voor kUnst enGeschiedenis)Hofberg 2 – BrusselA za en zo van 10u tot 17ugratis toegang enkel tot hetgedeelte Old Englande 92-94 (Koning)f 27-38-71-94 (Koning)Het gebouw in art-nouveaustijl datvandaag deel uitmaakt van hetMuziekinstrumentenmuseum is hetvroegere warenhuis Old England. DezeBritse firma wou zijn Brusselse filiaalin het voormalige Hotel Spangen uitbreidenen liet in 1898-1899 aanpalendeen modern gebouw optrekken metovervloedig verlichte ruimtes. Het ontwerpvan architect Paul Saintenoy eningenieur E. Wyhovski was baanbrekendvoor die tijd. De combinatie vanijzer en glas, die al eerder was gebruiktvoor stations en tentoonstellingshallen,was nieuw voor een warenhuis enmaakte het mogelijk een zeer transparantgebouw te creëren met volledigbeglaasde gevels in een gietijzerenskelet. De interne dragende structuurbestond uit vloeren in gewapend betonvan slechts 8 cm dik op een roostervan ijzeren balken die zelf rustten opslanke kruisvormige kolommen vangesmeed ijzer. Deze nieuwbouw illustreerdeten tijde van zijn bouw de technischeinnovaties van de 19de eeuw23op het vlak van ijzer en glas en is ookeen mooi voorbeeld van een vroeggebruik van gewapend beton.(B 30/03/1989)Rondleidingen zaterdag en zondagom 11u, 12u, 13u, 15u en 16u. Metde medewerking van Arkadia.been van Klare Lijn.Permanente tentoonstelling overhet gebouw gerealiseerd door deArchives d’Architecture Moderne.24. Kaart Centrum N 3 LPaleis voor Schone kUnstenvan BRUssel – BozarRavensteinstraat 23 – BrusselA za en zo van 10u tot 18ud 1-5 (Centraal Station)e 92-94 (Paleizen)f 38-71 (Bozar)Het ontwerp van het Paleis voorSchone Kunsten was zo’n lastigeopdracht dat Victor Horta zijn plannenzes keer opnieuw maakte. De ondergrond,het sterk hellende terrein, dehoogtebeperkingen, de gevel die discreetmoest zijn… waren stuk voorstuk elementen die het de architectextra moeilijk maakten. Horta ontwierpuiteindelijk een imposant bouwwerkdat meer dan een hectarebeslaat en opgebouwd is rond devermaarde Henry Le Bœuf-zaal. Binnenbemoeilijken de hellende vlakken,de vele trappen, de schuifdeuren ende volumetrische verschillen de oriëntatievan de bezoekers. Horta benuttede eigenschappen van het gewapendbeton en het staal die in de meestegevallen zichtbaar zijn gebleven omnatuurlijk licht binnen te laten in demeeste ruimtes van het paleis, zowelin de tentoonstellingszalen als degrote concertzaal. Deze sterke constructiemaakte het immers mogelijkom talrijke en grote glazen daken teinstalleren. De afgelopen jaren heefteen zorgvuldige restauratie de ruimtesin hun oorspronkelijke staat hersteld.(B 19/04/1977)24Rondleidingen met bezoek aan hetvolledige gebouw en interactiefparcours voor gezinnen, zaterdagen zondag om 11u en 14u (duurrondleiding: 1u15 – gezinsparcours:1u30). Met de medewerkingvan BOZAR STUDIOS (educatievedienst van het Paleis voor SchoneKunsten).

BRUssel ⁄ 2325. Kaart Centrum N 3RavensteingalerijRavensteinstraat/KantersteenBrusselA za en zo van 10u tot 18ud 1-5 (Centraal Station)f 29-38-63-65-66-71(Centraal Station)25De Ravensteingalerij, die naar hetCentraal Station leidt, is een belangrijkeschakel tussen de boven- en debenedenstad. Ze ligt ingekapseld ineen groot kantoorgebouw van vierverdiepingen en was aanvankelijkbedoeld om nieuw leven te geven aande wijk die hard was getroffen doorde verwoestende aanleg van deNoord-Zuidverbinding. De winkelgalerijtelt 81 handelszaken en werd tussen1954 en 1958 gebouwd in zogenaamdeinternationale stijl naar deplannen van de architecten Alexis enPhilippe Dumont, die ook het aanpalendeShellgebouw ontwierpen. Meteen lengte van 81 meter strekt degalerij zich niet zonder allure uit vanafhet Kantersteen tot aan de rotondeaan de voet van de Ravensteinstraat.De toegang langs deze kant wordtgevormd door een monumentaal portaalin travertijn dat toegang geeft toteen cirkelvormige trap die het hoogteverschilvan tien meter tussen beideingangen overbrugt. Twee steunplatenin gewapend beton op heipalenverzekeren de stabiliteit van hetgeheel dat opmerkelijk is door degrote koepel met diameter van 23meter. In gewapend beton gevatteglastegels zijn in concentrische cirkelsgeplaatst en zorgen voor eenperfecte verlichting van bovenaf. Eengewelf van beton en glastegels overspantde 7,1 meter brede galerij.(B 03/03/2011)26. Kaart Centrum N 3KunstbergKeizerlaan – Brusseld 1-5 (Centraal Station)f 38-71 (Bozar),29-63-65-66 (Centraal Station)De Coudenberg was tot het einde vande 19de eeuw een volkswijk met eenwirwar van straatjes. Het stadsbestuurbesloot deze wijk te saneren enop de flank van de heuvel een publiekpark aan te leggen, ontworpen doorde Parijse architect Vacherot. Gedurende45 jaar kon de Brusselse bevolkinggenieten van de terrassen, esplanades,trappen, fonteinen enwatervallen van dit park. Na deTweede Wereldoorlog kreeg de helewijk een nieuw uitzicht. Het monumentalestedenbouwkundige complexvan de Kunstberg, dat de bovenenbenedenstad moest verbinden,werd ontwikkeld door de architectenGhobert et Houyoux. Het geheel, ineen classiciserende stijl beïnvloeddoor de officiële en academische stijlvan eind jaren 1930, dat het Paleisvoor Congressen, de KoninklijkeBibliotheek en het Algemeen Rijksarchiefomvat, ligt rond een door Renéb Fietstocht(Voetgangers) bruggen over de Zennevallei en het kanaalDe Zennevallei en het kanaal doorsnijden het Brusselse landschap engetuigen tevens van het rijke commerciële verleden van de hoofdstad. Inde loop der tijden zijn talrijke bruggen gebouwd om van de ene oever naarde andere te geraken of om de vele niveauverschillen in de stad te overbruggen.Het is een erfgoed dat we regelmatig gebruiken zonder er veelaandacht aan te besteden. Deze fietstocht is een herontdekking van dezetechnische kunstwerken, met als een van de spectaculairste de Budabrug,de ophaalbrug die toegang geeft tot de haven van Brussel.A zaterdag en zondag om 14u (duur: 3u30)C vertrek: voor het hoofdingang van het Centraal Station, Europakruispuntin Brussel – kaart Centum N 3d 1-5 (Centraal Station)f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)I reserveren verplicht op nummer 02/502.73.55 (maandag tot zondagvan 10u tot 18u). Maximum 20 personen per vertrek. Vergeet uwfiets niet. Er is geen fietsverhuur ter plaatse.Met de medewerking van Pro Velo.26Pechère ontworpen park waar in 1951een ruiterstandbeeld van koningAlbert I werd onthuld. Het Paleis voorCongressen opende zijn deuren in1958. Het indrukwekkende paviljoenvan de westvleugel werd opgedragenaan het koningshuis en kreeg eendecoratie die daarmee in overeenstemmingis. De bronzen deur dieuitgeeft op de tuin, is verfraaid meteen reliëf ‘België en Dynastie’, eenwerk van O. Declerck. Op de site vande Kunstberg staat vandaag eenimposante kubus van glas en metaaldie deel uitmaakt van de volledigerenovatie van het Paleis voor Congressendat een nieuw centrum voorinternationale ontmoetingen en vergaderingenmoet worden, beter aangepastaan de huidige eisen.Informatiefolder verkrijgbaar bijde parkwachter. Met de medewerkingvan Leefmilieu Brussel.

24 ⁄ BRUssel27. Kaart Centrum N 3 MMaatschappelijkezetel van VivaquaKeizerinlaan 17-19 – BrusselA za en zo van 10u tot 17ud 1-5 (Centraal Station)f 29-38-63-65-66-71(Centraal Station)Na de aanleg van de Noord-Zuidverbindingbeschikten de architectenLéon Stynen en Paul De Meyer overeen braakliggend perceel om er eennieuw gebouw neer te zetten inopdracht van de toenmalige RTT. Zeontwierpen een ruime constructiebestaande uit twee aparte gebouwendie door een loopbrug en een tuin metelkaar waren verbonden. Voor degevel aan de kant van de laan, diebeperkt werd tot vijf bouwlagen, verkozenze een zichtbare rasterstructuurin gewapend beton waarbij elkvan de talrijke cellen een zonneweringvan aluminium bevatte met destijdsoriënteerbare lamellen. De invloedvan Le Corbusier is duidelijk merkbaarin het modernistische rationalismevan het ontwerp dat typisch is voorde jaren 1950. Na de restauratie enherinrichting door het waterbedrijfVivaqua dat hier zijn hoofdzetel heeft,is het complex door het BrusselsGewest erkend als voorbeeldgebouwvoor milieu- en energiebewust bouwen.Het heeft onder andere eenakoestische en thermische ‘dubbelehuid’-isolatie en beschikt over goedverlichte en comfortabele kantoren,met loungehoekjes en kitchenettesop elke verdieping. Het terras op devijfde verdieping biedt een panoramischzicht op Brussel.Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30, 12u30,14u30, 15u30 en 16u30. Met demedewerking van Vivaqua, vanKlare Lijn en van Korei.F BustochtAchter het beton: het groenDeze wandeling heeft de spoorlijn als leidraad en laat u vier verschillendelandschappen zien: van Armand Steurssquare, functioneel resultaat vaneen overwelfde spoorlijn, tot Josaphatpark, ontstaan uit een arboretum enaangelegd volgens het model van de door Leopold II geliefde Engelselandschapsparken. Tussen beboomde taluds en treinsporen ontvouwt zicheen onbekend stukje natuur van Brussel voor onze ogen.A zaterdag om 10u, 14u en 16u (duur: 1u30)C vertrek: Kardinaal Mercierstraat in Brussel – kaart Centrum N 3d 1-5 (Centraal Station)f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdagvan 10u tot 15u). Maximum 45 personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis.F Bustocht27Twee stromingen in de sociale woningbouwNa de Eerste Wereldoorlog zullen sommige architecten zich engagerenom iets te doen aan de ongezonde leefomstandigheden van de arbeidersklasse.In de jaren 1920 verrezen talrijke tuinwijken. Kenmerkend waren deaandacht voor het licht, goedkope materialen en de doorgaans identiekeplattegronden en gevels. Na de Tweede Wereldoorlog ontstaat een heelnieuw type sociale woning, geïnspireerd door de principes van Le Corbusier:appartementsgebouwen gelegen in het groen met een aantal gemeenschappelijkevoorzieningen. Op het programma staan de Diongrewijk, deModerne Wijk van Victor Bourgeois, de tuinwijken Het Rad en Verregat,Ieder zijn huis en La Cité Modèle en enkele recentere realisaties.A zaterdag om 12u en 16u (duur: 1u30)C vertrek: Kardinaal Mercierstraat in Brussel – kaart Centrum N 3d 1-5 (Centraal Station)f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag10u tot 15u). Maximum 45 personen per vertrek.Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van deGeschiedenis.

BRUssel ⁄ 25F BustochtVan gotiek naar neogotiekDe neogotiek vierde hoogtij in de 19de eeuw metarchitecten zoals Viollet-le-Duc en Victor Jamaer.Middeleeuwse stadsmuren werden heropgebouwd,gevels werden met gebruik van modernematerialen geherinterpreteerd op een manier diebeantwoordde aan de ideale voorstelling die menzich toen van de gotische stijl maakte.Allerlei soorten gebouwen, van privéwoning totapotheek, van warenhuis tot school, kregen eengotisch uiterlijk aangemeten, soms met ontleningenaan de religieuze architectuur. Zelfs de gevangenissenontsnapten niet aan deze stijldwang!Oude technieken zoals ijzeren muurankers werdenin de neogotiek gebruikt naast moderne zoals metbaksteen beklede betonnen elementen om eenverleidelijk decorum te creëren.A zaterdag om 10u, 14u en 16u (duur: 1u30)C vertrek: Kardinaal Mercierstraat in Brussel –kaart Centrum N 3d 1-5 (Centraal Station)f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75(maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum45 personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Itinéraires, op dePaden van de Geschiedenis.F BustochtLangs stadspoorten en torengebouwenWist je dat de huidige torengebouwen op de plaatsvan de oude stadspoorten staan? De vervangingvan de militaire vestingen door torengebouwenheeft voor enkele mooie architectonische verrassingengezorgd. Gordels vast voor deze tocht dieons langs torengebouwen en wolkenkrabbers voert.A zaterdag om 12u en 16u (duur: 1u30)C vertrek: Kardinaal Mercierstraat te Brussel –kaart Centrum N 3d 1-5 (Centraal Station)f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)I reserveren verplicht op het nummer02/537.78.75 (maandag tot vrijdag 10u tot15u). Maximum 45 personen per vertrek.Met de medewerking van Itinéraires, op dePaden van de Geschiedenis.g WandelingAltijd hoger, altijd sneller: van trap naar liftOp deze wandeling gaan we trappen lopen! Brussel, gelegen inde vallei van de Zenne kent grote niveauverschillen. Om dezeverschillen te overwinnen en de boven- en benedenstad met elkaarte verbinden ontwierpen ingenieurs bruggen, viaducten, ondergrondsedoorgangen en vooral trappen. We bekijken de evolutiedie de stad onderging op dit vlak van de middeleeuwen tot de21ste eeuw. En natuurlijk mag een tochtje met de lift nietontbreken!A zondag om 12u en 16u (duur: 1u30)C vertrek: aan de voet van het beeld van Guust Flater, bovenaan de Zandstraat in Brussel – kaart Centrum N 2d 2-6 (Kruidtuin)e 92-94 (Kruidtuin)f 61 (Kruidtuin)I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandagtot vrijdag 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek.Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van deGeschiedenis.g WandelingBeton?De groei van de tertiaire sector in de tweede helft van de 20steeeuw leidde tot de bouw van talloze kantoor- en administratievegebouwen. Deze bouwwoede gaf ingenieurs en architecten degelegenheid de meest innoverende technieken en materialen toete passen en zo de bouwkunst radicaal te veranderen. De eerstegevels in geprefabriceerde elementen uit architectonisch betonwerden in Brussel in de jaren 1950 opgetrokken. Dit procedé, datgrote expressieve mogelijkheden bood, vormde toen een alternatiefvoor de gordijngevel. Beton, dat eerder vooral als structuurmateriaalwerd beschouwd, maakte voortaan deel uit van deesthetiek van het gebouw. Deze wandeling concentreert zichvooral op twee interessante realisaties: het vroegere Gemeentekrediet(Belfius) aan de Pachecolaan en het vroegere ASLK aande Broekstaat.A zaterdag en zondag om 14u (duur: 1u)C vertrek: op de hoek van de Kruidtuinlaan en de Pachecolaanin Brussel – kaart Centrum O 2d 2-6 (Kruidtuin)e 92-94 (Kruidtuin)f 61 (Kruidtuin)I reserveren gewenst op nr. 02/410.99.50 (maandag tot vrijdagvan 9u tot 17u). Maximum 25 personen per vertrek.Met de medewerking van La Fonderie.

BRUssel ⁄ 27F BustochtTorens geven hun geheimen prijsDeze bustoer voert ons langs een aantal gebouwen die innoverendzijn door hun materialen en technieken, op diverseplaatsen in Brussel: de omgeving van het Centraal Station,de Louizawijk, de Vorstlaan, de Europese wijk, de Manhattanwijken de oevers van het kanaal. U verneemt alles overhun geraamte, hun funderingen en de technische aspectenvan hun ontwerp: heipalen, gewapend beton, stalen structuren,gordijnmuren, caissons, scheidingswanden, enz.A zaterdag om 10u30 en 14u30 (duur: 3u)C vertrek: aan het standbeeld van kardinaal Mercier,zijkant van de Sint-Michiel-en-Sint-Goedelekathedraalin Brussel – kaart Centrum N 3d 1-5 (Centraal Station)f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)I reserveren verplicht op nummer 02/673.18.35(maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 45personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van de Babbelbus.F BustochtDe evolutie van de techniek geeft vleugelsaan de creativiteit…Van de tijd van de kathedralen tot die van de glazen kantoortorensis de stad voortdurend veranderd. Nieuwe techniekenhebben daarbij een belangrijke rol gespeeld. Detechnische vooruitgang heeft telkens weer nieuwe impulsengegeven aan de bouwmeesters en voorheen onbekendeperspectieven geopend. Deze evoluties hebben ook hetberoep van architecten en ingenieurs veranderd die vandaagmeer dan ooit geconfronteerd worden met technischeuitdagingen. De bustoer maakt deze evolutie aanschouwelijkmet concrete voorbeelden zoals de kanaalzone, deNoord-Zuidverbinding en de Europese wijk.F BustochtBrussel en haar architecturale meesterwerkenVan Sint-Michiel-en-Sint-Goedelekathedraal tot Berlaymontgebouw,onder invloed van nieuwe bouwtechnieken,nieuwe materialen en soms nieuwe beperkingen, heeftBrussel haar architectuur zien veranderen. Dit circuit laatu zien hoe dankzij deze technische en architecturale innovatiesBrussel geëvolueerd is van de Middeleeuwen totvandaag. Meerdere haltes met uitstappen uit de bus staanop het programma!A zaterdag om 10u, 11u, 14u en 15u (duur: 3u)C vertrek: voor het standbeeld van kardinaal Mercier,zuidelijke dwarsbeuk van de Sint-Michiel-en-Sint-Goedelekathedraal, Kathedraalvoorplein in Brussel –kaart Centrum N 3d 1-5 (Centraal Station)f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)I reserveren verplicht op nummer 02/219.33.45(maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 45personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Atelier de Recherche etd’Action Urbaines (ARAU).A zaterdag om 10u en 14u (duur: 3u)C vertrek: aan het standbeeld van kardinaal Mercier,zijkant van de Sint-Michiel-en-Sint-Goedelekathedraalin Brussel – kaart Centrum N 3d 1-5 (Centraal Station)f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)I reserveren verplicht op nummer 02/673.18.35(maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 45personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van de Babbelbus.

28 ⁄ BRUssel29. Kaart Centrum O 3 LVoormalige ijskelders –Voorzitterschap vande Fédération Wallonie-BruxellesSurlet de Chokierplein 15/17BrusselA enkel zo van 10u tot 18uI uitsluitend rondleidingen(groepen van 10 personen)d 2-6 (Madou)f 29-63-65-66 (Madou)Hoewel gekend door sommige historicilijken de ijskelders van Brussel pasherontdekt te zijn in 1989 toen dewerfleiding tijdens afbraakwerkengeconfronteerd werd met deze groteondergrondse ruimte die uit de 19deeeuw dateert. Brouwers en slagersdie hier hun vlees kwamen opslaanwaren de voornaamste klanten vande ijskelders waarin tijdens de wintermaandenijsblokken werden opgestapelddie uit de naburige vijverswerden gehaald. Dit ijs werd zo langmogelijk bewaard om de kostelijkeinvoer van tonnen met ijs uit Noorwegente vermijden. De ijskelders hebbeneen gewelfd plafond en strekkenzich uit onder de twee herenhuizennaast het gebouw waar de FédérationWallonie-Bruxelles gevestigd is. Dekelders zijn opgeknapt en voorzienvan verlichting.Doorlopend rondleidingen (laatstevertrek om 17u). Met demedewerking van Itinéraires, opde Paden van de Geschiedenis,en van Klare Lijn.29g WandelingDe bouw van de eerste omwallingDeze wandeling neemt u mee langs het tracé van de eerste stadsomwallingvan Brussel. Bijna 700 jaar na de bouw in de 14de eeuw zijn nog slechtseen paar restanten van deze omwalling bewaard. De wandeling doet danook een beroep op uw verbeelding: hoe zag dit vier kilometer lange militairebouwwerk er destijds uit?A zaterdag en zondag om 13u (duur: 2u)C vertrek: ingang metrostation Park (hoek van de Wetstraat en deKoningsstraat) in Brussel – kaart Centrum N 3d 1-5 (Park)e 92-94 (Park)f 29-63-65-66 (Park)I reserveren verplicht op nummer 02/563.61.53 (maandag tot vrijdagvan 9u tot 13u). Maximum 25 personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Arkadia.be.

24 eOpen Monumentendagen in WalloniëGrote figuren uit Wallonië8 en 9 september 2012BRUssel ⁄ 29

30 ⁄ BRUSSEL-UITBREIDING / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWEBRUSSEL-UITBREIDING /SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWEKoninklijk Museum van het Leger en van de Krijgsgeschiedenis 33

BRUSSEL-UITBREIDING / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE ⁄ 31g Wandeling3030. Kaart I 8 mBedrijfsrestaurantvan TotalGuimardstraat 14Brussel-UitbreidingA enkel op zo van 10u tot 17ud 1-2-5-6 (Kunst-Wet)f 22 (Guimard)Het herenhuis aan de Guimardstraat 14werd in 1851 gebouwd naar de plannenvan architect F. Derre en in 1987 aangekochtdoor de onderneming Petrofinaom er bezoekers te ontvangen enseminaries te organiseren. De benedenverdiepinggeeft aan de binnenkantvan het huizenblok toegang tot eenrestaurant dat in 1994 ontworpen werddoor het architectenbureau Samyn &Partners. De open constructie, helderen strak, heeft veel te danken aan degrote glasoverkapping die de ruimtedoet baden in een overvloedig en vriendelijklicht. Deze realisatie, die in vakkringenveel lof oogstte, berust op hetprincipe van de kettinglijnvorm, een vande structurele vormen van overbrugging.Veertien kettinglijnen met rondprofiel verlenen de overkapping haarholle vorm. Dwarsbalken die als verbindingselementendienst doen, leiden deeventuele drukkrachten af naar de lateralezuilen. (B 20/07/1993)Rondleidingen zondag om 10u30,11u30, 12u30, 14u30, 15u30 en16u30. Met de medewerking vanhet Atelier de Recherche etd’Action urbaines (ARAU) en vanKorei.Tentoonstelling over de realisatiesvan Samyn & Partners voorTotal en over de activiteiten vande onderneming in België.Kantoorparadijs tussen kunst en wetDeze wandeling voert u door de Kunst-Wetwijk waar het begrip kantoorflink veranderd is en blijft evolueren. Tussen de eerste kantoren in oudeherenhuizen en het functionalisme van de jaren 1960 heeft de kantoorbouwdeze wijk geleidelijk overwoekerd met monofunctionele straten die er buitende kantooruren verlaten bij liggen. Met de crisis in de vastgoedsector wordtnu weer overwogen om deze gebouwen om te vormen tot woningen zoalsgebeurd is met de lofts. Beton, een uitvinding uit de 19de eeuw, bereiktzijn technische perfectie in de 20ste eeuw. Vandaag wordt het meer enmeer vervangen door staal om nog luchtigere en transparantere constructieste bouwen die hun bekroning vinden in de high-techstijl.A zondag om 10u, 14u en 16u (duur: 1u30)C vertrek: hoek van de Belliardstraat en de Kunstlaan in Brussel –kaart Centrum O 4d 1-2-5-6 (Kunst-Wet)f 22-29-34-38-54-64-71-80-95 (Troon)I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdagvan 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis.g WandelingDe Leopoldswijk of de kunst van het bouwen in de loopvan de tijdDe Leopoldswijk is rijk aan gebouwen in diverse stijlen en uit alle periodes.Tijdens deze wandeling verneemt u meer over de bouwtechnieken vansommige van deze realisaties, van de Solvaybibliotheek over de verrassendetorens van de Europese wijk tot de gloednieuwe realisatie van PierreBlondel, het hotel Aloft. Kortom, de kunst van het bouwen in de loop vande tijd.A zaterdag en zondag om 13u (duur: 2u)C vertrek: voor de Solvaybibliotheek, Leopoldspark, Belliardstraat 137in Brussel-Uitbreiding – kaart I 9d 1-5 (Schuman)f 21-27-59 (Leopoldspark)I reserveren verplicht op nummer 02/563.61.53 (maandag tot vrijdagvan 9u tot 13u). Maximum 25 personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Arkadia.be.

32 ⁄ BRUSSEL-UITBREIDING / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE31. Kaart I 9 KKoninklijk BelgischInstituut voorNatuurwetenschappenVautierstraat 29Brussel-UitbreidingA za en zo van 10u tot 18uf 34-80 (Museum)Het Koninklijk Belgisch Instituut voorNatuurwetenschappen en zijnMuseum, gelegen aan de rand van hetLeopoldspark, vormen een mozaïekvan uiteenlopende stijlen.De vier eenheden, één na één opgericht,hebben een eigen functie enaangepaste bouwstijl. De oudstevleugel aan de parkzijde was eind19de eeuw als klooster bedoeld, maarwerd meteen verbouwd om deomvangrijke natuurwetenschappelijkecollecties te huisvesten. Eeneerste belangrijke uitbreiding was deJanletvleugel, twee ruime hallen metglas, gietijzer en staal, om de nieuweBelgische vondsten (Iguanodons enmammoet van Lier) in een fraai daglichtte plaatsen. In het interbellumplande architect Lucien De Vestel eennieuwe uitbreiding op de site, metaandacht voor kantoren, laboratoriaen bewaarplaatsen. Het moest eenmodernistisch torengebouw worden.De Vestel bouwde vlakbij ook de BelgischeGeologische Dienst, die sindsenkele jaren deel uitmaakt van hetInstituut. Deze architect was zeer ver­3132nieuwend, zowel wat techniek, esthetiekals keuze van materialen betreft:ingenieuze compartimentering van deopslagruimte, keramische vloeren engranito in laboratoria en bewaarplaatsen,gebruik van mahonie, iroko enaluminiumlegeringen in de gangen enkantoren. De keramiektegels die degevels bekleden, bleken jammergenoeg vorstgevoelig en kregen latereen verflaag.Rondleidingen over de architecturaleen technische bijzonderhedenvan het museum, zaterdagen zondag van 11u tot 14u30(maximum 15 personen pergroep). Reserveren verplicht op02/627.42.52 ( maandag tot vrijdagvan 9u tot 12 en van 13u tot16u30).32. Kaart J 8Arcade van het JubelparkKoninklijk Museum van het Leger ende KrijgsgeschiedenisJubelpark 3 – Brussel-UitbreidingA za en zo van 10u tot 12uen van 13u tot 16u45d 1-5 (Merode)e 81 (Merode)f 22-27-80 (Merode),61 (Jubelpark), 27-80 (Galliërs)De majestueuze drieledige arcadewerd ontworpen door de Fransearchitect Charles Girault om de 75steverjaardag van België te vieren. Dezearcade, opgetrokken in hardsteen uitHenegouwen, is 40 meter hoog en 50meter lang en refereert duidelijk naarde triomfbogen van het RomeinseRijk. De centrale pijlers van de bogen,12 meter breed, zijn massief, terwijlde twee andere aan de buitenzijde,trappen bevatten die toegang geventot de bovenste niveaus gelegenonder het houten gebinte van het dak.De arcade, bedoeld als symbolischeovergang tussen stad en platteland,wordt bekroond door een bronzenvierspan van Thomas Vinçotte envormt een van de meest indrukwekkendetoegangspoorten tot Brussel.(B 29/06/1984)Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30, 13u30,14u30 en 15u30. Met de medewerkingvan het Atelier deRecherche et d’Action urbaines(ARAU).Vertrekpunt van de wandeling“De Europese wijk of bouwen inde hoogte” (zie kadertekst hiernaast).

BRUSSEL-UITBREIDING / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE ⁄ 3333. Kaart J 8 KKoninklijk Museum van hetLeger en van deKrijgsgeschiedenisJubelpark 3 – Brussel-UitbreidingA za en zo van 9u tot 12uen van 13u tot 16u45d 1-5 (Merode)e 81 (Merode)f 22-27-80 (Merode)61 (Jubelpark)Het Koninklijk Museum van het Legeren de Krijgsgeschiedenis, opgerichtin 1910, vestigde zich in 1923 in hetJubelpark. Deze majestueuze siteleende zich perfect voor een museumover de militaire geschiedenis van onsland. Het oorspronkelijke gebouw isnog volledig intact, maar bij de restauratiein 1984 werden er mezzaninesaan toegevoegd. Een nieuwe afdelingvoor Lucht- en Ruimtevaart is ondergebrachtin de grote noordelijke hal.33Deze door architect Gédéon Bordiauontworpen hal bestaat uit een geheelvan 18 metalen rondbogen met lichteknik die steunen op gietijzeren spantendie zelf rusten op muren van hardsteen.Deze rondbogen zijn verbondendoor dwarsliggers die destructuur stabiliseren en waarop deglazen overkapping rust. Het ingenieuzesysteem van over elkaar schuivendeglasplaten, zoals de leien vaneen dak, zorgt ervoor dat het condenswaterongehinderd kan afvloeien.De rondbogen werden tussen 1895en 1897 geïnstalleerd met behulp vaneen indrukwekkend steigerwerk.(B 29/06/1984)Rondleidingen met speciale aandachtvoor de hallen, zaterdag enzondag om 15u. Met de medewerkingvan de FABI Patrimoineet Histoire.b FietstochtHet Jubelpark en de Europese wijkof 100 jaar bouwkunstHet Jubelpark en de Europese wijk en groeperen op eenvrij beperkte ruimte een volledig overzicht van ‘de bouwkunde’in Brussel vanaf de jaren 1880 tot vandaag: dearcaden van het Jubelpark, de toekomstige zetel van deEuropese Raad, de projecten voor de humanisering vande Europese wijk door de Franse architect en stedenbouwkundigeChristian de Portzamparc, maar ook hetHotel Van Eetvelde van Victor Horta, het Résidence Palaceen de gebouwen van het Leopoldspark. Deze wandelingtoont u een staalkaart van monumentale bouwwerken vangisteren, vandaag en zelfs morgen.A zaterdag en zondag om 14u30 (duur: 3u30)C vertrek: voor de hekken van het Jubelpark (Merode)in Etterbeek – kaart K 9d 1-5 (Schuman)f 12-21-22-36-60-79 (Schuman)I reserveren verplicht op nummer 02/502.73.55(maandag tot zondag van 10u tot 18u). Maximum 20personen per vertrek. Vergeet uw fiets niet. Er isgeen fietsverhuur ter plaatse.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Pro Velo.g WandelingDe Europese wijk of bouwen in de hoogteDeze wandeling vertrekt in het Jubelpark en laat bijna eeneeuw geschiedenis de revue passeren alvorens aan tekomen bij het Europees Parlement, symbool bij uitstekvan de buitengewone verandering van Brussel tot hoofdstadvan Europa. U zult de gevolgen zien van de inplantingvan de Europese instellingen in het stadsweefsel en krijgtuitleg over de technische aspecten van het bouwen in dehoogte. Het toekomstige plan voor heraanleg van de Wetstraatvan de Franse architect Christian de Portzamparckomt eveneens aan bod.A zaterdag om 10u en 14u en zondag om 14u (duur: 2u)C vertrek: onder de arcaden van het Jubelpark, Jubelparkesplanade in Brussel-Uitbreiding – kaart J 8-9d 1-5 (Merode)e 81 (Merode)f 22-27-80 (Merode), 61 (Jubelpark), 27-80 (Galliërs)I reserveren verplicht op nummer 02/563.61.53(maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximum25 personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Arkadia.be.

BRUSSEL-UITBREIDING / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE ⁄ 353635. Kaart M 8 KZwembad PoseidonDapperenlaan 2Sint-Lambrechts-WoluweA za en zo van 10u tot 18ud 1 (Tomberg)f 28 (Tomberg)Na de zwembaden in ‘pakketbootstijl’volgden in de jaren 1960 de zwembadenin ‘zeilbootstijl’ die door hunarchitecturale gedurfdheid, gebaseerdop een doordacht samenspelvan glas en beton, voor een ongekendelichtheid en nieuw ruimtegevoelzorgden. In het geval van het Poseidonzwembad,dat in 1964 geopendwerd, ontwierp architect Isia Isgoureen gebouw met twee hoge gevels(waarvan een licht hellend) die volledigin glas zijn uitgevoerd en met eendak met asymmetrische vlakken engebogen profiel waarvan deopwaartse vlucht bewondering blijftwekken. De bovenste balken vanvoorgespannen beton in onregelmatigeV-vorm hebben immers eendraagwijdte van 31 meter en drageneen netwerk van loodrechte secundairebalken. Het zwembad zelf profiteertvolop van het daglicht dat hetinterieur overspoelt, in die mate datmen de indruk krijgt in openlucht tezwemmen.35Rondleidingen zaterdag en zondagom het uur.Fototentoonstelling over de bouwvan het zwembad.Met de medewerking van hetgemeentelijk museum en hetgemeentebestuur van Sint-Lambrechts-Woluwe.36. Kaart N 8Wolu Techni-Cité –gemeentelijke opslagplaatsStokkelse Steenweg 80Sint-Lambrechts-WoluweA enkel za van 10u tot 18uf 28 (Fallon Stadion)Omstreeks 1920 liet de befaamdefirma G. Devis, depothouder van desteenkoolmijnen van Mariemont-Bascoup, een kolenopslagplaatsbouwen langs de spoorlijn Brussel-Tervuren. Tussen 1924 en 1926 verrezener grote loodsen met zaagdakenbestaande uit parallelle dakvlakkenonder verschillende hellingen dieafwisselend beglaasd en geslotenzijn. Deze daken, die typisch zijn voorindustriële gebouwen, zijn ookgekend als sheddaken. In dezelfdeperiode werd ook een administratiefgebouw in neo-Vlaamse renaissancestijlopgetrokken. De opslagplaatsenverloren na de oorlog hun nut doorhet almaar dalende verbruik vansteenkool en werden aan de gemeenteafgestaan die er sinds 1959 eigenaarvan is.

36 ⁄ BRUSSEL-UITBREIDING / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE3737. Kaart M 9-10WoluweparkTervurenlaan – Sint-Pieters-Woluwee 39-44-94 (Trammuseum)f 36-42 (Trammuseum)Het Woluwepark, begrensd door deVorstlaan, de loop van de Woluwe, deTervurenlaan en de Bemelvallei die ergedeeltelijk mee samenvalt, strektzich uit over meer dan 71 hectare.Daarmee is het een van de grootstegroene ruimten van het BrusselsGewest. Het park, voltooid tussen1906 en 1907, werd aangelegd naarde plannen van de Franse landschapsarchitectÉmile Laîné, metwijzigingen aangebracht door Louisvan der Swaelmen. De twee ontwerpersmaakten efficiënt gebruik van detalrijke terreinglooiingen en hoogteverschillendie op sommige plaatsentot dertig meter bedragen, om eenschilderachtig nieuw reliëf te creërenzonder evenwel de oorspronkelijkeconfiguratie te veel geweld aan tedoen. Het Woluwepark is bijzonderrijk aan rotspartijen. Het bevat eenlange rustieke brug met betonnenleuningen die houten takken imiteren,een kunstmatige waterval die vanimitatierotsen neerklatert, de fameuzeDuivelsbrug nabij de Mostincklaan,gevormd door een doordachteopeenstapeling van gecementeerdestenen, betonnen elementen en imposanterotsen waarop de voetgangersbrugrust die de Tervurenlaan overspant.Grote aan de buitenkantgeplaatste stenen zijn met metalenstangen bevestigd aan een betonnenstructuur en zorgvuldig bepleisterdom het uitzicht zo realistisch mogelijkte maken. (B 08/11/1972)Informatiefolder verkrijgbaar bijde parkwachter. Met de medewerkingvan Leefmilieu Brussel.

BRUSSEL-UITBREIDING / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE ⁄ 37Open Monumentendag Vlaanderen Vlaanderen is een initiatief is van:Open Monumentendag Vlaanderen is een initiatief van: een initiatief van:Open MonIn samenwerking met:In samenwerking met: met:In samenwBekijk het hele programmaBekijk het hele programmamobiel vanaf 06/08/2012!mobiel vanaf 06/08/2012!V.U. Guido Knops, Oude Beurs 27, 2000 Antwerpen,Vrij van zegel, art. 198V.U. Guido Knops, Oude Beurs 27, 2000 Antwerpen,Vrij van zegel, art. 198

38 ⁄ Open MonumentendagenHet Internationaal FotografischVanessa FERNANDEZ GARCIASinds 1998 neemt het Brussels HoofdstedelijkGewest deel aan het Internationaal FotografischExperiment met Monumenten. Dit project, opgezetdoor de regio Catalonië in 1992 naar aanleiding vande Europese Monumentendagen, wil de jongerenvia het medium fotografie warm maken voor eenpersoonlijke en creatieve ontdekking van het architecturaleerfgoed. Momenteel doet een veertigtalEuropese landen eraan mee.Thomas GILLET

Open Monumentendagen ⁄ 39Experiment met MonumentenJulian PARODIThéo COLLIGNONYliana PILLET

40 ⁄ Open MonumentendagenOcéane SOBRINO CUEDe wedstrijd richt zich tot alle middelbare scholen vanBrussel en staat open voor alle leerjaren en afdelingen.Het principe van het Internationaal Fotografisch Experimentmet Monumenten is eenvoudig: enkele wekenlang fotograferen de leerlingen een of meerdere monumentendie een erfgoedwaarde hebben.De beste foto’s worden geselecteerd door een jury ententoongesteld tijdens de Open Monumentendagen inalle landen die aan het project deelnemen.Bryan LASSUDRY

Open Monumentendagen ⁄ 41Théo COLLIGNONTentoonstelling gratis toegankelijk van 1 september tot31 oktober 2012, alle dagen van 10u tot 18h, in de Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein te Brussel.Organisatie: Directie Monumenten en Landschappenvan het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.Émilie LEBRETON

42 ⁄ Open MonumentendagenERFGOEDKLASSEN &BURGERSCHAP:EEN ANDERE KIJK OP DEDINGEN DIE JE OMRINGENErfgoedklassen is in 2006 ontstaan op initiatief van DirectieMonumenten en Landschappen van het Brussels Gewest.Erfgoedklassen organiseert gratis ontdekkingsdagen omjongeren warm te maken voor het onroerend erfgoed vanhun wijk en voor het historisch erfgoed in hartje Brussel.Deze activiteiten richten zich tot alle leerlingen tussen 10en 18 jaar van de scholen van het Brussels Gewest, zoweluit het algemeen als het beroeps- en technisch onderwijs.Om te werken rond het erfgoed van de eigen wijk zullenbinnenkort pedagogische parcours beschikbaar zijn op dewebsite van Erfgoedklassen, gebaseerd op de brochures “Àla carte” van Directie Monumenten en Landschappen. Dezeparcours zullen observatie- en deductieoefeningen bevattenom op actieve wijze het ons omringende erfgoed te ontdekken.Naast een activiteitenprogramma, aangepast aan deverschillende onderwijsgraden, biedt Erfgoedklassen sindskort ook pedagogische dossiers aan die gedownload kunnenworden van de website www.erfgoedklassen.be. Deze site bevateen nieuw luik “pedagogische dossiers” waar leerkrachteneen aantal dossiers, spelmateriaal en vragenlijsten vindenom samen met hun leerlingen dieper in te gaan op wat zetijdens de activiteiten van Erfgoedklassen geleerd hebben.Informatie en inschrijvingenwww.erfgoedklassen.beErfgoedklassen & BurgerschapBIP – Koningsstraat 2-41000 BrusselT. 02/563.63.73

Open ⁄ 43Open MonumentendagenDe kunst van het bouwen15 & 16 SEPT. 2012 B russels Hoofdstedelijk Gewestkaart en repertorium van de opengestelde plaatsen

A B C D EBRUSSELpagina 4 tot 2812BRUSSEL-UITBREIDING68SINT-LAMBRECHTS-WOLUWESINT-PIETERS-WOLUWE3pagina 30 tot 3667OUDERGEMWATERMAAL-BOSVOORDEBRUSSEL-UITBREIDINGELSENEpagina 50 tot 58UKKELSINT-GILLISVORSTAnderlechtpagina 60 tot 684567jetteGanshoren66Sint-Agatha-Berchemkoekelbesint-jans-molenbeekSINT-JANS-MOLENBEEKKOEKELBERGJETTEBRUSSEL-LAKENBRUSSEL-NOHpagina 70 tot 778963626160EVERESCHAARBEEKSINT-JOOST-TEN-NODEpagina 78 tot 841011anderlechtVorst12531314A B C D E

F G H I J K L M N O73176970Brussel-Laken71787972Brussel-NOH74evere34512161718196912 1110 28132715 1425 242623222120292345rg646587677 7580schaarbeek8182sint-joost-ten-node6783sint-lambrechts-woluweBrussel303233353684831etterbeek3495957sint-gillis55584947463837sint-pieters-woluwe105650Elsene4554OUdergem1144394212514352ukkelwatermaal-bosvoorde13414014F G H I J K L M N O

Open Monumentendagen ⁄ 47DE EUROPESE OPEN MONUMENTENDAGENIn België worden de OpenMonumentendagen sinds1989 georganiseerd.Deze dagen, waar jaarlijks duizendenbezoekers op afkomen, worden vandaaggeorganiseerd in de 49 landen die hetEuropees Cultureel Verdrag ondertekendhebben, onder de naam van EuropeseOpen Monumentendagen.In heel Europa worden dus tijdens deweekends van september talrijke sitesen monumenten voor het publiek opengesteld,waarvan vele doorgaans niettoegankelijk zijn. Op die manier krijgende Europese burgers de gelegenheid hungemeenschappelijke culturele erfgoedte ontdekken en beter te leren kennen.Tevens worden ze aangemoedigd actiefdeel te nemen aan de bescherming ende valorisatie van dit erfgoed voor dehuidige en toekomstige generaties.Meer informatie over de Europese OpenMonumentendagen in de andere landenvan Europa is te vinden op de websitewww.jep.coe.int.

48 ⁄ Open MonumentendagenTentoonstellingHOE BLIJFT DIT STAAN?Velen hebben zich waarschijnlijk bij het zien van eengebouw, een brug,… de vraag gesteld “Hoe blijft ditstaan?”. Een vraag die vaak onbeantwoord blijft.Deze tentoonstelling georganiseerd in het kader vande Open Monumentendagen 2012, wil aan de handvan didactisch materiaal de bezoeker helpen om opdeze boeiende vraag het antwoord te vinden.A. de Ville de Goyet © MRBC-MBHGCh. Bastin & J. Evrard © MRBC-MBHGA. de Ville de Goyet © MRBC-MBHG

Open Monumentendagen ⁄ 49A. de Ville de Goyet © MRBC-MBHGDoorheen de tentoonstelling zal de bezoeker een dialoogkunnen volgen tussen een leerling en zijn mentordie de wereld van de structuren verkennen. Interactieveateliers, video’s, voorbeelden van bouwmateriaal,maquettes, foto’s en schetsen van Brusselse gebouwenzullen mee een antwoord bieden op de vraag“Hoe blijft dit staan?”. Dit zowel op een didactischeals interactieve manier. Daarnaast zullen Brusselsevoorbeelden van de bouwkundige principes het onlosmakelijkverband aantonen tussen de kunst van hetbouwen en het bouwkundig erfgoed.U zult van deze reis ongetwijfeld terugkeren met eennieuwe blik op de bouwkunst, ons bouwkundig erfgoeden ons Gewest.A. de Ville de Goyet © MRBC-MBHGTentoonstelling gratis toegankelijk van 27 augustustot 2 december 2012, alle dagen van 10u tot 18u,Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein te 1000 Brussel.Commissariaat: Michel Provost en David AttasScenografie – Realisatie: Martial PrévertDidactische maquettes: André CharonGrafisme: Neutre – Emmanuel BlondiauTekeningen en schetsen: Philippe de Kemmeter

50 ⁄ OUDERGEM / WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENEOUDERGEM / WATERMAAL-BOSVOORDE /BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENEVoormalige ijskelders – Vrije Universiteit Brussel 38

52 ⁄ OUDERGEM / WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE41424040. Kaart L 14 kKerk van Onze-Lieve-Vrouwder HemelenHeiligenborreWatermaal-BosvoordeA za van 10u tot 14uzo van 12u tot 18uf 17 (Heiligenborre)De kerk van Onze-Lieve-Vrouw derHemelen is gebouwd naar het modelvan de Sint-Laurentiuskerk in Lokerenuit 1955 en vloeide voort uit desamenwerking tussen architect JanWindels en de Kunstwerkhuizen DeCoene in Kortrijk. Ze is volledig vervaardigduit prefabelementen en werdin 1956 in slechts enkele maandenopgetrokken. Grote paraboolbogenin gelijmd lamellenhout ondersteuneneen kapconstructie in grenenhout dieop haar eentje de structuur van hetgebouw bepaalt. De voorgevel wordthelemaal ingenomen door een groteglazen wand met panelen van bruinplexiglas die de oorspronkelijke ruitenin blauw en oranje glas vervangen.Een klokkentoren die het geheel vervolledigdeis vandaag verdwenen.41. Kaart K 13 mKantoorgebouw – vroegerehoofdzetel van GlaverbelTerhulpsesteenweg 166Watermaal-BosvoordeA za en zo van 11u tot 17ue 94 (Bosvoorde Station)De vroegere hoofdzetel van Glaverbelmet zijn ringvormige plattegrond endiameter van 85 meter is goed bekendbij de Brusselse bevolking en wordtvaak – terecht overigens – beschouwdals een van de meest geslaagdegebouwen in zijn soort. Het werd tussen1963 en 1967 gebouwd naar deplannen van de architecten RenaatBraem, Pierre Guillissen, André Jacqmainen Victor Mulpas in een nieuwezone die bestemd was voor de vestigingvan kantoren en zetels van bedrijven.De architecten hebben gekozenvoor een gordijngevel die hier bestaatuit een opeenstapeling van betonnenringen bekleed met lagen hardsteenen metalen ramen zonder horizontalegeledingen. Elke verdieping wordtgescheiden door geribde vloeren ingewapend beton. Een van de originelekenmerken van het gebouw is deafwezigheid van uitzettingsvoegen inhet netwerk van balken en pijlers diede structuur van het gebouw vormen.Toch heeft men excentrische geledepijlers moeten toevoegen om hetgebouw in staat te stellen te evolueren.Aan de buitenkant contrasteertde ruwheid van de muurvlakken mooimet de afwerking van de anderematerialen.Rondleidingen zaterdag en zondagom 13u30 en 15u. Met demedewerking van de Ateliers deGenval en Korei.42. Kaart J 12 lSint-AdriaankerkGeneraal Dossin de Saint-Georgeslaan– ElseneA za van 10u tot 18uzo van 13u tot 18ue 25-94 (Solbosch)f 95 (Pleisterplaats)De Sint-Adriaankerk staat niet ver vande plaats waar al in de 15de eeuw eengelijknamige kapel stond en is volledigbekleed met ‘klampsteen’-bakstenenin grijsroze tinten. De bouw begon in1940 onder leiding van architectAuguste Vanden Nieuwenborg diemoest werken met een beperkt budget.Hij ontwierp een massieve kerkmet duidelijk afgelijnde volumes diezich ontwikkelen rond de middenbeuk.Bakstenen bogen, een variantop de romaanse lisenen, benadrukkenalle muuropeningen in het gebouw.Het reliëf en het licht- en schaduwspeldie hierdoor ontstaan, vormen deenige decoratieve elementen. Dearchitect heeft de stoere klokkentorenopgenomen in de voorgevel. Hij inspireerdezich hiervoor waarschijnlijk opsommige hallenkerken in Noord-Europa en oplossingen die al in deromaanse periode in het Maas- enRijnland bestonden. Deze bijzondermassieve toren heeft een structuurvan gewapend beton bekleed metbakstenen. Het centrale portaalmaakt deel uit van een diepe, omhooglopende nis die het verticale karaktervan de toren nog versterkt. Binnenzijn zowel de pijlers als de gewelvenmet zandsteenkleurige bakstenenbekleed.Uitleg ter plaatste.

OUDERGEM / WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE ⁄ 534343. Kaart I 12Ter KamerenbosBrussel-Uitbreidinge 7-25 (Legrand)f 41 (Gendarmen)Terwijl de werkzaamheden voor deaanleg van de Louizalaan volop bezigwaren, droeg de Belgische regeringop aandringen van koning Leopold IIde eigendomsrechten van het TerKamerenbos over aan de Stad Brussel.Het was de bedoeling deze uitlopervan het Zoniënwoud aan de randvan de hoofdstad om te vormen toteen park op maat van de koninklijkeambities. De in Saksen geborenDuitse landschapsarchitect EdwardKeilig, die ook het stadspark van Antwerpenen het Parc de la Boverie inLuik ontwierp en meewerkte aan deinrichting van de groene ruimtes vanhet koninklijk domein van Laken,kreeg de opdracht voor de parkaanleg,waarbij hij de aanwezige bomenzo veel mogelijk behield. Het boskarakter,dat ook vandaag nog decharme van het park uitmaakt, werdhierdoor gevrijwaard. Tegelijk voegdehij nieuwe elementen toe zoals hetEngelse gazon, de rotsbrug en devijver waarvoor tussen 1863 en 1866aanzienlijke graafwerken nodigwaren. In de zomer van 1864 warenmeer dan 250 grondwerkers, spadedelversen sjouwers aan de slag. Hetwater van de vijver werd via een galerijnaar een bedding van rotsstenengevoerd die door een kleine watervalwerd verlevendigd. Wegens doorsijpelendwater moesten de bodemen de oevers echter met een dikkelaag klei worden verstevigd, een karweidat pas in 1872 was voltooid.(B 18/11/1976)4444. Kaart I 12 KAuditoriumPaul-Emile JansonFranklin Rooseveltlaan –Campus Solbosch – ElseneA za en zo van 10u tot 18ue 25-94 (ULB)f 71 (ULB)Dit auditorium met 1500 plaatsen, datgebouwd werd in het kader van deexpo om er evenementen in onder tebrengen, zal achteraf worden overgedragenaan de ULB. De structuurlijkt op die van de markt van Raleigh,maar de afmetingen zijn meerbescheiden. Het plan is grosso modoellipsvormig. De draag- en spankabelsdie het dak in de vorm van eenHP vormen, werden om de tweemeter geplaatst en hun diameters zijnrespectievelijk 33 mm en 21 mm. Heteigenlijke dak is samengesteld uithouten planken die met zink zijnbekleed. Deze kabels zijn verankerdin de parabolische zijbogen in gewapendbeton van 0,60 m hoog en1,20 m breed. Deze bogen, waarvanhet eigen gewicht wordt overgenomendoor slanke metalen kolommen,worden op druk belast door de spanningvan de kabels. Deze bogen rustenop driepikkels die de stabiliteitvan het geheel in lengte- en dwars­richting verzekeren. De spatkrachtenvan de bogen worden opgevangendoor een voorgespannen trekstangdie onder het gebouw werd geplaatst.De verhouding kracht–vorm–materiaalis hier perfect: het eigenlijke dakbestaat uit kabels in de vorm van eenop trekbelaste kettinglijn en zijn instaal uitgevoerd, de randen zijn paraboolvormig,op druk belast en uitgewapend beton. De kabelstructuurvan dit dak is bijzonder licht.In het nabijgelegen Institut de Sociologietrekt een elegante luifel meteen uitstek van meer dan twaalfmeter de aandacht. De structuur ingewapend beton bestaat uit viernaast elkaar geplaatste hyperboleparaboloïden die steunen op tweesokkels. De luifel is tevens een perfectvoorbeeld van de zogenaamde‘dunne schaal’-techniek.Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30, 12u30,14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Metde medewerking van Itinéraires,op de Paden van de Geschiedenis.

54 ⁄ OUDERGEM / WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE4545. Kaart J 11VUB(studentenwoningen, aula Qen rectoraatsgebouw)Pleinlaan 2 – ElseneA enkel op zo van 10u tot 18ud 5 (Delta)e 7-25 (Arsenaal)f 34 (Arsenaal), 71 (Delta)Op het einde van de jaren 1960 werd hetvoormalige Oefenplein van de Rijkswachtals locatie gekozen voor tweenieuwe campussen, een voor debestaande ULB, de andere voor haarafgesplitste Nederlandstalige tegenhanger,de Vrije Universiteit Brussel, die aande rand van de Generaal Jacqueslaaneen terrein van twintig hectare kreegwaarop het bestuur van de VUB een helereeks gebouwen liet optrekken.Een van de eerste constructies washet geheel van studentenwoningenontworpen door architect Willy Van derMeeren. Het complex, gebouwd tussen1971 en 1973, met de studentenrevoltevan mei ‘68 nog vers in hetgeheugen, lijkt op een doolhofachtigdorp waarin de studenten gemakkelijkaan de ordekrachten kunnen ontsnappen.De architect gebruikte geprefabriceerdeelementen die typisch zijnvoor die tijd en ‘snelle’ materialen zoalsbeton, aluminium en vinyl.Het rectoraat, ontworpen door RenaatBraem, werd in dezelfde periodegebouwd, namelijk tussen 1971 en1978. Het gebouw heeft een opvallendeellipsvorm, die volgens de architecthet best harmonieert met denatuurlijke bewegingen van de mens,en huisvest een geheel van kantorendie in een kring gegroepeerd zijn rondeen centrale kern met een indrukwekkendetrap.De grote aula Q werd in 1977 gebouwdnaar de plannen van het architectenkantoorBaro, die er tussen 2000 en2002 ook leslokalen aan toevoegde.De stijl is verwant aan het brutalismedat in de jaren 1950 in Groot-Brittanniëin zwang was. Het auditorium, metmuren van naakt beton, heeft eenvaste zaal van 550 plaatsen maar isuitgerust met een zeer opmerkelijkmoduleerbaar systeem om de capaciteitnaar behoefte aan te passen.Door middel van een kraankop metmeerdere armen waarop betonnenplaten liggen, kunnen de wanden vrijdraaien in een akoestisch labyrint.(B 27/09/2007 – Rectoraat)Rondleidingen met vertrek in dehal van het rectoraat, zondag om10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30,16u30 en 17u30. Met de medewerkingvan Korei en Pro Velo.Demonstratie van het systeemvan moduleerbare plaatsen inaula Q, zondag om 10u30, 11u30,12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en17u30.46. Kaart I 9 LZwembad van ElseneZwemkunststraat 10 – ElseneA za en zo van 9u tot 16uf 59 (Zwemkunst)Het zwembad van Elsene, geopend in1904, werd in opdracht van degemeente gebouwd om de lichamelijkehygiëne te bevorderen van de inwonersvan de arbeiderswijk Verlorenhoek.De architecten Alexandre Cooremanen Jules Rau ontwierpen een gebouwdat uit drie aparte delen bestaat. Hetcentrale gedeelte, dat de ingang bevat,wordt links geflankeerd door hetbaden- en douchegebouw en rechtsdoor de directeurswoning die zich quauitzicht weinig onderscheidt van deaanpalende huizen. Het zwembad zelfis dertig meter lang en wordt omringddoor zestien gietijzeren kolommen,waarvan de eclectische kapitelen metvoluten en koolbladeren de metalenstructuren van de dakconstructie dragen,die negen traveeën telt. Oorspronkelijkwerd het centrale gedeeltevan het dak ingenomen door een lichtkoepelen een onderlichtkoepel. Dezewerden omstreeks 1930 vervangendoor een gebinte met spanten van hettype Polonceau waarop een glazendak rust dat het zwembad van bovenafverlicht. De galerij met de kleedhokjesop het bovenste niveau heeft een sierlijkeborstwering van smeedijzer diebijdraagt tot de decoratie van hetzwembad.

OUDERGEM / WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE ⁄ 55Rondleidingen in het gebouw ende kelders, zaterdag en zondagom 10u, 14u en 16u (maximum10 personen per groep).Borden met uitleg over degeschiedenis van het zwembaden het technische materiaal.g WandelingDe kunst van het bouwen in de Maalbeekvallei4647. Kaart I 10 kFlagey –voormalig NIR-gebouwHeilig Kruisplein – ElseneA enkel zo van 10u tot 18ue 81 (Flagey)f 38-59-60-71 (Flagey)De bouw van het Nationaal Instituutvoor Radioverspreiding (NIR) begonin 1933 en werd voltooid in 1939.Architect Joseph Diongre werkte metDeze wandeling vertrekt in de oude dorpskern van Elsene en belicht debouwprocedés van enkele opmerkelijke architecturale realisaties en technischekunstwerken in de Maalbeekvallei: de Sint-Kruiskerk, het vroegereNationaal Instituut voor Radio-omroep (NIR) en zijn om hun buitengewoneakoestiek befaamde opnamestudio’s, het stormbekken onder het Flageyplein,het nieuwe wijkhuis in de Damstraat, de huizen die aangebouwdzijn tegen het talud van de Kroonlaan, enz.A zondag om 14u en 15u30 (duur: 1u15)C vertrek: voor de Sint-Kruiskerk, Sint-Kruisplein in Elsene – kaart I 10e 81 (Flagey)f 38-59-60-71 (Flagey)Enkel in het Frans.Met de medewerking van de Dienst Stedenbouw en Erfgoed van degemeente Elsene.47meerdere ingenieurs samen om dearchitectuur af te stemmen op detechnische eisen eigen aan radio. Detwaalf studio’s werden verdeeld tussentwee akoestische torens waarvande muren op sommige plaatsen 1,25meter dik zijn om de voortplanting vanhet geluid te beletten. De studio’shebben bovendien een trapeziumvormigeplattegrond en beantwoordenaan stricte verhoudingsregels (verhouding5-2-3 voor lengte, breedteen hoogte) die de akoestische kwaliteitoptimaliseren. Het gebouw is eenschoolvoorbeeld van de zogenaamdepakketbootstijl maar sommigen ziener ook de invloed van het Nederlandsemodernisme in, met name door hetgebruik van gele baksteen. Het interieuris in art-decostijl. Na de overnamedoor de NV Omroepgebouw Flageyin 1998 kreeg het gebouw een nieuwevleugel boven de parking en eenderde akoestische toren ontworpendoor de architecten Samyn, VanRanst en Wachtelaer. Met zijn zonneweringen roosters is het een lichten transparant ontwerp. Omkeerbarebalkons hebben de capaciteit van delegendarische Studio 1 vergroot.(B 28/04/1994)Rondleidingen zondag om 10u30,11u30, 12u30, 14u30, 15u30,16u30 en 17u30. Met de medewerkingvan Arkadia.be en Korei.Concert van Nikita Borisoglebskyen Milos Popovic, zondag om 14uen 17u.

56 ⁄ OUDERGEM / WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENEb fIETSTOcHTPanorama van de bouwkunst,van eind 19de toteind 20ste eeuwDeze fietstocht vertrekt in hetstadscentrum en voert langs eenaantal gebouwen die de bouwkunstop het einde van de 19deeeuw radicaal hebben vernieuwd,zoals het Tasselhuis, manifest vande art nouveau, dat in 1893gebouwd werd door Victor Horta.De bouwkunst tijdens het interbellumkomt aan bod aan de handvan appartementsgebouwen metstructuren in gewapend beton.Ook recentere gebouwen metinnoverende bouwtechniekenworden onder de loep genomentijdens de doortocht van recenterbebouwde wijken.A zaterdag en zondag om 14u(duur: 3u30)C vertrek: Fietsershuis,Londenstraat 15 in Elsene –kaart H 9d 2-6 (Troon)f 34-38-80-95 (Idalie)I reserveren verplicht opnummer 02/502.73.55(maandag tot zondag van10u tot 18u). Maximum 20personen per vertrek. Fietsverhuurmogelijk op het vertrekpunt(8 €), enkel op zaterdag(op zondag is eigenfiets noodzakelijk).Met de medewerking vanPro Velo.48. Kaart H 9 LSINT-BONIfATIUSkERkVredestraat 23 – ElseneA za van 10u tot 17uzo van 12u tot 17uf 54-71 (Sint-Bonifaaswijk)De Sint-Bonifatiuskerk, gebouwddoor architect Joseph-Jonas Dumonttussen 1846 en 1849 was de eersteneogotische kerk van Brussel. Achtereen piramidale gevel in Gobertangesteen,gedomineerd door een centraletorenspits, ligt een ruim schip met driebeuken van gelijke hoogte naar hetmodel van de hallenkerken die vooralin Duitsland zeer verspreid zijn maarbij ons minder vaak voorkomen. LouisDe Curte, die in Frankrijk onder Viollet-le-Duchad gewerkt, voegde er in1885 een dwarsbeuk aan toe en vergroottehet koor. De gewelfribben vande middenbeuk lopen door in de zuiltjesdie de vierkante pijlers van hetschip flankeren. De zijbeuken daarentegenworden overdekt door eenvoudigespitsbooggewelven die doorhun gelijke hoogte in balans zijn metde middenbeuk. De flamboyantegotiek diende als inspiratiebron voorde decoratie van zowel de buitenkantvan de kerk, gebeeldhouwd inReffroy steen, als van het interieur datbestaat uit talrijke beelden, een rijkhouten meubilair vervaardigd door hetatelier van beeldhouwer Jean-FrançoisMalfait, schilderijen op doek vande Antwerpenaar Ernest Wante englasramen uit het atelier van de glaskunstenaarsGustave Ladon, ArthurVerhaegen en Van der Poorten.(B 18/03/1999)Rondleidingen zaterdag om10u30, 11u30, 12u30, 14u30,15u30 en 16u30 en zondag om12u30, 14u30, 15u30 en 16u30.Met de medewerking van hetAtelier de Recherche et d’Actionurbaines (ARAU) en van Itinéraires,op de Paden van deGeschiedenis.4849. Kaart H 10 mWATERRESERVOIRVAN VIVAQUAhoek van de Kluisstraaten de KloosterstraatBrussel-UitbreidingA za en zo van 11u tot 17ue 81 (Dautzenberg), 94 (Bailli)f 54 (Verlaat), 71 (Van Volsem)Het waterreservoir van de Stad Brusselvormt een kleine verhoging die bijnahet volledige huizenblok inpalmt tussende Verlaatstraat en de Kloosterstraatop de grens met Elsene. Dit in1855 gebouwde reservoir is het oudstevan de hoofdstad en heeft een capaciteitvan ongeveer 20.000 m³. Omslotendoor drie meter dikke muren bevatdeze ‘waterkathedraal’ een netwerkvan gewelven gedragen door pijlersvan 0,80 meter dik. Het reservoir wordtgevoed door waterwinningen in het TerKamerenbos, het Zoniënwoud en hetWaals Gewest. Op de site staat ookeen door architect Joseph Poelaertontworpen paviljoen dat verschillendeapparaten bevat om de kwaliteit vanhet water te meten. Het uitgestrektedak van het reservoir is met grasbegroeid. Langs een opening kan menook een blik werpen op het water vandeze geheimzinnige plek.Tentoonstelling over de weg vanhet water en de bouw van dereservoirs in Brussel. Met demedewerking van Vivaqua.

OUDERGEM / WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE ⁄ 5749H TentoonstellingDuizend kamers met uitzicht.De toekomst van grote woonensemblesIn de jaren 1950 en 1960 werden in vele Europese stedental van grote appartementsgebouwen opgericht. Sommigeworden momenteel gerenoveerd. De ingenieurs en architectendie daarbij betrokken zijn, staan voor de vraag hoeze dat het beste kunnen doen: met welke architectuur,welke technieken, welke materialen? Deze tentoonstellingvergelijkt de renovatie van twee sociale woningblokkendie op het einde van de jaren 1950 werden opgericht: Iederzijn huis in Evere, ontworpen door Willy Van Der Meeren,en Park Hill in Sheffield (VK), een realisatie van Ivor Smithen Jack Lynn. Foto’s, plannen, kaarten, technische documenten,maquettes, gevelelementen, deuren, trapleuningen,meubilair en films tonen ons deze woningen in hunoorspronkelijke staat en tijdens de renovatie.A zaterdag en zondag van 10u30 tot 18u(rondleidingen, zaterdag om 15u30 en zondag 14u)C Centre international pour la Ville, l’Architecture et lePaysage (CIVA), Kluisstraat 55 in Elsene – kaart H 10e 81 (Dautzenberg), 94 (Baljuw)f 54 (Verlaat), 71 (Van Volsem)I Maximum 25 personen per vertrekMet de medewerking van het Centre internationalpour la Ville, l’Architecture et le Paysage (CIVA).H TentoonstellingBrussel, een sterk staaltjevan ingenieurskunstAan de hand van maquettes van Brusselse bouwwerken,didactische maquettes, video’s en schetsen nodigt dezetentoonstelling u uit om de wereld van de ingenieurskunstte ontdekken. De bezoekers worden geconfronteerd metde verschillende problemen die de ingenieur ontmoet.A zaterdag en zondag van 10u30 tot 18uC Centre international pour la Ville, l’Architecture et lePaysage (CIVA), Kluisstraat 55 in Elsene – kaart H 10e 81 (Dautzenberg), 94 (Baljuw)f 54 (Verlaat), 71 (Van Volsem)Met de medewerking van het Centre internationalpour la Ville, l’Architecture et le Paysage (CIVA).

58 ⁄ OUDERGEM / WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE50. Kaart H 10-11 KFirma D’IeterenMaliestraat 50 – ElseneA Enkel za van 13u tot 17ue 81 (Drievuldigheid)f 54 (Drievuldigheid),60 (Washington)Het complex waarin de EtablissementsD’Ieteren gevestigd zijn, is een van demeest representatieve voorbeeldenvan een gebouw dat de techniek vande gordijnmuur combineert met eeninwendig dragend skelet. Het werd in1961 ontworpen door architect RenéStapels, die ook de auteur is van hetgebouw van Royale Belge in Watermaal-Bosvoorde,en werd gebouwd intwee fases, van 1962 tot 1963 en van1965 tot 1967. Het gebouw, dat eenvolledig huizenblok beslaat omvat eenachter de rooilijn terugwijkend laaggedeelte met een skelet van voorgebogenbalken en stalen balken metbetonbekleding, en een imposantebovenbouw in de vorm van een parallelopipidumdie op palen lijkt te staan.Beneden bevinden zich de ateliers,parkeergarages en showrooms, terwijlin de bovenstructuur, bekleed metgeprefabriceerde gordijngevels in aluminiumen halfweerspiegelende ruiten,de kantoren van de onderneming zijngehuisvest.Rondleidingen, zaterdag om 13u,14u, 15u en 16u. Met de medewerkingvan Klare Lijn.Rondleidingen “De firmaD’Ieteren en de kunst van hetbouwen” (zie kadertekst hiernaast).H B e z o e kDe firma D’Ieteren en de kunst van het bouwenDit bezoek legt de klemtoon op de structurele en formele aspecten vanhet gebouwencomplex van de firma D’Ieteren, bestaande uit de combinatievan gordijnmuur en zichtbaar skelet van gemengde materialen. De bezoekerszullen ook een conferentiezaal ontdekken met een opmerkelijkeakoestiek, een ruime ‘hangende’ showroom, kantoren met hun oorspronkelijkmeubilair, evenals de verzameling oude modellen van de firma, deD’Ieteren Gallery.50A zaterdag om 14u en 15u30 (duur: 1u15)C Etablissements D’Ieteren, Maliestraat 50 in Elsene – kaart H 10-11e 81 (Drievuldigheid)f 54 (Drievuldigheid), 60 (Washington)Enkel in het Frans.Met de medewerking van de Dienst Stedenbouw en Erfgoed vande gemeente Elsene.

Sta dsw i n k e lOpen Monumentendagen ⁄ 59De Stadswinkel informeert en adviseert u over woningrenovatie inBrussel: conservering van architecturaal erfgoed, energiebesparing,geluidsisolatie, ecologisch bouwen, stedenbouwkundigevergunningen,...Onze experts, ingenieurs, architecten, kunsthistorici en stedenbouwkundigenbeantwoorden gratis uw vragen, ter plekke,telefonisch en via e-mail.Tijdens de Open Monumentendagen is ons informatieloket open opzaterdag en zondag van 10 u tot 17 u.Gratis informatieloketSint-Gorikshallen1000 BrusselT : 02 219 40 60Di > Vr : van 10 u tot 17 uZa : van 14 u tot 17 uinfo@curbain.be - www.curbain.beRegister van de patrimoniumberoepenSchrijnwerk, ijzerwerk, dakbedekking, steenhouwen, beeldhouwwerk,staff-en stucwerk, verguldsel, marmer, decoratieschilderen,rocaille, mozaïek,...Het register van de beroepen van het architecturaal patrimoniumvan de Stadswinkel vermeldt de gegevens van ambachtslui uit debouw en van conservators-restaurateurs die actief zijn op Brusselsebouwwerven.Ontdek ze op onze site :www.patrimonium-beroepen.beMet de steun van de Directie Monumenten en Landschappenvan het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

60 ⁄ UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / anderlechtUKKEL / VORST / SINT-GILLIS / anderlechtLuizenmolen 63

UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / anderlecht ⁄ 6151 5251. Kaart H 12 kSint-MarcuskerkDe Frélaan 74-76 – UkkelA enkel za van 10u tot 18uf 38-41-43-60 (Houzeau)De plannen voor deze kerk, gebouwdop initiatief van priester Joseph Jourdain,de eerste pastoor van de Sint-Marcusparochie, werden in 1963ontworpen door architect André Milis,maar de werken gingen pas van startin 1969. De inwijding van de kerk vondeen jaar later plaats, in 1970. De gevel,een grote bakstenen rechthoek opheipalen, wordt bekroond door eenopmerkelijke dakconstructie. Tweeimmense hellende daken komensamen ter hoogte van een zenitaleglaskap die het koor van de kerk inhet licht doet baden. Het kerkgebouwheeft een vierkant grondplan enbestaat uit een betonnen skelet (pijlers,balken, vloeren) opgevuld metbakstenen metselwerk. Binnen wordtde aandacht getrokken door eenbovenstructuur van gelijmde houtenlamellen met een draagwijdte van 31,5meter, waarvan de paraboloïde vormvoortvloeit uit het geleidelijke hoogteverschilvan de portalen waarop dedakbedekking rust. De Sint-Marcuskerkillustreert met zwier de innovatiesin de religieuze architectuur van dejaren 1960.52. Kaart G 13 LRussisch-orthodoxe kerkvan Sint-JobDe Frélaan 19 – UkkelA za van 10u tot 17uzo van 13u tot 18ue 4-92 (Helden)f 38-41-43 (Beeldhouwers)De Russisch-orthodoxe kerk van Sint-Job is ontworpen door architect NicolasIselenov die zich liet inspireren dooreen de zijkapellen van de kerk van deTransfiguratie in Ostrov nabij Moskou.De bouw, begonnen in 1936, werdonderbroken door de Tweede Wereldoorlogen pas voltooid in 1960. Deafstammelingen van de Russischeemigranten die hun land na deH ActiviteitenOktober revolutie ontvlucht waren enzich in België hadden gevestigd,beschikten hiermee eindelijk over eencultusgebouw dat ook dienst deedals gedenkplaats voor de slachtoffersvan de gebeurtenissen van 1917. Deplattegrond en het silhouet van dekerk zijn typerend voor de Russischekerkbouw van de 16de eeuw. Op hetdak lopen drie rijen diadeembogentrapsgewijs omhoog naar de rondetoren met uivormige spits. Het geheelwordt langs binnen ondersteund doorrobuuste rondbogen in de bovenstedelen van de muren. (B 24/07/1984)Uitleg door de aannemer over derestauratie van de koepel en dekoperen dakbedekking alsooktentoonstelling over de gebruiktetechnieken.Sint-Job: bouwen in de valleiPresentatie van de technische bouwwerken (verkeersbruggen, spoorwegviaducten,voetgangersbruggen, enz.) die de vallei van Sint-Job enomgeving overspannen en die doorgaans weinig aandacht krijgen. Eenandere blikvanger is de Sint-Jobkerk waar een kleine tentoonstelling wordtgeorganiseerd en van waaruit wandelingen vertrekken door de gelijknamigewijk die grenst aan het begin van de Geleytsbeekvallei.A zaterdag en zondag van 14u tot 18u (wandelingen om 14u en 16u)C Sint-Jobplein 18 (naast de kerk) in Ukkel – kaart H 14e 92 (Sint-Jobplein)f 43-60 (Sint-Jobplein)Met de medewerking van de Kring voor geschiedenis,archeologie en folklore van Ukkel en omstreken.

62 ⁄ UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / anderlechtg WandelingEen molenom te ontdekken…De roze molen maakte deel uitvan de Homborchhoeve, dievroeger aan de Godshuizenlaanlag en helaas werd afgebroken in1895. Oude teksten makengewag van zijn gebruik voor defabricage van papier sinds 1568.Hij werd in 1718 omgebouwd totgraanmolen en bleef in activiteittot 1920 voor de boeren van Verrewinkel.Uit die periode zijn noghet maalmechanisme en hetgrote waterrad bewaard die vandaagbuiten gebruik zijn.Tijdens deze wandeling zult u degelegenheid hebben de molen teontdekken evenals het omringendepark.A zaterdag en zondag om 10u(duur: 1u30)C vertrek: halte “Homborchveld”van bus 48, op dehoek van de Godshuizenlaanin UkkelMet de medewerking van deLigue des Amis du Kauwberg.5353. Kaart E 12 mGemeentehuis van VorstPastoorstraat 2 – VorstA enkel za van 10u tot 18ue 82-97 (Sint-Denijs)f 50-54 (Sint-Denijs)Na een art-nouveauperiode werdarchitect Jean-Baptiste Dewin na deEerste Wereldoorlog aanhanger vaneen stijl die onder invloed stond vanzowel de art deco als de InternationaleSchool. Hij bundelde zijn ideeën vanaf1925 in het ontwerp voor het nieuwegemeentehuis van Vorst. De werkenhieraan begonnen echter pas in 1934.Een 50 meter hoog belfort torent uitboven een massief gebouw in gelebaksteen, hardsteen en beton, defavoriete materialen van die tijd. Dezetoren is versierd met een klok en viergebeeldhouwde bronzen groepen diede gemeentelijke rechten uitbeelden.Dewin opteerde voor een functioneleen logische architectuur die nietgespeend is van een zekere luxe zoalsblijkt uit de exotische houtsoorten(avodiré, ebbenhout, bubinga, irokokimbala) en het gepolijste marmer dievoor de decoratie van het interieur zijngebruikt. Het gemeentehuis, dat in1938 in gebruik werd genomen, heefteen ruime lokettenzaal over twee verdiepingenonder een glazen overkapping,maar ook een grote hal metstaatsietrap waarvan de bekleding inwit Carraramarmer, blauw Bioulmarmeren zwart Mazymarmer samenmet het siersmeedwerk en degekleurde glas-in-loodramen eenmooi geheel vormen. (B 22/10/1992)Rondleidingen zaterdag om10u30, 11u30, 12u30, 14u30,15u30, 16u30 en 17u30. Met demedewerking van de Babbelbusen Klare Lijn.54. Kaart F 11 KSint-AugustinuskerkHoogte Honderdplein – VorstA za en zo van 14u tot 17u30uitsluitend rondleidingene 51 (Hoogte Honderd)f 48 (Hoogte Honderd)54De Sint-Augustinuskerk, strategischgelegen op een van de hoogste puntenvan Brussel, is gebouwd in eenuitgesproken art-decostijl. De architectenLéon Guiannotte en AndréWatteyne gaven het gebouw eenpiramidale structuur met een centraleklokkentoren en een bijna cirkelvormiggrondplan. Hierdoor vormt dekerk een visueel aantrekkelijk eindpuntvoor de acht lanen die uitmondenop het kruispunt waarvan de kerk hetmiddelpunt vormt. Net als de Sint-Jan-de-Doperkerk in Sint-Jans-Molenbeek en de Sint-Suzannakerkin Schaarbeek is de Sint-Augustinuskerkeen constructie in gewapendbeton, gebouwd rond acht pijlerswaarvan er vier in het centrum staan.Deze pijlers zijn twee per twee verbondendoor horizontale balken.Daartussen vormen muren in hol metselwerkeen licht skelet net als hetplafond dat eveneens uit holle bakstenenbestaat. De door vochtigheidaangevreten metalen binnenstructurenwerden enkele jaren geledengerestaureerd. (B 08/08/1988)Rondleidingen zaterdag en zondagom 14u en 16u (duur: 1u30).Met de medewerking van deparochie en Arkadia.be.

UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / anderlecht ⁄ 63H ActiviteitenDakgebinten en co.…In het stadhuis van Sint-Gillis worden diverse activiteiten georganiseerdvoor volwassenen en gezinnen met kinderen vanaf 5 jaar.5555. Kaart G 10 mStadhuis van Sint-GillisVan Meenenplein 39 – Sint-GillisA za en zo van 10u tot 18ue 3-4-51 (Horta),81-97 (Lombardije)f 48-54 (Horta)De plannen voor het nieuwe stadhuisvan Sint-Gillis, gebouwd op het terreinvan een oude zandgroeve, werden in1896 ontworpen door architect AlbertDumont die als overtuigd francofielkoos voor een weelderige neo-Franserenaissancestijl. Het gebouw van4.267 m² heeft twee vleugels in de vormvan een halve cirkel. Het gebruik vanroze graniet uit de Vogezen, Euville- enSavonnièresteen, baksteen en hardsteenzorgt voor een geslaagde polychromie.Op het gebouw is een originelemetalen kapconstructie geplaatstdie met leistenen bedekt is. Voor debelforttoren moest een sokkel in gewapendbeton van 15 meter zijde en 4meter hoog worden gegoten. Befaamdekunstenaars zoals Julien Dillens, PaulDubois en Victor Rousseau hebbenmeegewerkt aan het rijke beeldhouwwerkvan de gevel. De decoratie van hetinterieur is van een buitengewone verfijningen brengt hulde aan de gemeenteals instelling, haar realisaties en imago,onder meer in het plafond van deTrouwzaal, uitgevoerd door FernandKhnopff. (B 08/08/1988)Activiteiten “Dakgebinten enco.…” (zie kadertekst hiernaast).Tentoonstelling “Indien ik… was.Chinees portret van de huizen teSint-Gillis. 1840-1940” over degrote architecturale families diemen aantreft in Sint-Gillis.Uitzonderlijk bezoek aan de dakgebintenen het belfort van het stadhuisBeperkte toegang voor groepjes van maximaal 10 personen om de metalendakgebinten en het buitengewone metselwerk van de toren te bezichtigen…langs een duizelingwekkende trap.Bezoek met begeleiding door een architectHoe zit dat in elkaar?Ontdekking van de dakgebinten van het stadhuis, gewoonlijk niet toegankelijk,experimenten en kennismaking met een ongelooflijk bouwprincipe:de driehoeksmeting. Bamboe en elastiek worden gebruikt om uitleg tegeven en om samen een structuur van twee meter hoog te bouwen.Voor iedereen vanaf 6 jaarDe eerste keerRad van fortuin (quiz): anekdotes over bouwwerven en constructies diehun stempel gedrukt hebben op het Brusselse monumentale erfgoedVoor de nieuwsgierigen en zij die smelten voor BrusselOngelooflijk, zeg!Reusachtig Memoryspel dat belangrijke monumentale realisaties in dekijker plaatst die vernieuwend waren voor de tijd toen ze gebouwdwerden.Voor iedereen vanaf 5 jaarHet Parthenon? Dat is als de Munt!Reuzenbouwspel om het bouwprincipe te ontdekken van paal en balk.Het resultaat is een toren van meer dan drie meter hoog.Voor iedereen vanaf 5 jaarIndien ik een… wasChinese portretten van de mooiste huizen van Sint-Gillis. Kom ze ontdekkenin de balzaal van het stadhuis en maak er nieuwe met uw kinderen ofvrienden.Voor iedereen vanaf 6 jaarA zaterdag en zondag, doorlopend vanaf 10u (laatste workshop en bezoekom 17u)C stadhuis van Sint-Gillis, Van Meenenplein 39 in Sint-Gillis –kaart G 10e 3-4-51 (Horta), 81-97 (Lombardije)f 48-54 (Horta)Met de medewerking van Patrimoine à Roulettes.

64 ⁄ UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / anderlecht56 5756. Kaart G 10-11 mVoormalige ijskeldersvan Sint-GillisIJskelderstraat 16 – Sint-GillisA za en zo van 10u tot 18ue 81 (Morris), 92 (Ma Campagne)f 54 (Ma Campagne)Deze ijskelders zijn met hun oppervlaktevan 60 are de grootste vanBrussel. Ze werden in 1874 gebouwden zijn een van de meest representatievevoorbeelden van industriëlearchitectuur in het Gewest. Achter detrapgevels ligt een geheel van koelkeldersdie verdeeld zijn over drieidentieke niveaus. Elk niveau, verdeeldin negen kamers, heeft een zijdevan 42 meter bij een diepte van 18meter. Alleen de eerste kelderverdiepingheeft een plafond in tongewelven,net als de perifere galerij die allekamers met elkaar verbindt. Het ijswerd in de kelders gestort langs eenopening boven in de gewelven enweer opgehaald in grote tenen mandendie met behulp van stoomlierenwerden opgetakeld. In het begin washet ijs afkomstig van de vele Brusselsevijvers of werd het soms zelfsuit Noorwegen aangevoerd. Vanaf1906 werd er ter plaatse ijs gefabriceerd.In 1926 ten slotte werden deeerste koelkamers geïnstalleerd.Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30, 12u30,14u30, 15u30, 16u30 en 17u30.Met de medewerking van Itinéraires,op de Paden van de Geschiedenis,en van Klare Lijn.J Rondleidingen in Fransegebarentaal, zaterdag en zondagom 16u. Met de medewerking vande vereniging Arts et Culture.57. Kaart G 10PaulusparkParmastraat 69 – Sint-Gillise 3-4 (Horta)Het Pauluspark, aangelegd in Engelselandschapsstijl, strekt zich vandaagover 1,2 hectare uit aan de binnenzijdevan een huizenblok. Romantisch vaninspiratie vertoont het reliëf onverwachtehoogteverschillen die het parkeen schilderachtige aanblik geven,nog versterkt door fonteinen, een vijvermet gecementeerde oevers, fantasiegebouwtjes,waterbakken enbronnen die vroeger de naburigewijken van water voorzagen. Hoewelde tuinarchitect de oorspronkelijkelandschapskenmerken benut heeft,staan we hier toch voor een geïdealiseerdeherschepping van de natuurin een park dat volledig door de mensbedacht is. Het Pauluspark, dat mooiegroenpartijen bevat, is genoemd naarPierre Paulus, een kunstenaar vanSint-Gillis. (B 17/04/1997)

UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / anderlecht ⁄ 655858. Kaart G 10 MÉcole communaleJ.-J. MichelBordeauxstraat 16 – Sint-GillisA za en zo van 10u tot 18ue 92-97 (Faider)School nr. 6, een belangrijk voorbeeldvan schoolarchitectuur in Sint-Gillis,werd in 1892 in gebruik genomen.Sindsdien heeft het gebouw geennoemenswaardige veranderingenondergaan. De mooie bakstenengevel met hardstenen banden engedecoreerde geveltoppen maaktedestijds grote indruk. Het middelpuntvan de school wordt gevormd doorde overdekte speelplaats van 526 m²,een indeling die typerend is voor descholenbouw in Brussel op het eindevan de 19de eeuw. Het houten plafonden de elegante metalen overkappingvan deze speelplaats zijn nog volledigintact. Alle lokalen geven er op uit.Een omlopende galerij op de verdieping,gedragen door smeedijzerenzuiltjes, geeft toegang tot deklaslokalen.De school beschikt daarnaast overeen turnzaal, een kleine oefenplaatsen een grote speelplaats. GemeentearchitectEdmond Quétin ontwierp deplannen voor deze school die als eenvan de meest geslaagde van Brusselwordt beschouwd.Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30, 12u30,14u30, 15u30, 16u30 en 17u30.Met de medewerking van het Atelierde Recherche et d’Actionurbaines (ARAU) en van Korei.J Rondleidingen in Fransegebarentaal, zaterdag en zondagom 13u30. Met de medewerkingvan de vereniging Arts et Culture.59. Kaart G 10 mVolkshuis van Sint-GillisJ59Sint-Gillisvoorplein 37-39Sint-GillisA za en zo van 10u tot 18ue 3-4-51 (Horta)f 48 (Bareel)Het Volkshuis van Sint-Gillis dateertuit 1905 en was oorspronkelijk eenplaats van solidariteit, waar de arbeiderselkaar in een gezellige omgevingkonden ontmoeten en toegang kregentot cultuur en vorming. Lenin in 1914en Paul-Henri Spaak hebben er ooittoespraken gehouden. In 1918 kreeghet gebouw zijn eigen bioscoop. Desociale betekenis van het Volkshuistaande vanaf de jaren 1960 en hetgebouw werd ingenomen door handelszaken,later door de werkloosheidsdienst,een vereniging en eendansgezelschap. Na de aankoop doorde gemeente in 1995 volgde een restauratiedie opnieuw het metalengebinte in art-nouveaustijl zichtbaarheeft gemaakt dat door een verlaagdplafond en de bouw van een zaal opde bovenste verdieping aan het oogwas onttrokken. Het Volkshuis heeftvandaag weer aangeknoopt met zijnvroegere sociaal-culturele roeping indienst van de lokale bevolking.Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30, 12u30,14u30, 15u30, 16u30 en 17u30.Met de medewerking van Itinéraires,op de Paden van de Geschiedenis.J Rondleidingen in Fransegebarentaal, zondag om 10u30.Met de medewerking van de verenigingArts et Culture.Rondleidingen in gebarentaalZoals elk jaar organiseert de vereniging Arts et Culture rondleidingen inFranse gebarentaal, bestemd voor dove en slechthorende personen.Dit jaar zijn drie plaatsen op deze manier te bezoeken:> Volkshuis van Sint-Gillis (notitie 59 pagina 65)A zondag om 10u30> Ecole communale J.-J. Michel (notitie 58 pagina 65)A zaterdag en zondag om 13u30> Voormalige ijskelders van Sint-Gillis (notitie 56 pagina 64)A zaterdag en zondag om 16u

66 ⁄ UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / anderlecht60. Kaart E 9 lMemoriaal van de JoodseMartelaars van Belgiëhoek Grondelsstraaten Carpentierstraat – AnderlechtA za en zo van 10u tot 17ue 81 (Albert I)f 46 (Albert I)In 1964 won de Bergense architectAndré Godart de wedstrijd voor debouw van een Memoriaal ter nagedachtenisvan de Belgische joden die stierventijdens de Tweede Wereldoorlog.Het monument werd tussen 1968 en1970 opgericht in samenwerking metarchitect Odon Dupire en de studiebureausJacques Lewin en Louis Cantor.Het ligt op de hoek van twee Anderlechtsestraten en werd uitgevoerd instaal en gewapend beton. Op gedenkplatenin zwart graniet staan de namengegraveerd van 24.600 gedeporteerdendie tussen 4 augustus 1942 en 31juli 1944 uit de Dossinkazerne inMechelen werden gezonden naar devernietigingskampen. Ze bekleden debetonnen muren die in deze tot bezinninguitnodigende ruimte een soort vansynagoge in open lucht vormen. Onderde verhoging die vaak door sprekerswordt gebruikt is trouwens een crypteingericht. Een muurmotief bestaande60uit stalen ketens die de contouren vaneen menorah aannemen vervolledigthet geheel dat ook voorzien is van eenesplanade die grote groepen bezoekerskan ontvangen.Uitleg in kleine groepen.61. Kaart E 9Vroeger meelfabriekMoulart – ZuidhavenDemetskaai 23 – AnderlechtA za en zo van 10u tot 16uI uitsluitend rondleidingen(groepen van 20 personen)d 5 (Aumale), 2-6 (Delacroix)e 81 (Kuregem)f 46 (Kuregem), 89 (Aumale)In 1903 liet Léon Moulart een industriëlegraanmolen bouwen in de nabijheidvan het kanaal om de bevoorradingvan de fabriek met grondstoffen ensteenkool te vergemakkelijken. Deimposante, sobere gevel aan de straatzijde,met zijn afwisseling van pilastersen bogen, is karakteristiek voor hetindustriële classicisme van die tijd. Hetgebouw, dat in 1940 vergroot werd,was ook een van de eerste waaringewapend beton gebruikt werd, eenmateriaal waarvan men de diversemogelijkheden toen pas begon te ontdekken,onder meer op het vlak vanveiligheid. Door zijn grotere vuurvastheidbeschermt gewapend betonimmers beter tegen brand.Op deze oude industriële site wordtmet de steun van de gemeente Anderlechthet project ZUIDHAVEN voorbereid.In 2014 wordt hier een nieuweruimte voor kmo’s geopend en eenontdekkingscentrum voor de wijkenvan het kanaal. (BL 22/05/1997)61Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30, 13u30,14u30 en 15u30. Met de medewerkingvan La Fonderie, de Universitélibre de Bruxelles, de VrijeUniversiteit Brussel en Zuidhaven.

UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / anderlecht ⁄ 676262. Kaart D 9 LCollegiale Sint-Pieteren-Sint-GuidoDapperheidsplein – AnderlechtA za van 10u tot 16uzo van 13u tot 16ud 5 (Sint-Guido)e 81 (Sint-Guido)f 46-49 (Sint-Guido)De collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido, opgetrokken in zandkalksteen(steen van Dilbeek en Liedekerke) enbaksteen, is een van de mooiste kerkenin Brabantse gotiek van het BrusselsGewest. Ze werd in meerderefases gebouwd tussen de tweedehelft van de 14de eeuw en het middenvan de 16de eeuw. Meerderebefaamde architecten uit die tijdwerkten eraan mee. Jan Van Ruysbroeck,auteur van de toren van hetBrusselse stadhuis, realiseerde hetkoor, terwijl Mathieu Keldermans IIIde Sint-Guidokapel en de onvoltooidetoren ontwierp. Pas in 1898 werd detoren door architect Jules-Jacquesvan Ysendyck bekroond met een neogotischestenen spits. De zijkapellenen zijbeuken zijn bedekt met zadeldakendie haaks op het dak van hetkerkschip staan. De hoge gedeeltesvan het schip worden doorbrokendoor spitsboogvensters. De binnenruimteis volledig overwelfd met spitsbooggewelvenwaarvan de ribben inbundels samenkomen op culs-delampeen op de massieve pilaren vanhet schip. Deze met koolbladkapitelenversierde pilaren dragen ook de spitsbogendie het middenschip scheidenvan de zijbeuken. Het koor, waarvande koorafsluiting zeven vakken telt, iszeer diep en even lang als het schip.In tegenstelling tot de rest van de kerkdie vrij duister is, ontvangt het koorovervloedig licht langs de prachtigeglasramen (B 25/10/1938)Rondleidingen “Stenen en bouwersvan de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido”(zie kaderteksthieronder).Diverse activiteiten in het kadervan de duizendste verjaardag vanSint-Guido.H ActiviteitStenen en bouwers van de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-GuidoDe bouw van de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido in Anderlecht nam meerdere eeuwen in beslag. Talrijkebouwmeesters – zoals men de middeleeuwse architecten noemt – volgden elkaar op tijdens deze zeer langebouwwerf, evenals vele ploegen arbeiders en ambachtslieden zoals steenhouwers, metselaars en schrijnwerkers.Sommige delen van de kerk zijn romaans, andere gotisch of neogotisch. De manier van steenkappen varieerde inde tijd en dankzij de analyse van de sporen die de werktuigen van de steenhouwers hebben achtergelaten, heeftmen de diverse bouwfases van de kerk kunnen dateren en van elkaar onderscheiden.Deze buitengewone rondleiding laat u dit merkwaardige gebouw beter begrijpen en ontdekken vanuit het oogpuntvan de bouwers en met een bouwtechnische invalshoek. U bezoekt de kerk van de crypte tot het dak dat eenverrassend gebinte bezit.A zondag om 14u30C Collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido, Dapperheidsplein in Anderlecht – kaart D 9d 5 (Sint-Guido)e 81 (Sint-Guido)f 46-49 (Sint-Guido)I reserveren verplicht op nummer 02/526.83.65 (dinsdag tot vrijdag van 12u tot 18u30 en zaterdag van 10u tot16u) of per mail (monumenten@anderlecht.irisnet.be). Maximum 25 personen per bezoek.Op initiatief van het schepenambt van Cultuur en Monumenten en Landschappen van Anderlecht, metde medewerking van de Kerkfabriek van de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido.

68 ⁄ UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / anderlecht6363. Kaart A 9 lLuizenmolenVlinderstraat – AnderlechtA enkel zo van 10u tot 18uf 75 (Goede Lucht)Vroeger werden houten staakmolensvaak van het ene dorp naar het andereverplaatst. Dat was ook zo met demolen in de Vlinderstraat die in 1864,men weet niet van waar afkomstig, opde grens van de gemeente Anderlechtgeïnstalleerd werd. In 1874 werd hijopnieuw verplaatst naar een heuveltjenaast de boerderij van zijn eigenaar.Uitgerust met drie paar molenstenenbleef de molen in werking tot 1928 enin 1939 werd hij door de gemeenteAnderlecht aangekocht. Ondanks debescherming in 1942 takelde de Luizenmolengeleidelijk af, hij verloor zijnwieken en stortte zelfs gedeeltelijk in.In 1954 werd de bescherming opgehevenen het jaar daarop werd demolen afgebroken. In 1992 richttenenkele nostalgici met een passie voorlokale geschiedenis een vzw op methet doel de molen herop te bouwen.Met het akkoord van de gemeentewerden de plannen hiervoor opgestelddoor de Brusselse architectGeorges Piron. Een nieuwe molenterpwerd aangelegd niet ver van de oude.De nieuwe Luizenmolen, identiek aande vorige, werd gebouwd door demolenbouwers Gebroeders Peel uitGistel. In mei 1999 werd hij feestelijkin gebruik genomen.Staakmolens met vier wieken wordenal vermeld in de 12de eeuw. Zebestaan uit een houten kooi die opeen centrale spil draait en het maalmechanismeen de molenstenenbevat. (B 08/02/2007)Uitleg over de geschiedenis vande molen en zijn werking.

UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / anderlecht ⁄ 69

70 / SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NOHSINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG /JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NOHPaleis 5 – BRUSSELS EXPO 70

SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NOH ⁄ 7164. Kaart F 7Gemeentehuis van Sint-Jans-MolenbeekGraaf van Vlaanderenstraat 20Sint-Jans-MolenbeekA za en zo van 10u tot 18ud 1-5 (Graaf van Vlaanderen)f 89 (Graaf van Vlaanderen)Voor de bouw van een nieuw gemeentehuisdeed het gemeentebestuur vanSint-Jans-Molenbeek een beroep oparchitect Jean-Baptiste Janssens,directeur van de dienst OpenbareWerken van de gemeente. De werkengingen van start in 1887 en twee jaarlater konden de gemeentedienstenverhuizen uit de bouwvallige lokalenwaar ze sinds 1861 gevestigd waren.eclectische stijl met een gevelbekledingvan Gobertangesteen, heeft tweevoorgevels die scharnieren rond eenhoektoren. Deze toren heeft eenmonumentale zuilenportiek die deingang markeert en wordt bekroondmet een koepel van grijsgroen geoxideerdkoper. De voor het publiektoegankelijke diensten liggen opde benedenverdieping terwijl degemeente raadzaal en de kabinettenvan de burgemeester en de schepenenop de verdieping liggen en bereiktworden via een imposante marmerentrap die naar een overhangende galerijmet balustrade leidt. Een koepel metlantaarn verlicht deze statige ruimte.(B 13/04/1995)Rondleidingen en tentoonstelling“Dubbelslag in Sint-Jans-Molenbeek”(zie kadertekst hieronder).Het gebouw, opgetrokken in kolossale 64H TentoonstellingDubbelslag in Sint-Jans-MolenbeekProfiteer van uw bezoek aan het gemeentehuis van Sint-Jans-Molenbeek om deze symbolische plaats van de gemeente te ontdekkenmaar ook om twee tentoonstellingen rond de kunst van hetbouwen te bezoeken:> de eerste gaat over de bouw van het huidige gemeentehuis, deverschillende vroegere gemeentehuizen en de niet geselecteerdeontwerpen;> de tweede brengt aan de hand van plannen en foto’s de geschiedenistot leven van de arbeiderscoöperatieve La Maison duPeuple, waarvan de voornaamste winkels en bakkerijen in Sint-Jans-Molenbeek lagen. Er wordt ook aandacht besteed aan deindustriële gebouwen in de gemeente ontworpen door Springiers,een medewerker van Horta.Tijdens uw bezoek krijgt u de nodige uitleg.A zaterdag en zondag van 10u tot 18u (rondleidingen zaterdagom 10u, 11u, 12u, 14u, 15u, 16u en 17u en zondag om 10u, 11u,12u, 14u, 15u en 16u)C gemeentehuis van Sint-Jans-Molenbeek, Graaf van Vlaanderenstraat20 in Sint-Jans-Molenbeek – kaart F 7d 1-5 (Graaf van Vlaanderen)f 89 (Graaf van Vlaanderen)Met de medewerking van Molenbecca en het gemeentebestuurvan Sint-Jans-Molenbeek.H ActiviteitenDe evolutie van de bouwtechniekenin Sint-Jans-MolenbeekDeze fototentoonstelling besteedt aandacht aande verschillende innoverende technieken diewerden gebruikt voor sommige industriële,gemeentelijke of private gebouwen in degemeente.Een geleide wandeling vult het bezoek aan enlaat u kennismaken met een aantal architecturalerealisaties in Sint-Jans-Molenbeek.A zaterdag en zondag van 9u30 tot 17u (vertrekvan de wandelingen om 10u en 14u)C Gemeentemuseum van Sint-Jans-Molenbeek,Mommaertsstraat 2A in Sint-Jans-Molenbeek – kaart F 7d 1-5 (Graaf van Vlaanderen)f 89 (Graaf van Vlaanderen)Met de medewerking van het Gemeentemuseumvan Sint-Jans-Molenbeek.

72 / SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NOH6565. Kaart F-G 7 mSint-Jan-de-DoperkerkSint-Jan-BaptistvoorpleinSint-Jans-MolenbeekA za van 10u tot 18uzo van 13u tot 18ud 1-5 (Graaf van Vlaanderen)f 89 (Graaf van Vlaanderen)De Sint-Jan-de-Doperkerk is een vande drie betonnen kerken die Brusselrijk is. De bouw begon in 1931 enduurde amper vijftien maanden. ArchitectJoseph Diongre, die de plannentekende, behield het traditionelegrondplan in de vorm van een Latijnskruis maar gaf de 56 meter hoge klokkentoreneen plaats in de voorgevel.De bekleding van de buitengevels is inwitsteen van Brauvilliers terwijl voorhet interieur overvloedig gebruik isgemaakt van verschillende Belgischemarmersoorten. Paraboolbogen, geïnspireerdop de betonnen structurenvan de vliegtuigloodsen van Orly,verlenen een weidse en lichte allureaan het schip dat mooi verlicht wordtdoor een unieke reeks van veelkleurigeglasramen. Deze zijn gevat in 604geprefabriceerde claustra’s die dewanden verdelen tussen de langgerektebogen in gewapend beton.Vochtinfiltraties hadden corrosie vande metalen wapeningen veroorzaakt,maar de claustra’s konden gelukkigworden gerestaureerd door een procedévan versterking en injectie vanmicromortel in de barsten en de horizontalevoegen. De glasramen, diezonder stopverf waren gemonteerd envoorzien van een voorgezette plaat ingehamerd glas, waren in goede staatdankzij een permanente luchtstroomdie condensatie verhinderde.(B 29/02/1984)Rondleidingen zaterdag om10u30, 11u30, 12u30, 14u30,15u30, 16u30 en 17u30 en zondagom 13u30, 14u30, 15u30, 16u30 en17u30. Met de medewerking vanArkadia.be en Korei.6666. Kaart E 6 mNationale Basiliekvan het Heilig HartBasiliekvoorplein 1 – KoekelbergA za en zo van 13u tot 18ue 19 (Bossaert-Basiliek)f 49-87 (Riethuizen)Het initiatief voor de bouw van een religieusmonument op deze hoogte kwamvan koning Leopold II. De vorst had eenkerk voor ogen die de Sacré-Cœur inParijs naar de kroon zou steken. Deeerste steen werd al in 1905 gelegd,maar het gebouw dat wij vandaag kennenis het winnende ontwerp van eenarchitectuurwedstrijd uit 1920, ingedienddoor de Gentse architect AlbertVan huffel. De opdracht was een kerkte bouwen die 3.000 tot 4.000 personenkon bevatten, met negen kapellen diede Belgische provincies symboliseerden.De basiliek is een manifest vanreligieuze art-decostijl. De koepel meteen diameter van 30 meter verheft zichbijna 100 meter boven de beganegrond. Verstijvers versterken de dragendestructuur terwijl een trekring dedruk opvangt van de 20 meter hogekoepel. De indrukwekkende binnenvolumeszijn gedecoreerd met verschillendematerialen waaronder Bourgondischesteen, Nederlandse baksteenen in mallen gevormde holle terracottaelementen,geglazuurd en gebakken inde oven. Deze goudgele terracotta,vervaardigd door de Engelse firma Fireclay,diende als verloren bekisting voorde structuren van gewapend beton,meer bepaald de pijlers, de portieken,de gewelven en de koepel. Voor deuitvoering hiervan was een complexgeheel van steigers nodig. Het volledigegebouw rust op 1.288 Frankipalen.Rondleidingen zaterdag om13u30, 14u30, 15u30, 16u30 en17u30 en zondag om 13u30,14u30, 15u30 en 16u30. Met demedewerking van Itinéraires, opde Paden van de Geschiedenis,en van Klare Lijn.Tentoonstelling “De kunst vanhet bouwen in de basiliek”.Orgelconcert, zondag om 17u.

SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NOH ⁄ 736767. Kaart E 3 lVoormalige abtswoningvan de abdij van DielegemJ.-B. Tiebackxstraat 14 – Jettef 14-84 (Dielegem),13-53 (Soetens)De voormalige abtswoning van deabdij van Dielegem werd in 1775 inclassicistische stijl gebouwd naar deplannen van architect Laurent-BenoîtDewez. Tijdens een restauratie in dejaren 1960 door Simon Brigode werdende gevels en het interieur aangepakt.Hierbij werden de ontlastingsbogenvan de koepel van destaatsiezaal vervangen door liggersen de doorgangen tussen de salonsafgesloten wat de circulatie in hetgebouw zoals die door Dewez wasbedoeld aanzienlijk wijzigde. De koepelis versierd met fraai stucwerk datde vier elementen uitbeeldt: Aarde,Water, Lucht en Vuur, lateraal verlichtvia de vensters van de galerij.(B 03/02/1953)Activiteiten “Van baksteen totbeton” (zie kadertekst hiernaast).H ActiviteitenVan baksteen tot betonDeze tentoonstelling behandelt de geschiedenis van de baksteen alsstructuur- en decoratief element en de geleidelijke vervanging ervan doorbeton. Koepels, gewelven, ontlastingsbogen en gevels geven al hun geheimenprijs.Een geleide wandeling laat u tevens enkele opmerkelijke bouwwerken inde omgeving ontdekken.A zaterdag en zondag van 10u tot 18u (geleide wandeling, zaterdag enzondag om 11u)C voormalige abtswoning van de abdij van Dielegem,J.-B. Tiebackxstraat 14 in Jette – kaart E 3f 13-14-53-84 (Dielegem)De tentoonstelling is toegankelijk van 1 tot 30 september, dinsdagtot vrijdag van 10u tot 12u en van 14u tot 17u, in het weekend van10u tot 18u. Rondleidingen op aanvraag (02/479.00.52).De leraren van de muziekacademie geven een concert op zondag16 september om 15u en 16u.Met de medewerking van het schepenambt van de FranseGemeenschap van de gemeente Jette, het Centre culturel de Jetteen de Association culturelle de Bruxelles Nord-Ouest.

74 / SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NOH68. Kaart E 2ModelwijkRomeinse Steenweg/Citroenbomenlaan/DikkeLindelaanBrussel-LakenA za en zo van 10u tot 18ud 6 (Koning Boudewijn)f 84-88 (Koning Boudewijn)De door Le Corbusier ontwikkeldeprincipes voor het wooncomplex Citéradieuse in Marseille en de beginselenuit het charter van Athene vormdeneen inspiratiebron voor de ontwerpersvan de Modelwijk. Dit omvangrijkeproject moest uitdrukking geven aande progressieve ideeën die op het vlakvan sociale huisvesting in België leefdenaan de vooravond van de Wereldtentoonstellingvan 1958. Het oorspronkelijkeplan werd echter gewijzigden de Belgische Staat, die financieelmoest bijspringen om het geheel tevoltooien, vertrouwde de opdracht toeaan de sociale huisvestingsmaatschappijLakense Haard die het werkin iets minder dan tien jaar tot een goedeinde bracht. Er werden ongeveer850 woningen gecreëerd in appartementsgebouwendie ‘vrij’ werden ingeplantte midden van de groene ruimte.De gebouwen stonden op palen omde begane grond vrij te houden enwaren voorzien van zijgalerijen. Voorde bouw werd gebruik gemaakt vangewapend beton. De architecten Jeanvan Dosselaere, René Paris, VictorCoolens en Renaat Braem, een leerlingvan Le Corbusier, werkten mee aan deplannen voor de Modelwijk, waar voorhet eerst in België de procedés vanzware prefabricage en schermmurenin aluminium werden toegepast.68Rondleidingen, zaterdag en zondagom 11u, 14u30 en 16u30.Afspraak Citroenbomenlaan,voor de ingang van het metrostation“Boudewijn”. Met de medewerkingvan Laeken Découvertesen Klare Lijn.Voorstelling van het boek uitgegevendoor de Lakense Haard.6969. Kaart F 2 lGoddelijk Kind JezuskerkHouba de Strooperlaan 759Brussel-LakenA za van 10u tot 18uzo 12u tot 18ud 6 (Koning Boudewijn)f 84-88 (Koning Boudewijn)Deze neoromaanse kerk, die tussen1939 en 1942 werd gebouwd naar hetontwerp van architect A. Demey, valtop door de ruime en luchtige proportiesvan het interieur, een indruk dieongetwijfeld voortvloeit uit de grotehoofdgewelven waarvan de koepelselk een oppervlakte hebben van bijna150m²! Het metselwerk van de koepelsis nauwelijks zes centimeter diken rust op vier rondbogen in gewapendbeton die zelf gedragen wordendoor robuuste ronde zuilen, eveneensvan beton. Deze zuilen torsen tegelijkertijdhet gewicht van de dakbedekkingen de druk van de bogen. Eendak met metalen gebinte onttrekt dekoepels langs buiten aan het gezicht.

SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NOH ⁄ 7570. Kaart F 2 kPaleis 5 – BRUSSELS EXPOBelgiëplein (toegang via poort B)Brussel-LakenA za en zo van 10u tot 18ud 6 (Heizel)e 7-51 (Heizel), 94 (Stadion)f 84-88 (Stadion)De Paleizen 2, 4, 5, 6 en 10 (goed vooreen totale oppervlakte van 52.000 m²)werden tussen 1933 en 1935 ontworpendoor architect Joseph van Neck.Het Heizelplateau was in 1926 door deBelgische Staat afgestaan aan de StadBrussel om er de wereldtentoonstellingte organiseren naar aanleiding van hethonderjarig bestaan van België in 1930.Uiteindelijk zou deze expo pas in 1935doorgaan. Een brede laan verdeeldehet terrein in twee en liep door tot aande gevel van het Groot Paleis, het huidigePaleis 5. Dat perspectief is sinds1955 verstoord door de bouw van hetAtomium, maar het Paleis verheft nogaltijd zijn indrukwekkende gevel,bekroond door allegorische beeldenvan Egide Rombaux. In tegenstellingtot het vrij klassieke schema van devoorgevel is het interieur vernieuwenddoor het gebruik van betonnen bogenvan een tot dan toe ongekend formaat.Met een spanwijdte van 86 meter enhoogte van 31 meter op het hoogste puntdragen de 12 hyperbolische bogen, dietelkens 12 meter uit elkaar liggen, hetgetrapte dak van de hal dankzij horizontaledwarsbalken. De druk van de bogenwordt opgevangen door een systeemvan schuine heipalen. Met deze structuurcreëerde men een bruikbaar grondoppervlakvan bijna 15.000 m 2 mogelijk.De later toegevoegde gebouwen – dePaleizen 1, 3, 7, 11 en 12 – hebben hetterrein zijn huidige potentieel gegevenvan in totaal 115.000 m 2 .Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30, 12u30,14u30, 15u30, 16u en 17u. Met demedewerking van Itinéraires, opde Paden van de Geschiedenis,en van Klare Lijn.70g WandelingWanneer de architect ingenieur wordt!Metalen bollen vervaardigd in Waalse ateliers, kolommengegoten in metaalgieterijen, platte T-ijzers afkomstig vangrote staalfabrieken: het begrip bouwen verandert volledigmet de industriële revolutie en wordt steeds meer technologischekrachttoer en stoutmoedige ingenieurskunst.Deze wandeling neemt je mee op een ontdekkingstochtlangs enkele opmerkelijke voorbeelden in de Heizelwijk.A zondag om 12u en 16u (duur: 1u30)C vertrek: op de hoek van de Emile Bockstaellaan enEric Wautersstraat in Brussel-Laken – kaart G 4I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75(maandag tot vrijdag 10u tot 15u). Maximum 25 personenper vertrek.Met de medewerking van Itinéraires, op de Padenvan de Geschiedenis.g WandelingDe Heizelvlakte en haar paleizenDe Heizelvlakte is de plaats waar grote handelsbeurzen,internationale salons en tentoonstellingen plaatsvinden. Voorde wereldtentoonstelling van 1935 werden hier stoutmoedigetentoonstellingspaviljoenen gebouwd. Het Groot Paleis met15.000 m² tentoonstellingsoppervlakte en de vier anderepaleizen waren voor die tijd echte technische hoogstandjes.Tijdens deze wandeling komt u ook alles te weten over debouw van het Atomium, symbool van de Expo 58.A zaterdag om 10u en 13u en zondag om 13u(duur: 2u)C vertrek: aan de voet van het Atomium,Atomiumsquare in Brussel-Laken – kaart G 2d 6 (Heizel)e 7-51 (Heizel)f 84-88 (Heizel)I reserveren verplicht op nummer 02/563.61.53(maandag tot vrijdag van 9 tot 13). Maximum25 personen per vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van Arkadia.be.

76 / SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NOH71. Kaart G-H 4Kerkhof van LakenOnze-Lieve-Vrouw-van-LakenVoorplein – Brussel-LakenA za en zo van 8u30 tot 16ue 94 (Prinses Elisabeth)Door de bijzetting van koningin LouiseMarie in de kerk van Onze-Lieve-Vrouw-van-Laken in 1850 werd het bijeen deel van de Brusselse bevolking,en met name bij de burgerij, de adelen de kunstwereld mode om zich nietver van de vorstin te laten begraven.Als gevolg hiervan wordt het kerkhofvan Laken wel eens het ‘BelgischePère Lachaise’ genoemd. Het groteaantal aanvragen en de onmogelijkheidom het kerkhof te vergroten zettenburgemeester E. Bockstael ertoeaan om in navolging van de Zuid-Europese begraafplaatsen ondergrondsegrafgalerijen te bouwen dietoegankelijk waren via bovengrondemonumenten. Dat was in 1876 en dekeuze voor beton was toen vrijgedurfd voor grafgalerijen. In eeneerste periode werd alleen de vloer inbeton gegoten. Voor de uitbreidingendie volgden in 1883, 1888-1889 en1890-1891 werd ook beton gebruiktvoor het overdekkende gewelf. DeFranse architect François Malfait vergroottede grafgalerijen een laatstekeer tussen 1933 en 1939 in art-decostijl.In 2009 begonnen bewarings- enrestauratiewerken die tot op vandaagvoortduren. (B 14/01/1999)Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u, 11u, 14u en 15u.Tentoonstelling over het fenomeenvan de grafgalerijen in hetBrussels Gewest in het Museumvoor Grafkunst – Voormalig atelierErnest Salu (Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 16 in Brussel-Laken), zaterdag en zondag van10u tot 18u.Met de medewerking van Epitaaf.71g Geleide wandelingDe Heizelvlakte, memoriaal van de 20steeeuwsearchitectuurDeze geleide wandeling op de Heizelvlakte en in de omgevinglaat u kennismaken met enkele belangrijke aspectenin de ontwikkeling van de moderne architectuur in Brussel,namelijk de stedenbouwkundige ingrepen en de gebouwendie werden ontworpen voor en in het verlengde van dewereldtentoonstellingen van 1935 en 1958. De architectuurvan de tentoonstellingspaviljoenen is ook illustratief voorde toepassing van nieuwe bouwtechnieken.A zaterdag en zondag om 15uC vertrek: voor de uitgang van het metrostation Heizel,Keizerin Charlottelaan in Brussel-Laken – kaart F 2d 6 (Heizel)e 7-51 (Heizel)f 84-88 (Heizel)Met de medewerking van Laeken Découvertes.g WandelingDe Heizelvlakte, bouwtechniek op zijn bestDe Heizelvlakte is rijk aan gebouwen die getuigen van groottechnisch vernuft. Voor de Wereldtentoonstelling van 1935werd gewapend beton gebruikt voor de bouw van Paleis 5met zijn draagstructuur van paraboolbogen, evenals voorde voetgangersbrug in het park van Ossegem. Opmerkelijkekoepels bekroonden het Alberteum, vandaag vervangendoor het Planetarium, en de kerk van het Goddelijk KindJezus. In 1958 gaven het Atomium, de Pijl van de BurgerlijkeBouwkunde en het Amerikaanse paviljoen uitdrukking aaneen algemeen gevoel van triomfantelijke moderniteit. Dezewandeling laat u de Heizelvlakte in een ander licht zien.A zondag om 10u30 en 14u30 (duur: 2u)C vertrek: uitgang van het metrostation Heizel (kantAtomium) in Brussel-Laken – kaart F 2d 6 (Heizel)e 7-51 (Heizel)f 84-88 (Stadion)I reserveren verplicht op nummer 02/673.18.35 (maandagtot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 25 personenper vertrek.Enkel in het Frans.Met de medewerking van de Babbelbus.

SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NOH ⁄ 7772. Kaart J 2 lSint-Pieter-en-Sint-PauluskerkPeter BenoîtpleinNeder-Over-HeembeekA enkel za van 10u tot 18uf 47-53 (Peter Benoît)De Sint-Pieter-en-Sint-Pauluskerkwerd gebouwd tussen de niet meergebruikte Sint-Niklaaskerk en de Sint-Pieterskerk waarvan alleen deromaanse toren overblijft. Op vraagvan het aartsbisdom werden overigenstwee forse torens aan de voorkantgebouwd als herinnering aan dezetwee monumenten die deel uitmakenvan de geschiedenis van de parochie.De zeer ruime kerk werd in 1935 voltooidnaar het ontwerp van architectJulien De Ridder. De dragende structuurvan gewapend beton is met eenparement van bakstenen bekleed. Hetbeton is echter goed zichtbaar terhoogte van de claustra’s van het groteH TentoonstellingEen nieuwe kerk en een wijk in volle ontwikkelingDe parochie van Neder-Heembeek en Over-Heembeek, verdeeld overtwee bescheiden oude kerkjes, kende een belangrijke bevolkingsaangroeiin de jaren 1920. Er bestonden al plannen voor een nieuwe kerk die meergelovigen moest kunnen ontvangen toen de brand van de kerk van Neder-Heembeek het dossier in een stroomversnelling bracht. In twee jaar verreeseen van de eerste kerken van Brussel in gewapend beton en zonder inwendigesteunpunten. Het modernistische kerkgebouw dat in 1935 werdingewijd, had twee torens die niet alleen een panoramisch uitzicht bodenop het Gewest, maar ook twee keer vier ruimten van 32 m² bevatten. Detentoonstelling vertelt het verhaal van de kerk maar ook van de wijk eromheendie op het ogenblik van de bouw in volle expansie was.A zaterdag van 10u tot 18uC vertrek: Sint-Pieter-en-Pauluskerk, Peter Benoitplein te Brussel-Neder-Over-Heembeek – kaart J 2f 47-53 (Peter Benoit)I maximum 25 personen per vertrek.Met de medewerking van de vereniging Groene Wandelingvan Neder-Over-Heembeek.72centrale venster in de voorgevel en delaterale rozetvensters die het transeptverlichten. De verrassende bas-reliëfsin ajourtechniek, onder meer in hettimpaan van de hoofdingang, zijn vervaardigddoor Paul Stoffijn.Rondleidingen.Tentoonstelling “Een nieuwe kerken een wijk in volle ontwikkeling”(zie kadertekst hieronder).7373. Kaart K 1BudabrugVilvoordse SteenwegBrussel-NOH (ter hoogte van deA. Van Osslaan)f 47 (Antoon Van Oss)De Budabrug werd in 1935 gebouwdom de ontwikkeling van de linkeroevervan het kanaal te stimuleren en om deverbinding tussen de industriezonevan Haren en die langs het kanaal vanWillebroek te verbeteren. De brugwerd tijdens de Tweede Wereldoorlogverwoest en werd uiteindelijk in 1955in zijn oorspronkelijke vorm heropgebouwddoor de ingenieurs Baume enMarpent. Deze ophaalbrug voor wegenspoorverkeer heeft de algemenevorm van een portaalkraan met drierotules bestaande uit een complexgeheel van staalbalken. De twee masten,die bovenaan door een dwarselementworden verbonden, dragende oprolhaspels van de kabels en dedrijfriemen die voor de bediening vanhet mobiele brugdek zorgen. Dit brugdekheeft zelf twee laterale traliewandenvan staalbalken. Het kunstwerkis in totaal 43 meter hoog en heeft eenmaximale doorvaarthoogte van 34meter. De naam ‘Budabrug’ zouafkomstig zijn van een oude boerderijin de omgeving die zo werd genoemdna de overwinning in 1686 van deOostenrijkse legers op de Turken inBuda, het westelijke stadsdeel vanBoedapest.

78 ⁄ EVERE / SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODEEVERE / SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODEHallen van Schaarbeek 80

EVERE / SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE ⁄ 797474. Kaart J 5 MBrussels Museum van deMolen en de VoedingLindestraat 189 /Windmolenstraat 21 – EvereA za en zo van 10u tot 18ue 55 (Linde)f 66 (Kurth)In 1841 werd in Evere een windmolengebouwd waar de boeren uit de omgevinghun graan konden laten malen. In1853 werd in de molen een stoommachinegeïnstalleerd om in alle weersomstandighedente kunnen malen. Dehouten wieken verloren hierdoor hunfunctie en werden dan ook verwijderd.De molen, bestaande uit een bakstenenromp met kleine rondboogvensters,staakte zijn activiteit in 1911 omdat hijniet meer kon concurreren met de grotemaalderijen langs het kanaal van Willebroek.De gebouwen werden nadiengebruikt voor diverse andere activiteitenzoals een leerlooierij en een fabriekvan verwarmingsketels voor het forcerenvan witloof. Het geheel, gelegen ineen park met bomen en toegankelijkvia een schilderachtige weg van breukstenen,bestaat uit de later gebouwdecilindermolen, de molenromp zelf en demolenaarswoningen. De molen werd in1998 door de gemeente Evere aangekochtop voorstel van de MOB (MilieucommissieBrussel en Omgeving).(B 20/12/1990)Rondleidingen, zaterdag en zondagom 11u en 14u30. Met demedewerking van het gemeentebestuurvan Evere.75. Kaart L 6 lIeder zijn huisPlatolaan 19-21 – EvereA za van 10u tot 16uuitsluitend rondleidingenf 63-66-80 (Kerkhof van Brussel),45 (Cicero)Dit complex van 105 sociale woningenwerd tussen 1959 en 1961 gerealiseerddoor architect Willy Van der Meeren insamenwerking met zijn collega LéonPalm. Het gebouw rust op betonnenpijlers en de appartementen zijn toegankelijkvia ‘binnenstraten’ die telkensdrie verdiepingen bedienen. De portiekenwerden ter plaatse gegoten, maaralle andere elementen (gevelelementen,vloeren, trappen, enz.) werden eldersgeprefabriceerd. Hun afmetingen zijngeïnspireerd op het Modulor-maatsysteemdat ontwikkeld werd door LeCorbusier. Van der Meeren staatbekend om zijn rationalistische en economischearchitectuur gebaseerd opindustrialisering, standaardisering enmodulering, waarmee hij zich onderscheidtvan de eerste generatie modernisten.Dit appartementsgebouw blijfteen referentie in de Belgische architectuuren wordt geregeld als voorbeeldgeciteerd. In de loop van 2012 zal Beliriseen grondige renovatie ondernemenom het gebouw aan te passen aan dehuidige normen op het vlak van isolatie,veiligheid en comfort.75Doorlopend rondleidingen. Metde medewerking van Beliris.Tentoonstelling “Duizend kamersmet uitzicht. De toekomst vangrote woonensembles” (ziekadertekst pagina 57).

80 ⁄ EVERE / SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE76. Kaart J 6 LSint-SuzannakerkLatinislaan 48 – SchaarbeekA za en zo van 14u tot 18ue 7 (Louis Bertrand)f 66 (Louis Bertrand)Deze kerk van gewapend beton, eenechte primeur voor België, werdgebouwd tussen 1925 en 1928. Zewerd bekostigd door de vrouw vangeneraal Maes als herinnering aanhaar overleden dochter Suzanne.Architect Jean Combaz, die met debouw belast werd, inspireerde zichvoor zijn ontwerp op de kerk vanNotre-Dame du Raincy van Perret,niet ver van Parijs. Hij bedacht dituiterst originele gebouw met enormebetonnen pijlers en monumentaleglasramen die grote stukken muur inbeslag nemen. Het kostte Simon Stegeren de befaamde glazenier FlorentJaspar Colpaert maar liefst zes jaarom deze reusachtige glasramen tevervaardigen, elk bestaande uit 280stukken glas gevat in claustra’s vangewapend beton. Het binnenvallendezonlicht wordt omgezet in schitterendekleurschakeringen. Het ongewonegebruik binnen in een religieusgebouw van vier Vierendeelbalken ingewapend beton maakte de constructiemogelijk van het plafond van hetschip dat 26 meter breed is en waarinzenitale glaskappen zijn aangebracht,een echt technisch meesterstuk. De49 meter hoge klokkentoren draagteen kruis van gewapend beton.(B 04/05/2006)Rondleidingen zaterdag en zondagom 14u30, 15u30, 16u30 en17u30. Met de medewerking vanPro Velo.b Fietstocht76De kunst van het bouwen in SchaarbeekFietstocht met als thema de evolutie van de technieken en de gebruiktematerialen sinds het begin van de verstedelijking van Schaarbeek op heteinde van de 19de eeuw tot vandaag.Schaarbeek telt enkele opmerkelijke realisaties die elk op zich een omwegwaard zijn: het gemeentehuis, de Hallen van Schaarbeek, diverse gevelsin hout, glas en staal of met smeedijzeren luifels, bruggen in hardsteen enroze graniet, een tramstelplaats uit ijzer en glas, plus een van de mooistekerken in gewapend beton van Brussel, de Sint-Suzannakerk.Onderweg krijgt u ook praktische tips om veilig te fietsen in de stad, metrespect voor het verkeersreglement.A zaterdag en zondag om 14u (inschrijvingen zaterdag vanaf 14u enzondag vanaf 10u (duur: 2u30)C vertrek: voor de Mezze Bar, Meiserplein (hoek Wahis-Cambier) inSchaarbeek – kaart K 7e 25-62 (Meiser)f 63 (Meiser)I vergeet uw fiets niet. Geen fietsverhuur ter plaatse.Met de medewerking van GRACQ – Les Cyclistes quotidiens (lokaleafdeling van Schaarbeek).

82 ⁄ EVERE / SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE797878. Kaart I 5Gevel van het Hotel AubecqFrançois-Joseph Navezstraat 102BrusselA za en zo van 10u tot 18ue 7-92 (Prinses Elisabeth),55-92 (Verboeckhoven)f 58-59 (Verboeckhoven)Het Hôtel particulier Aubecq, gebouwdtussen 1900 en 1904, stond aan deLouizalaan, aan de rand van het TerKamerenbos en wordt beschouwd alseen van de hoogtepunten in het oeuvrevan Victor Horta die zowel het huis zelfals de interieurdecoratie en het meubilairontwierp. Ondanks veel protestwerd het in 1950 afgebroken om plaatste maken voor een modern appartementsgebouw.De voorgevel zou reddeloosverloren zijn gegaan zonder deinzet van Julia Horta, laatste echtgenotevan de meester, en architect JeanDelhaye. Samen konden ze de toenmaligeminister van Openbare Werken,Auguste Buisseret overtuigen om degevel zorgvuldig te demonteren metals doel deze elders weer op te bouwen.Zo ver kwam het echter nooit,ondanks diverse projecten en debelangstelling van de Franse staatsmuseadie eerder al de lambriseringenen meubels van de eetkamer haddengekocht, vandaag te zien in het Muséed'Orsay. De gedemonteerde gevel(stenen, schrijnwerk en ijzersmeedwerk),die sinds 2001 eigendom is vanhet Brussels Hoofdstedelijk Gewest,vormde een echte puzzel. In 2010 werdenop vraag van de Directie Monumentenen Landschappen alle stukkenin liggende toestand opnieuw samengesteldonder leiding van architectNicolas Créplet, specialist in de restauratievan beschermde monumenten.De archeologische studie die tijdensdeze montage werd uitgevoerd(inventarisatie, opmeting, diagnostiekvan gebreken, bestek, enz.) maakt hetnu mogelijk deze gevel met meer kansop succes in eer te herstellen in eenpublieke ruimte.Rondleidingen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30, 12u30,14u30, 15u30, 16u30 en 17u30.Met de medewerking van Voir etDire Bruxelles en Korei.79. Kaart I 5 MGemeentehuisvan SchaarbeekColignonplein – SchaarbeekA za van 14u tot 18uzo van 10u tot 18ue 92 (Pogge), 55 (Paviljoen)f 59 (Eenens)Het huidige gemeentehuis in neo-Vlaamse renaissancestijl werd doorkoning Albert I in 1919 plechtiggeopend. Dit gebouw, ontworpen doorMaurice Van Ysendijck, verving hetvorige gemeentehuis, een imposantbouwwerk opgetrokken naar de plannenvan zijn vader, Jules-Jacques VanYsendijck, dat in 1911 door een fellebrand volledig in de as werd gelegd.Het nieuwe gemeentehuis leek sterkop het vorige maar was bijna dubbelzo groot. Het plein rond het gemeentehuiswerd bebouwd met een homogeengeheel van woonhuizen dat totvandaag vrij goed bewaard is. Degevels zijn met zeer veel zorg uitgevoerd.Witsteen bepaalt onmiskenbaarde architecturale structuur en ordentals het ware de andere muurgedeeltesdie zijn uitgevoerd in rode baksteenmet een ruitvormig decor van zwartegeverniste bakstenen. Het interieur vanhet gebouw heeft een opmerkelijkedecoratie bewaard. De grote lokettenzaalbeslaat twee bouwlagen en vertoontveel gelijkenis met de overdektepassages die in die tijd zeer in de modewaren. De gebogen glazen overkappingis versierd met ruiten antiek glasen bedrukt gegoten glas, die bijeenworden gehouden door een netwerkvan loodstrips en rusten op een metalenraamwerk. (B 13/04/1995)Rondleidingen zaterdag om14u30, 15u30, 16u30 en 17u30 enzondag om 10u30, 11u30, 12u30,14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Metde medewerking van Pro Velo.

EVERE / SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE ⁄ 838080. Kaart I 6 MHallen van SchaarbeekKoninklijke Sint-Mariastraat 22aSchaarbeekA za en zo van 14u tot 18ue 92-94 (St Maria), 25 (Robiano)f 65-66 (Robiano)Samen met de Sint-Gorikshallen zijnde Hallen van Schaarbeek een van dezeldzame overdekte markten die inBrussel bewaard zijn gebleven. Zewerden in 1865 niet ver van de KoninklijkeSint-Mariakerk gebouwd naar hetontwerp van architect Hansotte dievoor de gelegenheid samenwerktemet aannemer Bertaux, gespecialiseerdin ijzeren skeletbouw. De architectuurvan de Hallen sluit dan ookaan bij de grote industriële complexenvan het einde van de 19de eeuw, maarook bij de grote stationshallen uit dietijd die hoofdzakelijk uit ijzer en glaswerden opgetrokken. Het gebouwomvat zes portalen gevormd door eengroot aantal met bouten verbondenonderdelen. De oorspronkelijke structuurwordt versterkt door vijf grotevakwerken op pijlers en dragen hetdubbele akoestische dak en zes technischeloopbruggen op een portaalkraan.Vroeger verkocht men groentenen vlees in de Grote Hal en vis inde Kleine Hal. Een monumentale trapleidde naar een galerij die langs devier binnenmuren liep. Op deze galerij,geschraagd door slanke gietijzerenkolommen, waren textiel- en kledingwinkelsgevestigd. De Kleine Hal doetvandaag dienst als zaal voor optredens,tewijl de Grote Hal is omgevormdtot polyvalente zaal.Rondleidingen zaterdag en zondagom 14u30, 15u30, 16u30 en17u30.81. Kaart H-I 6 lKoninklijke Sint-MariakerkKoninginneplein – SchaarbeekA za van 10u tot 18uzo van 14u tot 18ue 92-94 (St Maria), 25 (Robiano)In 1844 won architect Louis Van Overstraetende architectuurwedstrijd diewas uitgeschreven voor de bouw vaneen koninklijke kerk, strategisch gelegenop het tracé tussen het koninklijkpaleis van Brussel en dat van Laken.De jonge Gentse architect stelde eenkerk in byzantijns-romaanse stijl voormet centraal grondplan in de vorm vaneen achthoek omringd door apsiskapellen.Het geheel werd bekroonddoor een indrukwekkende koepel opgewelfzwikken gedragen door bun­delpijlers. De koepel werd lichtergemaakt door het gebruik van metaalen lichte bekledingsmaterialen. Zelaat licht binnen langs oculi in de basisvan de lantaarntoren en via een gordelvan vensters ter hoogte van de kroonlijst.Om de structuur te verstevigenvoegde de architect toch nog luchtbogentoe, ontleend aan de gotiek.De werkzaamheden begonnen in1845 en de kerk werd op 15 augustus1853 in gebruik genomen. Het overlijdenvan de architect in 1849 was eroorzaak van dat de werken pas in1900 werden beëindigd. Het originelemeubilair en de decoratie van hetinterieur vormen samen met de architectuureen uniek en zeer homogeenvoorbeeld van ‘byzantijnse’ kunst inBrussel. (B 09/11/1976)81Rondleidingen op zaterdag om10u30, 11u30, 12u30, 14u30,15u30, 16u30 en 17u30 en op zondagom 14u30, 15u30, 16u30 en17u30. Met de medewerking vande Babbelbus.

84 ⁄ EVERE / SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE82. Kaart H 7 MLe BotaniqueKoningsstraat 236Sint-Joost-ten-NodeA za en zo van 10u tot 18ud 2-6 (Kruidtuin)e 92-94 (Kruidtuin)f 61 (Kruidtuin)Het uitgestrekte gebouw, bedoeld omde plantenverzamelingen van eenoudere plantentuin te herbergen,werd gebouwd tussen 1826 en 1829.Schilder-decorateur Pierre-FrançoisGineste leidde de werken naar deplannen van architect Tilman-FrançoisSuys. Deze laatste was uitgegaanvan de traditionele structuur van eenoranjerie, met een imposante centralerotonde met koepel, geflankeerd doortwee vleugels die uitlopen op tweelicht uitspringende paviljoenen. Derotonde is omringd door een zuilencolonnadedie een portiek vormt. Deopeningen tussen de zuilen zijn doorglaspartijen gesloten en ook het dakvan het portiek is in glas. Tegen dezijvleugels zijn serres aangebouwd.De oorspronkelijke functie van hetgebouw verklaart de overvloed aanbeglaasde vensteropeningen die eenmaximum aan zonlicht moesten binnenlatenvoor de groei van de planten.Het centrale gedeelte heeft nog eenmetalen gebinte waarin de beglaasdedelen van de koepel zijn bevestigd.De gevel is zoals het hoort naar hetzuiden gericht.De Kruidtuin werd in 1870 door deBelgische Staat overgenomen enkreeg haar huidige bestemming in1984 als cultureel centrum van deFederatie Wallonië-Brussel. In dezeprestigieuze en historische plaatsvinden vandaag talrijke culturele activiteitenplaats. (B 15/05/1964)Rondleidingen met toegang totenkele zalen zaterdag en zondagom 10u30, 11u30 en 12u30. Metde medewerking van Arkadia.been Korei.Voordracht “Le jardin botanique deBruxelles (1826-1940). Miroir d’unejeune nation” door Denis Diagre,Dr. in de geschiedenis, zaterdagom 11u en 13u (enkel in het Frans).83. Kaart I 8 LCharliermuseum8283Kunstlaan 16 – Sint-Joost-ten-NodeA za en zo van 12u tot 17ud 2-6 (Madou)f 29-63-65-66 (Madou)In 1890 verwierf kunstliefhebber enverzamelaar Henri Van Cutsem tweeaanpalende gebouwen in neoclassicistischestijl aan de huidige Kunstlaan (heteerste had hij geërfd, het tweede kochthij erbij). Het eerste gebouw uit 1844met vier traveeën werd intact gelaten,maar het tweede werd gesloopt enheropgebouwd om een meer uniformgeheel te verkrijgen. De algemene indelingvan de voorgevel bleef onveranderd,maar om zijn verzameling schilderijenen beeldhouwwerken beter tothun recht te laten komen vroeg VanCutsem aan Victor Horta om aan deachterkant van de woningen lange galerijente ontwerpen met een beglaasdeoverkapping die het licht langs bovenlaat binnenvallen. Vandaag worden indeze tentoonstellingsruimtes ook geregeldconcerten gegeven. Vitrinekastendie aan Horta worden toegeschrevendoen dienst als scheidingswand om hetperspectief te verkorten. In 1904 vermaakteVan Cutsem zijn huis en verzamelingaan beeldhouwer GuillaumeCharlier die op zijn beurt alles naliet aande gemeente Sint-Joost in 1925.(B 15/07/1993)Gidsen ter plaatse.Tentoonstelling “Victor Hortaen het Charliermuseum” metuitleg over de interventies vanVictor Horta.

Open Monumentendagen ⁄ 85Autoloze zondagOok dit jaar stelt het Brussels HoofdstedelijkGewest zijn 160 km 2 grondgebied open voor dezachte mobiliteit. Op 16 september geniet u dusvan een andere mobiliteit ! Dankzij het gratis openbaarvervoer van de MIVB is dit een uitgelezenkans om de complementariteit te testen tussenverschillende vervoerwijzen : bus, metro, te voet,rolschaatsen, fiets,… De autoloze zondag isbedoeld om een mentaliteitswijziging tot stand tebrengen en het debat aan te zwengelen over demobiliteit in de stad.Behalve de Open Monumentendagen vinden ernog tal van activiteiten en manifestaties plaatsoveral in de stad: Landelijk Brussel, Le Beau vélode Ravel, fietstochten of wandelingen … “Mijn dorpin de stad”, een gewestelijk initiatief, organiseertop symbolische punten in een twaalftal gemeentenvan het Brussels Gewest aangename ontmoetingszoneswaar u kunt deelnemen aan activiteiten rondmobiliteit en duurzame ontwikkeling.Het wordt opnieuw een geanimeerde dag en vooralde gelegenheid om Brussel met het gezin of vriendente bezoeken en te ontdekken, zonder auto’s,lawaai of luchtvervuiling !PraktischDe Autoloze Zondag geldt voor iedereen, behalvevoor het openbaar vervoer, taxi’s, autocars, hulpdienstenen voertuigen van openbaar nut. De maximumsnelheidis om veiligheidsredenen echterbeperkt tot 30 km/h.Het Gewest is gesloten voor alle autoverkeer van9 tot 19 uur. In sommige wijken kunnen de stratenlanger afgesloten blijven wegens de activiteiten offeestelijkheden die er plaatsvinden. De tunnels zullengeleidelijk terug opengesteld worden.Mobiel BrusselOpgelet, het verkeersreglement blijft van toepassing.Vergeet niet dat sommige voertuigen die dagtoelating hebben om te rijden. Wij roepen iedereenop zich te verplaatsen in een geest van respectvoor elke weggebruiker. Om veiligheidsredenenmogen voetgangers, rolschaatsers en fietsers ingeen geval de tunnels nemen !Om bepaalde redenen (speciale leveringen, verplaatsingenom medische redenen) kan een rijvergunning,geldig voor het gehele gewest, wordentoegekend. Deze vergunning is slechts geldig vooréén voertuig en voor het motief dat op het doorgangsbewijsstaat vermeld.Inwoners van het Brussels Gewest moeten de vergunningaanvragen bij het gemeentebestuur vanhun woonplaats. Personen van buiten het Gewestmoeten dit doen bij het gemeentebestuur van deplaats van hun bestemming.Voor meer informatieRaadpleeg de website www.weekvanvervoering.irisnet.be waarop het volledige programma vanafbegin september beschikbaar zal zijn.

86 ⁄ Open MonumentendagenPublicaties van de Directie MonuBRUSSEL, STAD VAN KUNSTEN GESCHIEDENIS1. Het Jubelpark, zijn gebouwen en musea(NI-Fr-Sp-Eng)2. Het kerkhof aan de Dieweg (Nl-Fr)3. De Grote Markt van Brussel (NI-Fr-Sp-Eng)4. De Begijnhofwijk (Nl-Fr)5. De Heizel (NI-Fr-Sp-Eng)6. De Louis Bertrandlaan en het Josaphatpark (Nl-Fr)7. Drie voorbeelden van passages uitde 19de eeuw (NI-Fr-Sp-Eng)8. Anderlecht (Nl-Fr)9. De Zavel (N -Fr-Sp-Eng)10. De vijvers van Elsene en omgeving (Nl-Fr)11. De Sint-Katelijnewijk (Nl-Fr)12. Het Leopoldspark (NI-Fr-Sp-Eng)13. De Squareswijk (NI-Fr-Sp-Eng)14. De Armand Steurssquare (Nr-Fr)15. Het Koningsplein en de Warandewijk(NI-Fr-Sp-Eng)16. De Observatoriumwijk (Nl-Fr)17. De Tervurenlaan (Nl-Fr)18. Het Woluwedal (Nl-Fr)19. De Louizalaan (NI-Fr)20. De centrale lanen (N -Fr)21. Sint-Gillis (Nl-Fr)22. De Ringlanen (Nl-Fr)23. De Sint-Bonifatiuswijk (Nl-Fr)24. De Onze-lieve-Vrouw-ter-Sneeuwwijk (Nl-Fr)25. De Brusselse kanalen (Nl-Fr)26. De Marktplaatsen van de Vijfhoek (Nl-Fr)27. Gangen in Brussel (Nl-Fr)28. Ukkel, huizen en villa’s (Nl-Fr)29. De eerste omwalling (Nl-Fr)30. Het Ter Kamerenbos (Nl-Fr)31. Het Justitiepaleis (Nl-Fr)32. De Ter Kamerenabdij (Nl-Fr)33. De Molièrelaan en de Berkendaalwijk (Nl-Fr)34. De tuinwijken Le Logis en Floréal (Nl-Fr)35. Geschiedenis van de Brusselse bioscopen (Nl-Fr)36. De Wolstraat en haar historische gebouwen (Nl-Fr)37. Koninklijk domein van Laken (Nl-Fr)38. Kerkhoven en begraafplaatsen (Nl-Fr)39. Geschiedenis van de Brusselse scholen (Nl-Fr)40. De Ringlanen (Nl-Fr)41. De abdij van Dielegem (Nl-Fr)42. Het voormalige Coudenbergpaleis (Nl-Fr)43. Appartementsgebouwenuit het interbellum (Nl-Fr)44. Het Rijksadministratief Centrum (Nl-Fr)45. Het gemeentehuis van Schaerbeek (Nl-Fr)46. De Marollen (Nl-Fr)47. In het hart van Vorst (Nl-Fr)48. De cafés van Brussel (Nl-Fr)49. Het rurale erfgoed (Nl-Fr)50. Het militaire erfgoed (Nl-Fr)51. Brugmann, het parkziekenhuis van Victor Horta (Nl-Fr)ARCHEOLOGIE IN BRUSSEL1. De Rijke Klarenwijk:van Priemspoort tot Klooster (Nl-Fr)2. Brouwerijen in de Sint-Katelijnewijk (Nl-Fr)3. Middeleeuwse ambachten en stedelijk wonen (Nl-Fr)4. Rond de eerste stadsomwalling (Nl-Fr)GESCHIEDENIS EN RESTAURATIEDe Sint-Hubertusgalerijen (Nl-Fr)De Onze-Lieve-Vrouw ten Zavelkerk (Nl-Fr)Villa Empain (Nl-Fr-Gb)Hotel Aubecq – Victor Horta (Nl-Fr)

Si richement embellie de parcs et de jardins fût-elle, la ville est,avec ses pavés sous nos pieds ou ses tuiles sur nos toits, essentiellement ununivers de pierre. Elle en garde bien souvent une image assez négative, car lapierre est généralement perçue comme grise et froide, dure et immuablevoire monotone. Toutefois, lorsque nous prenons la peine de la considérer“à travers ses pierres”, la ville nous dévoile tout un monde de couleurs, deformes et de textures.La présente publication illustre quelques-uns des aspects typiquesde notre capitale.D’où proviennent les variétés de pierres utilisées à Bruxelles ?Dans un parcours de la carrière au chantier, la réponse nous est donnée àl’appui de quelques monuments bruxellois emblématiques.Les intérieurs bruxellois sont richement décorés de marbre etautres pierres polies. Un monde étonnant où évolution technique et modesinteragissent pour le plaisir des yeux.En architecture comme ailleurs, tout ce qui brille n’est pas or.Qu’entend-on par stuc, staff et carton-pierre, et comment les distinguer ?Qui ne peut se permettre de la pierre naturelle doit se tourner vers desalternatives. Petit voyage initiatique parmi les matériaux de construction décoratifstels la céramique et le verre, depuis le milieu du XIX e siècle jusqu’à nos jours.Des façades revêtues d’un enduit avec des joints fictifs censés imiterla “pierre de France”. Des grottes et des rochers réalisés à l’aide de ciment etd’enduit. Comment distinguer le vrai du factice ?BRUSSELS HOOFDSTEDELIjk GEwESTOpen Monumentendagen ⁄ 87menten en LandschappenATLAS VAN DE ARcheo -LOGISCHE ONDERGRONDVAN HET GEWEST BRUSSEL1. Sint-Agatha-Berchem (Nl-Fr)2. Sint-Lambrechts-Woluwe (Nl-Fr)3. Ukkel (Nl-Fr)4. Vorst (Nl-Fr)5. Jette (Nl-Fr)6. Sint-Joost-ten-Node (Nl-Fr)7. Etterbeek (Nl-Fr)8. Anderlecht (Nl-Fr)9. Watermaal-Bosvoorde (Nl-Fr)10.1 Brussel-Vijfhoek-Archeologische potentieel (Nl-Fr)10.2 Brussel-Vijfhoek-Archeologlsche ontdekkingen (Nl-Fr)11. Koekelberg (Nl-Fr)12. Brussel-Noordoostwijk (Nl-Fr)13. Sint-Gillis (Nl-Fr)14. Sint-Pieters-Woluwe (Nl-Fr)15. Elsene (Fr-Nl)16. Schaarbeek (Nl-Fr)17. Sint-Jans-Molenbeek (Nl- Fr)18. Evere (Nl- Fr)19. Brussel-Louizawijk (Nl- Fr)20. Ganshoren (Nl- Fr)21. Oudergem (Nl- Fr)22. Brussel-Haren (Nl- Fr)23. Brussel. Neder-over-Heembeek (Nl- Fr)24. Brussel. Laken (Nl- Fr)restauration(s) et conservation /INVENTARIS VAN HETCULTUURBEZIT IN BELGIËBRUSSELS HOOFDSTEDELIJKGEWESTDeel I A Brussel Vijfhoek A-D (Nl-Fr)Deel I B Brussel Vijfhoek E-M (Nl-Fr)DeeI 1C Brussel Vijfhoek N-Z (Nl-Fr)Deel 2 Sint-Joost-ten-Node (Nl-Fr)Deel 3 Etterbeek (Nl-Fr)De anderen inventarissen van het Erfgoed kunnengeraadpleegd worden op de volgende site:http://www.irismonument.beRÉGION DE BRUXELLES-CAPITALEl’architecture depuisrestauration(s) et conservationla seconde guerre mondiale / /l’architecture depuisla restauratie seconde guerre en conservatie mondiale //OPEN MONUMENTDAGENArchitecturale gehelenin het Brussels Gewest (Nl-Fr)Plaatsen om te feesten (Nl-Fr)Kunst en openbaar erfgoed (Nl-Fr)Een eeuw architectuur en stedenbouw:1900-2000 (Nl-Fr)Erfgoed en Ambachten (Nl-Fr)Archeologie van Neolithicumtot industriële revolutie (Nl-Fr)Handel (NL-Fr)Modernisme – art deco (Nl-Fr)Brussel, 175 jaar hoofdstad (Fr-Nl)Lichaam en Geest (Fr-Nl)Architectuur sinds de Tweede Wereldoorlog (Nl-Fr)Van andere oorden (Nl-Fr)Steen & Co (Nl-Fr)Restauratie en Conservatie (Nl-Fr)Deel lDeel 2Deel 3MONUMENTEN EN LANDSCHAPPENBrussel, beschermde monumenten (Nl-Fr)Brussels Hoofdstedelijk Gewest.Gevrijwaarde monumentenen landschappen (Nl-Fr)Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Beschermdemonumenten en landschappen (Nl-Fr)Beschikbaar in de betere boekhandel(Opgelet: meerdere titels zijn momenteelniet meer in voorraad)De Directie Monumenten en Landschappenheeft eveneens verschillende gratis publicaties.De lijst van deze publicaties is raadpleegbaarop de website www.monument.irisnet.be

88 ⁄ Open MonumentendagenDankwoordDe Directie Monumenten en Landschappenwenst alle openbare enprivé-instellingen te danken, alsookalle eigenaars die hebben bijgedragentot het succes van de BrusselseOpen Monumentendagen.De Directie dankt ook de verenigingPatrimoine et Culture die het centraalinformatiepunt ontvangt.De inlichtingen in deze brochurekunnen buiten onze wil om gewijzigdworden.Op initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk GewestOnder bescherming van de Raad van Europa,in het kader van de Europese MonumentendagenOrganisatieDirectie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk GewestAlgemene coördinatiePaula DUMONT en Brigitte VANDER BRUGGHENmet de medewerking van Cindy DE BRANDTBegeleidingscomitéPascale INGELAERE en Anne-Sophie WALAZYC,Kabinet van Minister-President Charles PicquéStéphane DEMETER en Manja VANHAELEN,Directie Monumenten en LandschappenRedactieDe teksten over de opengestelde monumenten werden geschreven door ChristopheVACHAUDEZ . Enkele notities werden geschreven op basis van de gidsBrussel, in de voetsporen van de bouwkundig ingenieurs, uitgegeven door hetCIVA, de ULB en de VUB, onder leiding van David Attas en Michel Provost.VertalingGitracomRevisie en verbetering tekstenHarry LELIÈVRE, Directie Monumenten en LandschappenHerkomst foto’sDe foto’s werden genomen door Alfred de VILLE de GOYET, DirectieMonumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk GewestbehalveChristine Bastin en Jacques Evrard© Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (pagina 4, 22, 70)Pierre BERNARD (44)Ryan CHKOUNDI (77)Philippe DE GOBERT (9)Georges DE KINDER (pagina 50)Johan JACOBS (09)Thomas LECLERCQ (39)Xavier Linnenbrink (pagina 68)Mathias NOUEL © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (78)Wim ROBBERECHTS (pagina 60, 68)Faris Zerrouki (pagina 70)CIDEP (03)Directie Moumenten en Landschappen (72, 73)Hallen van Schaarbeek (pagina 78)Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (31, 33)Koninklijk Museum van het Leger en van de Krijgsgeschiedenis (pagina 30)ORIGIN (38)Foto gevel hotel Aubecq (78): arch. V. Horta@Sofam 2012Foto bedrijfsrestaurant van Total (30): arch. Samyn & PartnersFoto’s Flagey (47) en Sint-Jan-de-Doperkerk (65):arch. J. Diongre@Sofam 2012Ontwerp omslag en afficheKaligram, BrusselOntwerp programma, opmaak en cartografieKaligram, BrusselDrukIPM, BrusselVerantwoordelijk uitgeverPhilippe PIÉREUSE, Directie Monumenten en Landschappen van het BrusselsHoofdstedelijk Gewest, CCN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel

De kunst van het bouwen – Erfgoed BrusselSinds eind 2011 geeft de Directie Monumentenen Landschappen van het Brussels HoofdstedelijkGewest het tijdschrift Erfgoed Brussel uit.Deze publicatie richt zich tot al wie een passieheeft voor erfgoed, zowel Brusselaars als niet-Brusselaars, en wil de diverse facetten van demonumenten en landschappen in het BrusselsHoofdstedleijk Gewest aan bod laten komen.Per jaar zullen drie nummers verschijnen (tweegewone nummers en een speciaal nummer).Het dubbele nummer van september is gewijdaan het thema van de Open Monumentendagen.Verschillende artikels geschreven door specialistenpresenteren de kunst van het bouwen vanuitdiverse invalshoeken.Verkrijgbaar in de boekhandel vanaf half septemberen in de Sint-Gorikshallen tijdens de OpenMonumentendagen.prijs: € 20Wettelijk depot : D/2012/6860/013ISBN : 978-2-930457-83-3

Dessins / tekeningen: Philippe de Kemmeter — Design: neutre.beComment tout ça tient ?L’art de construire en Régionde Bruxelles-Capitale27/08/1202/12/12Halles Saint-GérySint-GorikshallenHoe blijft dit staan?De kunst van het bouwenin het Brussels Hoofdstedelijk GewestPlace Saint-GérySint-GorikspleinBruxelles 1000 Brusselaccessible gratuitementgratis toegankelijk7/7, 10:00-18:00À l’initiative de la Région de Bruxelles-CapitaleOp initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest