VERTELCULTUUR

ten gemeenschappen op de Friese heide hadden vaak een afwijkende mentaliteit
– ze waren op zichzelf aangewezen en werden daardoor heel hecht. Uit deze dorpen
komen veel verhalen. Denk bijvoorbeeld aan de hierboven genoemde Anders
Bijma in Boelenslaan, maar ook Jan Hepkes Wouda uit Surhuisterveen. Deze Jan
(1862-1949) had honderden verhalen te vertellen, het ene nog sterker dan het
andere. Jan was een huidenkoopman en hij stond in de wijde omtrek bekend als
‘de leugenaar van Surhuisterveen’. Geliefde onderwerpen waren zijn wonderlijke
fiets (door hem liefkozend ‘Fytske’ genoemd) en gigantische snoeken. Op de brug
over de vaart vertelde hij zijn sterke verhalen, die nu nog steeds bekend zijn in de
omgeving van Surhuisterveen. Ook uit Harkema zijn veel anekdotes en verhalen
afkomstig. Op de heide werd over het algemeen veel gedronken om de alledaagse
armoede en ellende te vergeten. Daarnaast was het voor veel arbeiders gebruikelijk
om een mes bij zich te dragen. Deze combinatie zorgde soms voor hachelijke
situaties, waarbij meer dan eens dodelijke slachtoffers zijn gevallen.
Veel van de verhalen in de SagenJager app centreren zich rond een aantal hoofdthema’s.
Ten eerste staan er een aantal moppen in, waarin onder andere de spot
wordt gedreven met een te fanatieke dominee en de poepen – een scheldnaam uit
de negentiende eeuw voor Duitse seizoensarbeiders. Ten tweede wordt uit de collectie
van Jaarsma duidelijk dat de bewoners in de Friese Wouden vaak nadachten
over de dood en de duivel. Zo werden er vaak spookverschijningen waargenomen
op verlaten zandpaden, zoals de Mûntsegroppe (‘Monnikkengreppel’) tussen Rottevalle
en Harkema. Ook wordt in de collectie van Jaarsma veelvuldig melding gemaakt
van spookveulens en deuren of hekken (van kerkhoven) die niet dicht willen
blijven. Ook zijn er veel verhalen waarin iemand wordt ‘gesmeten’ door de duivel.
In de omgeving van Harkema en Surhuisterveen zijn veel van zulke verhalen
verteld. Nachtelijke wandelaars of mensen die spotten met het geloof kregen als
het ware een pak slaag van de duivel; regelmatig geïnterpreteerd als straf voor
slecht gedrag, waarbij de duivel dus een opmerkelijke rol als handlanger van God
speelt. Een andere mogelijke uitleg is dat veel dronkaards vaak in het donker uit
de kroeg naar huis moesten lopen. Op de arme heide waren veel ‘stille kroegen’,
woonkamers van waaruit veelal arme weduwes illegale sterke drank schonken.
Het zou best eens kunnen zijn dat ze gewoon in het pikkedonker een trap kregen
van een verstoord paard en dat ze dit in hun beschonken toestand aanzagen voor
een opdonder van de duivel. Daarnaast zijn in de app verhalen opgenomen over
bijvoorbeeld Sterke Hearke, de immens sterke smid uit Drogeham en over Japik
Ingberts, de meesterdief en trickster die de rijke herenboeren altijd te slim af was.
39