Buiten de Orde 2013 #4

u i t e n de o r d e
Het scheppingsverhaal in de Bijbel (Genesis) is heel helder over
het verschil tussen mens en dier. God schiep vijf dagen lang en
zag dat het goed was. Op de zesde dag maakte Hij Adam naar Zijn
evenbeeld. Niet uiterlijk. Niemand weet hoe God er uit ziet omdat
de Bijbel daarover geen enkele aanwijzing geeft afgezien van de
mededeling dat ‘Gods Geest zweefde’. Maar de Bijbel geeft wel
een heel heldere hint op welk terrein Adam naar Zijn evenbeeld
werd geschapen. Want tot en met de creatie van Adam is God
alleen maar bezig met ‘scheppen’. Dus Adam werd een mens,
uiterlijk gelijkend op een aap, maar met als essentieel verschil met
een aap dat de mens in staat is iets te ‘scheppen’ dat hij eerst
in zijn verbeelding heeft bedacht, net als God. Of zoals Marx het
later omschrijft in Het Kapitaal: ‘We spreken hier over arbeid in een
vorm waarin zij uitsluitend de mens eigen is. Een spin verricht
handelingen die overeenkomsten vertonen met die van een wever
en een bij maakt door de bouw van haar cellen menig menselijk
architect te schande. Maar wat de slechtste architect meteen al
van de beste bij onderscheidt, is dat hij de cel al in zijn hoofd
gebouwd heeft voor hij haar in werkelijkheid bouwt.’
het dier – ook al is hij daartoe fysiek makkelijk in staat – de mens
niet aanvalt wanneer hij wordt gedwongen tot het springen door
een brandende hoepel, dansen met een lullig pak aan of het
detecteren van mijnen in een mijnenveld.
In Asimovs boek stellen de autoriteiten uit beschavingsoogpunt
vast dat Andrew eigenlijk inderdaad een mens is. Maar als hij dat
is, dan is hij een supermens die dankzij het steeds weer vervangen
van versleten onderdelen onsterfelijk is, en dat willen ze niet.
Uiteindelijk besluiten ze dat Andrew mens zou kunnen worden
als hij sterfelijk zou zijn. En Andrew, de vernederde en vertrapte
robot, wil zo graag mens zijn dat hij zijn eigen lichaam aanpast
opdat hij zal sterven. Op deze wijze weet hij de autoriteiten over
te halen hem tot mens te verklaren en zijn programmatuur aan te
passen zodat hij niet meer hoeft de gehoorzamen aan de wetten
van de robotica. Hij is dan al zo verzwakt dat hij geen gebruik
meer zal kunnen maken van zijn eerdere fysieke superioriteit en
een paar maanden later sterft hij.
Andrew wordt uiteindelijk dus niet meer gevangen door de wetten
van de robotica, maar door de, door hemzelf toegebrachte,
verminking van zijn ‘lijf’. Zijn triomf, die hij in het boek werkelijk
voelt, is in feite een ultieme vernedering. Hij heeft geen ketenen
van buiten af meer nodig; hij is zo getemd dat hij zichzelf heeft
geketend.
Het verschil tussen de mens en
de rest is de verbeelding
De verbeelding
De klassieke zombie en de robot staan beide onder controle van
de mens. Een zombie is volledig overgeleverd aan degene die
hem tot ‘leven’ heeft gewekt, robots zijn geprogrammeerd door
de mens die de mogelijkheden van de robot bewust kan beperken
om te voorkomen dat de robot de mens kan overheersen. Is
een zombie eigenlijk nog wel een mens? En wanneer is een robot
geen robot meer, maar een mens? Wat maakt een mens eigenlijk
tot ‘mens’?
Robot Andrew wil met menselijk
respect behandeld worden
Voor zover mij bekend is het bovenbeschreven verschil tussen de
mens en de rest nog steeds niet onderuit gehaald. Dieren werken
zonder planning terwijl mensen door middel van hun verbeelding
hun activiteiten in tijd en ruimte kunnen plaatsen. Het verschil
tussen de mens en de rest is de verbeelding. En daar is ook
meteen het ‘gebrek’ van een slaaf. Een slaaf heeft wel verbeelding
maar kan niet gedwongen worden zijn verbeelding in te zetten
voor de meester. Hij kan alleen gedwongen worden sneller te
werken. In de moderne arbeidsverhoudingen, en met name de
vergaande arbeidsdeling en automatisering, heeft een werknemer
zijn verbeelding nodig om naast snel ook slim te kunnen werken.
Maar diezelfde verbeelding stelt de mens in staat om zich af te
vragen of het allemaal niet anders kan; prettiger, leuker, geestelijk
verrijkender en vooral ook eerlijker. En als die mens zich dat eenmaal
afvraagt is hij – gelijk een slaaf – niet meer zo genegen zijn
verbeelding in te zetten ten behoeve van de werkgever. Hij doet
zich onder werktijd dommer voor dan hij is.
De m o d e r n e z o m b i e
De zombie die ooit in de Caraïben tot leven is gekomen, is tot
filmgenre uitgegroeid. De moderne zombie in dit filmgenre is
geen bewust opgewekte dode met één meester die hij moet
gehoorzamen, maar maakt onderdeel uit van een invasie van uit
de dood herrezen mensen die in een zombie veranderen en de
levenden belagen met de bedoeling ook hen te doden en in een
zombie te doen veranderen. Als gebruikelijk in het rampenfilmgenre
zijn er heel veel ‘slachtoffers’ en een handjevol overblijvers
die met wisselend succes proberen te overleven. Waarom de zombies
anderen belagen en wie hun ‘meester’ is, is in de moderne
films volstrekt onduidelijk.
George A. Romero, die beschouwd wordt als de stamvader van de
moderne zombiefilm, combineert in zijn films maatschappijkritiek
met horror. In Dawn of the dead uit 1978 bijvoorbeeld staat een
23