Buiten de Orde 2013 #4

u i t e n de o r d e 2013 nummer 4
Wat is federalisme?
Een van de doelstellingen van de anarchistische beweging is de vervanging van
de staat door een federalistische maatschappijopbouw. Deze maatschappij wordt
opgebouwd vanuit decentrale sociale kernen van onderop. Andere definities
worden door de anarchistische beweging als autoritair afgewezen, maar we kunnen
wel proberen om in het bestaande systeem voorzichtig naar voorbeelden te
zoeken.
d o o r Ja n Be r v o e t s
Eer s t h e t a n t w o o r d o p d e v r a a g
Federalisme wil zeggen dat zoveel mogelijk nationale bestuurssystemen
of staatsystemen na de revolutie worden vervangen
door lokale of regionale overlegsystemen, bijvoorbeeld vanuit
wijken, dorpen en steden. In de sociale strijd wil dat zeggen dat
vakbewegingen decentraal worden aangestuurd vanuit kernen
op de werkplek in bedrijven, van daaruit in regionale kernen en
bedrijfsorganisaties – hoe dan ook: niet door centrale besturen
met parlementen die dan dicteren wat er op de werkplek moet
worden geëist. Het gevolg hiervan is een netwerk van decentrale
comités, die onderling verbonden zijn door solidariteit tegen de
grote systemen en voor wederzijdse hulp.
Toen de anarchistische beweging zich in 1872 had afgesplitst van
de Internationale was deze organisatievorm volkomen duidelijk.
Iedereen begreep wat federalisme inhield: afwijzing van elk centraal
bestuurssysteem. Het enige dat centraal zou kunnen worden
beheerd was een statistiek, een encyclopedie of een thesaurus
van wetenschappelijke ontdekkingen, technische standaarden
en ander kennismateriaal van algemeen belang. Een dergelijke
centrale opslag van het collectieve erfdeel van de mensheid ligt
nu dank zij de gecoördineerde opslag van deze gegevens op het
internet binnen handbereik en kan – idealiter – nu op elk individueel
toestel worden opgeroepen.
Da a r n a u i t l e g va n h e t m i s v e r s ta n d
Intussen is er in de loop van de geschiedenis spraakverwarring
over het begrip federatie en federalisme ontstaan. Dat komt
doordat statenbonden zich ook federaties zijn gaan noemen of
dat regionale politici de zelfstandigheid van hun regio vooral zien
in termen van staatsvorming en binnen kun kaders geen verdere
decentralisatie voorstaan. Een voorbeeld is de Verenigde Staten
van Amerika, waar na de burgeroorlog definitief de regering in
Washington centrale bevoegdheden heeft afgedwongen op het
gebied van wetgeving, defensie en voorwaarden waarop de staten
zelf bestaansrecht hebben. Met termen voor een federaal leger,
een federale politie (FBI) en federale voorschriften wordt feitelijk
verwezen naar de centrale regeringsmacht. In de Europese Unie
worden gemeenschappelijke lichamen gevormd, die multilateraal
of supranationaal zijn. Op diverse economische terreinen sturen
zij met richtlijnen de wetgeving van de aangesloten staten aan,
ja vaardigen zelfs verordeningen uit, die in alle staten verplicht
worden uitgevoerd. Ook hierdoor krijgt een begrip ‘Europees
federalisme’ een tegengestelde betekenis van wat de oorspronkelijke
bedoeling van het woord is geweest.
Er zijn weinigen die buiten de anarchistische beweging om
de betekenis van federalisme nog kennen als een begrip dat
zich tegen bestaande staten keert, zeker in de noordelijke
Nederlanden. Mijn vader was federalist, omdat hij geloofde dat er
geen Nederlandse nationaliteit bestond, die in overeenstemming
was met het gebied van de Nederlandse grenzen: het zuidelijke
gedeelte beneden de Moerdijk behoorde etnisch bij Vlaanderen,
dat zich op zijn beurt in België zou moeten afscheiden van de
Walen. Na de oorlog zag hij in de Benelux de kans om binnen
dat gebied deze federatie gerealiseerd te zien. De huidige federalisatie
van België in twee of drie autonome gebieden houdt
echter vooral een verdubbeling van de bureaucratie in. Vooral in
Vlaanderen klaagt men over de hinderlijke papierwinkel als uitdrukking
van de jong opbloeiende macht van het bestuur.
En de Federatie van Nederlandse Vakbewegingen heeft zich lange
tijd alleen maar zo genoemd nadat het Nederlands Verbond van
Vakbewegingen en de Katholieke Arbeidersbeweging, twee bonden
met een centraal bestuur, waren gefuseerd…
Zo u h e t k u n n e n ?
Federalisme heeft in de geschiedenis altijd als maatschappijorganisatie
bestaan. Op economisch terrein kent met name de
Nederlands-Vlaamse geschiedenis wel de mogelijke voorbeelden.
De steden waren oorspronkelijk federale kernen van zelfbeheer.
De Parijse Commune van 1871 ontleende haar naam aan de
communitas van de oudste steden in Frankrijk, die zelfstandige
rechten bevochten op de feodale landsadel. Nog steeds bestaan
in Nederland de hoogheemraadschappen als aparte en zelfstandige
besturen, die vroeger door de maatschappij van onderop
gevormde coöperatieven waren voor dijkbeheer en watermanagement.
De landbouwcoöperaties aan het eind van de negentiende
eeuw als antwoord op de landbouwcrisis door gebrek aan afzet
waren al door Kropotkin gesignaleerd. Men moet echter wel
vaststellen dat de schaalvergroting van het kapitalistisch systeem
en de centrale regeringsmacht in de loop der eeuwen deze fenomenen
heeft uitgehold. Veel coöperaties zijn nu winstnemende
ondernemingen geworden en bestaan slechts in naam.
Pogingen tot regionaal federalisme als alternatief voor de landsgrenzen
zijn er al in de bestaande EU-context, al spelen die
zich in de schaduw af. Met name de Euregio’s, Maastricht-Aken-
Luik, Enschede-Gronau en Oost-Groningen of het Duitse Oost-
Friesland zijn gebieden die zich in het bestaande systeem al
profileren als aanvallen op de scheidslijnen tussen de landen. Het
geeft aan dat regionale gemeenschappen niet alleen op Holland
aangewezen zijn. Organiseren die gebieden zich, dan kan dat niet
via centrale aansturing; ook nu al kunnen de gemeenten deze
contacten slechts via consensusoverleg draaiende houden.
34