Buiten de Orde 2014 #1

uiten de orde 2014 nummer 1
48
De eerste verklaringen na het begin van
de opstand gingen helemaal niet over
rechten van de inheemse bevolking. Het
was echter een oorlogsverklaring tegen
de Stalinistische dictatuur en ze eisten
werk, land, huisvesting, eten, onderwijs,
gezondheidszorg, vrijheid, onafhankelijkheid,
gerechtigheid, democratie en vrede.
Deze verklaring paste veel beter in een
linkse, marxistische traditie dan in de
traditie van (strijd van) inheemse volkeren.
Pas later zouden de Zapatistas het
indiaanse karakter van de beweging benadrukken
en zouden de indiaanse rebellen
in het centrum van de aandacht komen
te staan.
Over de positie van Marcos in de beweging
wordt veel gespeculeerd. Is hij slechts een
woordvoerder of deelt hij ook de lakens
uit? Hoe democratisch is de beweging? Is
het mogelijk dat de inheemse Zapatistas
Marcos zien als een soort van mystiek of
religieus personage, passend bij de Mayacultuur?
Hoe verhoudt de militaire leiding
zich ten opzichte van het bestuur in de
bevrijde gemeenschappen? Onder andere
door het illegale karakter van EZLN en de
staatsrepressie tegen de Zapatistas, is er
weinig bekend over de interne structuur
van EZLN en het democratische karakter
daarvan. Het ontbreken van duidelijke
informatie hierover, laat de deur natuurlijk
open voor het romantiseren en zelfs
mystificeren van de Zapatistas en hun
Subcomandante Marcos.
conclusie
Ik heb het in dit artikel niet gehad over
politieke of militaire strategie. Laat
er geen misverstand over bestaan: de
Zapatistas en de EZLN in het bijzonder
hadden wel degelijk een politieke en
militaire strategie. Het is echter volgens
mij onmiskenbaar dat de Zapatistas een
duidelijk idee hadden hoe ze met de
internationale en gevestigde media om
zouden gaan. Ze hadden volgens mij een
aantal doelstellingen ten aanzien van die
pers en het communiceren van hun boodschap
naar de ‘buitenwereld’ en hadden
daar een strategie bij bedacht om die
doelen te realiseren. Deze doelen ten
aanzien van de pers stonden op hun beurt
weer in dienst van de meer fundamentele
doelstellingen van de Zapatistas, namelijk
autonomie, vrijheid, gerechtigheid en een
einde aan hun armoede.
Er zijn twee belangrijke elementen in
de strategie: de inhoudelijke boodschap
die naar buiten werd gebracht én de
manier waarop. De klassiek marxistische
retoriek werd achterwege gelaten en evolueerde
naar een meer modern verhaal
over autonome municipaliteiten en radicale
democratie. De publieke opinie en
de internationale pers moest nog wennen
aan de zelfbenoemde overwinning van
het kapitaal en het einde van de Grote
Verhalen met de val van de Muur. En dus
een beweging die zichzelf niet meer expliciet
marxistisch noemt, of de bijbehorende
begrippen hanteert, moest wel nietideologisch
zijn. Wisten zij veel dat vier
jaar later in Seattle een
uitbarsting van protest en
rebellie plaats had, dat
niets meer had met het
oude communisme, maar
bevrijd door het einde van
de Koude Oorlog zichzelf
opnieuw kon uitvinden en
profileren. Ook op ideologisch
gebied.
Niet minder belangrijk
is de manier waarop de
boodschap naar buiten
werd en wordt gebracht.
Het was een strijd om wie
het overwicht in het discours
haalt, wie de frames
bepaalt, wie de harten
van de publieke opinie
weet te winnen. Een ware
propagandaoorlog met
hoogtechnologische middelen
(bedenk maar dat
het internet pas in 1993
voor gewone gebruikers
toegankelijk werd), waarbij
naast een specifiek
taalgebruik vooral de
beeldenoorlog cruciaal is
gebleken.
De bivakmuts, waarover
gezegd wordt dat die
gedragen wordt om gezien te worden
terwijl eigenlijk de bivak dient om je
gezicht te verbergen, is exemplarisch
en illustreert hoe je beeld en taal kunt
gebruiken om een spektakel te laten zien.
Het gebruik maken van elementen uit de
volkscultuur en de Mexicaanse geschiedenis
om een nieuw en eigentijds imago
op te bouwen, het in beeld brengen van
slecht bewapende indianen en de sterke
persconferenties en verklaringen van
de Zapatistas zijn ingrediënten die alles
tezamen de propagandaoorlog duidelijk
in het voordeel van de Zapatistas hebben
beslecht. En dit speelde zich allemaal
af in een periode waar FARC, ELN
(Nationaal bevrijdingsleger uit Colombia)
en het Lichtend Pad actief waren in Zuid-
Amerika, die helemaal niet op (veel) steun
of sympathie van de publieke opinie en de
internationale pers konden rekenen.
Tot slot wil ik nog een kritische noot
plaatsen bij de communicatiestrategie
van de Zapatistas. De aandacht van de
publieke opinie en de internationale pers
is van korte duur en vluchtig en kent zijn
eigen dynamiek en wetmatigheid. Hoewel
de strijd van de Zapatistas niet aan actualiteit
heeft ingeboet – alles waarvoor (of
waartegen) ze de wapens hebben opgenomen,
is nog steeds aan de orde van de
dag – is er toch nog weinig aandacht voor
hun strijd. De aandacht leeft even op bij
het twintigjarig bestaan van de opstand,
maar de verslaglegging zoals in de jaren
negentig is sterk verminderd. Om dus in
beeld te blijven, moesten de Zapatistas er
blijven voor zorgen ‘nieuws’ te blijven. In
een wereld waar de houdbaarheidsdatum
van iets ‘nieuws’ steeds korter wordt, is
het voor een rebellenbeweging moeilijk
om de veranderende smaak van de populaire
cultuur te volgen en de concurrentie
met ander belangrijk Mexicaans of Zuid-
Amerikaans ‘nieuws’ te winnen. In een
poging ‘nieuws’ te maken, is een erg uitgebreide
merchandising tot stand gekomen,
waarbij Zapatistas T-shirts, buttons,
posters, bivakmutsen, condooms en nog
veel meer te koop was. Je kunt met betrekking
tot de communicatiestrategie dus de
vraag stellen of het een beweging met zo’n
strategie als die van de Zapatistas zich
niet te kwetsbaar maakt doordat ze afhankelijk
wordt van de wetten en grillen van
(massa)communicatie, het beïnvloeden
van de publieke opinie en van de populaire
cultuur. De vrees van de Zapatistas
voor het ingekapseld worden door de
staat, en de strijd daartegen, waarvoor
een bepaalde communicatiestrategie is
ontwikkeld, heeft er misschien wel voor
gezorgd dat de Zapatistas ingekapseld
zijn geworden door de populaire cultuur.
Dit artikel is grotendeels gebaseerd op
een onderzoek van M. Clint McCowan:
Imagining the Zapatistas: Rebellion,
Representation and Popular Culture, (Omaha,
International Third World Studies Journal and
Review, Volume XIV, 2003), p. 29-34.