Land + Water 2023 editie 1

nummer 1/2 - februari 2023 - jaargang 63
Vakblad voor de praktijk van civiel- en milieutechnici
VERBREDING
HOGERING
ALMERE
Doorgroeibare verharding
Innovatief huzarenstukje

DRINK
WATER
21, 22 & 23
MAART 2023
EVENEMENTENHAL
GORINCHEM
AFVAL
WATER
PROCES
WATER
STEDELIJK
WATER &
RIOOLBEHEER
WWW.AQUANEDERLAND.NL
AQUA NEDERLAND
BESTEL UW
GRATIS TICKETS
230113 AQUA23_180x127_2205.indd 1 13/01/2023 09:25
Sinds 2005 is er al meer dan 2.500.000 m 2
Graustabiel in Nederland gerealiseerd!

nummer 1/2 - februari 2023 - jaargang 63
INHOUD
DOSSIER Wegen
Verbreding Hogering 10
Na ruim drie jaar is de verbreding van de
Hogering bij Almere afgerond.
Programma Asfalt-Impuls 12
2023 is het laatste jaar van het Programma
Asfalt-Impuls.
Koplopersaanpak 14
Investeren in duurzaamheid moet ook nu al
lonen, dat is de gedachte bij de ‘Koploperaanpak
duurzame wegverharding’.
InnovA58 16
De Innovatiestrook was de eerste InnovA58-proeftuin.
Bij de aanleg lag de focus op
circulariteit en CO 2
-reductie.
Ombouw kruispunt 18
In 2020 is Flevoland gestart met de ombouw
van rotonde Ganzenweg-Knardijk.
Lessen van de Geul 24
In opdracht van de Samenwerking
Maas-Mergelland is de watersnoodramp
van 2021 geëvalueerd. Dit artikel beschrijft
een aantal interessante kanttekeningen bij
het functioneren van de rivier de Geul in
Zuid-Limburg. De ramp heeft veel schade
veroorzaakt, maar positief gezien is het ook
een enorme kans om te leren.
Actueel 4
Trends & Cijfers 8
Juridisch 9
En de winnaar is: doorgroeibare verharding 20
De Sint Jansbeek gaat weer stromen 22
De Grote Ontpoldering 27
Ken je kering 34
Toekomst watermanagement 36
Toekomst watermanagement 36
Werkwijzer monitoring zinktunnels 37
Binnenkort 38
Traditionele kadeconstructies 30
Op de voorpagina
Het overgrote deel van de traditionele
kadeconstructies in binnenhavens bestaat
uit beton en staal. Je kunt je echter afvragen
of dit wel een steekhoudende argumentatie
is. Een met geogrids gewapend grondlichaam
biedt namelijk op verschillende
aspecten grote voordelen ten opzichte van
de traditionele kadeconstructies.
Vakblad voor de praktijk van civiel- en milieutechnici
Innovatief huzarenstukje 32
Dat het niet eenvoudig is om tunneldelen op
zijn plek te houden, is onlangs nog in
Friesland gebleken. Voor de aanleg van de
Maasdeltatunnel ontwikkelde AnMaTech in
opdracht van BAAK daarom een speciale
afsteunoplossing met een opgebouwde,
standaard HexPro hydraulische ringsleutel
en een zogeheten ‘puzzelmoer’.
VERBREDING
HOGERING
ALMERE
Doorgroeibare verharding
Innovatief huzarenstukje
Na ruim drie jaar is de verbreding
van de Hogering bij Almere
afgerond. (pag.10)
nr. 1/2 - februari 2023
3

Actueel
P. Urbanus
Rivierkreeften teisteren
Krimpenerwaard
Exotische rivierkreeften
verspreiden zich snel in de
Krimpenerwaard. Vooral in
veenweide- en laagveengebied
verstoren ze het ecosysteem
en ondergraven ze
oevers. De huidige aanpak is
onvoldoende, stellen de
provincie Zuid-Holland,
gemeenten, twee hoogheemraadschappen
en visserij-,
landbouw- en natuurbeschermingsorganisaties.
Een proef
met wegvangen lijkt veelbelovend.
Exotische rivierkreeften in de Krimpenerwaard
vormen een ernstige plaag, stellen vijftien
partijen, waaronder de hoogheemraadschappen
Schieland en Krimpenerwaard en Stichtse
Rijnlanden, de provincie Zuid-Holland, de
gemeenten Krimpenerwaard en Krimpen aan
de IJssel en landbouw- visserij- en natuurbeschermingsorganisaties.
Gezien de enorme
schade die de tientallen miljoenen uitheemse
kreeften in het gebied aanrichten, vragen zij
minister Piet Adema van Landbouw, Natuur en
Voedselkwaliteit (LNV) met spoed actie te
ondernemen om hun opmars voortvarend en
effectief terug te dringen. Het ministerie van
LNV is in Nederland verantwoordelijk voor het
bestrijden van invasieve uitheemse rivierkreeften.
Volgens het hoogheemraadschap van
Schieland en de Krimpenerwaard groeit de
populatie in de Krimpenerwaard explosief.
Deze exotische kreeften zijn veelvraten die zich
snel voortplanten. Ze verknippen waterplanten
die een sleutelrol hebben in het ecosysteem.
Het hoogheemraadschap monitort de
exotische rivierkreeftenstand sinds 2020 de
aanwezigheid van de dieren, maar ook welke
soorten er leven en hoe de verspreiding eruit
ziet, zegt woordvoerder Paula Korteweg.
Vooral de rode Amerikaanse rivierkreeft komt
voor in de Krimpenerwaard, evenals de
gevlekte, gestreepte en geknobbelde
Amerikaanse rivierkreeften.
Verspreiding
De meeste kreeften zitten in het midden van
de Krimpenerwaard, maar de verspreiding
neemt toe en ook in Schieland duiken ze nu
op. Ze gedijen goed in dergelijke veenweidegebieden
en laagveenlandschappen. In gebieden
met hoge fosfaatbelasting en snelgroeiende
waterplanten komen ze veel voor, terwijl ze het
bij brede rietoevers, kouder water (kwel) en
een laag zuurstofgehalte minder goed doen.
Verder lijkt bijvoorbeeld de gevlekte Amerikaanse
rivierkreeft vrij onschadelijk en is het
vooral de rode Amerikaanse rivierkreeft die
veel schade veroorzaakt, stelt onderzoeksinstituut
STOWA.
De kreeftenplaag leidt tot schade aan het
gehele ecosysteem, stellen de partijen. Sloten
blijven stil en levenloos achter. Ondergedoken
waterplanten verdwijnen in de Krimpenerwaard.
Dat veroorzaakt weer blauwalgproblemen,
met gevolgen voor de waterkwaliteit en
het ecosysteem. Daarnaast bedreigen en
verdringen deze exoten de inheemse fauna.
Commerciële vangst van de exotische rivierkreeft is toegestaan, maar helpt niet genoeg om de negatieve invloed van de exoot te
beperken. (Foto: Anton Lamain)
De kreeften graven bovendien holen en lange
gangen, waardoor agrarische grond verzakt en
oevers instabiel kunnen worden. Dit leidt tot
gevaarlijke situaties voor vee en landbewerking
en grondverlies en dus extra kosten voor
herstel van oevers en baggerwerkzaamheden.
Bovendien vertroebelen de graafactiviteiten
van de kreeften het water, waardoor het
ecosysteem nog verder achteruit gaat.
Tenslotte zorgen de exoten ook voor verstopping
van drainagebuizen. STOWA spreekt zelfs
van systeemingenieurs, omdat hun gedrag heel
de omgeving beïnvloedt.
Natuurlijke vijanden zijn er zeker, waaronder
reigers, meeuwen, futen, palingen, snoeken en
otters. Otters zijn de grootste kreefteneters,
maar die zijn nog niet erg wijdverspreid. Sinds
2016 wordt wel commerciële bevissing door
de beroepsvisserij toegestaan. Al met al is het
niet afdoende en de populaties blijven groeien.
Proefproject
Sinds 2021 loopt er een pilotproject van het
hoogheemraadschap van Schieland en de
Krimpenerwaard en de provincie Zuid-Holland
rond het wegvangen van de kreeften met
fuiken en korven. De resultaten werden 18
januari 2023 bekend. Het wegvangen
gebeurde in 2021 in een testgebied van 70
hectare, met 15 kilometer aan sloten. De eerste
keer bleek de gevangen 2000 kilo aan kreeften
onvoldoende om het leven in kaalgevreten
sloten terug te laten keren. Een tweede
vangstperiode in 2022, met 800 fuiken en
korven leverde 2500 kg kreeften op en pakte
wel succesvol uit. De waterplanten keren
terug. Dit jaar wordt het wegvangen voortgezet.
De Unie van Waterschappen kent de
problematiek en participeert in een landelijke
taskforce, laat woordvoerder Jurjen Jongepier
weten. De taskforce is ingesteld door het
Ministerie van LNV en moet een gezamenlijke
aanpak rond de problematiek van de
uitheemse rivierkreeften opleveren. Daarnaast
probeert de Unie de samenwerking te
versterken tussen de waterschappen die deze
problemen ervaren.
De Unie van Waterschappen is het met de
vijftien partijen eens dat de problemen met
uitheemse rivierkreeften in delen van het land
vragen om snel ingrijpen. “Daarover voeren
we intensief overleg met de ministeries van
LNV en Infrastructuur en Waterstaat”, zegt
Jongepier. “Over welke maatregelen waar het
meest effectief zijn, bestaan nog veel vragen.
Onderdeel van de gezamenlijke aanpak is het
opstellen van een onderzoeksagenda.”
4
nr. 1/2 - februari 2023

COLUMN
Nieuw begin
Het modulaire viaduct van Max Bögl.
Modulair viaduct
De InfraTech Innovatieprijzen
gingen dit jaar naar bouwbedrijf
Max Bögl, ingenieursbureau
Antea Group en een
samenwerkingsverband van
overheid, bedrijfsleven en
onderwijs in de provincie
Gelderland.
Max Bögl won in de categorie Productinnovatie
met een modulair viaduct. Dit viaduct
bestaat uit een landhoofd gemaakt van een
gewapende grondconstructie. De overspanning
bestaat uit stalen liggers en dekplaten van
cementloos geopolymeer beton, die tot op 0,1
mm nauwkeurig geslepen zijn, wat een
naadloze aansluiting geeft, waterdicht is en
ervoor zorgt dat geen asfalt toegepast hoeft te
worden. De dekplaten zijn gespannen met
staalkabel, waardoor ze eenvoudig losgemaakt
kunnen worden.
AI
Antea Group ontwikkelde een manier om met
behulp van kunstmatige intelligentie kunstwerken
te ontwerpen en won daarmee de
innovatieprijs in de categorie Procesinnovatie.
Wat voor een constructeur wekenlang
rekenwerk betekent, is voor een algoritme
slechts een kwestie van uren. Het bedrijf
ontwikkelde een genetisch algoritme voor het
optimaliseren van funderingsontwerpen onder
tunnel-toeritten. Door AI toe te voegen aan
parametrisch ontwerpen is Antea in staat om
binnen één dag duizenden varianten door te
rekenen.
Brandstof
De Duurzame Brandstofketen is een samenwerking
van (semi-) overheid, bedrijfsleven en
onderwijs en is winnaar in de categorie
Duurzame Damenwerking. Binnen de
samenwerking realiseert Waterschap Vallei en
Veluwe samen met Gashouders een vulstation
voor biogaslevering aan projecten van
bouwbedrijf GMB in de regio.
De eerste lokale brandstofketen is gerealiseerd
vanaf de rioolwaterzuivering Renkum naar een
bouwplaats in de omgeving. Hierdoor wordt
zowel op de rioolwaterzuivering als op de
bouwplaats de uitstoot van CO 2
, stikstofoxiden
en fijnstof gereduceerd.
Tweede leven liggers viaducten A9
De draagbalken van viaducten die worden verwijderd voor
de verbreding van de snelweg A9 krijgen een nieuwe bestemming
in de N201. De provincie Noord-Holland en Rijkswaterstaat
hebben afspraken hierover vastgelegd op de InfraTech
vakbeurs. Dit is een primeur binnen de overheid en een
belangrijke stap op weg naar meer samenwerking bij het
werken aan circulariteit in de infrasector.
Rijkswaterstaat en de provincie Noord-Holland
willen dat overheden vaker materialen delen
en hergebruiken. Bij de verbreding van de A9
tussen Badhoevedorp en Holendrecht komen
in totaal circa 1300 liggers vrij die in aanmer-
king komen voor hergebruik. De provincie
heeft de intentie om 32 stuks te gebruiken
voor het nieuwe brugdek van de vaste brug in
de N201 bij Kortenhoef. De overige draagbalken
zijn nog beschikbaar.
De historische wateratlas
overziet de ontwikkeling van
ons kikkerlandje vanaf de oertijd
tot aan het heden. De auteurs
beschrijven hoe de Romeinen onze delta aantroffen:
een zompig gebied, doorsneden door rivieren, beken
en een duinenrij als bescherming tegen de Noordzee.
De uitvinding van kaas, waardoor melk veel langer
houdbaar blijkt, bracht Nederlanders ertoe meren
droog te leggen. Het uiteindelijke resultaat waar we
nu mee zitten: inklinkend land, hogere zeespiegel en
verzilting. De ‘harde’ kunstgrepen om het land
leefbaar te maken/houden, lijken over hun
houdbaarheidsdatum heen. Beschoeiingen maken
plaats voor natuurvriendelijke oevers, er is ruimte
voor de rivier, goed bermbeheer moet insecten
verlokken, duurzaam baggeren en bouwen gaan
richting standaard werken. Biologische landbouw
breidt uit; zij het veel te langzaam. De ruilverkavelingskaalslag
wordt deels teniet gedaan door weer
heggen en kreupelbosjes aan te planten. Vergeten
groenten komen op tafel, en vergeten bouwmaterialen
als vlas krijgen herwaardering. Het lijkt een
nieuw begin, maar goed beschouwd is het een
terugkeer naar vervlogen tijden, naar de tijd van de
Romeinen, zoals de wateratlas oppert. Natuurlijk
niet één op éen, want de lessen en ervaringen van
de afgelopen tweeduizend jaar worden verwerkt in
de vernieuwende manier van werken met de natuur.
Een boeiende en noodzakelijke ontwikkeling. Zoals u
in dit nummer kunt zien, volgt Land+Water de
veranderingen binnen de gww-sector op de voet.
Een nieuw begin ervaren we ook met het bezoek
van allerlei evenementen. De coronajaren liggen
achter ons en we kunnen elkaar weer fysiek
ontmoeten tijdens conferenties en beurzen. De
InfraTech 2023 ligt inmiddels alweer achter ons. Vier
jaar geleden is het maar liefst dat de 13de editie van
InfraTech ongeveer even volle zalen trok als op
afgelopen dinsdag 17 januari 2023. “Heel erg fijn
dat iedereen weer in groten getale naar Rotterdam
Ahoy is afgereisd. De uitdagingen waar Nederland
en de infrabranche zich voor geplaatst zien,
schreeuwen om menselijk contact”, zo zei Ahoy-directeur
Jolanda Jansen de openingsplechtigheid. De
beursvloer was overvol. We hebben er blijkbaar zin
in.
Alleen dat ‘we’ mag wel wat diverser, zo bleek uit de
paneldiscussie. Er zijn veel te weinig jongeren
werkzaam in de gww. “Het gaat niet alleen om
jongeren. Deze sector moet op alle fronten diverser.
Ik zie ook in deze zaal eigenlijk alleen maar mannen
van een zekere leeftijd”, aldus Michèle Blom van
Rijkswaterstaat.
Een nieuw begin is het inderdaad als we meer
vrouwen, jongeren en mensen met een niet-Nederlandse
achtergrond in de sector zien. Dan krijg je
vanzelf andere oplossingen.
Teus Molenaar,
redactiecoördinator Land+Water
nr. 1/2 - februari 2023
5

Actueel
J. Bezem
Hoe sterk is ons watersysteem?
Niet alleen het goede komt
van boven. Er kan ook heel
veel neerslag uit de lucht
vallen. En dat kan voor
problemen zorgen, daar
weten ze in Limburg sinds de
zomer van 2021 alles van.
Maar wat als zo’n ‘Limburgbui’
in het dichtbevolkte
westen van het land valt?
Onderzoeksinstituut Deltares
berekende de gevolgen.
Half januari draaiden in de lagere delen van
het land de gemalen op volle toeren om het
overvloedig gevallen regenwater weg te
pompen naar de grotere rivieren en uiteindelijk
de Noordzee. Zo konden plaatselijke overstromingen
worden voorkomen. Met name voor
waterschap Rivierenland was het ‘alle hens
aan dek’: het riviertje de Linge zorgde voor de
nodige problemen, onder meer in Geldermalsen
en Leerdam. “We hebben de afgelopen
jaren al verschillende waterbergingen gemaakt
en die zitten nu vol”, liet het waterschap op 14
januari weten. “Er zit een grens aan hoeveel
water we kunnen vasthouden. Om een droge
zomer door te komen, zouden we gigantisch
veel water vast moeten houden. Meer dan
mogelijk is. Ook ons watersysteem (de sloten,
beken en vaarten) kan water vasthouden, maar
ook dat systeem is nu vol. We moeten nu
water afvoeren omdat er nog meer neerslag
kan vallen. Zo voorkomen we wateroverlast
zoveel mogelijk.”
Ook andere waterschappen, zoals Brabantse
Delta en het hoogheemraadschap van
Delfland, moesten in januari vol aan de bak.
Waterschap Zuiderzeeland begon op 11
januari al met het pompen van grote
hoeveelheden water naar het IJsselmeer, om
klaar te zijn voor de overvloedige neerslag
later in de week. Wetterskip Fryslân zette het
historische Woudagemaal in Lemmer in
werking om water van de Friese boezem af te
voeren en Hollandse Delta gebruikte voor het
eerst in tien jaar weer de Poldersche molen in
Maasdam. Deze watermolen uit 1749 pompte
op 13 januari tienduizenden liters water weg
uit de Sint Anthoniepolder.
Zuid-Holland
Uitgerekend in de periode dat alle Nederlandse
waterbeheerders dus in opperste staat van
paraatheid verkeerden, bracht onderzoeksinstituut
Deltares een casestudie naar buiten met
de titel ‘Analyse grootschalige wateroverlast’.
Het gaat om een bovenregionale stresstest die
Deltares en de provincie Zuid-Holland samen
met de waterschappen, Rijkswaterstaat, de
gemeentes Dordrecht en Rotterdam en de
veiligheidsregio’s hebben uitgevoerd. Met
modellen, berekeningen en in werksessies zijn
waterdieptekaarten, overstromingsduur en
gevolgen bepaald en is verkend hoe dit
meegenomen kan worden in crisismanagement
en ruimtelijk beleid. De centrale vraag
van de studie: wat als de ‘Limburgbui’ op
Zuid-Holland valt?
Het antwoord op die vraag is confronterend.
Volgens de onderzoekers zou grootschalige
neerslag in de provincie Zuid-Holland leiden
tot ongekende wateroverlast, met in veel
gebieden langdurig water op het maaiveld, op
wegen, in landbouwgebieden, glastuinbouwgebieden
en in steden. De schade wordt door
de onderzoekers geraamd op 2 miljard euro,
maar dat kan verder oplopen door maalstops,
verdronken riooloverstorten, kadedoorbraken
en gemaalstoringen.
naal komt het regenwater van grote gebieden
uit Zuid-Holland, Utrecht en Noord-Holland
samen. Berekeningen laten zien dat daar in de
zomer bij dit soort regenval de peilen zo hoog
worden, dat er gemalen uitgezet moeten
worden om doorbraken van kades langs het
kanaal te voorkomen. Dit maakt de overlast in
de gebieden die afwateren op het kanaal
groter en langer van duur. Het gaat dan
bijvoorbeeld om de stad Amsterdam, de
Haarlemmermeerpolder, de bollengebieden in
Noord-Holland en de gebieden ten noorden
van Leiden tot aan het Noordzeekanaal.
Op de Zuid-Hollandse eilanden ontstaat bij
grootschalige neerslag ook overlast, maar niet
veel meer dan bij lokale buien, berekende
Deltares. Deze eilanden voeren de meeste
regen gelijk af naar de rivieren en die stijgen
niet of nauwelijks door die aanvoer.
Om te anticiperen op grootschalige neerslag is
volgens Deltares een nog betere voorbereiding
nodig: “Door oefeningen te doen of door
concrete cases uit te werken met de verantwoordelijke
organisaties, kan worden gekeken
welke informatie mist en of de organisatie op
orde is. Ook is het goed om rekening te
houden met de mogelijkheid van grootschalige
neerslag in ruimtelijke planning, bijvoorbeeld
bij de aanleg van woonwijken en vitale
infrastructuur.”
6
Tot in Amsterdam
Als in heel Zuid-Holland extreme neerslag valt,
dan ontstaan vooral in gebieden waarvan het
regenwater door één waterloop of boezemsysteem
moet worden afgevoerd, grote problemen,
stelt Deltares. Het water wordt door
poldergemalen naar boezems gemalen. Als er
tegelijkertijd veel water uit heel veel polders
komt, kunnen de boezems het water niet
afvoeren naar de grote rivieren of Noordzee.
Bij het Amsterdam-Rijnkanaal en Noordzeekanr.
1/2 - februari 2023

Portret
‘Digitaliseren en efficiënter maken van
gegevensuitwisseling’
Harmen Willemse (44) is per
1 januari 2023 aangesteld als
nieuwe Programmasecretaris
Datastandaarden bij de
Stichting Infrastructuur
Kwaliteitsborging Bodembeheer
(SIKB). Eerder werkte
hij bij NEN aan normalisatie
en certificering op verschillende
vlakken.
Willemse (44) is geboren in Haarlem en
studeerde bedrijfskunde aan de Erasmus
Universiteit in Rotterdam. Hij heeft ruime
ervaring op het snijvlak van bedrijfsleven,
onderzoek en overheid. Na zijn studie ging aan
de slag bij IT-consultant LogicaCMG (tegenwoordig
CGI Consulting). Daar was hij vooral
actief voor overheden bij het implementatiemanagement
van informatietechnologieprojecten.
Daarna stapte hij over naar een kleiner
bedrijf, waar hij als sales- en accountmanager
vooral bezig was met levering van software
van Microsoft.
In 2010 ging hij aan de slag bij NEN (Stichting
Koninklijk Nederlands Normalisatie Instituut),
waar hij zo’n elf jaar bleef werken. In die
periode heeft hij veel ervaring opgedaan met
normalisatie en schemabeheer in diverse
sectoren. “Ik heb er in 2003 ook mijn stage en
afstudeerproject gedaan. Dat ging over
betrokkenheid van stakeholders bij normalisatie
en het management van het normontwikkelproces.
Tijdens mijn periode bij NEN was ik
onder andere bezig met het ontwikkelen van
Europese normen voor biobased producten.”
Ook richtte hij zich op het uitbouwen van de
activiteiten rondom schemabeheer tot een
volwaardige dienst en zette een team en
structuur op, om de acquisitie van nieuwe
projecten te versterken, bedrijfsprocessen te
formaliseren en de totale omzet van deze
service te laten groeien. “Vanuit die rol hield ik
mij bezig met de ontwikkeling en uitrol van
diverse keurmerken voor onder andere
biobrandstoffen en -energie, privacy en
informatiebeveiliging en mondkapjes.” Verder
faciliteerde hij onder meer de overdracht van
het certificatieschema Safety Culture Ladder
van spoorwegexploitant ProRail naar NEN als
nieuwe schemabeheerder.
Datastandaarden
Circa anderhalf jaar geleden ging hij parttime
als zelfstandig projectmanager aan het werk.
Sinds januari 2022 werkt hij volledig als
zelfstandige aan stakeholder management,
normalisatie en schemabeheer. In die
Harmen Willemse.
hoedanigheid is hij ingehuurd door SIKB, de
netwerkorganisatie waar binnen overheid en
bedrijfsleven samen praktijkgerichte kwaliteitsrichtlijnen
maken voor bodem, water, archeologie,
bodembescherming en datastandaarden.
Doel is kwaliteitsborging en -verbetering bij
marktpartijen en overheden, in hun wisselende
rollen als opdrachtgever, vergunningverlener en
toezichthouder.
“Ik heb altijd in verschillende sectoren gewerkt
en geleerd om snel te begrijpen wat een bedrijf
of organisatie doet. Wat speelt er en wat
kunnen standaarden bijdragen aan de markt?
Hier komt alles waar ik me mee bezig hield bij
elkaar.”
Bij SIKB gaat hij zich richten op het verder door
ontwikkelen van de datastandaarden voor de
informatie-uitwisseling voor bodembeheer
(SIKB0101) en voor archeologie (SIKB 0102). De
afgelopen jaren zijn al veel stappen gezet in het
digitaliseren en daarmee efficiënter maken van
de uitwisseling van gegevens binnen de sector.
Ook daar gaat het om vergroting van de
waarde voor gebruikers.”
Data delen voor beter assetmanagement
Door bestaande data over de
assets van Rijkswaterstaat te
delen en nieuwe databronnen
te gebruiken, willen
Rijkswaterstaat en vijf beherende
aannemers samen
toewerken naar beter datagedreven
assetmanagement.
Rijkswaterstraat en de bedrijven
Istimewa, BAM Infra,
Heijmans, SPIE en Vialis
hebben dit vastgelegd in een
samenwerkingsovereenkomst,
die is ondertekend op
de InfraTech vakbeurs.
Rijkswaterstaat werkt intensief samen met een
aantal beherende onderhoudsaannemers en
aan hen verwante marktpartijen, die als
opdrachtnemer vaak zowel uitvoerend als
adviserend zijn. Op zes projecten (zowel een
brug, tunnel, gemalen en sluizen) wordt met
datagedreven assetmanagement geëxperimenteerd.
Van daaruit is nu het samenwerkingsverband
ontstaan met de partijen die betrokken
zijn bij de uitvoering van deze projecten.
Op de foto (v.l.n.r.): Sander den Blanken (BAM Infra), Bart Smolders (Heijmans), Ron Kolkman (Rijkswaterstaat), Richard Pijpelink
(Istimewa), Peter Paasse (SPIE), Jan Willemsen (Vialis).
Van elkaar leren
De 5 beherende onderhoudsaannemers en
Rijkswaterstaat zijn door het programma
datagedreven assetmanagement gekozen om
in de implementaties dezelfde samenwerking
te zoeken als nu in de afzonderlijk projecten
gebeurt. Daarbij gaat er om van elkaar te
leren, om te voorkomen dat elke marktpartij
‘het wiel opnieuw gaat uitvinden’, én
zodoende tempo en tractie houden op de
ontwikkeling van datagedreven assetmanagement.
Daarnaast hebben Rijkswaterstaat en de
marktpartijen afgesproken dat zij nog nauwer
gaan samenwerken.
nr. 1/2 - februari 2023
7

Trends & Cijfers
Omzet bouw in november gestegen
De omzet van de bouw (zonder projectontwikkeling) is in
november 2022 met 10,6 procent gestegen vergeleken met
een jaar eerder. Bij middelgrote en grote bedrijven,
tien werkzame personen en meer, steeg de omzet met
9,9 procent. Dat blijkt uit nieuwe cijfers van het CBS.
Tot en met november was de omzet van de
totale bouw ruim 10 procent hoger dan in
dezelfde periode een jaar eerder. De omzet
van bouwmaterialen steeg in 2022 tot en met
november met bijna 14 procent. Bij de
houtindustrie lag de omzet in dezelfde
periode 18 procent boven die van een jaar
eerder.
Groei b&u
B&U-bedrijven hebben in november 2022 een
omzetgroei van 5,2 procent behaald vergeleken
met een jaar eerder. Bij middelgrote en
grote bedrijven was dat 4,0 procent. Tot en
met november steeg de omzet van de totale
B&U met 9,0 procent, iets meer dan in
dezelfde periode een jaar eerder.
In 2022 is in de maanden januari – oktober
een bedrag van 18,3 miljard euro aan
bouwvergunningen afgegeven, een kleine
400 miljoen euro minder dan een jaar eerder.
De daling werd volledig veroorzaakt door de
afname van het gegunde bedrag voor
nieuwbouw van woningen. Dat was ruim
800 miljoen euro minder. Het totale aantal van
iets meer dan 55.000 nieuw te bouwen
woningen lag in deze periode ongeveer 6.500
lager dan een jaar eerder. Voor nieuwbouw van
bedrijfsgebouwen nam het gegunde bedrag in
deze periode nog wel iets toe, maar het lag
met ruim 4,4 miljard euro maar weinig hoger
dan een jaar eerder.
Omzet gww verdere groei
De omzet van gww-bedrijven steeg in november
met 9,4 procent. Over de periode januari – november
was de stijging ruim 5 procent. Dat
kwam vooral door een lagere groei in het derde
kwartaal. Middelgrote en grote gww-bedrijven
behaalden tot en met november een omzetstijging
van ruim 4 procent. Bij de deelbranches
deden vooral kabel- en buizenleggers het erg
goed. Hun omzet is sinds augustus gemiddeld
met meer dan 20 procent gestegen. Bij (spoor)
wegen- en tunnelbouwers was de omzetgroei
veel lager. In november steeg hun omzet met
bijna 5 procent.
Faillissementen in de bouw
Na twee jaren van daling, steeg het aantal
faillissementen in 2022 met bijna 8 procent
naar 331. In de gww daalde het aantal
faillissementen nog wel. In 2022 werden
18 faillissementen uitgesproken, in 2021 was
dat er één meer.
Werkvoorraad bouwbedrijven gelijk gebleven
De gemiddelde werkvoorraad
in de totale bouwnijverheid
bedroeg in oktober 10,4
maanden, net als in september.
Wel liepen de ontwikkelingen
tussen de b&u en de
gww iets uiteen.
In de burgerlijke en utiliteitsbouw zijn de
orderportefeuilles met één tiende maand
gestegen ten opzichte van september.
Daarmee kwam de gemiddelde werkvoorraad
uit op 11,9 maanden. Zowel in de woningbouw
als in de utiliteitsbouw nam de
werkvoorraad met één tiende maand toe. In de
woningbouw kwam de gemiddelde werkvoorraad
in oktober uit op 13,1 maanden en in de
utiliteitsbouw op 10,2 maanden.
In de grond-, water- en wegenbouw daalde de
gemiddelde werkvoorraad met één tiende
maand naar 7,6 maanden. In de wegenbouw
nam de gemiddelde orderportefeuille met één
tiende maand af en kwam uit op 6,4 maanden
werk. In de grond- en waterbouw daalde de
werkvoorraad met eveneens één tiende maand
en kwam uit op 9,3 maanden. Meer dan de
helft van de bedrijven gaf in oktober aan
belemmeringen te ondervinden bij de
productie. Materiaal- en personeelstekorten
waren zowel in de b&u als in de gww de
meest genoemde knelpunten. In de gww-sector
was daarnaast een gebrek aan orders ook
een veelvoorkomende oorzaak.
De productie is in de afgelopen drie maanden
bij 18 procent van de bedrijven toegenomen
en bij 12 procent van de bedrijven afgenomen.
Ongeveer een vijfde van de bedrijven
beoordeelde hun orderpositie in oktober als
groot, terwijl één op de tien bedrijven de
orderpositie als klein beoordeelde. Van de
bedrijven verwacht 13 procent dat hun
personeelsbezetting toeneemt in de komende
drie maanden, terwijl 5 procent verwacht dat
deze gaat afnemen.
Twee derde van de bedrijven verwacht dat
prijzen gaan stijgen in de komende drie
maanden, terwijl geen van de bedrijven een
prijsdaling verwacht. Dit blijkt uit de conjunctuurmeting
in de bouwnijverheid van
november 2022 van het Economisch Instituut
voor de Bouw. Deze meting wordt uitgevoerd
in opdracht van de Europese Commissie. Aan
de conjunctuurmeting verlenen ongeveer 225
hoofdaannemingsbedrijven met meer dan tien
personeelsleden hun medewerking.
De rubriek Trends & Cijfers is samengesteld onder redactie van het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) en het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS).
8
nr. 1/2 - februari 2023

Juridisch
Mr. P. de Vries
Hybride overeenkomsten
Bij de aanbesteding van een
werk kan een opdrachtgever
kiezen voor verschillende
bouworganisatiemodellen.
Bij een traditioneel
model komt het bestek van
de opdrachtgever, wordt er
UAV-directie gevoerd en is
de rol van de aannemer
enkel uitvoerend.
Aan de andere kant van het spectrum staan
de GC-contracten. Geïntegreerd, omdat
binnen één overeenkomst de aannemer eerst
ontwerpproducten moet maken, om deze
vervolgens te realiseren.
Omdat binnen een GC-contract het informatierisico
bij de markt ligt, is er een tendens
waarneembaar voor de zogenoemde
bouwteamovereenkomst. Het betreft een
twee-fasen overeenkomst waarbij na
afronding van het geproduceerde ontwerp in
bouwteamverband, na een succesvolle
prijsvorming, wordt overgegaan tot realisatie.
Plankdikte
Ook komt het nog wel voor dat aanbesteders
op zoek zijn naar mengvormen. Dat zijn de
zogenoemde hybride overeenkomsten. In
2016 oordeelde de Raad van Arbitrage in
bouwgeschillen over een dergelijk hybride
bestek. In geschilnummer 35.340 ging het
over de volgende case. Het betrof een
RAW-bestek dat in deel II, een resultaatsverplichting
formuleerde in de vorm van het
leveren en aanbrengen van 740 stalen
damwanden met een minimale dikte van 7,5
mm. Daarnaast werden, eveneens in deel II,
prestatie-eisen gevraagd. In de post
engineering werd daartoe verwezen naar de
CUR-publicatie 166. De aan te brengen
damwand moest voldoen aan een levensduur
eis van 50 jaar.
In de tender volgt inschrijver de berekeningsmethode
van de CUR 166 en komt daarmee
uit op een plankdikte van 5 mm. Met dat
bedrag wordt ingeschreven en wordt aan de
inschrijver gegund, waarna zij aannemer
wordt.Vrijwel direct na start werk komt er
tussen partijen een clash. De opdrachtgever
gaat niet akkoord met een damwandplank
van 5 mm, daarbij verwijzend naar de
bestekpost van de 7,5 mm dikte. De
aannemer wil die plankdikte wel aanbrengen,
echter alleen ten titel van bestekswijziging.
De provincie keurde dit af en de aannemer
vorderde meerwerk van € 200.000 ex btw.
Geen tegenstijdigheid
In rechtsoverweging 8 stelde de aannemer zich
op het standpunt dat er geen sprake is van een
‘zuiver RAW bestek’, maar van een ‘hybride’
contractvorm, omdat in het bestek niet alleen
resultaatsverplichtingen zijn opgenomen, maar
ook een ontwerpopdracht. Dit hield volgens de
aannemer een tegenstrijdigheid in, waarbij,
conform het bepaalde in paragraaf 2 lid 4 sub
c UAV 1989, de bijzondere regeling van
bestekpost 860010 prevaleerde boven de
(meer) algemene bestek-post 601020. De
engineeringswerkzaamheden hebben daarom
geleid tot de toepassing van een damwandprofiel
met een wanddikte van 5,0 mm.
De provincie stelde hiertegenover dat de
resultaatsverplichtingen eenduidig in het
(RAW)bestek waren opgenomen (rechtsoverweging
10). Zo hield bestekpost 601020
(damwand minimum dikte 7,5 mm) een
resultaatsverplichting in, zonder keuzevrijheid.
In die visie was er dus geen sprake van
meerwerk.
In rechtsoverweging 12 stelden arbiters de
combinatie niet te kunnen volgen in haar
betoog dat het bestek (innerlijk) tegenstrijdig
zou zijn. Prestatie-eisen, zoals opgenomen in
het bestek kunnen naast resultaatsverplichtingen
bestaan en zijn aanvullend. Anders dan de
combinatie meent, wordt dit niet anders
wanneer ontwerpvrijheid wordt gegeven die
ertoe leidt dat met een wanddikte van 5,0
mm kan worden volstaan. De eveneens
gestelde eis van een levensduur van 50 jaar
moge rechtstreeks van invloed op de dikte
van de damwand zijn, maar dat wil niet
zeggen dat deze daardoor niet meer
behoefde te voldoen aan de eis van een
minimale dikte van 7,5 mm. Omdat naar het
oordeel van arbiters geen sprake was van een
tegenstrijdigheid, was de rangorde van de
bepalingen niet van belang. Als aan de zijde
van de combinatie verwarring was ontstaan,
had dit voor de inschrijver aanleiding moeten
zijn tot het stellen van vragen aan de
provincie.
Met die laatste overweging wordt gedoeld op
de precontractuele plicht tot waarschuwen.
In de UAV wordt de waarschuwing voor
tegenstrijdigheden gestoeld op paragraaf 2.5.
Die plicht tot waarschuwen richt zich tot de
aannemer. Artikel 7:754 BW werkt aanvullend
op de UAV, zodat die plicht niet alleen geldt
jegens de aannemer aan wie het werk is
opgedragen maar ook tot de inschrijver van
een werk.
Pieter de Vries is consultant bij Kpieto!.
nr. 1/2 - februari 2023
9

DOSSIER - Wegen
Verbreding Hogering bij Almere:
bouwen onder zeeniveau
Na vier jaar voorbereiding en
ruim drie jaar werk in de
buitenruimte is de verbreding
van de Hogering bij
Almere afgerond. Vanaf
februari dit jaar is de drukste
provinciale weg van Flevoland
klaar voor de toekomst.
De Hogering is de ringweg van Almere die het
verkeer aan de zuidkant van de stad aansluit
op de A6. Dat maakt de Hogering een
belangrijke verkeersader voor het woon- en
werkverkeer van Almeerders en voor bezoekers
van de stad. Omdat Almere al sinds jaar en
dag de snelst groeiende stad van Nederland is,
nam het verkeer op de Hogering snel toe.
Daarbij heeft gemeente Almere de intentie om
die groei door te zetten: in 2009 presenteerde
Almere haar Structuurvisie met daarin de
ambitie om te groeien van 190.000 naar
350.000 inwoners.
142,5 miljoen
De ambitie van Almere om van 190.000 naar
350.000 inwoners te groeien vergt meer dan
alleen de bouw van woningen. Om de
bereikbaarheid van de stad in de toekomst te
kunnen blijven garanderen, kon een investering
in de infrastructuur daarom niet achterblijven.
In 2011 tekenden Rijk, provincie en
gemeente daarom het convenant ‘Stedelijke
Bereikbaarheid Almere’. Het gaat hier om een
pakket infrastructurele maatregelen om de
ontsluiting van drie nieuw te bouwen
woonwijken te regelen met een totale waarde
van € 142,5 miljoen.
IN ‘T KORT - Hogering
Na ruim drie jaar is de verbreding van de
Hogering bij Almere afgerond
De Hogering is de ringweg die het verkeer
aan de zuidkant aansluit op de A6
Kenmerkend voor Flevoland is dat de hele
provincie onder zeeniveau ligt
De tunnelbakken zijn daarom opgebouwd
met een betonnen constructie
De opbouw van de tunnelbakken. (Foto’s: Provincie Flevoland)
Gedeputeerde van de provincie Flevoland Jan
de Reus: “De Hogering is de drukste provinciale
weg van Flevoland. Het is voor de bereikbaarheid
van groot belang dat de infrastructuur
meegroeit met het aantal weggebruikers.
Vandaar dat de gemeente, het Rijk en de
provincie samen investeren.”
700 heipalen
Kenmerkend voor Flevoland is dat de hele
provincie onder zeeniveau ligt.
Wat komt er kijken bij een verbreding van een
drukke weg als we onder zeeniveau aan het
werk zijn? Voor de aangelegde tunnelbakken
betekent dit in ieder geval dat de constructie
bestand moet zijn tegen de druk van het
grondwater.
De aannemer van de provincie, Gebr. Van der
Lee, ging bij het eerste ontwerp van de
tunnelbakken voor de Hogering nog uit van
een folieconstructie, maar dit bleek na
onderzoek toch te risicovol. De tunnelbakken
zijn daarom opgebouwd met een betonnen
constructie: 700 heipalen, 600 meter damwand
en een dikke meter beton vormen de basis van
iedere bak. Voor de constructie is gekozen om
eerst de damwanden aan te brengen, daarna
de heipalen en toen is de tunnelbak uitgegraven.
Er is zo’n acht meter diep gegraven. Dit
leverde een ‘zwembad’ op ter grootte van 12
olympische zwembaden. Na het aanbrengen
van anderhalve meter onderwaterbeton kon
het water worden weggepompt waarna een zo
goed als droge bak overbleef. Na het uitvullen
is hierop in twee lagen een meter beton
gestort en daarop tweelaags ZOAB. De bouw
van de tunnelbakken heeft 16 maanden per
tunnelbak geduurd.
Nieuwe wijk: Almere Poort
Dat een verbreding van de Hogering nodig
was, is een gevolg van de ontwikkeling van
nieuwe woonwijk Almere Poort, met in totaal
een geplande capaciteit van 11.000 woningen.
De bestaande capaciteit van de Hogering was
eerder nog toereikend, met zo’n 40.000
voertuigen per etmaal op 2x2 rijstroken. Maar
met de ontwikkeling van Almere Poort en
bouwplannen in Pampushout zou de weg
overbelast raken, met (ernstige) filevorming tot
gevolg.
Verbeterde doorstroming
Voor een goede ontsluiting van de nieuwe
woonwijk is het aantal rijstroken van de
Hogering vanaf de A6 tot aan de Contrabasweg,
over een lengte van bijna drie kilometer,
uitgebreid van 2x2 naar 2x3 rijstroken. De
extra rijstrook per richting is noodzakelijk om
het verkeer vlot en veilig te laten doorrijden.
Daarnaast is de ringweg bij de kruispunten
met de Herman Gorterweg en de Hollandsedreef
verdiept aangelegd waardoor kruisingen
ongelijkvloers zijn: de verkeerslichten voor het
doorgaande verkeer zijn nu verdwenen. Dit
verbetert de doorstroming van het verkeer, het
doorgaande verkeer kan zo doorrijden van en
naar de A6.
Voor verkeer van en naar de naastgelegen
woonwijken en industrieterreinen zijn nieuwe
aansluitingen gerealiseerd, in de vorm van
op- en afritten en twee parallelbanen. Hiermee
10
nr. 1/2 - februari 2023

A. Hadders / I.S. Kentin
is ook de verkeersveiligheid verbeterd. Voor de
leefbaarheid langs de Hogering is tot aan de
Contrabasweg geluidreducerend asfalt
aangelegd. Voor de bewoners van de
Literatuurwijk is een verhoogd geluidscherm
gekomen ter reductie van de te verwachten
toename van het geluid door het verkeer.
Altijd twee rijstroken beschikbaar
Omdat het project zich in een druk, stedelijk
gebied bevindt, kon de weg niet zomaar dicht
tijdens de werkzaamheden. De provincie stelde
daarom als voorwaarde dat er tijdens de spits
geen capaciteit onttrokken zou worden van de
Hogering. Met andere woorden: er moesten
altijd twee rijstroken per richting beschikbaar
blijven. Hiervoor is tijdens de bouw van de
twee tunnelbakken een bypass aangelegd: een
tijdelijke weg rondom het werkvak voor het
doorgaande verkeer. Desalniettemin was er
overlast voor de omgeving. Voor de aanleg van
de op- en afritten en de parallelbanen moest
het nieuwe wegdeel eerst voorbelast worden;
twee aansluitende wegen gingen voor een
totale periode van twee jaar dicht.
Ook zorgde de aanleg van de op- en afritten
en parallelbanen voor afsluitingen van de
aansluitende wegen zodat omleidingsroutes
voor verkeer van en naar de woonwijken en
industrieterreinen noodzakelijk waren. Dit
leverde het nodige sluipverkeer op doordat
niet al het verkeer de aangegeven omleidingsroutes
volgde. “Om de overlast terug te
dringen hebben we daarom vrij snel extra
maatregelen nemen. Zo hebben we midden in
Langs de Literatuurwijk is een geluidscherm aangebracht.
Tijdens de aanleg van de verdiepte ligging is gezorgd voor een bypass langs het werkvak.
een woonwijk wegen rondom basisscholen
afgesloten om te voorkomen dat de ochtendspits
zich zou mengen met het (fiets)verkeer
richting de scholen. Er is een fietspad tijdelijk
opengesteld voor auto’s en ook hebben we
een toegangsweg naar een industrieterrein
afgesloten om een sluiproute door de
naastgelegen woonwijk onaantrekkelijk te
maken. Het contact met de gemeente was
hierbij erg belangrijk. Er was een vast
tweewekelijks overleg om de diverse
verkeersmaatregelen voor te bespreken, in de
gaten te houden en aan te scherpen waar
nodig,” aldus Annemarie Hadders, omgevingsmanager
bij Provincie Flevoland.
Open voor het verkeer
De nieuwe tunnelbakken gingen in september
2022 deels open voor het verkeer. Op 19
december ging het eerste viaduct open en op
22 december het tweede. Daardoor is de
Hogering weer vanuit alle richtingen
bereikbaar. In januari wordt nog aan de
laatste details gewerkt, zoals het plaatsen
van de laatste randelementen op de
viaducten, de op maat gemaakte geluidswerende
panelen in de tunnelbakken en het
afwerken en inzaaien van de bermen. Op 1
februari 2023 worden de laatste werkzaamheden
afgerond en een half jaar later is de
administratieve voltooiing van het project
gepland.
Jan de Reus blikt tevreden terug, maar ook
alweer vooruit: “Dit project is nu zo goed als
klaar, maar de ontwikkeling van Almere
natuurlijk niet. We kijken dus alweer vooruit
naar hoe we kunnen zorgen dat de weggebruikers
ook in de toekomst vlot en veilig
door Flevoland kunnen blijven rijden.”
Meer informatie: www.flevoland.nl/dossiers/
hogering-almere.
Annemarie Hadders is omgevingsmanager
Hogering en In Shil Kentin is communicatieadviseur
infra en (vaar)wegen (beiden bij
provincie Flevoland).
nr. 1/2 - februari 2023
11

DOSSIER - Wegen
Laatste jaar Asfalt-Impuls
2023 is het laatste jaar van
Programma Asfalt-Impuls,
zodat nu de nadruk ligt op
het afronden van de projecten
en de implementatie van
de ontwikkelde producten.
Er wordt gekeken, samen
met andere initiatieven in de
markt, hoe de uitkomsten
van het programma kunnen
landen in de sector en waar
doorontwikkeling nodig is.
Programma Asfalt-Impuls is er om een impuls
te geven aan de verduurzaming van het asfalt
in Nederland. Nederland is een asfaltland. Het
programma heeft als doelstelling het
verlengen van de levensduur van asfaltwegen.
Dat moet leiden tot lagere onderhoudskosten
en minder verkeershinder. Daarnaast spelen
ook duurzaamheid en innovatie een belangrijke
rol in de gehele asfaltketen.
Het idee voor het programma ontstond in
2016, na het Parijs-akkoord, met het idee om
de asfaltsector samen te brengen. In 2016
kwamen partijen samen om te bespreken hoe
de kwaliteit van asfalt verbeterd kan worden.
Hierbij was ook de verduurzaming van het
asfalt een belangrijk onderwerp. Na een flink
aantal gesprekken, werd het aantal initiatieven
groter en meer partijen werden betrokken. Na
twee jaar voorbereiding is het programma in
2018 van start gegaan voor een periode van
vijf jaar.
Brede vertegenwoordiging
Programma Asfalt-Impuls verschilt van andere
initiatieven, gezien de betrokkenheid en de
brede vertegenwoordiging vanuit de keten.
Samen wordt er bijvoorbeeld vanuit Programma
Asfalt-Impuls geprobeerd om kaders neer
IN ‘T KORT - Asfalt-Impuls
2023 is het laatste jaar van het Programma
Asfalt-Impuls
Het programma is er om een impuls te
geven aan de verduurzaming van asfalt
Het verschilt van andere initiatieven,
gezien de brede vertegenwoordiging
Voor de uitvoering van de projecten zijn
diverse werkgroepen ingericht
De werkgroep Kwaliteitsborging voert de eerste pilot uit.
te zetten die in de toekomst als uitgangspunt
kunnen dienen om duurzaamheid eenduidig
te waarderen en te meten. Dit is belangrijk
voor de toekomst, want dit geeft de sector
richting en de mogelijkheid om daarin te
investeren.
Deze uniformiteit is van belang voor de
markt. Met de keten kan je snellere en betere
stappen zetten. Er wordt niet meer vanuit één
individueel standpunt gekeken, maar vanuit
een brede vertegenwoordiging van belanghebbenden.
Dit leidt tot een beter product,
betere spelregels en een beter begrip met
elkaar over hoe de sector op een goede
manier Europese klimaatdoelstellingen kan
bereiken. Een ander belang is het dichter bij
elkaar brengen van partijen in de sector.
Enerzijds is er de markt met haar innovaties,
maar anderzijds zijn er ook de opdrachtgevers
die tot toepassing moeten overgaan. Het
doel is dat opdrachtgevers kennis hebben van
de ontwikkelingen om zo duurzaamheidsopties
te bevorderen.
Projecten
Het Programma Asfalt-Impuls is een
programma waarin alle stakeholders hun
inbreng hebben. Het is daarmee een programma
voor en door de sector. De inhoud en de
voortgang van het programma wordt
bewaakt en bijgestuurd door het bestuur
bestaande uit diverse partijen om daarmee
alle belangen te behartigen. De afstemming
tussen de projecten wordt bewaakt door
Programmabureau Asfalt-Impuls dat is
ondergebracht bij het CROW.
Voor de uitvoering van de projecten zijn
diverse werkgroepen ingericht. Er zijn in totaal
acht projecten. Elk project focust op een
bepaald onderwerp en daarom heeft ieder
project een eigen doelstelling en dynamiek:
Het ‘Aantoonbaar Duurzaam Asfalt’-project is
opgezet om de waardes van de Milieukostenindicator
(MKI) en de CO2-reductie voor
innovaties op een eenvoudige, uniforme en
onderbouwde wijze aan te kunnen tonen.
Het doel van het ‘Asfalt Kwaliteitsloket’-project
is om de snelheid van de toepassing van
innovatieve asfaltproducten te vergroten. Dit
wordt gedaan door een expert panel te laten
onderzoeken en waar mogelijk een certificaat
mee te geven. Hiermee weten de opdrachtgever
en -nemer dat met deze oplossing ook
hoogwaardige kwaliteit gerealiseerd kan
worden in de uitvoering maar mogelijk afwijkt
van de huidige normen.
Het ‘Asfalt in contracten’-project heeft voor
het Programma Asfalt-Impuls een standaard
ontwikkeld waarmee de projecten in de
implementatiefase hun uitkomsten kunnen
laten opnemen in wet- en regelgeving en
daarbij voldoen aan de ‘verplichte’ contractvoorwaarden
vanuit de standaard (RAW)-contracten.
‘Grip op bitumen’ is een project met twee
doelstellingen: het beschrijven van de
state-of-the-art op het gebied van bitumen-ontwikkelingen
en asfaltgedrag, en het
beschrijven van relevante bitumenkenmerken
en de spreiding in die kenmerken.
Het ‘Functioneel opleveren’-project heeft het
doel om een eenduidige systematiek voor de
12
nr. 1/2 - februari 2023

Y. Leentjens / M. Vis
functionele verificatie van de kwaliteit van
verwerkt asfalt te ontwikkelen en te implementeren.
Het doel van het ‘HighTech = LowCost’-project
is het formuleren van een gebalanceerde en
gestandaardiseerde uitvraag op het gebied van
asfaltuitvoering en de toepassing van nieuwe
technologieën voor een zo laag mogelijke prijs.
Het ‘Kwaliteitsborging’ project-heeft als doel
om een objectieve, betaalbare en voor alle
partijen acceptabele kwaliteitsborgingsmethodiek
gedurende alle fasen van het proces te
realiseren. De fasen zijn de fase van eisstelling,
de mengsel ontwerpfase, de productiefase, de
verwerkingsfase en de gebruiksfase.
‘Levensduurvoorspellend asfaltmodel’ is een
project met de doelstelling om geld te
besparen, CO 2
-uitstoot te verminderen,
grondstoffen te besparen en innovatieve
verhardingssoorten toepasbaar maken. Hiertoe
stellen ze een objectief en betrouwbaar asfalt
levensduur raamwerk (ALR) op, dat toepasbaar
is voor zowel de ontwerp-/gebruiks-/
onderhoudsfase. Dit wordt gecreëerd door big
data-analyse en modelontwikkeling.
Tussenstand
De projecten zijn sinds 2018 aan de slag
gegaan met hun doelstellingen. In begin 2023
worden al diverse deelopleveringen vanuit het
Programma gedaan. Zo heeft ‘Aantoonbaar
Duurzaam Asfalt’ een online platform
opgericht voor het uitvragen en aanbieden van
duurzaam asfalt en ze hebben een dashboard
opgesteld voor het monitoren van duurzaamheidsambities.
‘Kwaliteitsborging’ heeft een Nieuwe
KwaliteitsBorging Systematiek (NSKB) met
Communicatieplaat
Uitkomsten Werkgroepen Programma Asfalt Impuls
Hightech
=
Lowcost
Asfalt
Kwaliteitsloket
Grip op Bitumen
Doorontwikkeling initiatieven ASPARi (sinds 2006
actief) naar contracten en onder de aandacht brengen
bij Opdrachtgevers.
HTLC-eisen opgenomen in contracten waardoor
grotere, bredere verspreiding van gedachtengoed in
de markt.
Betere kwaliteit verhardingen door betere
procesbeheersing tijdens de uitvoering van werk.
Pilotprojecten t.b.v formulering gestandaardiseerde
uitvraag
Tool-kit voor gestandaardiseerde uitvraag nieuwe
technologieën
Lesmateriaal digitalisering
provinciale
actie-agenda
Validatie van innovaties in de asfaltbranche door een
onafhankelijk loket
Beoogd effect: Toepassing van duurzame en innovatie
asfaltproducten/mengsels/processen vergroten omdat
draagvlak wordt vergroot door onafhankelijke validatie en
certificering van geclaimde innovaties.
Beoogd effect: Toepassing van duurzame en innovatie
asfaltproducten/mengsels/processen versnellen omdat de
stuurgroep Asfalt Kwaliteitsloket samen met haar grote
netwerk een impuls kan geven aan versnelling.
Kennisdocument bitumen
Onderzoekspaper state-of-the-art
bitumenontwikkelingen en asfaltgedrag
Eindverslag Grip op Bitumen; relevante
bitumenkenmerken voor toepassing in asfalt
Communicatieplaat Uitkomsten Werkgroepen Programma Asfalt Impuls.
Marco Oosterveld presenteert de uitkomsten van de werkgroep HT=LC op de CROW Infradag 2022 bij Boskalis in Rotterdam.
ruimte voor innovatieve en non-destructieve
meetmethodes opgezet. ‘Kwaliteitsborging’
heeft ook pilotprojecten opgezet om NSKB te
testen.
‘Asfalt Kwaliteitsloket’ heeft een onafhankelijk
loket opgericht en inmiddels diverse certificaten
kunnen afgeven rondom innovaties in de
asfaltsector. Dit leidt tot het vergroten en het
versnellen van gebruik van duurzame
toepassingen en innovaties.
‘HighTech = LowCost’ heeft onder andere de
digitalisering van lesmateriaal mogelijk
gemaakt, en een toolkit opgeleverd voor de
Levensduur
voorspellend
Asfalt Model
Aantoonbaar
Duurzaam
Asfalt
Kwaliteits
borging
Overzicht najaar 2022
Gestructureerd data uitgevraagd: aanwezige datasets en
behoeften voor verschillende wegbeheerders, voor ZOAB- en
SMA-deklagen. Wordt Q1 2023 gerealiseerd.
Incardata van NIRA geanalyseerd met RWS, provincies en grote
gemeenten, voor langsonvlakheid (IRIwaarden) en stroefheid.
Blijkt waardevolle wekelijkse aanvulling te zijn op jaarlijkse /
tweejaarlijkse metingen voor alle wegbeheerders, én voor
onbemeten verhardingen van alle wegbeheerders.
Gezamenlijk asfaltdashboard RWS en provincies. Januari 2022
gepresenteerd voor RWS en Gelderland. Wordt nu breder
uitgerold.
Work in progress: Historische LCMS-data van 2012-2021
uniformeren, opdat trendlijnen voor rafelingsschade over jaren
beschikbaar komen voor het hoofdwegennet.
Een Proof on Concept van een levensduurmodel voor asfalt
voor het schademechanismen rafeling voor ZOAB en SMA en
voor stroefheid van verschillende type deklagen.
Online platform voor uitvragen en aanbieden van
duurzaam asfalt
Dashboard voor de monitoring van duurzaamheidsambities
op basis van 5 duurzaamheids categorieën
PCR Rekenregels (MKI, LCA, circulariteit)
Verificatie van asfalt-MKI’s
Nieuwe KwaliteitsBorgingSystematiek (NSKB) met
ruimte voor innovatieve en non-destructieve
meetmethodes
Schema met het hoofdproces van de NSKB
Pilot projecten t.b.v. toetsing van NSKB
gestandaardiseerde uitvraag van nieuwe
technologieën en pilotprojecten ten behoeve
van de formulering gestandaardiseerde
uitvraag.
Het project ‘Levensduurvoorspellend asfaltmodel’
heeft de rekenmethode en de standaarden
voor het levensduur voorspellingsmodel
ontwikkeld. Daarnaast heeft het project samen
met diverse provincies en gemeenten data
verzameld en vergeleken, de benodigde
kwalitatieve inwin methode van data
beschreven, en vastgesteld hoe de uitkomsten
van de modellen kunnen worden gebruikt voor
wet- en regelgeving.
‘Grip op Bitumen’ heeft in 2021 een kennisdocument
over bitumen opgeleverd en is er een
onderzoekspaper met de state-of-the-art
bitumen ontwikkelingen en asfalt gedrag
gerealiseerd. Ook dit jaar is er een eindverslag
gepubliceerd met relevante bitumen kenmerken
op de website van Programma Asfalt-Impuls.
Als laatste is er een doorstart gemaakt met het
project ‘Functioneel Opleveren’, welke in 2023
diverse onderzoeken en proeven zal gaan doen
om de verificatie te doen van de theoretische
en de werkelijke resultaten van het gelegde
asfalt.
Wil je meer weten over Programma Asfalt-Impuls?
Kijk dan op de website van Programma
Asfalt-Impuls of volg de Programma Asfalt-Impuls
pagina op LinkedIn.
Yuè Leentjens is communicatiespecialist en
Mirjam Vis is programmamanager (beiden bij
Programma Asfalt-Impuls).
nr. 1/2 - februari 2023
13

DOSSIER - Wegen
‘Zit je in de kopgroep of
in het peloton?’
Onderweg naar klimaatneutraal
en circulair werken in
2030 introduceert Rijkswaterstaat
de Koploperaanpak
duurzame wegverharding:
aanbestedingen waarbij de
duurzaamheidslat voor asfalt
extra hoog ligt. Voor marktpartijen
is het een mooi
moment om te kijken hoe zij
het doen in vergelijking met
anderen. ‘In wielertermen: zit
je in de kopgroep of hang je
in het peloton?’
Investeren in duurzaamheid moet ook nu al
lonen. Dat is de achterliggende gedachte van
Rijkswaterstaat bij de ‘Koploperaanpak
duurzame wegverharding’. Hiermee krijgen
koplopers uit de markt een podium om te laten
zien wat ze in huis hebben. Wim Kaastra,
contractmanager bij Rijkswaterstaat, legt uit
hoe de koploperaanpak er concreet uitziet.
“Jaarlijks selecteert Rijkswaterstaat een
beperkt aantal koploperprojecten. Dit zijn
projecten waar we zo duurzaam mogelijk asfalt
willen toepassen. Per project vragen we vooraf
in een marktconsultatie aan de verschillende
partijen: hoe duurzaam is het asfalt dat je kunt
leveren? Op basis daarvan stellen we de meest
ambitieuze eisen, waaraan minimaal drie
partijen kunnen voldoen. Zo gaan we uit van de
maximaal haalbare duurzaamheidswinst en
tellen we vanaf daar terug.”
Algemene voorwaarden
De eerste twee projecten met deze insteek
IN ‘T KORT - Koploperaanpak
Investeren in duurzaamheid moet ook nu
al lonen
Dat is de gedachte bij de ‘Koploperaanpak
duurzame wegverharding’
Jaarlijks selecteert Rijkswaterstaat een
beperkt aantal koploperprojecten
Dit zijn projecten waar ze zo duurzaam
mogelijk asfalt willen toepassen
De werkwijze zoals beschreven in de nota ‘Naar klimaatneutrale en circulaire rijksinfrastructuurprojecten’.
worden binnenkort aanbesteed: (Groot)
Variabel Onderhoud Hoofdwegennet
2023-2025 in de regio West-Nederland-Noord
en het Groot Onderhoud aan de A2 en de A12
in de regio Midden-Nederland. Kaastra is als
contractmanager betrokken bij het tweede
project. “Opgeteld gaat het hierbij om ruim 28
km wegverharding op de A12: 1 weghelft van
Woerden tot knooppunt Oudenrijn en 1
weghelft vanaf knooppunt Oudenrijn tot
knooppunt Everdingen op de A2.”
De algemene voorwaarden voor wegverhardingen
gelden volgens Kaastra uiteraard ook voor
het duurzamere asfalt. “Denk aan voldoende
stroef en vlak asfalt en aan asfalt dat veilig te
gebruiken moet zijn door het verkeer. Met
daarnaast garantie- en levensduureisen die
niet anders zijn dan anders.” Binnen het
transitiepad Wegverharding, waar deze twee
aanbestedingen onderdeel van zijn, werken
Rijkswaterstaat en marktpartijen samen om
kennis op te doen, om de lat sneller hoger te
kunnen leggen en om innovaties versneld in
productie te kunnen brengen.
Voldoende podium
De eerste stap voorafgaand aan de twee
aanbestedingen was een marktconsultatie. “In
het voorjaar van 2022 hebben we een informatiebijeenkomst
georganiseerd over de
koploperaanpak”, vertelt Kaastra. “Op basis
van een toelichting op de scope van het
project en de koploperaanpak zelf, vroegen we
de twaalf marktpartijen om ons te voorzien
van een zo duurzaam mogelijke MKI-waarde
per asfaltmengsel. Als Rijkswaterstaat willen
we zo de ontwikkelingen in de markt
voldoende podium geven.” Op basis van een
levenscyclusanalyse (LCA) drukt de MKI-waarde
(Milieu Kosten Indicator) de milieueffecten
van een product uit in euro’s. Zo kunnen de
milieukosten van producten worden meegewogen
in de gunning en milieukosten voor een
gww-project als geheel objectief worden
vergeleken.
Vrijer discussiëren
Van de twaalf gevraagde partijen gaven er zes
gehoor aan het verzoek van Rijkswaterstaat
om MKI-waardes van hun mengsels te leveren.
Zo ook Ballast Nedam. “Dat doen wij graag”,
zegt bedrijfsleider Joost van der Krogt. “Een
marktconsultatie is een moment om wat vrijer
met een opdrachtgever te kunnen discussiëren.
Daarmee creëren we, zeker bij de koploperaanpak,
aan beide kanten meer inzicht in zo’n
innovatieve aanpak. Zo maak je stappen
vooruit die tegelijkertijd ook realistisch zijn.”
Ook Dura Vermeer gaf gehoor aan de vraag
van Rijkswaterstaat. “Als marktpartij word je
echt uitgedaagd om met een zo laag mogelijke
MKI-waarde te komen”, vertelt tendermanager
Rick Vromen. “Het is een goede manier om
innovatie te bevorderen, het prikkelt ons. Wat
ons betreft zou een dergelijke aanpak ook
vaker mogen: dan maak je innoveren
aantrekkelijker. De transitie naar een klimaatneutraal
2030 zien wij als een gezamenlijke
opgave van de hele keten. Voor ons is
duurzaamheid bij aanbestedingen van
14
nr. 1/2 - februari 2023

wegverhardingen altijd één van de pijlers. Die
switch hebben we al gemaakt.”
Aanzienlijke milieuwinst
Welke MKI-waarden de zes marktpartijen elk
hebben aangeleverd, is vanzelfsprekend bij
Rijkswaterstaat bekend. “Onderling weten de
marktpartijen het niet, omdat de gegevens
geanonimiseerd zijn”, legt Vromen uit. “Wij
kennen de andere waardes, maar weten niet
welke MKI-waarde bij welke collega-onderneming
hoort.” De ingediende waarden stemden
Kaastra in ieder geval tevreden. “Van ieder
asfaltmengsel zijn de drie meest duurzame
waardes beschouwd. Die geven nu al zicht op
een mooie te behalen milieuwinst.”
De tabel met alle geanonimiseerde gegevens is
inmiddels ook gedeeld op aanbestedingswebsite
TenderNed. Elke marktpartij heeft hierdoor
zicht op haar plek in de duurzaamheidsrangljist,
ten opzichte van anderen. Vromen: “Het is
sowieso altijd interessant om als bedrijf te
weten waar je staat. Om in wielertermen te
spreken: zit je in de kopgroep, wat je natuurlijk
ambieert, of hang je in het peloton?”
Hoe de verhoudingen in het algemeen liggen,
is volgens Van der Krogt wel bekend. “Dat
beeld hebben we wel, bijvoorbeeld via de
brancheverenigingen, via allerlei symposia
over asfalt en via de Landelijke Asfaltdag. Hoe
dan ook willen wij aanhaken bij dit soort
duurzame thema’s.”
Prachtig perspectief
Rijkswaterstaat gebruikt de MKI-waarden uit
de marktconsultatie als basis voor het
formuleren van de contracteisen. Deze zijn
beslist vooruitstrevend te noemen en worden
bij de start van de aanbesteding bekend
gemaakt, naar verwachting begin 2023. Dat is
Door te werken met koplopergroepen hoopt Rijkswaterstaat te komen tot klimaatneutrale en circulaire verhardingen.
(Foto: Ton Borsboom; circulairebouweconomie.nl)
de winst voor de markt, waarvoor innovatie in
duurzaamheid vaak vooral een investering is.
Kaastra: “Marktpartijen kunnen er nu ook echt
een contract mee binnenhalen.” Of Dura
Vermeer en Ballast Nedam gaan inschrijven op
de aanbesteding? Zolang de contracteisen nog
niet bekend zijn, houden ze een spreekwoordelijke
slag om de arm. “Er zal een bepaalde
ambitie liggen, vertaald in de contractvoorwaarden
van de uitvraag. Vervolgens bepalen
we onze positie”, zo verwoordt Van der Krogt
de insteek van Ballast Nedam. Rijkswaterstaat
gaat met een goed gevoel richting de
aanbesteding. “We hebben in de planvoorbereiding
mooi samengewerkt met de markt”,
vindt Kaastra. “De Koploperaanpak duurzame
wegverharding biedt daarmee een prachtig
perspectief, op weg naar het samen halen van
de doelstellingen voor 2030.”
Een versie van dit artikel verscheen eerder in het
online magazine nr. 4-2022 van Rijkswaterstaat.
De redactie van Land+Water heeft het kader
toegevoegd.
Eind 2018 is een Transitieteam Circulaire Bouw Economie (CBE) ingericht dat bestaat uit vertegenwoordigers van overheden en de
bouw en gww-sector. (Foto: Peter Boer)
Transitiepad Wegverharding
De ‘koploper aanpak’ is onderdeel van
het transitiepad Wegverharding dat op
zichzelf deel uitmaakt van de strategie om
te komen tot klimaatneutrale en circulaire
rijksinfrastructuurwerken. Dit is in januari
2020 opgesteld. Er zijn in totaal acht
transitiepaden vastgesteld, waaronder
bijvoorbeeld ook ‘Kunstwerken in het
hoofdwegennet’ en ‘Kustlijnzorg en vaargeulonderhoud’.
Die zijn overigens niet in
beton gegoten; samen met marktpartijen
en decentrale overheden komen Rijkswaterstaat
en ProRail tot een verfijndere
invulling en mogelijk tot aanscherpingen.
De ambitie richt zich specifiek op het
klimaatneutraal en circulair uitvoeren van
aanleg, onderhoud, vervanging en renovatie
van rijksinfrastructuur (hoofdwegen,
-vaarwegen, -watersysteem, -spoorweginfrastructuur).
In al deze gevallen gaat
IenW met behulp van deze strategie de
CO2-uitstoot (meetbaar) verminderen.
Hoewel er verschillende transitiepaden
zijn, komen in elke richting dezelfde onderdelen
terug:
- In de opdrachtverlening van beleid naar
uitvoering beschrijft IenW consequent en
expliciet de transitie naar circulariteit en
klimaatneutraliteit;
- IenW versterkt kennis- en innovatieprogramma’s
die gericht zijn op deze transities.
In deze programma’s ontwikkelt
het departement ook nieuwe kaders,
contractvormen en werkwijzen waarmee
het deze opdrachten kan uitvoeren;
- Het departement is launching customer
en ontwikkelt strategieën om kansrijke
innovaties op te schalen;
- IenW scherpt gaandeweg de eisen aan
die het stelt aan de markt voor wat
betreft de uitvoering. Daarnaast belonen
het koplopers die aantoonbaar beter
presteren.
nr. 1/2 - februari 2023
15

DOSSIER - Wegen
InnovA58 brengt duurzame
innovaties verder
InnovA58 begon als slimme
combinatie tussen de verbreding
van de rijksweg A58
tussen Breda en Eindhoven
en het toepassen van (duurzame)
innovaties bij het
ontwerp en de realisatie
ervan. Het project omvatte
daarom een wegverbreding
én een opgave om innovaties
te versnellen en toe te
passen middels een Living
Lab en proeftuinen.
Het project draagt bij aan de ambitie van Rijkswaterstaat
om in 2030 100 procent duurzaam
en circulair te werken. Daarmee wil zij als
grote speler in de bouw- en infrasector een
belangrijke bijdrage leveren aan duurzaam
bouwen en een schone, groene en veilige
leefomgeving.
Het verhaal van InnovA58 verloopt vervolgens
als reis over woelige baren. Maar past dat juist
niet bij de wijze waarop een innovatieproces
verloopt, hoe de maatschappij en wereld van
bouw & infra zich ontwikkelen? Dat vraagt
flexibiliteit, kansen zien en samenwerken. Dat
is waar InnovA58 intussen nog steeds voor
staat.
Stikstofcrises
Ook InnovA58 ontkwam als groot bouwproject
niet aan de stikstofcrisis. Deze kwestie was,
wat betreft de wegverbreding A58, verdeeld in
een hoofdstuk met plotwendingen. De
overtuiging dat duurzaam innoveren in de
bouw belangrijk is, bleef overeind.
IN ‘T KORT - InnovA58
De Innovatiestrook was de eerste Innov-
A58-proeftuin
Bij de aanleg lag de focus op circulariteit
en CO 2
-reductie
Het is de enige teststrook in Europa die
toegankelijk is voor het reguliere verkeer
Het InnovA58-team heeft kritische experts
in huis die meedenken in kansen
Het aanbrengen van het asfalt voor de Innovatiestrook is zonder uitstoot van CO 2
gebeurd.
In 2019 was de planstudie voor de wegverbreding
in volle gang. Als gevolg van een
uitspraak van de Raad van State op 29 mei
2019 moest Rijkswaterstaat extra onderzoek
doen naar de gevolgen van de stikstofuitstoot.
De planning van het traject Eindhoven-Tilburg
schoof daarmee 1 tot 3 jaar naar achteren en
die van het traject Sint Annabosch-Galder 3 tot
5 jaar.
In 2020 komt er groen licht om de planstudie
weer op te pakken. Binnen de nieuwe kaders
kan Rijkswaterstaat verder met het deeltraject
Eindhoven-Tilburg van InnovA58 en contracteert
ingenieursbureaucombinatie Flow58
hiervoor. De doorstart van de uitwerking van
de plannen uit 2019 was een feit, inclusief
opnieuw detailleren van het ontwerp én
actualiseren op basis van actuele uitgangspunten
en richtlijnen.
Testterrein duurzame innovaties
Het innovatieproject bleef intussen onderdeel
van InnovA58. Het werd zelfs in de planning
naar voren gehaald. Het kost immers tijd om
nieuwe duurzame producten en werkwijzen zo
ver te brengen dat ze voldoen aan de (RWS-)
eisen en in een aanbesteding kunnen worden
meegenomen. Terwijl gerekend en getekend
werd aan het ontwerp voor de wegverbreding,
startte team InnovA58 dus alvast met het
aanbrengen en testen van duurzame innovaties
in zogeheten proeftuinen. De locatie:
verzorgingsplaats Kloosters bij het huidige het
Shell-tankstation en Fastned e-laadstation.
Emissieloos en circulair
De Innovatiestrook was de eerste InnovA58-proeftuin
die ter plekke werd gerealiseerd.
Aannemer Gebr. Van Kessel/KWS,
onderdeel van VolkerWessels, was hierin de
uitvoerend partner. Zowel bij de aanleg als bij
de toegepaste innovaties lag de focus op
circulariteit en CO 2
-reductie.
De dubbele in- en uitvoegstroken van 1.400
meter lengte werden zonder uitstoot van CO 2
(emissieloos) aangelegd, volgens het
Tank-to-Wheel principe. Onder het motto
‘Samen CO 2
wegwerken’ gebruikte Gebr. van
Kessel elektrisch materieel en machines op
schone brandstof. Het ketenpark werd met een
waterstofaggregaat van stroom voorzien. Ook
werden zo min mogelijk kilometers afgelegd
bij de aan- en afvoer van materieel en
materiaal.
Daarnaast pasten Rijkswaterstaat, Gebr. Van
Kessel en haar samenwerkingspartners
circulaire producten en eigen innovaties toe:
verjongingscrème voor levensduurverlenging
van asfalt, 80-100 procent circulair laag-temperatuur
asfalt, biobased/circulair wegmeubilair
en markering, circulaire waterbergingen en
natuurlijkgebonden funderingen.
De Innovatiestrook is de enige teststrook in
Europa die toegankelijk is voor het reguliere
verkeer, waardoor meerjarige praktijktesten
mogelijk zijn. Met de voltooiing van de aanleg
in juli 2022 startte meteen de testfase van
deze innovaties.
Samen kom je sneller én verder
In diezelfde zomer van ’22 stuurde Minister
Harbers (Infrastructuur en Waterstaat) een
brief aan de Tweede Kamer met daarin een
prioriteitenlijst van wegenprojecten die het
eerst hernieuwde stikstofberekeningen
mochten maken. Sinds afgelopen najaar staat
16
nr. 1/2 - februari 2023

J. van Sluijs / L. Marcolina / W. Vonck
de wegverbreding A58 Eindhoven-Tilburg daar
ook bij. Dat betekent dat het project minstens
2,5 jaar wordt vertraagd. Er is nog geen inzicht
op een planning.
Het InnovA58-team gaat intussen volle kracht
vooruit in het samenwerken, testen en
experimenteren van duurzame innovaties. Zij
zoekt hierin gericht samenwerking met
marktpartijen, onderzoeksinstellingen,
overheden en particuliere initiatieven die ook
concreet bezig zijn met duurzaamheid. Dat
kunnen nieuwe, duurzame producten of
werkwijzen zijn in bouw & infra, maar ook
betrekking hebben op het gebied van
duurzame leefomgeving. Hierbij kan gedacht
worden aan waterbeheer of energievoorziening.
Partners kunnen de proeftuinen aan de A58
gebruiken om nieuwe, duurzame innovaties die
toe zijn aan de volgende (test)fase, verder te
beproeven. Rijkswaterstaat gelooft erin dat
partijen elkaar nodig hebben om samen de
grotere stappen te zetten die onze leefomgeving
gezonder en veiliger maken. In een
partnerschap worden daarom kennis, kunde en
techniek gebundeld.
Onderzoeken, testen, monitoren
De Innovatiestrook is dus de eerste proeftuin
van het project. Intussen zijn langs de strook
ook duurzame mos-beton-geluidschermen en
obstakelvrije zonnepanelen geplaatst, die
voortkomen uit het Living Lab-proces. De
mos-beton-schermen zijn een duurzaam
product van de TU Delft en geproduceerd door
De Rutte Groep en ABG Ingenieurs. Langs de
A58 wordt in de praktijk van weer en verkeer
komende jaren getest of het concept werkt
zoals het bedacht is.
Uiteraard worden de innovaties die getest
worden, gemonitord op resultaten. Waar nodig
wordt gekeken of iets aangepast moet worden.
Een testperiode kan 1 tot 2 jaar duren. Op
basis van de monitoringresultaten wordt
Bij de Innovatiestrook worden ook duurzame borden beproefd.
De mos-beton-schermen zijn een duurzaam product van de TU Delft en geproduceerd door De Rutte Groep en ABG Ingenieurs.
bekeken in hoeverre een innovatie geschikt is
om verder toe te passen.
Op de planning voor 2023 staat ook de start
van de duurzame vernieuwing van de
verzorgingsplaats Kloosters (de parkeerplaats
bij de tankstations) met aandacht voor energie
en klimaat. De inschrijving via Tenderned is
kort geleden gesloten. Rijkswaterstaat schetst
bij dit project de kaders; het ontwerp is
nadrukkelijk een samenwerking met de
aannemer en stakeholders.
Een derde proeftuin is de bouw van een
symbiotisch paviljoen op de verzorgingsplaats.
Dat betekent dat het circulair wordt gebouwd
én bij ontmanteling de natuur beter wordt
achtergelaten dan voordat het paviljoen werd
gebouwd. Het paviljoen kan bijvoorbeeld
dienen als een plek waar de innovatoren met
elkaar kunnen werken.
Samenwerkingspartners met lef
Voor 2023 zitten ook duurzame waterberging
en duurzame voegovergangen in het vat. En er
is plaats voor méér innovaties. Daarom roept
Rijkswaterstaat bedrijven, onderzoeksinstituten,
overheden en andere partijen op om in
gesprek te gaan over de mogelijkheden om
duurzame concepten te testen bij InnovA58.
Het gaat om innovaties die toe zijn aan een
volgende testfase.
Zes redenen om aan te sluiten
Rijkswaterstaat biedt innovatiepartners fysieke
ruimte om gedurende langere tijd een concept
te testen. Het InnovA58-team heeft kritische
experts in huis die meedenken in kansen.
Innovatiepartners krijgen bovendien goed
inzicht in de beheeropgave van Rijkswaterstaat
en in de producteisen die belangrijk zijn bij
aanbestedingen. Tot slot liggen de proeftuinen
op een zichtlocatie aan de A58 waarbij te
testen concepten exposure bieden voor
potentiële klanten. Tot slot kunnen succesvolle
innovatietrajecten leiden tot potentiële inbreng
in realisatiecontracten.
Een bedrijf heeft een innovatie-idee of
-product, en dan? Via het Innovatieloket
(www.rijkswaterstaat.nl/formulieren/
aanmeldformulier-innovatievoorstel) van
Rijkswaterstaat kan een idee of concept
terechtkomen bij o.a. InnovA58. Een goede
onderbouwing op het gebied van techniek en
haalbaarheid is onmisbaar. Rijkswaterstaat
kijkt naar potentie en perspectief. En: past het
bij Rijkswaterstaat of haar regionale partners?
Ook wordt de verhouding tussen kosten en
baten bekeken, evenals risico’s en draagvlak.
Het innovatieteam van InnovA58 is erop
gericht om van voorstellen concrete toepassingen
te maken. Dit doen we samen, met alle
expertise die ons ter beschikking staat. Voor
slimme, duurzame snelwegen én voor een
gezonde leefomgeving.
Jessica van Sluijs is senior communicatieadviseur;
Lilian Marcolina is omgevingsmanager en Wies
Vonck is adviseur (allen bij InnovA58).
nr. 1/2 - februari 2023
17

DOSSIER - Wegen
Ombouw kruispunt bij Zeewolde:
werk met werk maken
Het verkeer in Flevoland
moest even wennen aan de
nieuwe situatie van de recent
opgeleverde ongelijkvloerse
kruising Ganzenweg-Knardijk
(N302) bij
Zeewolde, maar het resultaat
mag er zijn. Sinds de openstelling
staan er vrijwel geen
files meer, ook niet in de
avondspits.
In vogelvlucht een inkijkje in de ombouw van
een turborotonde naar een ongelijkvloerse
kruising; één van de grotere infraprojecten van
provincie Flevoland van de afgelopen jaren.
De ombouw was nodig vanwege de dagelijkse
files uit diverse richtingen. Bij de ombouw is
gekozen voor een Haarlemmermeeroplossing
waarbij de doorgaande route vanuit de polder
richting Harderwijk verdiept is aangelegd en
het verkeer richting Zeewolde en Biddinghuizen
via de hooggelegen rotondes wordt
afgewikkeld. De fietstunnel is verdwenen;
fietsers volgen het ‘afrit-verkeer’ waarbij ook
onder de Veluwemeerbrug door kan worden
gefietst. Het regionale busverkeer heeft net
voorbij de rotondes een halte.
In 2020 is provincie Flevoland gestart met de
ombouw van de turborotonde Ganzenweg-Knardijk
bij Zeewolde naar een ongelijkvloerse
kruising. De aannemer van de
provincie, Strukton Civiel Wegen en Beton,
heeft op basis van het UAV-GC contract het
werk in verschillende fases uitgevoerd.
Belangrijk uitgangspunt was dat het werk
uitgevoerd moest worden zonder grote en
IN ‘T KORT - Zeewolde
In 2020 is Flevoland gestart met de ombouw
van rotonde Ganzenweg-Knardijk
Het werk moest uitgevoerd worden zonder
grote en langdurige verkeershinder
Op de locatie van de oorspronkelijke
rotonde lag de waterkering de Knardijk
De primaire waterkering is voor dit project
verlegd richting de Veluwemeerbrug
In de nieuwe situatie is de doorgaande route (van rechtsboven naar linksonder) verdiept aangelegd en zijn er afritten voor verkeer
naar Zeewolde of Biddinghuizen. (Foto: Henk Winters)
langdurige verkeershinder voor de weggebruikers.
Een strikte voorwaarde omdat zo’n 30.000
voertuigbewegingen per dag op deze locatie
plaatsvinden. Goed om te weten: de omleiding
om provincie Flevoland in of uit te gaan bij
afsluiting van de N302 betekent namelijk ruim
een half uur omrijden.
Werkeiland
Vanaf de start in 2020 tot aan februari 2022
heeft de aannemer vooral het werk uitgevoerd
in de buitenbermen van alle wegen op de
projectlocatie. Zo is er ruim 10 kilometer aan
kabels en leidingen verlegd en duizenden
tonnen voorbelasting aangebracht voor de
nieuwe aansluitingen.
In het voorjaar van 2022 heeft de aannemer al
het verkeer over de reeds aangelegde toe- en
afritten geleid waardoor als het ware een grote
ovonde (kettingkast) is gerealiseerd. Hierdoor is
er een ‘werkeiland’ gecreëerd waarin eerst de
sloop van de turborotonde heeft plaatsgevonden
om ruimte te maken voor de bouw van de
nieuwe onderdoorgang (viaduct). De kettingkast
maakte gebruik van verkeerslichten om het
verkeer van de aansluitende wegen N306 en
N707 af te wikkelen en dat zorgde al voor
minder files dan de oude situatie.
Betrokkenheid en draagvlak
Bij een project van deze omvang en impact is
POP3 subsidie
De realisatie van de natuurvriendelijke
oevers Hoge Dwarsvaart is mogelijk
gemaakt door POP3 subsidie (niet-productieve
investeringen voor biodiversiteit,
natuur en landschap). Dit is
mede gefinancierd door het Europees
Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling
(Elfpo).
omgevingsmanagement cruciaal. Door de
provincie is hier in samenspraak met de
aannemer vorm aangegeven. Waarom? Voor
goede banden met de omgeving, bewustzijn
van de impact en de overlast die het werk met
zich meebracht, én om te zorgen dat de
omgeving op tijd wordt geïnformeerd over wat
er gebeurt of staat te gebeuren. Zo is in 2022
18
nr. 1/2 - februari 2023

I.S. Kentin
– op een zaterdag in augustus nog net tijdens
de grote zomervakantie – een open dag voor
geïnteresseerden uit de directe omgeving
georganiseerd. Meer dan 600 personen
bezochten die dag de bouwplaats. De opkomst
en interesse van het publiek was boven
verwachting.
Samenwerking
Vanwege de vele functies van de locatie was
nauwe samenwerking met diverse partners
noodzakelijk om het project soepel te
realiseren. Zo is er nauw samengewerkt met
het Waterschap Zuiderzeeland voor de
verlegging primaire waterkering. Met
Gemeente Zeewolde voor de wijziging van het
bestemmingsplan. En met vereniging
Natuurmonumenten voor de aanleg van 2,2
km natuurvriendelijke oevers langs de Hoge
Dwarsvaart.
Coupure Knardijk met kunstwerk
Op de locatie van de oorspronkelijke rotonde
lag de primaire waterkering; de Knardijk. Voor
het project moest deze primaire kering worden
verlegd, richting de Veluwemeerbrug. De weg
vanaf de Velumemeerbrug ligt veel hoger dan
de kruin van de Knardijk en daardoor is de
primaire kering op deze locatie voor het oog
verstopt. Het is alsof je vanaf de brug in een
rechte lijn naar het maaiveld van de polder
rijdt en het viaduct een soort van gat in de dijk
is. Door het metselen van basaltblokken die
elders waren gebruikt als primaire waterkering
is het ‘kunstig’ weergegeven dat je erdoorheen
rijdt. Een gat in een dijk heet een coupure,
vandaar de naam van het viaduct: Coupure
Knardijk.
In de oude situatie zorgde de turborotonde vrijwel dagelijks zorgde voor files tijdens het spitsuur, omdat van meerdere kanten tegelijk
het verkeer de rotonde op kwam.
Innovatie: de geluidvangrail
Bij de ombouw van de turborotonde Ganzenweg-Knardijk
naar een ongelijkvloerse kruising
is bij de start rekening gehouden met het
geluidsniveau van het verkeer. Voor de
aanpassing van het kruispunt waren geen
verplichte geluidmaatregelen nodig, maar door
de ligging van het kruispunt besloot de
provincie om de geluidvangrail toe te passen.
De N302 op de Veluwemeerbrug is daarom
over een lengte van 250 meter langs beide
rijbanen voorzien van innovatieve geluidvangrail.
Deze vangrail kenmerkt zich door een
metalen plaat die aan de onderzijde is
bevestigd.
Werk met werk maken
Door samen met vereniging Natuurmonumenten
-als de beheerder van de omliggende
natuurgebieden Harderbroek en Harderbos -
subsidie aan te vragen werd het mogelijk om
de natuurvriendelijke oevers aan te leggen
langs de Hoge Dwarsvaart. Over een lengte
van 2,2 kilometer is een oever van de Hoge
Dwarsvaart afgegraven. Klei, grond en
stobben (resten van boomstammen) die
vrijkwamen bij de aanleg van de natuurvriendelijke
oevers zijn grotendeels hergebruikt
voor het aanleggen van de benodigde
grondlichamen, verlegging van de primaire
waterkering, en geleiding van dieren. Naast
het hergebruik zorgde deze samenwerking
ook voor minder transportbewegingen
inclusief bijbehorende overlast. Hierdoor heeft
het project ook bijgedragen aan de ambities
van de provincie op het gebied van duurzaamheid.
Jan de Reus, gedeputeerde provincie
Flevoland: ‘Met werk werk maken; door slim
samen te werken willen wij bijdragen aan een
gebiedsbestendige inbedding van infrastructuur
in de directe omgeving. In het geval van
de nieuwe kruising Ganzenweg-Knardijk was
de samenwerking met Natuurmomenten een
logische stap. De aanleg van de kruising
Ganzenweg-Knardijk had namelijk gevolgen
voor de omliggende natuurgebieden. We
hebben slim kansen gegrepen die op ons pad
kwamen. De provincie kijkt in ieder geval
tevreden terug op hoe het ombouwen is
verlopen en is blij met het eindresultaat.”
Gedeputeerde Jan de Reus bij de aangelegde natuurvriendelijke oever. (Foto: Studio Wierd)
In Shil Kentin is communicatieadviseur infra en
(vaar)wegen bij provincie Flevoland.
nr. 1/2 - februari 2023
19

Waterbeheer
En de winnaar is:
doorgroeibare verharding
In de top 9 van 2022 van het
platform ClimateScan.nl
staan de doorgroeibare
verhardingen bovenaan. In
de database staan niet
alleen projecten van gemeenten
en waterschappen
maar ook van particulieren
en private partijen in binnen-
en buitenland.
Goed voorbeeld doet volgen, ook bij
klimaatadaptatie. Het delen van groenblauwe
en klimaatadaptieve voorbeelden inspireert
anderen om tot actie te komen: ‘dat kunnen
wij ook!’. Om deze reden wordt elk jaar
bekeken welke kleine groene, klimaatadaptieve
projecten veel worden bekeken op het
platform ClimateScan.nl. Het is geen
representatieve top 10 daarom top 9
genoemd en vorig jaar top 21, het gaat niet
om winnaars maar inspirerende voorbeelden
van geüploade projecten in de laatste twee
jaar.
Climatescan is niet het enige platform voor
klimaatadaptatie met voorbeelden, maar met
10.000 projecten wel de grootste. Vorig jaar
zijn ruim 2000 projecten toegevoegd aan de
database. Een project kan bestaan uit
meerdere klimaatadaptieve voorzieningen
zoals een wijk met bijvoorbeeld op diverse
plekken doorlatende verharding en wadi’s of
meerdere drijvende woningen in een wijk.
De projecten zijn niet alleen voorbeelden van
gemeenten of waterschappen maar ook van
particulieren en private partijen in binnen- en
buitenland; iedereen mag projecten uploaden
IN ‘T KORT - Doorgroeibaar
In de top 9 van ClimateScan.nl staan de
doorgroeibare verhardingen bovenaan
De locatie en innovatie in gewaskeuze
zijn verklarende factoren
Vorig jaar kregen raingardens en natuurvriendelijke
wadi’s veel aandacht
Climatescan is een burgerwetenschaps-platform
om kennis te delen
Voorbeelden van doorgroeibare verhardingen in de database.
(citizen science). Dit jaar is bijvoorbeeld het
eerste jaar dat een bewonersinitiatief de top 9
haalt en een buitenlands project (nr 8 uit
Antwerpen). Opvallend is ook de grote
spreiding van projecten over heel Nederland.
Niet alleen projecten uit de grote steden
krijgen aandacht maar ook innovatieve
voorbeelden uit kleinere gemeenten.
Trends
Vorig jaar kregen raingardens en natuurvriendelijke
wadi’s veel aandacht. Het jaar daarvoor
waren het waterpleinen. Dit jaar is veel
gekeken naar doorgroeibare verhardingen.
Eigenlijk helemaal geen innovatie, want die
werden al decennia in Nederland in toenemende
mate aangelegd. De locatie waar ze zijn
aangelegd en innovatie in gewaskeuze zijn wel
verklarende factoren waarom het meer
aandacht kreeg. Projecten die veel aandacht
krijgen zijn vaak:
- multifunctioneel
- innovatief
- voorzien van goed beeldmateriaal
- gesitueerd op een bijzondere locatie
- goed gemonitord
- sterk aanwezig op social media
Multifunctioneel
Net als vorig jaar vallen de projecten over het
algemeen in de categorie ‘Multifunctioneel
ruimtegebruik’. De oplossingen geven namelijk
een antwoord op meerdere vraagstukken. Niet
alleen wateroverlast, maar ook op droogte en
hitte, alsmede biodiversiteit, water- en
luchtkwaliteit. Vorig jaar zagen we al dat
natuurvriendelijke wadi’s veel hoger scoorden
dan gazon wadi’s met alleen gras.
Het platform ontwikkelt zich continu. Er zijn
dan ook nu weer vernieuwingen in Climate-
Scan te zien. Waar de site voorheen opstartte
met álle projecten in beeld, krijgt de bezoeker
nu alleen projecten te zien waar foto’s,
video’s én omschrijvingen zijn geplaatst. Hoe
meer bekend en ingevuld is, hoe hoger de
status. Dit komt de betrouwbaarheid van de
data in dit citizen science platform ten goede
en zorgt ervoor dat de projecten in de kijker
komen.
Locatie
(Innovatieve) locatie speelt een rol. Doorgroeibare
verharding is niet nieuw. Wat wel
vernieuwend is, is dat ze zijn aangelegd in het
centrum van grote steden zoals Amsterdam
en Antwerpen. Eerder zagen we dit soort
verhardingen voornamelijk aan de randen van
steden zoals parkeerplaatsen bij recreatiegebieden
(bossen en zwemgelegenheden) of bij
sportverenigingen. Maar sinds kort krijgt dit
type verharding (op grotere schaal) ook een
plekje in het centrum van steden. Midden in
Leiden, Tilburg of Amsterdam bijvoorbeeld.
Behalve parkeerplaatsen worden ook
middenstroken van wegen vergroend, zoals in
Vlissingen en Wemelding.
20
nr. 1/2 - februari 2023

Dr. ir. F. Boogaard / ing. T. Klomp
Innovatie
Innovatie ligt bij klimaatadaptieve verharding
niet alleen bij de locatie waar het wordt
aangelegd maar ook in de opbouw van het
pakket, de stenen en de vegetatie. Zo is in de
gemeente Heemskerk geen gras toegepast,
maar sedum. Eigenlijk een ‘learning by
doing’-innovatie, want de gemeente zag dat
het sedum dat van een schuurdak was
afgewaaid het beter deed dan gras. Dit was
reden genoeg om dit op grotere schaal uit te
proberen. Het kreeg veel interesse en
navolging in andere steden. Ook het gebruik
van circulaire tegels of het hergebruiken van
bestaande tegels/klinkers die in andere
verbanden worden gelegd, is in opmars.
Monitoring
Er zijn zoals dat gaat bij innovatie veel vragen
over het functioneren van klimaatadaptatie,
zoals de kosten en baten van maatregelen en
het benodigde beheer. Metingen aan het
hydraulisch functioneren zijn populair, waarbij
ook timelapse films worden gemaakt. Zo kun
je zelf zien of de klimaatadaptieve voorziening
functioneert of niet (niet iedereen wordt blij
van grafieken en rapporten). Opvallend
bijvoorbeeld van een natuurvriendelijke wadi is
dat hij ligt op het van een bedrijf.
De voorgaande aandachttrekkende kenmerken
kunnen gemeenten en waterschappen
gebruiken om hun projecten meer in de
zoeklichten te zetten. De evaluatie van
projecten en het platform door gebruikers zal
ook verbeteringen met zich mee brengen in
gebruiksvriendelijkheid en meer detail
analyses van projecten ook in het buitenland.
ClimateScan in 2023
Naar aanleiding van wensen van gebruikers
zijn in 2022 al diverse veranderingen
De doorgroeibare verharding rukt op naar het centrum van steden.
doorgevoerd. Zo kun je nu kaartlagen
aanzetten met bijvoorbeeld geohydrologische
gegevens (bodemsoort en grondwaterstanden),
hoogtekaart, wijk typologieën, groenpercentages
en kansen voor infiltratie. Hiermee
kunnen gebruikers hun eigen vragen beantwoorden,
zoals ‘kun je hier infiltreren’ door de
kaartlaag ‘infiltratiekansen’ aan te klikken en
te kijken naar bovengrondse en ondergrondse
infilratievoorzieningen in de buurt. Ook zijn er
mogelijkheden om diverse citizen science
waarnemingen te combineren, zoals meldingen
van muggenoverlast en wadi’s dat een
indicatie geeft dat deze geen verband hebben.
De meetgegevens van meer dan 100 wadi’s
laat zien dat 99 procent binnen twee dagen
leeg is, dat te snel is voor een mug om zich
voort te planten.
Door ‘featured projects’ aan te klikken kun je
kijken of er metingen zijn verricht bij het
specifieke project en zo ja welke resultaten.
Het wordt door gebruikers als prettig ervaren
Wat is climatescan?
Climatescan is een burgerwetenschaps-platform
opgericht om kennis te
delen over klimaatadaptatie en mitigatie.
Sinds 2015 kan iedereen projecten
op de kaart zetten in hoofdcategorieën
als Water, Hitte, Biodiversiteit en Energie
die meer dan vijftig subcategorieën
hebben van concrete maatregelen als
groenblauwe klimaatadaptatie als waterpleinen,
wadi’s en regenwatertuinen.
Meer dan 1500 mensen hebben zich
aangemeld om projecten te uploaden.
Duizenden mensen per maand kijken
naar meer dan 10.000 internationale
projecten. Alle gegevens zijn openbaar
om klimaatadaptatie te bevorderen.
om locatiespecifiek op eventuele onderzoeksresultaten
te kunnen zoeken. Want weten of er
een klimaatadaptieve voorziening ligt en hoe
lang is handig, maar meetresultaten naar de
werking ervan verhoogt het vertrouwen in
klimaatadaptatie. In 2023 zal in het kader van
diverse (inter)nationale projecten de kennis
verspreid en uitgewisseld worden in onder
andere Duitsland, Polen en Indonesië. Ook de
meetgegevens van regio’s waar wij veel van
kunnen leren als Noord-Amerika en Australië
worden met lokale onderzoekers ingevuld om
internationale kennisuitwisseling omtrent
klimaatadaptatie verder te bevorderen.
Voorbeeld van een doorgroeibare verharding uit de database ClimateScan.
Floris Boogaard is docent aan de Hanze
Hogeschool en specialist bij Deltares; Thomas
Klomp werkt voor Samen Klimaatbestendig (een
onderdeel van het Deltaprogramma) en rondt als
projectleider een onderzoek naar groenblauwe
oplossingen (wadi’s) af bij de Hanze Hogeschool.
nr. 1/2 - februari 2023
21

Waterbeheer
De Sint Jansbeek gaat
weer stromen
Waterschap Aa en Maas gaat
van de Sint Jansbeek tussen
Vierlingsbeek en de Maas bij
Sambeek een meer natuurlijke
beek maken. Hij verandert
van nagenoeg stilstaand
water in een stromende
beek. Dit geeft de natuur
een impuls en zorgt ervoor
dat de waterloop beter
overweg kan met klimaatextremen.
De herinrichting van de Sint Jansbeek in het
kort: 7 kilometer herinrichting, aanleg
natuurvriendelijke oevers, inbreng van
houtpakketten en de bouw van vispassages.
Ook zal de beek op sommige plaatsen weer
meanderen. In dit project gaan natuurontwikkeling
en het verbeteren van het waterbeheer
hand in hand. Hoe is dit project tot stand gekomen?
Projectmanager Leon van Hoften: “De
herinrichting van de Sint Jansbeek is onderdeel
van een grotere opgave, namelijk de Europese
Kaderrichtlijn Water en de provinciale opgaven
om beken te ontwikkelen en ecologische
verbindingen aan te leggen.”
Een ecologische verbindingszone is een strook
natuur langs de beek met bijvoorbeeld flauwe
oevers en bloemrijk grasland die natuurgebieden
aan elkaar koppelt. Planten en dieren
hebben zo meer leefruimte en kunnen zich
veilig verplaatsen. Met deze natuurstrook
wordt de Maas met het achterland verbonden
en geschikt gemaakt voor verschillende dieren
zoals de das, de kleine modderkruiper en
struweelvogels zoals de zanglijster. “We
IN ‘T KORT - Sint Jansbeek
Waterschap Aa en Maas gaat van de Sint
Jansbeek een natuurlijke beek maken
Hij verandert van nagenoeg stilstaand
water in een stromende beek
Natuurontwikkeling en het verbeteren
van het waterbeheer gaan hand in hand
Naar verwachting gaat de schop in het
najaar van 2023 de grond in
Leon van Hoften (r) en Bram Spierings bij de Sint Jansbeek. (Foto’s: Waterschap Aa en Maas)
realiseren een zone van ongeveer 350 meter in
de kern van Vortum-Mullem. De beek stroomt
daar momenteel door een betonnen bak en
dat is niet goed voor de natuur. Daarom gaan
we die bak deels verwijderen. Hierdoor wordt
het een betere leefomgeving voor de kleine
modderkruiper, want zijn naam zegt het al: die
graaft zich graag in de bodem in. Ook maken
we de beek klimaatrobuust. Zo willen we
zorgen voor voldoende water in het gebied in
tijden van droogte en tegelijkertijd voor
voldoende afvoer van water in natte perioden.”
Een belangrijke aanleiding voor het
project is de ecologie.
Adviseur ecologie en waterkwaliteit Bram
Spierings: “De ambitie is om vissen en andere
onderwaterdieren die van nature thuishoren in
de beek, en vanuit de Maas stroomopwaarts
willen zwemmen, een betere leefomgeving te
bieden.”
Divers gebied
Behalve dat de opgave divers is, is het gebied
zelf ook heel divers. En dat geeft uitdagingen.
Spierings: “Zo gaan we aan de slag in het
buitendijkse gebied waar de Maasheggen een
belangrijke cultuurhistorische rol spelen.
Binnendijks is het bebouwd gebied bij de kern
van Vortum-Mullem. En verder stroomopwaarts
is het landelijk gebied.”
Deze diversiteit komt tot uiting in de twee
Ontwerp-Projectplannen die onlangs in
procedure zijn gegaan: één voor het buitendijkse
traject (van de dijk bij de Veerweg in
Vortum-Mullem tot aan de Maas) en één voor
het binnendijkse traject (vanaf de dijk bij de
Veerweg in Vortum-Mullem tot aan Groeningen).
Verschillend landgebruik geeft ook
uitdagingen. Van Hoften: “De ruimte die we
soms hebben langs de beek is beperkt, maar
binnen de mogelijkheden hebben we een zo
effectief mogelijk plan gemaakt. Omdat de
beek ook door de kern van Vortum-Mullem
stroomt, is er nauw contact met de inwoners.
We hebben veel gesprekken gevoerd over de
kansen en knelpunten. Men is over het
algemeen erg positief over de plannen. Door
deze nieuwe inrichting en door de natuurontwikkeling
wordt de beek een fijner plekje om
langs te wandelen.”
Spierings: “We hebben tijdens gesprekken ook
zorgen gehoord. Met name over een waterbewoner
die ook geniet van de mooie omgeving,
maar niet altijd positief werk levert voor ons
waterbeheer: de bever.”
De bever op de juiste plek
In het gebied wonen meerdere bevers. De
herinrichting van de beek biedt kansen om te
kijken hoe we zo goed mogelijk met deze
bewoners kunnen omgaan. Spierings heeft hier
mooie ideeën voor bedacht: “De bever is niet
22
nr. 1/2 - februari 2023

M. Rozemeijer / L. van Hoften / B. Spierings
altijd op iedere plek gewenst, want een dam
kan tot wateroverlast leiden. Daarom willen
we aantrekkelijke plekken maken waar hij
ongestoord kan leven, zogenaamde beverbiotopen:
een poel die in verbinding staat met de
beek. In deze poel komt een steile oever waar
de bever graag zijn hol in graaft. Ook kunnen
daar wat wilgen neergezet worden waar hij
aan kan knagen. Op deze manier proberen we
dus de bever een fijne plek te geven binnen
het gebied en overlast te voorkomen.”
Onlangs is bij de Oeffeltse Raam bij Boxmeer
ook al een beverpoel aangelegd.
Stromende beek
Hoe maak je een beek weer stromend? Van
Hoften: “We brengen houtpakketten aan in het
water voor meer variatie in stroomsnelheid.
We passen ook het profiel van de beek aan. Op
een aantal plaatsen gaat de beek meanderen.
Hierdoor ontstaat meer dynamiek in de beek
wat weer goed is voor de dieren en planten.
Met het water dat er is willen we in ieder
geval zo veel mogelijk stroomsnelheid creëren.
De vissen willen we immers ook een geschikte
leefomgeving bieden in het stromende water.”
Spierings: “We verwijderen een aantal stuwen,
zodat vissen vrij kunnen zwemmen van en
Een beverpoel bij de Oeffeltse Raam.
naar de Maas. Bij andere stuwen maken we
omleidingen in de vorm van vistrappen. Zo
verbeteren we de leefomgeving voor
vissoorten als de winde, het bermpje en de
kopvoorn.” In de zomer van 2022 is hij op pad
geweest met de kinderen van de Sint
Annaschool in Vortum-Mullem om te kijken
wat er nu leeft in de beek. “We hebben visjes
en andere beestjes gevangen. Zo kwamen we
de geelgerande watertor, stekelbaarsjes en
kokerjuffers tegen, maar ook waterschorpioenen,
libellenlarven en zelfs een Chinese
wolhandkrab. De kinderen waren ontzettend
enthousiast. Een hele leerzame en leuke
ochtend! Ik wil na de herinrichting weer met
ze op pad gaan om te kijken wat er dan in het
water leeft.”
In de schaduw
De Sint Jansbeek stroomt deels door bosrijk
gebied. Door de herinrichting zal de beek nog
meer door bestaande bossen stromen en
worden ook nieuwe bomen langs de beek
geplant. Bomen geven namelijk schaduw en dit
is gunstig voor het zuurstofgehalte van het
water. “Het water is dan kouder en door
eventuele takken die in het water vallen komt
er meer diversiteit in stroming. Daardoor komt
er meer zuurstof in het water”, legt Spierings
uit. In totaal ligt straks ruim 50 procent van de
beek in de schaduw.
Een natuurlijke toekomst
Van Hoften en Spierings zijn positief over de
uitvoering van de plannen. Naar verwachting
gaat de schop in het najaar van 2023 de grond
in. De werkzaamheden duren tot ongeveer
eind 2024. Waar kijken ze het meest naar uit
als de beek straks anders ingericht is? Van
Hoften: “Ik ben heel benieuwd hoe het gebied
straks beleefd gaat worden. We geven de
natuur een flinke impuls en daardoor kun je
straks prachtig struinen langs de beek en door
de nieuwe natuur. Ik kijk er nu al naar uit om
dan een wandeling te gaan maken.” Voor
Spierings is de diversiteit van het gebied een
reden om het gebied te bezoeken: “De
diversiteit qua natuur en water die we
versterken in het gebied is uniek. Het is mooi
hoe de natuur een boost krijgt en het
waterbeheer meer op orde gaat zijn. We
realiseren hier onze doelen als waterschap en
tegelijkertijd maken we het gebied nóg mooier.
Voor mens, dier en plant.”
Meer informatie op ww.aaenmaas.nl/
sintjansbeek.
In de zomer van 2022 is Bram Spierings op pad geweest met de kinderen van de Sint Annaschool in Vortum-Mullem om te kijken wat
er nu leeft in de beek.
Marjolein Rozemeijer is adviseur communicatie
en participatie; Leon van Hoften is projectmanager
en Bram Spierings is adviseur ecologie en
waterkwaliteit (allen bij Waterschap Aa en Maas).
nr. 1/2 - februari 2023
23

Waterbeheer
Lessen van de Geul
In opdracht van de Samenwerking
Maas-Mergelland is
de watersnoodramp van
2021 geëvalueerd. Dit artikel
beschrijft een aantal
interessante kanttekeningen
bij het functioneren van
de rivier de Geul in
Zuid-Limburg. De ramp
heeft veel schade veroorzaakt
zowel materieel als
immaterieel, maar positief
gezien is het ook een enorme
kans om te leren, niet
alleen lokaal maar ook
(inter)nationaal.
Zuid-Limburg (en de rest van Nederland)
werd in juli 2021 opgeschrikt door een
watersnoodramp. Opeens werd het duidelijk
dat de economisch gemotiveerde lage
veiligheidsniveaus langs de Geul kunnen
leiden tot zeer onwenselijke situaties. In
Nederland hadden we nog het geluk dat er
geen dodelijke slachtoffers zijn gevallen zoals
in België en Duitsland. Onmiddellijk na de
ramp kwamen de geluiden dat er in
Nederland geen slachtoffers zijn gevallen
omdat we het waterbeheer zo goed op orde
hebben. Het is knap om een zwakte op deze
manier om te buigen naar een kracht.
De waterwereld beschouwt de ramp vooral
als een wake-up call. Pas als het kalf
verdronken is, dempen we de put. We moeten
een ramp kennelijk eerst ondervinden
voordat we ons erop gaan voorbereiden. En
dan is het nog maar de vraag of we rekening
gaan houden met het feit dat we in 2021 nog
veel geluk hebben gehad en dat een
toekomstige ramp nog veel groter zou
kunnen worden.
Verdeling van herhalingstijden per km 2 radarvak van neerslagsommen gedurende 24h (1440 minuten) over het stroomgebied van de
Geul, op 14 juli 2021 om 14:00. Hydrologisch komt het erop neer dat de zwaarste neerslag in het begin van de ramp relatief dicht bij
de uitgang van het stroomgebied van de Geul is gevallen. Voor de afvoer van die extreme neerslag is dat relatief gunstig omdat de
waterstand van de Maas bij het uitstroompunt op dat moment nog relatief laag is. De neerslaggebeurtenis van 13-15 juli 2021 was
de directe oorzaak van de wateroverlast. De kaart met radarvakken toont dat op 14 juli de grootste 24uur-sommen zijn geregistreerd
rond Voerendaal, met lokaal herhalingstijden tot meer dan 1000 jaar. De gemeenten Valkenburg aan de Geul en Gulpen-Wittem
liggen dicht bij het zwaartepunt van die gebeurtenis.
Verdeling van herhalingstijden per km 2 radarvak van neerslagsommen gedurende 48 uur (2880 minuten) over het stroomgebied van
de Geul, (een dag later) op 15 juli 2021 om 14:00. Naderhand heeft het vooral in het Belgische deel nog hard geregend waardoor
er nog een tweede afvoergolf door het hele gebied is gestroomd. In Valkenburg kwam het water dat aan het zakken was toen weer
omhoog.
IN ‘T KORT - Watersnoodramp
Zuid-Limburg (en NL) werd in juli 2021
opgeschrikt door een watersnoodramp
In opdracht van de Samenwerking
Maas-Mergelland is deze geëvalueerd
Dit artikel beschrijft kanttekeningen bij
het functioneren van de rivier de Geul
De ramp van juli 2021 heeft veel
betrokkenen wakker geschud
Normcultuur
Het feit dat het harder kan regenen dan de
norm lijkt tot nu toe buiten beschouwing te zijn
gelaten. Niks bijzonders, want niet verder
kijken dan strikt nodig, is een markant kenmerk
van een normcultuur. Hydrologen die verder
keken dan de norm hielden hun hart vast, maar
hebben in onze norm- en regelcultuur geen
schijn van kans om gehoord te worden.
‘Normen zijn er om niet te hoeven nadenken’
en dat doen we dan massaal ook niet.
Drie water-crises tegelijk
Waterschap Limburg geeft aan getroffen te
zijn door drie watercrises, die gezamenlijk
een grote watercrisis vormden:
- Het overstromen van de regenwaterbuffers
en het excessief afstromen van
regenwater over de Limburgse heuvels;
- Het vollopen van de beken en rivieren
zoals de Gulp, Geul, Caumerbeek, Geleenbeek
en de Roer met name door grensoverschrijdend
water en het inunderen
van de omliggende gebieden;
- De snelle en extreme stijging van de
Maas.
Voor het waterschap kwam de ramp
24
nr. 1/2 - februari 2023

H. van Luijtelaar
letterlijk en figuurlijk uit de lucht vallen. Met
een samenloop van omstandigheden is
kennelijk onvoldoende rekening gehouden.
Vier keer mazzel
Tegenover drie keer pech heeft Zuid-Limburg in
juli 2021 eigenlijk vier keer mazzel gehad. Het
grootste deel van de Geulafvoer kwam uit het
Belgische deel van het stroomgebied. Overstromingen
in dat deel van het stroomgebied
hebben ook al geleid tot een aftopping van de
piekafvoer naar Nederland.
In het Nederlandse deel van het stroomgebied
kwam slechts circa 10 procent van de neerslag
tot afvoer. Dit percentage is grofweg bepaald
omdat belangrijke afvoermeetpunten in de
Geul in Cottessen, Hommerich, Schin op Geul
en Meerssen tijdens de ramp niet goed hebben
gewerkt. De omstandigheden van de ramp
zorgden voor vier (grote) meevallers:
- De ramp vond plaats in de zomer, waardoor
relatief veel water blijft hangen in de
begroeiing en snel kan verdampen.
- De periode voorafgaand aan de ramp was
relatief nat waardoor de ondergrond beter
in staat was om water op te nemen. Als
deze ramp had plaatsgevonden na een
lange periode van droogte dan waren de
gevolgen nog veel groter geweest.
- Het zwaarste deel van het regengebied lag
niet boven Nederland. Over de grens in
België, Duitsland en Luxemburg is nog een
beduidend grotere hoeveelheid neerslag
geregistreerd. De ‘waterbom’ die Deltares
heeft gebruikt om watersystemen door heel
Nederland te beproeven is ook zwaarder
dan waardoor het gebied van de Geul is
getroffen.
- Het heeft langdurig geregend, maar met
relatief lage neerslagintensiteiten. Het
gevolg daarvan is dat het water tijd had
om de ondergrond in te trekken. Dit is ook
In juli 2021 werd Nederland verrast door een overstroming in Zuid-Limburg.
te zien aan metingen die in die periode zijn
uitgevoerd in de Strabeker Vloedgraaf net
boven Valkenburg. Als dezelfde neerslaghoeveelheid
in veel kortere tijd was gevallen,
dan was er zeer waarschijnlijk veel minder
water de bodem in getrokken.
Omvang regengebied
Deze vier meevallers betekenen dat het
allemaal nog veel desastreuzer had kunnen
uitpakken. We worden ook op het verkeerde
been gezet door de uitzonderlijk grote omvang
van het regengebied in juli 2021.
Door clustering van buien neemt de kans op
extreme neerslag over steeds grotere gebieden
toe. Dit heeft enorme gevolgen voor de
hoeveelheid neerslag die een stroomgebied
zoals dat van de Geul moet kunnen verwerken.
Dit gaat niet om een procentuele toename van
lokale neerslagintensiteiten maar om
veelvouden in de toename van neerslagvolumes
op een gebied. Het wordt tijd van we in
ons veiligheidsdenken (normering) rekening
gaan houden met dit soort mogelijke effecten.
Hellend gebied
Op diverse plekken langs de Geul zijn
veiligheidsniveaus tegen wateroverlast in
bebouwd gebied veel lager dan de gangbare
Nederlandse norm, die ook al behoorlijk laag
ligt. We zien landelijk nog te weinig rampen
om ons dat goed te realiseren en de huidige
normen ter discussie te stellen. Ook nu hebben
we te maken met het feit dat we in het gebied
van de Geul geen echt grote rampen hebben
gezien in de afgelopen 50-100 jaar. De ramp
van juli 2021 is daarom een uitgelezen
moment om onze wateroverlastnormen tegen
het licht te houden.
Het is in Zuid Limburg wat betreft waterveiligheid
eigenlijk de omgekeerde wereld. Het
regionale waterbeheer in Nederland is
afgeregeld op vlak gebied met als veiligheidskenmerk
voldoende waterberging. Overal waar
het gebied in Nederland hellender wordt,
ontstaan problemen bij zware/extreme
neerslag als grote waterhoeveelheden van
hoog naar laag gaan stromen. Het gedrag van
hellende (stroom)gebieden is veel minder goed
voorspelbaar dan dat van een vlakke polder
met een pomp. De gevolgen van overstromingen
met snel stijgende waterstanden zijn vaak
groter. In hellende gebieden zou je mogen
verwachten dat juist hogere veiligheidsniveaus
gehanteerd zou worden.
Onderzoek waterbalans Geul voor vier perioden sinds 2010, waarin het volledige stroomgebied is belast door zware neerslag. Uit de
metingen in Meerssen en Cottessen is afgeleid dat in de periode van eind juni-juli 2021 is slechts 10 procent van de neerslag op het
Nederlandse deel van het stroomgebied van de Geul tot afvoer is gekomen.
Waterveiligheid
Het is Nederland zo geregeld dat een
waterschap zorg heeft voor de regionale
waterveiligheid en dat de provincie de regels
(normen) stelt en wordt geacht toezicht te
houden op de uitvoering van die zorg. De
regionale waterveiligheid heeft betrekking op
de hoofdwatergangen, water dat via hellingen
of de weg stroomt, valt eigenlijk overal buiten.
De gemeenten dragen zorg voor het waterbeheer
in het stedelijke gebied. De waterveiligheid
langs de rivier de Maas is in handen van
nr. 1/2 - februari 2023
25

Rijkswaterstaat. Daar worden weer eigen
normen gehanteerd, waardoor het beschermingsniveau
van Maastricht voor overstromingen
vanuit de Maas veel groter is dan voor
overstromingen vanuit het regionale watersysteem.
Aan bewoners is dit niet uit te leggen, die
kunnen worden getroffen door vijf soorten
water: uit te lucht, via de bodem, uit de
riolering, uit de zijrivier en uit de rivier.
Verzekeraars kunnen in dit spel vervolgens de
eenvoudig vraag stellen hoeveel schade is er
veroorzaakt door welk soort water?
Hoogwater Maas
Voor de Maas werd met de toevoer van water
uit de zijrivieren zoals de Geul en de Roer
nauwelijks rekening gehouden omdat de pieken
van die zijrivieren normaliter niet samenvallen
met het hoogwater in de Maas. Vorig jaar
hebben we ontdekt dat het hoogwater in de
Maas flink werd gevoed door de zijrivieren.
Daar komt nog bij dat in het statistische model
van de Maas niet werd gerekend met een
neerslaggebeurtenis over een omvangrijk
gebied zoals die in juli 2021. Ook hier moeten
we eerst voelen om te leren… en hanteren we
(te) weinig marge om tegenvallers te kunnen
verwerken.
Statistiek
Zoals bekend gaat het bij statistiek om
gemiddelde resultaten uit het verleden die geen
garantie zijn voor de toekomst, vooral niet
omdat die toekomst wordt gedomineerd door
een veranderend klimaat. Het is daarom
opmerkelijk dat in het waterbeheer totaal geen
rekening wordt gehouden met veiligheidsfactoren
om op deze onzekere toekomst te anticiperen.
In andere disciplines zoals sterkteberekeningen
voor constructies en bijvoorbeeld onze
kustverdediging is het heel normaal om rekening
te houden met onzekerheden. Het waterbeheer
volgt domweg de normen uit de wetenschap tot
op cijfers achter de komma.
Opmerkelijk
De natuur speelt een belangrijke rol in het
stroomgebied van de Geul. Het groene dogma
is dat het regenwater zo snel mogelijk de
bodem in moet. Met mazzel lijkt dat in juli
2021 eigenlijk al heel goed gelukt te zijn.
Ondanks dat waren de schadelijke gevolgen
nog heel groot. Dat geeft te denken.
De vraag is nu of we nu alles moeten verwachten
van nog meer water vasthouden. Een
afname van de regenwaterafvoer uit België
hebben we niet in de hand. Dat is ook niet zo
eenvoudig in hellend gebied. Het beperken van
overstromingen bovenstrooms kan ook nog
gaan leiden tot een grotere versnelde afvoer.
Omvang regengebied tijdens watersnood in juli 2021 (Bron: ENW, 2021). Voor het stroomgebied van de Geul is een veel kleiner
regengebied al voldoende om een dergelijke ramp te veroorzaken. De kans op een regengebied dat het stroomgebied van de Geul vol
treft met een nog extremere neerslaghoeveelheid in een kortere duur is zeker niet ondenkbeeldig. Een dergelijke gebeurtenis na een
langdurige periode van droogte (met daardoor een slechte infiltratiecapaciteit) is een soort nachtmerriescenario.
Meer afvoercapaciteit in het lage, vlakkere deel
van het Geulgebied lijkt onvermijdelijk om de
waterveiligheid te vergroten.
Tot slot
De ramp van juli 2021 heeft veel betrokkenen
wakker geschud terwijl het voor veel insiders
slechts een kwestie van tijd was voordat
zoiets zou gebeuren. Bij het zoeken naar
oplossingen voor de waterveiligheid in het
stroomgebied van de Geul moeten we eerst
het functioneren van het systeem leren
begrijpen en om het rekentechnisch goed in
de vingers te krijgen. Het gebruik maken van
praktijkervaringen en goede monitoring zijn
daarbij onontbeerlijk.
Harry van Luijtelaar is eigenaar van CEsar
Expertise. Aan dit artikel hebben meegewerkt:
Klaas-Jan van Heeringen (Deltares), Roy Laseroms
(LWRO), Caspar Cluitmans (Kragten) en de
Samenwerking Maas-Mergelland.
26 nr. 1/2 - februari 2023

Waterbouw
T. Molenaar
De Grote Ontpoldering
Het Tweede Deltaplan en
‘Een natuurlijkere toekomst
voor Nederland in 2120’ van
de WUR willen een innige
samenwerking met de natuurlijke
krachten van water.
Wie deze vooruitblikken
beschouwt, zou niet denken
dat we vooruitkijken, maar
2000 jaar terug, aldus De
Historische Water Atlas NL.
Nederland terug naar hoe de
Romeinen ons land aantroffen.
Uitgeverij W Books heeft al meerdere
historische atlassen op haar naam staan.
Eerder verschenen Historische atlas NL; Hoe
Nederland zichzelf bijeen heeft geraapt, de
Historische Streek Atlas NL; De Ware Schaal
van Nederland, en de Historische Stads Atlas
NL; Nederland stedenland.
Ditmaal zijn de auteurs Martin Berendse en
Paul Brood in de complexe relatie tussen
Nederland en water gedoken; de ondertitel van
de atlas is ‘De drijvende kracht van Nederland’.
Dit heeft een prachtig, uitvoerig boek
opgeleverd, rijk geïllustreerd met talloze
kaarten en afbeeldingen.
Berendse is directeur van de OBA (Openbare
Bibliotheek Amsterdam) en was eerder onder
meer rijksarchivaris/directeur van het
Nationaal Archief. Brood werkte bij het
Nationaal Archief en was eerder onder meer
rijksarchivaris in Drenthe en Groningen en
docent ‘archival studies’ aan de Universiteit
Leiden.
De omslag van de Historische Water Atlas. (Afbeeldingen
afkomstig uit de Atlas)
Vrijwel alles dat te maken heeft met hoe wij in
de loop der eeuwen vormgeven aan het
afvoerputje van Europa (of met een netter
woord: de Dutch Delta) komt aan bod in dit
imposante drukwerk. Hoewel zijdelings het
milieu uiteraard aan bod komt, mis ik wel de
pogingen om (internationaal) de waterkwaliteit
van bijvoorbeeld de Rijn te verbeteren en
het initiatief van Li An Phoa om tot drinkbare
rivieren te komen en haar wandelingen langs
de Maas (van bron tot monding) en de IJssel.
Technisch vernuft
Nederland heeft van vier kanten te maken met
water: de zee, de rivieren, de regen en het
Afgraving van de terp van Ezinge in de provincie Groningen, 1932. De kerk staat nog boven op de terp.
grondwater. “Onze historische bronnen laten
zien dat drie factoren door de jaren heen bepalend
waren voor het succes van ons watermanagement:
technisch vernuft (van molengangen
tot stormvloedkeringen),
aanpassingsvermogen (als de Grote Waard
onder water komt te staan, maken we er een
Biesbosch van) en het polderend en organiserend
talent van onze voorouders”, melden de
auteurs.
Dat technisch vernuft begint eigenlijk al tussen
1500 en 500 vC, een periode waar Nederland
een dik veenpakket heeft gekregen en de
huidige kustlijn is ontstaan. Om zich te
wapenen tegen moerasvorming en getijdenstromen
beschermen mensen zichzelf door op
terpen te gaan wonen. Langs de kustlijn liggen
schorren of kwelders, aangeslibd land dat bij
vloed niet meer onderloopt. Het oosten en
zuidoosten van het land bestaan grotendeels
uit zand en hoogveen, waar een aantal rivieren
zich een weg doorheen baant.
De Romeinen bezetten het zuidelijk deel van
ons land gedurende de eerst 4,5 eeuwen van
onze jaartelling. Pogingen om het gebied ten
noorden van de Rijn te koloniseren strandden
steeds. Om een snelle en veilige aanvoer van
troepen materieel en bevoorrading van de
Maas naar de Rijn mogelijk te maken zijn twee
kanalen gegraven: het kanaal van Corbulo en
de Drususgracht. Precies wat onze ingenieurs
in latere eeuwen bestendigen: technische
ingrepen om de vele functies van water te
benutten en om ons te beschermen tegen
natte voeten.
Grote Ontpoldering
De ellende van Nederland is eigenlijk
begonnen met de ontvening rond 1000 nC.
Een dalende bodem, oprukkende zoutlast en
moeite om water af te voeren, zijn het gevolg.
Problemen waarmee onze delta nog steeds
mee heeft te maken. Tel daar de klimaatverandering
met stijgende zeespiegel bij op en het is
duidelijk dat we het anders dan voorgaande
eeuwen moeten aanpakken. Niet strijden
tegen, maar samenwerken met water. Dat is
dan ook het uitgangspunt van het Tweede
Deltaplan.
De Universiteit van Wageningen (WUR) heeft
die lijnen doorgetrokken in zijn vergezicht.
“Het plan wil ‘elke druppel water optimaal
inzetten door het maximaal vasthouden,
benutten, bergen en …. dan pas afvoeren van
water’. Daarom zal Nederland over honderd
jaar worden ‘dooraderd met blauwgroene
landschapselementen, zoals groenbuffers langs
nr. 1/2 - februari 2023
27

ivierstromen en stedelijke bossen’. In de
steden ‘gebruiken we gezuiverd afvalwater
voor drinkwater’ en ‘regenwater wordt
optimaal benut’. Het rivierengebied ‘biedt
ruimte voor water, natuur en drijvende
woningen’ en er komen brede klimaatdijken,
waar woningen op worden gebouwd”, meldt
de Atlas.
De auteurs vervolgen: “Als je die beschrijvingen
leest, zou je haast denken dat we geen
honderd jaar vooruit kijken, maar tweeduizend
jaar terug: een moeraslandschap met
blauwgroene aders, bredere rivierbeddingen,
woonheuvels en drijvende elementen. Dat is
wat de Romeinen aantroffen toen ze de delta
bezetten en dat is wat we er, met al onze
drijvende kracht, weer van gaan maken. De
Grote Ontpoldering van Nederland is
begonnen!”
De hele discussie over de Hedwigepolder –
ontpoldering in de hedendaagse praktijk –
ontbreekt evenwel in het drukwerk.
Watermolens
Bij watermolens denken de meeste mensen op
deze planeet aan molens die, aangedreven
door een waterstroom, elektriciteit opwekken,
graan vermalen of planken zagen, om maar
een paar voorbeelden te noemen.
Alleen in Nederland gaat het om molens die,
aangedreven door de wind, in staat zijn om
water te verplaatsen, meestal naar een hoger
Dit schilderij van Gabriel Constant geeft een mooi beeld van de Kamper veenderij en de natte vervening in de negentiende eeuw. In
het waterrijke gebied bij Kampen werd gevist en turf gestoken.
gelegen (boezem)watergang. Vooral toen
stoomgemalen die taak overnamen, bleken
grote inpolderingen (vooral die van de
Haarlemmermeer) pas mogelijk. In de loop der
eeuwen hebben onze ingenieurs van alles
bedacht om het water te sturen.
“Waterbeheer (of waterbouwkunde) is een
technisch vak waar onze Nederlandse
ingenieurs behoorlijk wat kaas van gegeten
hebben. De dijken, windmolens en stoommachines
zijn dan misschien geen Nederlandse
uitvindingen, maar de bovenkruier, de
molengang met onder- en/of tussenboezem, de
strekdam, de waterlinie, de waaiersluis en de
bewegende zee-kering zijn dat wel. De
omgang met het water is nu eenmaal core
business in ons land en we lopen al een hele
tijd mee op dit gebied. Al dat technische
vernuft heeft ervoor gezorgd dat er, zelfs in
gebieden die een paar meter onder de
zeespiegel zijn komen te liggen, al vele
eeuwen miljoenen mensen kunnen wonen en
werken.”
De ‘Boldootkar’ in de Slijkstraat in Amsterdam, ong. 1920. Toen er in steden nog geen riolering was, werden de poepemmers
opgehaald.
Organisatietalent
Om het water te beheersen, is het nodig met
meerdere belangen rekening te houden. Want
(grond)water heeft meerdere functies. Kleine
dorpsgemeenschappen namen aanvankelijk
bedijking voor hun rekening, later zijn
kloosters en andere grootgrondbezitters naar
de voorgrond getreden tot uiteindelijk
besloten is dat watermanagement een
nationale taak is. Eenvoudig gaat dat niet,
blijkens de actuele discussie over ‘vaste’ zetels
in waterschappen.
Vroeger ging het ook niet vanzelf. De Haagse
heren hadden geen zin om financieel bij te
dragen aan rivierverbetering in het achterland.
“Dat liep rond 1750 zo hoog op dat koning
Frederik de Grote van Pruisen zelfs moest
dreigen om de Kleefse dijken langs de Rijn
28 nr. 1/2 - februari 2023

door te steken, als de heren in Den Haag geen
afspraken met elkaar zouden maken.”
Dijken doorsteken bleek een effectief wapen
om bijvoorbeeld de Fransen uit het Hollandgewest
te houden. Ook de Duitsers hebben
gebieden onder water gezet om een opmars
van de geallieerden te stuiten. De (Nieuwe)
Waterlinie komt uitgebreid aan bod in de
Atlas.
Rijkswaterstaat
Het water kent geen grenzen. Daarom zou het
beheer ervan ook geen organisatorische
grenzen moeten kennen. Toch heeft het nog
wel even geduurd voordat een landelijk
instituut aan de touwtjes ging trekken.
De Franse revolutie van 1789 en onze eigen
Bataafse omwenteling van 1795 hebben grote
invloed gehad op de manier waarop we het
waterbeheer in ons land aanpakten. Er komt
een einde aan de staatsinrichting van de oude
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden,
waarin de gewesten zeer vergaande autonomie
hadden. In plaats daarvan wordt een
eenheidsstaat (de Bataafse Republiek)
opgericht, met één centraal bestuur en één
parlement. In 1798 wordt de eerste echte
Nederlandse grondwet vastgesteld: de
Staatsregeling voor het Bataafse Volk. In
hetzelfde jaar valt het besluit tot oprichting
van het ‘Bureau voor Waterstaat’, het begin
van het tegenwoordige Rijkswaterstaat.”
In de Rivierenwet van 1806 wordt voor het
eerst bepaald dat de regering waterschappen
kan dwingen om dijkverbeteringen door te
voeren. En het zonder vergunning aanleggen
van kribben, veerdammen en andere obstakels
in de rivierbeddingen wordt ten strengste
verboden. “Hiermee is de basis gelegd voor
het huidige systeem van water- en dijkbeheer
en de rolverdeling tussen Rijkswaterstaat en
de waterschappen zoals we die nog steeds
kennen.”
Overstromingen
De geschiedenis van Nederland is doorspekt
met overstromingen, veelal vloeden genoemd.
Ze komen allemaal wel aan bod in de Atlas: de
stormvloeden die Zeeland teisterden, de
verdronken gebieden (bijvoorbeeld Reimerswaal),
de watersnoodramp van 1916, die van
1953, de overstroming in Limburg (onder meer
die van 2021), de grillige Maas en de schrik
van Wilnis (toen in 2003 een veendijk zo was
uitgedroogd dat hij bezweek onder de
waterdruk).
En natuurlijk het antwoord van ingenieurs op
die overstromingen, zoals de Deltawerken,
Ruimte voor de Rivier en het hoogwater
beschermingsplan.
Verkorting van de kustlijn (opdat minder dijken
nodig zijn en onderhouden moeten worden) is
Het Stuw- en sluizencomplex Hagestein ligt in de rivier de Lek bij het dorp Hagestein. Het bestaat uit een stuw en een schutsluis. In
1956 is begonnen met de bouw van het complex en het is voltooid in 1960. Het is gelijk aan het complex bij Driel en Amerongen.
Met deze drie stuwen kan een groot deel van de waterhuishouding van Nederland geregeld worden. (Foto: Beeldbank Rijkswaterstaat;
G. van Neerijnen)
eeuwenlang een discussiepunt. Met de aanleg
van de Afsluitdijk (opengesteld in 1932) als
(voorlopig) hoogtepunt.
De ‘harde waterstaat’ die met ijzeren hand het
water wil bedwingen, heeft in de loop der tijd
veel meer oog gekregen voor de gevolgen voor
mens en milieu van al die goedbedoelde
kunstwerken. De half open Oosterscheldedam is
daar een uitstekend voorbeeld van. En een
startpunt om uiteindelijk meer oog te hebben
voor het milieu en mee te bewegen met het
water.
Een belangrijk aspect van dat meebewegen is
tegenwoordig het omgaan met waterrijke
winters en droge zomers. Het klimaatbestendig
maken van woongemeenschappen en gebieden
staat bij gemeenten en waterschappen hoog op
de agenda. We zitten wat dat betreft nog op het
experimenteerniveau met overigens goed
uitgewerkte toepassingen. Het vernatten en
hermeanderen in hoog Nederland is in volle
gang. Steden zijn druk bezig waterbergingen
aan te leggen.
Hoofdkraan
Waterbeheersing heeft onder meer te maken
met bevaarbaarheid van rivieren, voldoende
zoet water voor landbouw en drinkwater en
tegengaan van verzilting van de bodem.
Met dit doel is er steeds gesleuteld aan de
rivierstromen.
“Het idee is om met een grote stuw bij Driel
zonodig water naar de IJssel te kunnen duwen.
Om de Nederrijn en Lek niet droog te laten
vallen, moet er een tweede stuw bij Amerongen
worden gebouwd en een derde bij
Hagestein. Op die manier kan precies worden
bepaald hoeveel water er via de IJssel naar het
IJsselmeer gaat en hoeveel via de Nederrijn en
Lek naar de Noorzee. Je hoeft alleen de kraan
bij Driel wat verder open te zetten of dicht te
draaien. De stuw bij Driel is bij normaal
waterpeil dicht, zodat er zoveel mogelijk water
naar het IJsselmeer gaat, en alleen bij
hoogwater open. Dan gaat het min of meer
vanzelf goed en worden Rijn en Lek weer even
gewone rivieren.”
De nieuwe stuw bij Driel is in 1970 in gebruik
genomen en wordt sindsdien liefkozend de
nieuwe hoofdkraan van Nederland genoemd.
Personen
Elke geschiedkundige verandering heeft
mensen die zich met hart en ziel ervoor hebben
ingezet. Achterin het boek is een overzicht
opgenomen van personen die een stempel
hebben gedrukt op de waterkundige ontwikkeling
van Nederland.
Bijvoorbeeld Jan Anne Beijerink (1800-1874), de
‘grootste droogmaker van Nederland’ met
onder meer de droogmaking van de Haarlemmermeer
op zijn naam. Cornelis Lely, Johan van
Veen, Dirk Frederik Wouda, Simon Stevin en
Johannes Hudde staan vermeld. In totaal 24
portretjes.
Teus Molenaar is redactiecoördinator van
Land+Water.
nr. 1/2 - februari 2023
29

Waterbouw
Innovatieve kadeconstructies
Vandaag de dag bestaat het
overgrote deel van de traditionele
kadeconstructies in
binnenhavens uit beton en
staal. Het wordt immers
‘al jaren zo gedaan’. Je kunt
je echter afvragen of dit wel
een steekhoudende argumentatie
is. Een met geogrids
gewapend grondlichaam
biedt namelijk op
verschillende aspecten grote
voordelen ten opzichte van
de traditionele kadeconstructies.
Naast het feit dat Nederland momenteel 231
binnenhavens telt, is er in onze delta nog
steeds vraag naar nieuwe binnenhavens die
moeten fungeren als verbindende schakel in
het binnenhavennetwerk. Bovendien is op
korte termijn een groot deel van de naoorlogse
infrastructuur aan vervanging toe. De
materialen in conventionele kadeconstructies
voor binnenhavens (de betonnen L-wand en
verankerde stalen damwand of combiwand)
dragen bij aan een hoge uitstoot van
broeikasgassen zoals CO 2
en veroorzaken een
groot deel van de kosten. Door de coronapandemie
en oorlog in Oekraïne is er namelijk
sprake van sterk toegenomen materiaalkosten.
In het kader van hun afstuderen aan Hogeschool
Windesheim en in opdracht van
Ingenieursbureau Boorsma hebben Berend
Schmidt en Lars van Rouwendaal een
onderzoek uitgevoerd naar innovatieve
kadeconstructies in binnenhavens. Naar aanleiding
van een variantenstudie bleek een
gewapende grondconstructie de meeste
potentie te hebben om ingezet te worden als
alternatieve kadeconstructie in binnenhavens.
IN ‘T KORT - Kades
Het overgrote deel van de kadeconstructies
bestaat uit beton en staal
Een met geogrids gewapend grondlichaam
biedt echter grote voordelen
In samenwerking met Tensar International
is zo’n constructie als kade ontworpen
De gewapende grondconstructie is ongeveer
25 procent goedkoper
Berend Schmidt (l) en Lars van Rouwendaal wonnen met hun afstudeerproject de Waterbouwprijs 2022 in de categorie HBO.
In samenwerking met Tensar International is
dan ook een gewapende grondconstructie als
kade ontworpen.
Geogrids
Voor de opbouw van de gewapende grondconstructie
worden lagen van kunststof wapening
(uniaxiale geogrids) aangebracht, deze
wapening wordt aangevuld met zand. Een
geotextiel vormt een barrière die voorkomt dat
het zand kan uitspoelen. Vervolgens wordt de
wapening omgeslagen. Door dit proces
herhaaldelijk in lagen van 60 centimeter uit te
voeren wordt een grondmassief gerealiseerd.
De gewapende grond wordt aangebracht
tegen een verloren bekisting van bouwstaalmatten.
Naast deze verloren bekisting is
gekozen om onder de waterlijn een tweede
laag geotextiel aan te brengen, deze dient als
extra bescherming van de zanddichtheid van
de constructie.
Boven de waterlijn is de gewapende grondconstructie
aan de voorzijde voorzien van
verwijderbare betonpanelen. Deze bekleding
bevordert het aanzien van de kade en zorgt
voor extra robuustheid van de constructie. De
puntlast die door een eventueel optredende
scheepsaanvaring ontstaat, wordt door het
paneel verspreid en voorkomt schade aan het
geotextiel. Behalve tegen aanvaring is de
constructie hiermee ook beschermd tegen
wrijving met aangemeerde schepen, ook is de
polymere wapening niet langer blootgesteld
aan Uv-straling en kunnen wrijfgordingen en
uitklimvoorzieningen bevestigd worden.
Ongebruikelijk bij gewapende grondconstructies
is de permanente aanwezigheid van
(grond)water, gevoelsmatig zou dit ervoor
zorgen dat de constructie minder sterk wordt.
Het tegendeel is waar, de verzadigde conditie
resulteert in een lager effectief gewicht dat op
de wapening drukt. Situaties met (extreem)
laag water zijn dan ook maatgevend geweest
voor het ontwerp.
Bolders en troskrachten
Naar aanleiding van de Nederlandse
CUR-voorschriften is in het ontwerp rekening
gehouden met een maximale troskrachten
van 250 kN als gevolg van aangemeerde
schepen. Deze last treedt op in zowel
horizontale als verticale richting en wordt
opgenomen door een bolder. De bolder
draagt de kracht af naar de kade via een, met
staal gewapende, betonnen, L-vormige,
deksloof. De deksloof spreidt de puntlast in
een gelijkmatig verdeelde belasting. Het
moment en de verticale opwaartse kracht
worden opgenomen door het eigen gewicht
van de deksloof en door de grondmoot die
zich boven de voet bevindt. Optredende
horizontale krachten kunnen worden
opgenomen door een horizontale verankering
van geogrids.
30
nr. 1/2 - februari 2023

Ing. B. Schmidt / Ing. L. van Rouwendaal
Maatgevende ontwerpsituatie
Een betonnen L-wand, stalen verankerde
damwand en de gewapende grondconstructie
zijn onder gelijke omstandigheden (zelfde
afmetingen en belastingcondities) uitgewerkt.
Hiervoor is als caselocatie de Flevokust haven
genomen. Deze locatie wordt als representatief
beschouwd voor binnenhavens in Nederland.
De waterstandfluctuaties zijn namelijk beperkt,
in de bodem bevinden zich niet-draagkrachtige
grondsoorten en de locatie dient toegankelijk
te zijn voor schepen van klasse CEMT-Va/Vb.
Eén van de cruciale eisen bij het ontwerpen
van de verschillende constructietypes is dat de
kerende hoogte 9,25 meter bedraagt. De
bepaling van de uitvoeringsmethoden en
benodigde materialen gebaseerd op een kade
van 400 x 20 meter.
Uitvoeringswijze
Voor iedere constructie is een uitvoeringswijze
bepaald. In het geval van de gewapende
grondconstructie dient een bouwkuip van
tijdelijke damwanden inclusief stempelraam
gebruikt te worden. De bouwkuip wordt droog
gepompt en vanaf het water ontgraven tot de
onderkant van het constructieniveau. Vervolgens
kan gestart worden met het opbouwen
van de gewapende grondconstructie.
Wanneer de constructie zich boven de waterlijn
bevindt, kunnen de tijdelijke damwanden
verwijderd worden en de laatste grondlagen
worden aangebracht. Tot slot dienen de
L-vormige deksloof een betonpanelen
aangebracht te worden.
Kosten en duurzaamheid
Na het ontwerpen van de drie constructies is een
objectieve vergelijking uitgevoerd op de criteria
kosten en duurzaamheid. Hieraan kunnen de
volgende conclusies verbonden worden. Een
gewapende grondconstructie blijkt 25 procent
goedkoper en 35 procent duurzamer te zijn dan
een betonnen L-wand of een stalen damwand.
Opbouw van de gewapende grondlagen.
De investeringskosten kunnen ontleed worden
in uitvoeringskosten en materiaalkosten. De
uitvoeringskosten komen voort uit de meest
efficiënte uitvoeringsmethode per constructie.
De materiaalkosten worden bepaald aan de
hand van een materiaalstaat. De materiaalhoeveelheden
worden vermenigvuldigd met een
eenheidsprijs met het prijspeil van mei 2022
(post-corona, pre-Oekraïne situatie). Eventuele
onderhoudskosten zijn buiten beschouwing
gelaten gezien de grote onzekerheden bij het
bepalen hiervan.
Uit het onderzoek is gebleken dat de
materiaalkosten van het toegepaste staal een
belangrijke rol spelen in de totale materiaalkosten
van beide traditionele constructies.
Schaduwkosten
Voor het in kaart brengen van de duurzaamheid
is gebruik gemaakt van de Milieukostenindicator
(MKI). De schaduwkosten worden
bepaald door de gekwantificeerde emissies
van een materiaal of proces per functionele
eenheid te monetariseren. De Nationale Milieu
Database is hierbij van groot belang geweest.
Van de dertien impact categorieën die de
milieu impact omvatten, zijn de drie grootste
posten Global Warming (GWP), Menselijke
toxiciteit (HT) en Verzuring (AP). Hierbij wordt
global warming veroorzaakt door broei-kasgassen
zoals CO 2
, methaan en lachgas.
Opwarming wordt uitgedrukt in een equivalent
met CO 2
als referentie. Menselijke Toxiciteit
omvat de emissies van giftige stoffen waaraan
de mens wordt blootgesteld via bijvoorbeeld
inademing of innamen van andere producten
zoals vlees en vis. Verzuring ontstaat daarentegen
door het vrijkomen van onder andere
zwaveloxiden met als gevolg dat de bodem en
het water verzuurt, dit kan een negatief effect
hebben op ecosystemen.
Wanneer de milieu impact per fase beoordeeld
wordt, heeft de productiefase van de
materialen de hoogste bijdragen aan de
MKI-waarde. Zandwinning en het transport
hiervan is voor alle constructies oorzaak van
een hoge MKI-waarde. Beide conventionele
kadeconstructies verhogen de MKI-waarde
binnen deze fase verder door de grote
hoeveelheden staal.
Goedkoper en duurzamer
Naar aanleiding van dit onderzoek kan
geconcludeerd worden dat het technisch
haalbaar is om een gewapende grondconstructie
in te zetten als kade. Naast de technische
haalbaarheid kan gesteld worden dat de
gewapende grondconstructie ongeveer 25
procent goedkoper en 35 procent duurzamer is
dan de traditionele betonnen L-wand en stalen
damwand. Voor verdere informatie wordt
verwezen naar het onderzoeksrapport op
www.hbo-kennisbank.nl.
Kostenvergelijking tussen types kademuren.
Berend Schmidt en Lars van Rouwendaal zijn
beiden afgestudeerd aan de Windesheim
Hogeschool.
nr. 1/2 - februari 2023
31

Waterbouw
Innovatief huzarenstukje: ankers
vastzetten in pikkedonker
Dat het niet eenvoudig is om
tunneldelen op zijn plek te
houden, is onlangs nog in
Friesland gebleken. Voor de
aanleg van de Maasdeltatunnel
ontwikkelde AnMaTech
in opdracht van BAAK daarom
een speciale afsteunoplossing
met een opgebouwde,
standaard HexPro
hydraulische ringsleutel en
een zogeheten ‘puzzelmoer’.
Niet alleen konden de duikers
dankzij deze ontwikkeling
aanmerkelijk veiliger
werken, ook kon het werk
significant sneller worden
uitgevoerd.
Aannemingscombinatie BAAK heeft alleen al
4.200 trekpalen op de zuidoever laten plaatsen
om ervoor te zorgen dat de vloer van de
nieuwe Blankenburgtunnel onder water blijft.
1.400 van de 4.200 ankers moesten in een 30
meter diepe bouwkuip op moment worden
gedraaid. Een bouwwijze die in Nederland niet
vaak voorkomt en waar dus relatief weinig
ervaring mee is. Inmiddels is dit gelukt dankzij
een specale afsteunoplossing.
Het hele project omvat zes bouwlocaties met
circa 1.000 medewerkers die intensief met
elkaar samenwerken en kennis delen.
AnMaTech werkt mee aan de zuidoever van de
Maasdeltatunnel. André Nijnatten, directeur
van AnMaTech vertelt: “Onze opdracht luidde:
ontwikkel een veilige, simpele en snel door een
persoon te verplaatsen afsteunoplossing.
IN ‘T KORT - Afsteunoplossing
Voor de Maasdeltatunnel ontwikkelde An-
MaTech een speciale afsteunoplossing
Duikers konden dankzij deze ontwikkeling
aanmerkelijk veiliger werken
En het werk kon significant sneller worden
uitgevoerd
Het plaatsen van de 1.400 ankers heeft
slechts enkele maanden geduurd
Er wordt druk gebouwd aan de Maasdeltatunnel. (Foto: Topview)
Daarom hebben we speciaal voor dit project,
samen met een regionale machinefabriek, een
oplossing bedacht die onder water kan worden
toegepast voor het op moment draaien van
verschillende soorten trekankers. Ankers met
lengtes variërend van 1.272 tot 1.750 mm en
diameters van 63 tot 75 mm. De meegeleverde,
eveneens door ons ontwikkelde, puzzelmoeren
hebben een sleutelwijdte van 100 mm
en de opgebouwde torquesleutel is een
standaard model uit het HexPro-assortiment
van AnMaTech.”
Omvangrijk project
De Maasdeltatunnel maakt deel uit van de 4
kilometer lange Blankenburgverbinding, een in
aanleg zijnde nieuwe snelweg (A24) die vanaf
2024 de A20 bij Vlaardingen verbindt met de
A15 bij Rozenburg. Door deze nieuwe
verbinding is de regio Rotterdam straks weer
beter bereikbaar en hebben het Rotterdamse
havengebied en Greenport Westland straks
weer betere mogelijkheden om verder te
expanderen.
Behalve de Maasdeltatunnel (een watertunnel),
omvat het bovengenoemde project een
autosnelweg, de Hollandtunnel (een landtunnel),
een verdiepte aansluiting op de A20, een
hoge aansluiting op de A15 en een verbreding
van de A20 tot aan het Kethelplein. Alle uit te
voeren werkzaamheden en het onderhoud
voor de komende twintig jaar aan de
Maasdeltatunnel heeft Rijkswaterstaat na een
Europese tender in opdracht gegeven aan
BAAK, een aannemerscombinatie van Ballast
Nedam, DEME Group en Macquarie.
Ander ontwerp
Stefan van Berlo, uitvoerder Maasdeltatunnel
Zuid vertelt waarom bovengenoemde opdracht
na een tender gegund is aan BAAK: “BAAK is
gesitueerd aan het Scheur, een nautische
toegang voor de haven van Rotterdam. Als
onderdeel van de Nieuwe Waterweg is dit een
belangrijke toegangsweg waar dagelijks veel
scheepvaartverkeer doorheen komt. Rekening
houdend met deze drukte heeft BAAK ervoor
gekozen om af te wijken van het initiële
ontwerp van Rijkswaterstaat en te komen met
een geheel eigen ontwerp. In tegenstelling tot
bij het initiële ontwerp heeft onze organisatie
ervoor gekozen om de toeritten voor de tunnel
tot aan de vaargeul te bouwen (deels in de
rivier), zodat voor de overspanning volstaan
kan worden met slechts twee grotere
zinkelementen. Dit heeft als voordeel dat het
Scheur in 2023 slechts twee keer 24 uur hoeft
te worden gestremd in plaats van zes keer
32
nr. 1/2 - februari 2023

H. Norel
zoals bij het initiële ontwerp. In dat ontwerp
was namelijk uitgegaan van zes zinkelementen.”
Ankerpalen
Aan zowel de noord- als zuidzijde van de
zinktunnel worden momenteel toeritten
gebouwd met elk drie rijstroken, een middentunnelkanaal,
een vluchtgang, een technische
ruimte en twee ruimtes aan de buitenkant om
ballast aan te brengen. Het gesloten gedeelte
van de tunnel is 945 meter lang en de beide
zinkelementen hebben een lengte van
respectievelijk 185 en 205 meter. Daarom
moesten op zowel de linker- als rechteroever
ankerpalen worden geplaatst.
Omdat de aantallen duizelingwekkend zijn, is
op de zuidoever voor een ander type ankersysteem
gekozen, dan aan de noordzijde. BAAK
had alleen al voor het plaatsen van de 4.200
ankers op de zuidoever alle beschikbare
ankerboorstellingen voor dat type ankerpaal in
Nederland en Duitsland afgehuurd. En niet
alleen was er onvoldoende materieel en
materiaal beschikbaar voor dit omvangrijke
project, ook de capaciteit van de installateurs
was gelimiteerd.
Zuidoever
Van Berlo: “Gestart is op de zuidoever met het
plaatsen van de ankers met behulp van een
soort steeksleuteloplossing van een externe
partij. Al snel bleek echter dat deze oplossing
AnMaTech heeft een speciale oplossing bedacht om de tunnelbakken
tegen opdrijven te behoeden.
onvoldoende betrouwbaar en veilig was voor
de duikers en daarom is gaande het plaatsen
van de ankers de hulp van AnMaTech
ingeroepen. Nijnatten: “Als team stonden wij
voor de uitdaging om onder extreem hoge
tijdsdruk een veiliger ontwerp uit te denken
om de ankers, grote draadstangen met vijf
ringen eromheen, te plaatsen. Omdat niet alle
ankers dezelfde afmeting hadden, is besloten
om een afsteunoplossing met een variabel deel
te ontwerpen, bestaande uit een lange buis
van 1.544 mm met aan de onderzijde een
zeskantig gat. Omdat de ringen die om de
ankers zitten groter zijn qua diameter dan de
moeren moest de afsteunoplossing op een
zodanige wijze worden ontworpen dat deze
van de ene zeskant naar de andere zeskant
eenvoudig over een anker kan worden gezet.
Daarom is voor de onderzijde van de
afsteunoplossing een doormidden geslepen
verloopmoer met een binnenzeskant ontwikkeld.
De beide helften van deze puzzelmoer
passen naadloos in elkaar en worden door de
duiker op een tafeltje gelegd, alvorens de
lange buis daar overheen wordt geschoven.
Daardoor wordt de puzzelmoer met de schuine
kanten ingeklemd. In de lange buis aan de
bovenzijde zit een dop, die afhankelijk van de
lengte van het anker in hoogte kan worden
versteld.”
Met ballonnen plaatsen
De complete hierboven beschreven afsteunoplossing
weegt circa 1.000 kilogram en hangt in
een kraan, ongeveer boven de plek waar de
duiker het anker gaat plaatsen. De duikers
hebben ballonen en een zuurstofslang bij zich,
waarmee ze de afsteunoplossing, afhankelijk
van de uit te voeren werkzaamheden, naar
boven of naar beneden kunnen verplaatsen.
Zodra de duiker de afsteunoplossing over het
anker heeft laten zakken, dient deze handmatig
in de juiste positie te worden getrokken,
alvorens het anker met behulp van het HexPro
torquegereedschap dat aan de bovenzijde op
de afsteunoplossing is bevestigd, op moment
kan worden gedraaid.
AnMaTech heeft voor dit project in totaal drie
van deze afsteunoplossingen gebouwd en
geleverd.
Resultaat
Jeffrey Broeksteeg, accountmanager bij
AnMaTech: “Met name de ontwikkeling van de
puzzelmoer heeft tijd en geld gekost. In eerste
instantie woog één helft van de moer circa 62
kilogram. Daarom zijn de beide helften op de
freestafel gelegd en uitgehold op een zodanige
wijze dat ze uiteindelijk nog maar 19 kilogram
wogen. Het zoeken naar de juiste balans
tussen het behouden van voldoende kracht
Foto van de speciale afsteunoplossing met een opgebouwde,
standaard HexPro hydraulische ringsleutel, gerealiseerd door
AnMaTech.
enerzijds en zo licht mogelijk uitvoeren
anderzijds dat was een behoorlijke uitdaging,
maar voor de duikers die op 30 meter diepte in
het pikkedonker voortdurend hun werk moeten
doen een absolute noodzakelijkheid.”
Nijnatten vult aan: “Het bouwen van deze
afsteunoplossing was een weloverwogen risico
dat we samen met BAAK zijn aangegaan. Toen
de eerste afsteunoplossing was gebouwd,
moest deze aan de wal worden getest. Op
basis van de resultaten zijn er toen nog enkele
aanpassingen gedaan en drie weken daarna
was afsteunoplossing klaar voor gebruik onder
water. Het uiteindelijk plaatsen van de 1.400
ankers heeft alles bij elkaar slechts enkele
maanden in beslag genomen, mede dankzij de
nieuwe oplossing. Hiermee kon immers een
significante versnelling worden bereikt die
bedrijfszekerder en veiliger was, omdat de
ankers gemiddeld zo’n twee minuten sneller
konden worden geplaatst dan voorheen.
Gezien de enorme complexiteit van dit
omvangrijke project een waar huzarenstukje
dus.
Henriëtte van Norel is eigenaar van Van Norel
Journalistiek & Communicatie.
nr. 1/2 - februari 2023
33

Waterbouw
Ken je kering
Voor de veiligheid van Nederland
is het beoordelen en
versterken van waterkeringen
van fundamenteel belang.
Voldoende geloofwaardigheid
en veranderingen in
de zorgplichtcontext vragen
om het verzetten van bakens
bij de waterkeringbeheerders:
van het model centraal
naar het verhaal van de
kering centraal, van periodiek
beoordelen naar continu
inzicht en van grote
kennissprongen naar doorlopende
kennisintegratie.
In 1579 zette Andries Vierlingh voor het eerst kennis over dijken op papier. Hij was een Nederlands waterbouwkundige. Zijn manuscript
Tractaet van Dyckagie wordt gezien als een waarschuwing tegen fundamentele fouten in het waterstaatkundig beheer, waaruit ook nu
nog lessen zijn te trekken.
Bakens zijn pas te verzetten als de nieuwe
richting helder genoeg is. Johan Offermans
(opdrachtgever BOI op het ministerie van Infrastructuur
en Waterstaat), Astrid Labrujere
(omgevingsmanager BOI bij Rijkswaterstaat)
en Han Knoeff (adviseur Waterveiligheid bij
Deltares) lichten de doorontwikkeling toe.
Labrujere legt uit dat de periode tussen 2017
en 2023 te zien is als een tijdvak om aan de
overstromingskansenbenadering te wennen.
“We hadden samen afgesproken om in het
begin allemaal dezelfde methode te gebruiken,
om de nieuwe benadering vandaaruit te laten
uitkristalliseren. Juist daardoor is goed
zichtbaar geworden waar we nu moeten
differentiëren. Piping langs de bovenrivieren
zit bijvoorbeeld heel anders in elkaar dan
piping langs de benedenrivieren, en zo zijn er
nog veel specifiekere voorbeelden die meer
maatwerk vragen. De periode van wennen is
voorbij, we gaan nu oogsten wat is gezaaid.”
Offermans: “We doorlopen een ontwikkeling
vanaf toetsen onder de Wet op de Waterkering
(voor 2017) naar continu monitoren onder de
IN ‘T KORT - Kering
Voor de veiligheid is het beoordelen van
waterkeringen van fundamenteel belang
Veranderingen in de zorgplichtcontext
vragen om het verzetten van bakens
Bakens zijn pas te verzetten als de
nieuwe richting helder genoeg is
Het veiligheidsbeeld bestaat uit vier
categorieën: A+ tot D
Elke kering heeft zijn specifieke eigenschappen en specifieke, benodigde functionaliteit. Het is noodzakelijk die goed in beeld te hebben.
Omgevingswet, als onderdeel van de
zorgplicht (vanaf 2023). De aanpak is altijd
geweest om gaandeweg te leren werken met
overstromingskansnormen. Er is genoeg
kennis bij de keringbeheerders. Daarom gaan
we nu niet meer de instrumenten, maar het
proces vastleggen. Over de drie verschuivingen
zijn natuurlijk nog veel vragen. De
waterkeringbeheerders willen weten hoe ze
bij continu monitoren verantwoording
moeten afleggen. Kennisinstellingen en
ingenieursbureaus willen weten hoe ze de
tools moeten doorontwikkelen en gebruiken.
De ILT (Inspectie Leefomgeving en Transport)
wil weten hoe ze moeten handhaven als de
focus verschuift naar het proces. DGWB
(Directoraat-Generaal Water& Bodem) wil het
beoordelingsproces zodanig faciliteren dat
het leidt tot een zo geloofwaardig mogelijke
overstromingskans.”
De drie verschuivingen:
Van model centraal naar verhaal van de
kering centraal, van periodiek beoordelen
naar continu inzicht en van grote periodieke
kennissprongen naar doorlopende kennisintegratie.
- Van model centraal naar verhaal van de
kering centraal: Het rapport Naar geloofwaardige
overstromingskansen van het
Expertise Netwerk Waterveiligheid deed
vier aanbevelingen en stelde voor om in de
beoordeling niet meer met voorgeschreven
modellen onzekerheden conservatief te
kiezen en te stapelen, maar om met alle
beschikbare kennis een geloofwaardige
overstromingskans bepalen. Offermans:
“In de oude werkwijze was de toetsing
vaak een ‘hoepeltje’ om een project op het
HWBP-programma te kunnen aanmelden.
Ik moedig iedereen aan om vanaf nu meer
de kering centraal te stellen: breng eerst in
kaart wat je al weet van eerdere analyses
en praktijkervaring, zoek de zwakke plekken
op, bepaal de benodigde nauwkeurigheid
van de analyse en stem je aanpak en tools
hierop af. Houd de tools dienend aan je
eigen inzicht.”
Knoeff legt uit dat elk rekenmodel een
specifiek toepassingsgebied heeft. “Hoe
breder het toepassingsgebied, hoe grover
de analyse. Wanneer een model buiten
een toepassingsgebied wordt toegepast
zijn de uitkomsten niet direct bruikbaar.
34
nr. 1/2 - februari 2023

Dr. Ir. T. Rijcken / ing. J. Offermans
De piping-rekenregel van Sellmeijer is
bijvoorbeeld niet goed toepasbaar als de
ondergrond uit getijdeafzettingen bestaat.
Voor het uitvoeren van een analyse is het
belangrijk om vanuit de kenmerken van de
kering na te gaan welke faalmechanismen
relevant zijn, welk mechanisme in het faalpad
dominant is voor de overstromingskans
en hoe je een rekenmodel toe kan passen
voor je lokale situatie.”
Omgevingsmanager Labrujere voegt daar
aan toe dat het Rijk natuurlijk blijft ondersteunen.
“Met de nieuwe omgevingsregeling
die het beoordelingsproces beschrijft,
een update van het basisinstrumentarium,
met de Helpdesk functie op het Informatiepunt
Leefomgeving en met werkateliers. We
vragen best veel van de beheerder in het
centraal stellen van de kering en het werken
met de faalpadbenadering. In de uitvoerbaarheidstoets
is gebleken dat er veel steun
is voor deze werkwijze, maar dat we samen
de openstaande vragen moeten invullen.”
Doorlopende plicht
- Van periodiek beoordelen naar continu
inzicht: Toen in 1997 de Wet op de Waterkering
(de voorloper van de Waterwet) inging,
was het idee dat er elke 5 jaar getoetst zou
worden. Later werd dat eens per 6 jaar en
sinds de commissie-Ten Heuvelhof eens
per 12 jaar. Dit is inmiddels de wettelijke
beoordelingsfrequentie, maar dat betekent
niet dat de keringbeheerders lange tijd stil
kunnen zitten. Knoeff: “Continu monitoren
betekent blijven kijken naar wat er rondom
de waterkering gebeurt: fysieke veranderingen
zoals zetting, polderpeilverlagingen
en ontgravingen in voor en achterland,
wijziging van hydraulische belastingen en
nieuwe kennis van de faalmechanismen.
Waar het om gaat is doorlopend de vraag
blijven stellen of deze factoren een zodanige
impact kunnen hebben op de overstromingskans,
dat het veiligheidsoordeel
verandert en maatregelen nodig zijn.”
Offermans: “De zorg voor die vraag is
een doorlopende plicht: kijken naar wat
er rondom de waterkering gebeurt moet
je blijven doen, het zou geen losstaand
project mogen zijn. Continu inzicht levert
efficiëntie op in inzet van mensen, in
databeheer en veiligheidsinzicht. Houd je
gewogen oordeel op peil, op basis van verschillende
bronnen (meten) en methoden
(weten). Sinds het Wilnis-arrest is er ook
een haal- en brengplicht omtrent kennis
en inzicht: als je had kunnen weten dat er
een gebrekkigheid was in de objecten die
onder je beheer vallen, dan kan je daar
juridisch op aangesproken worden als er
iets mis gaat. Een belangrijke uitspraak
van de Hoge Raad, maar uiteindelijk zou
je het continue inzicht niet moeten willen
vanuit regelgeving of omdat een andere
overheid er om vraagt. Het moet intrinsiek
zijn, vanuit zorg voor het informeren van de
ingelanden.”
Dynamische kennisbasis
- Van grote periodieke kennissprongen
naar doorlopende kennisintegratie: De
generieke modellen worden niet meer
wettelijk vastgelegd, maar er moet een
bredere en dynamische kennisbasis ontstaan.
Labrujere: “Die bestaat uit (1) het
basisinstrumentarium van het Rijk met een
jaarlijkse update, (2) een continue ontwikkeling
externe kennis in bijvoorbeeld
versterkings- en kennisprogramma’s en (3)
nieuwe inzichten voor het schematiseren
uit bijvoorbeeld sonderingen of beheerervaringen.”
Zo zijn er regelmatig nieuwe inzichten in
initiële mechanismen zoals piping. Labrujere
vervolgt: “Neem de ontwikkelingen in
de faalpadenbenadering. In het verloop van
de tijd faalt een kering pas als er een kritieke
hoeveelheid klei en zand is weggespoeld
en dit punt kan nog niet bereikt zijn als een
storm al weer aan het uitrazen is. Wanneer
we duidelijker weten hoe dit in elkaar zit,
kun je het gaan toepassen in de beoordeling.
Dit is een belangrijke ontwikkeling
voor bijvoorbeeld het kunnen beoordelen
en ontwerpen van natuurrijke dijken, zoals
dubbele dijken.”
Knoeff legt uit dat je altijd moet beginnen
met het doel van een analyse. Wanneer
evident duidelijk is dat een actuele overstromingskans
veel kleiner is dan de wettelijke
overstromingskans is een nauwkeurige bepaling
van de overstromingskans niet nodig.
Het gaat om het tussengebied tussen zeker
sterk genoeg of zeker niet. “De beoordeling
moet voldoende betrouwbare informatie
leveren voor het opstellen van een landelijk
veiligheidsbeeld, en als onderbouwing
voor maatregelen. Soms moet het een heel
nauwkeurig beeld zijn, soms is een globaal
beeld voldoende. Je moet kunnen detecteren
wanneer nieuwe informatie zoveel effect
heeft dat de overstromingskans opnieuw
moet worden bepaald.”
Het veiligheidsbeeld bestaat uit vier categorieen:
A+ (voldoet ruim aan de signaleringswaarde)
tot D (voldoet ruim niet aan de signaleringswaarde).
Het uiteindelijke doel is echter niet de
beoordeling maar het handelingsperspectief.
Offermans: “Uitgekiend beoordelen levert niet
alleen scherpere investeringen op, het voorkomt
ook onnodige investeringen. En dat is net zo
waardevol als nieuwe investeringen.
Ties Rijcken is eigenaar van Flows Productions en
Johan Offermans is coördinerend beleidsmedewerker
waterveiligheid bij Ministerie van
Infrastructuur en Waterstaat.
Een overstromingskans is een schatting op basis van kennis, praktijkinzichten en vakmanschap.
nr. 1/2 - februari 2023
35

Waterbouw
T. Molenaar
Toekomst watermanagement
De vakbeurs Aqua 2023
Nederland heeft als ondertitel
‘De toekomst van watermanagement’
meegekregen.
De complete waterketen
komt aan bod: afvalwater,
drinkwater, proceswater, en
stedelijk water & rioolbeheer.
Het evenement vindt plaats op 21, 22 en 23
maart in Evenementenhal Gorinchem en is vrij
toegankelijk.
Tijdens de beurs wordt wederom uitgebreid
ingespeeld op actuele vraagstukken met
betrekking tot de klimaatadaptieve stad en
energieneutrale oplossingen. Daarnaast
worden er een speciale kennisdagen ingericht
voor de bezoekers van waterschappen,
drinkwaterbedrijven, industrie en gemeenten.
Next Level op de bovenverdieping is compleet
ingericht voor advies, netwerken, innovaties en
kennissessies gericht op actuele thema’s
rondom de specialisaties Proceswater, Afvalwater,
Drinkwater en Stedelijk Water & Rioolbeheer.
Hierdoor is de bovenverdieping extra
interessant voor beleidsmakers, projectontwikkelaars
of adviseurs op dit gebied. Hier kunt u
ontdekken hoe u met krachtige, nieuwe
inzichten en kennis samen met de markt de
uitdagingen aan kunt gaan.
Thema’s
“Het platform Aqua Nederland groeit nog
steeds. Wij bieden, naast de uitgebreide
marktplaats voor watertechnologie, een
hoogwaardig programma voor waterprofessionals.
Dit doen we voor en samen met de sector.
Wij geloven in praktische, doelgroepgerichte
kennissessies en werken met diverse brancheverenigingen
en kennisinstellingen voor
kwaliteit en relevantie. Hierbij ligt de focus op
de complete nationale waterketen, namelijk
Afvalwater, Drinkwater, Proceswater en
Stedelijk Water & Rioolbeheer. Met deze
ontwikkeling blijven we dé watervakbeurs van
Nederland”, zegt Esther Rodenburg namens
beursorganisator Easyfairs Nederland.
“De thema’s voor komende editie zijn onder
andere: klimaatadaptief bouwen, circulaire
waterketen en veilig water. Deze thema’s
worden dagelijks vertaald naar de specifieke
doelgroepen en hun uitdagingen op Industriewater
Dinsdag, Waterschap Woensdag,
Drinkwater Donderdag en in het Stedelijk
Watertheater”, vervolgt Rodenburg.
Er zijn veel grote spelers uit de markt op Next
Level te vinden, zoals TBS-SVA Groep,
De vorige versie van Aqua Nederland trok veel bekijks. (Foto: Seijbel Photography)
WaterCampus, Tauw, Croonwolter&Dros,
Mobilis, KWR, Royal HaskoningDHV, Sweco
Nederland, ENVAQUA, Water Alliance, NWP,
Vandervalk + Degroot BV en nog veel meer.
Ook wordt hier de Innovatiestraat in samenwerking
met Water Alliance opgezet. De
Stichting IKN Straat, de kennistheaters en
congreszalen zijn ook op Next Level ingedeeld.
De beurshal beneden blijft de vertrouwde
marktplaats voor nieuwe producten en
diensten voor de (afval)watersector.
Innovaties
Op de beursvloer staan diverse innovatieve
producten te pronken. We beschrijven er hier
een paar. Te beginnen met de Landy-Lite unit,
een slim alarmerings- en monitoringsyteem
voor drukrioleringsgemalen van Landustrie. De
unit is snel en eenvoudig in bestaande en
nieuwe ET-kasten in te bouwen, zonder
aanpassing van de bestaande besturing. Via de
mail worden storingsberichten doorgestuurd
naar de beheerder. Ook kan de Landy-Lite
gekoppeld worden aan de Webcontroller of de
hoofdpost.
Het bovengronds opsporen van de rioolcamera
in de ondergrondse leiding was nog nooit zo
eenvoudig. Met het weerbestendige lokalisatiesysteem
vLoc3-Cam
Sonde Locator, voorzien van kleurenscherm
met aanwijs pijl, kompas en realtime diepte
weergave is de camera of sonde snel
gevonden. De leverancier is Opticon Benelux.
Na een koppeling (optie) met smartphone of
tablet worden gps-coördinaten vastgelegd.
Deze gegevens zijn gemakkelijk te delen met
collega’s, andere dienstverleners of klanten.
Met behulp van de webportal (gratis) zijn dit
soort gegevens per project te archiveren of te
raadplegen.
De Natica separator is een innovatief
‘ééntraps’ waterzuiveringssysteem van
Flottweg Nederland. Het is een ‘stilstaande
centrifuge’ waarmee een breed scala aan
zwevende stoffen uit water kan worden
verwijderd. Bijvoorbeeld bij het verwijderen
van algen in oppervlaktewater. Het kan een
enorm spectrum van zeer variabele deeltjes
scheiden zonder een significante vermindering
van de effectiviteit. Geen onderhoud nodig.
Digitale monteur
De digitale monteur heeft betrekking op het
registreren van de exacte ligging van kabels en
leidingen door de vakmensen zelf, tijdens de
aanleg. Om het werkproces voor monteurs te
vergemakkelijken is sinds 1 oktober 2022 de
voorkeur vanuit DSP om huisaansluitingen met
een GPS-meetsysteem in te meten in plaats
van het digitaal schetsen.
Het op-het-zicht-inschatten, met de hand
schetsen en niet-digitaal werken bij huisaansluitingen
behoort sinds enkele jaren gelukkig
tot het verleden. De door graafschade ontstane
maatschappelijke en economische impact is te
voorkomen door kabels en leidingen met
centimeterprecisie in te meten. De bij het DSP
aangesloten netbeheerders en aannemers zijn
van dit feit doordrongen en helpen graafschades
in de toekomst te voorkomen door
huisaansluitingen met nauwkeurige RD-coördinaten
in te meten.
Geodirect levert trainingen om mensen op te
leiden tot ‘digitale monteur’. Volgens Nick
Hage van Aannemersbedrijf van Vulpen is het
inmeten met de Stonex GPS-meetapparatuur
van Geodirect “kinderspel”.
Teus Molenaar is redactiecoördinator van
Land+Water.
36
nr. 1/2 - februari 2023

Waterbouw
T. Molenaar
Werkwijzer monitoring
zinktunnels
De komende jaren zullen
diverse afgezonken tunnels
gerenoveerd gaan worden.
Het is evenwel een lastige
klus om te bepalen of er
deformaties zijn of binnen
afzienbare tijd zullen volgen.
Daarom heeft het COB de
‘Werkwijzer monitoring
zinktunnels’ opgesteld,
opdat metingen aan verschillende
tunnels op basis van
een eenduidige aanpak en
op een vergelijkbare wijze
worden uitgevoerd.
Het doel van deze werkwijzer is om ondersteuning
te bieden bij het opzetten van een
monitoringsysteem in een tunnel in aanloop
naar het daaropvolgende proces van data-analyse,
interpretatie van de data, het uitvoeren
van een conditiebepaling van de tunnel en het
voorspellen van het toekomstige gedrag.
Enerzijds kan daarmee de civieltechnische
scope bij een renovatie beter worden
gedefinieerd en anderzijds kan onderhoud en
reparatie in de toekomst beter worden gepland
(beschikbaarheid tunnel). Het document is
gratis op te halen via www.cob.nl/kennisbank.
Een belangrijk raakvlak voor deze werkwijzer
wordt gevormd door het wetenschappelijke
onderzoeksprogramma Future proof tunnels.
Daarin wordt onderzoek uitgevoerd door PhD-,
PDEng- en MSc-studenten naar onderwerpen
die een direct verband hebben met de
monitoring van het gedrag van tunnels en
daarmee met deze werkwijzer.
Het programma bestaat uit vijf deelprojecten
die zijn gericht op de volgende onderzoeksvragen:
- Hoe kunnen tunneldeformaties en alle
afzonderlijke omgevingsfactoren continu
worden gemonitord?
- Welke omgevingsfactoren spelen een (kritieke)
rol in deformatie?
- Hoe wordt de deformatie en restlevensduur
van segmentvoegen (met kraagconstructie)
beïnvloed door interacties met de ondergrond?
- Hoe kunnen alle tunnel-omgevingsinteracties
worden gevat in een 3D-model?
- Hoe verloopt materiaaldegradatie in
tunnels?
De deelprojecten zijn opgesteld in nauwe
samenwerking met de COB-expertcommissies
en tunneleigenaren en worden gekoppeld aan
concrete tunnelprojecten. Hierdoor kunnen
tussentijdse onderzoeksresultaten worden
getest, gedemonstreerd en in de praktijk
worden toegepast. Waar mogelijk worden de
projectresultaten rechtstreeks gebruikt door
tunnelbeheerders, ingenieursbureaus of
adviseurs. Met de nieuwe wetenschappelijke
kennis, modellen en inzichten wordt de basis
gelegd voor een meer optimale aanpak voor
de renovatie van zinktunnels.
Hoofdstukken
Een blik op de hoofdstukindeling geeft weer
welke aspecten aan bod komen in de
werkwijzer. Daarbij moet worden opgemerkt
dat alle onderdelen uiterst uitvoerig worden
behandeld.
De hoofdstukken zijn: ‘constructief gedrag
afgezonken tunnels’, ‘monitoring’, ‘overdracht
gegevens uitvoering’, ‘dataverwerking’, en
‘geleerde lessen’. Elk hoofdstuk wordt verder
uitgewerkt. Een voorbeeld over de paragraaf
‘monitoring’: ‘Verschil traditionele en moderne
monitoring’; ‘Absolute vs. relatieve metingen’;
‘Meetfrequentie (moderne meetsystemen);
‘Monitoring bij nieuwbouw- en bestaande
tunnels’, en het onderdeel ‘Monitoringsystemen’
is opgedeeld in ‘Inleiding’; ‘Meetboutjes’;
‘Robotic total station’; ‘Hoge-resolutiecamera’s’;
‘Tiltmeters’ en ‘Glasvezelmonitoring’.
Geleerde lessen
Met het groeiende bewustzijn van de waarde
van tunnels als essentiële schakels in
transportnetwerken, is er het afgelopen
decennium meer aandacht gekomen voor de
(constructieve) conditiebepaling van tunnels,
ook wel structural health analysis genoemd,
SHA. Met een SHA kan op gestructureerde
wijze de staat van de constructie worden
bepaald en aanbevelingen worden gegeven
voor onderhoud, reparatie of zelfs vervanging.
Aanvankelijk was een SHA vooral aan de orde
bij megaprojecten waar veiligheid en
beschikbaarheid topprioriteit heeft. Maar
inmiddels wordt een SHA ook voor middelgrote
projecten en bij renovaties steeds vaker
overwogen of ingezet als middel om de
constructies te kunnen (blijven) beoordelen.
Het uitvoeren van metingen (monitoring) en
inspecties zijn een essentieel voor een SHA.
Door het COB-netwerk is in dat kader deze
werkwijzer opgesteld. In het hoofdstuk
COB heeft de ‘Werkwijzer monitoring zinktunnels’ opgesteld.
‘geleerde lessen’ worden meetprogramma’s
van enkele praktijkprojecten nader omschreven
en worden aanbevelingen gedaan voor
toekomstige programma’s.
De lezer zal toch nog wel even geduld moeten
hebben, want de geleerde lessen zijn nog niet
beschreven. Het gaat om de glasvezel-pilot
Heinenoordtunnel, en de monitoring van de
Kiltunnel. Deze informatie komt in een
volgende versie van de werkwijzer.
Zinkvoegonderzoeken
In een bijlage is er (uiteraard) speciale
aandacht voor zinkvoegonderzoeken. Van
oudsher zijn de stalen onderdelen van
zinkvoegen voorzien van een beschermende
conservering, met de gedachte dat hiermee
voor de levensduur van de tunnel de stalen
onderdelen voldoende beschermd zijn. De
stalen delen in de zinkvoegen zijn immers niet
eenvoudig toegankelijk, waardoor het
aanbrengen van een extra conservering
gedurende levensduur nauwelijks mogelijk is.
Lange tijd is gedacht dat deze bescherming
dermate robuust is dat extra aandacht niet
nodig zou zijn. Echter, op basis van diverse
praktijkonderzoeken is geconcludeerd dat de
stalen onderdelen in de zinkvoegen op enkele
locaties kwetsbaar zijn en dat in een aantal
gevallen constructieve versterking noodzakelijk
is.
In deze bijlage worden de geleerde lessen
besproken die volgen uit zinkvoegonderzoeken
die tussen 2013 en 2020 zijn uitgevoerd in
verschillende Nederlandse tunnels.
Teus Molenaar is redactiecoördinator van
Land+Water.
nr. 1/2 - februari 2023
37

Binnenkort
COLOFON
Uitgave van:
Sanders Woonmedia BV
Torenallee 20
5617 BC Eindhoven
www.sandersmedia.nl
Uitgeefteam Sanders Media
Peter Vorstenbosch (uitgever)
Martin ten Hoven (salescoördinator)
Redactiecoördinator
Teus Molenaar
Telefoon: 06 51578447
E-mail: tmlandenwater@gmail.com
Centrale redactie
Linda Hulsman
E-mail: redactie.landenwater@sandersmedia.nl
Redactiemedewerkers
Jeroen Bezem
Peter Urbanus
Vormgeving
Frizzon B.V., Arnhem
Redactieadviescommissie
ir. Gilbert Boerekamp, bodembeheer
Ivo Huiskes MSc, ondergrondse constructies
ir. Ties Rijcken, waterbeheer
ir. Dick Schaafsma, bruggen
ing. Wouter Zomer Msc, waterhuishouding
Advertentieverkoop
Frank van Gils
Telefoon: 06 53888266
E-mail: f.vangils@persmanager.nl
Abonnementen
Telefoon: 088 226 66 88
E-mail: sanders@mijntijdschrift.com
Jaarabonnement: € 179,26 excl. btw
Jaarabonnement KIVI NIRIA- en VVA-leden: € 83,17 excl. btw
Jaarabonnement studenten: € 74,34 excl. btw
Alle bedragen zijn exclusief btw.
Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan, lopen
automatisch door, tenzij uiterlijk twee maanden voor de vervaldatum
is opgezegd bij de abonnementenservice. Zakelijke abonnementen
worden niet tussentijds beëindigd.
Administratie
E-mail: administratie@sandersmedia.nl
Technische realisatie
Vellendrukkerij BDU, Werkendam
AUTEURSRECHTEN VOORBEHOUDEN © TITEL
Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van (de inhoud
van) deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze berusten
bij Land+Water c.q. de betreffende auteur.
Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming van
de uitgever worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt
door middel van druk, scan, fotokopie, elektronisch of op
welke wijze dan ook. Land+Water wordt tevens elektronisch
opgeslagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in
de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van
beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en
daarmee in te stemmen e.e.a. overeenkomstig de publicatie- en/
of inkoopvoorwaarden. Deze zijn bij de redactie ter inzage of op te
vragen.
ISSN: 0023-7582
Klei van dichtbij
De toepassing van slib als bouwstof uit de Eems-Dollard is een wereldprimeur. Het project heeft
eind 2022 de prijs gewonnen voor het meest aansprekende project als het gaat om effectieve,
innovatieve en kansrijke uitvoering van het nationaal Deltaprogramma. Het leidt tot de bouw van
de Brede Groene Dijk.
EPP-methode in praktijk getest
De Electric Power Pipe (EPP) methode, die
ontwikkeld is door Herrenknecht, maakt het
voor het eerst mogelijk om horizontaal te boren
op zeer geringe diepte voor (elektriciteits)kabels
over lange afstanden, zonder het risico van
blow-outs. Landelijk netbeheerder TenneT en
NRG-consortium, met aannemerscombinatie
Denys en Kouwenberg, durfden het aan om
deze nieuwe EPP-methode over een grote
afstand in de praktijk te testen met een pilot.
Transitie Rotterdamse bruggen
Een groot deel van de beweegbare objecten in
Rotterdam is op substantiële leeftijd en bevat
verouderde systemen. Het renoveren van de
Rotterdamse bruggen en sluizen is geen
eenvoudige opgave. Het is multidisciplinair,
bevat verschillende onderdelen van de
wetgeving en heeft nogal wat voeten in de
aarde, want veel bruggen en sluizen bevinden
zich binnen een intensief gebruikte stedelijke
omgeving.
38
nr. 1/2 - februari 2023

NU LIVE:
deklimaattoets.nl
Advies nodig bij jouw
klimaatrobuuste inrichting?
De klimaattoets helpt je bij het klimaatrobuust inrichten
van je plangebied en te voldoen aan ambities en beleid.
Wateroverlast
Hitte & Schaduw
Droogte
Biodiversiteit
Voordelen van de klimaattoets:
De effecten van klimaatmaatregelen
visueel inzichtelijk
Beoordeel snel en eenvoudig de
effecten van een maatregel
Korte, middellange en lange
termijn inzichtelijk
Versnelt besluitvormings- en
planningsproces
Bekijk www.deklimaattoets.nl of
neem contact op met
Rogier Hardeman: 06-46352562

25% KORTING!
Vraag nu een abonnement aan op
www.landenwater.nl of bel:
088-22 0342-494882 666 88