Land+Water 2023 Editie 7/8

nr. 7/8 - juli/augustus 2023 - jaargang 63
Vakblad voor de praktijk van civiel- en milieutechnici
tips voor
bescherming
grondwater
Iconische brug voor Urk
Natuurbrug helpt dieren

Eigenschappen Graustabiel-verhardingen
Halfverhardingen met
een natuurlijke uitstraling
Golfbanen - Erfverhardingen - Parkeerplaatsen - Zandwegen - Fiets- en wandelpaden - BMX Circuits - Bermverhardingen
- 100% recyclebaar en herbruikbaar
- Natuurlijke uitstraling
- Nemen tijdens bindingsproces CO2 op uit de lucht
- Water- en luchtdoorlatend
- Erosiebestendig, spoelt niet uit op hellingen
- Hoog draagvermogen (CBR 55%

INHOUD
DOSSIER Bruggen & Viaducten
IFD-aanpak10
Met de IFD-aanpak is hinder te beperken, de
opgave sneller te realiseren en zijn op termijn
financiële voordelen mogelijk.
Michiel de Ruyterbrug 12
Met de Michiel de Ruyter-brug over de
Urkervaart heeft Urk er sinds 1 juni een
landmark en toegangspoort bij.
Genetisch algoritme 14
Met genetisch ontwerpen zorgt ingenieurs- en
adviesbureau Antea Group voor een
evolutiesprong in het ontwerpproces van
kunstwerken.
De IJsselbruggen 16
Het boek Geen dag zonder de IJssel gaat over
de rivier; en natuurlijk ook over de bruggen.
Circulaire brug in Rotterdam 18
In de Rotterdamse wijk Hoogvliet is begin juni
een circulaire brug opgeleverd.
Circulair aanbesteden 20
Vanaf 2023 dienen alle infra-uitvragen van de
overheid, op Rijks, provinciaal, waterschapsen
gemeentelijk niveau, circulair te zijn.
Natuurbrug bij Hilversum 22
Natuurbrug Anna’s Hoeve is onderdeel van de
Groene Schakel.
Tropisch duurzaam hout 24
Een interview met Françoise van de Ven,
voorzitter van de ‘Association Technique
Internationale des Bois Tropicaux’ (ATIBT).
Een organisatie die voorlichting geeft over
onder meer de nieuwe regels van Europa
over het gebruik van tropisch hout. Dat
moet komen uit duurzaam beheerde bossen.
Actueel 4
Trends & Cijfers 8
Juridisch 9
Beplanting op dijken in Zeeland 28
Almere zoekt oplossing voor verdroging 32
App visualiseert neerslagtekorten 37
Binnenkort 38
Aanscherpingen op faalkansberekening 26
Op de voorpagina
HKV lijn in water heeft onderzoek gedaan
naar manieren om op eenvoudige wijze te
komen tot realistischere inschattingen van
de faalkans van dijken. Dit heeft geleid tot
drie aanscherpingen van de gangbare
rekenmethodes. Zeg maar: Sellmeijer Plus.
Toepassing betekent een verlaging van de
kosten voor dijkversterkingen.
Implicaties van gebruik geohydrologie 30
Als grondwater sturend is, hoe brengen we
de keuzes en oplossingsruimte die er nu,
straks en later zijn in beeld? We willen
voorkomen dat het huidig gebruik en
toekomstige keuzes leiden tot spijt in de
vorm van ’padafhankelijkheid’. Dit is nou net
waar het project KLIMAP (‘Klimaatadaptatie
in de Praktijk’) zich op richt.
Deltares heeft (met andere
instanties) in kaart gebracht hoe
grondwater is te verbeteren en te
beschermen. (pag. 34)
nr. 7/8 - juli/augustus 2023
3

Actueel
T. Molenaar
De insectencrisis te lijf
Wie de laatste jaren met zijn
auto door de Nederlandse
polders reed, zal het zijn
opgevallen dat er nauwelijks
insecten op de voorruit
spatten. De insectencrisis is
een feit. Volgens auteur
Oliver Milman kunnen landbouwers,
waterschappen en
gemeenten het tij nog keren.
Van mieren die onder het bladafval rondscharrelen
tot bijen die hoger kunnen vliegen dan
de Kilimanjaro: insecten zijn overal. Drie op de
vier bekende diersoorten op onze planeet zijn
insecten. In zijn boek ‘De insectencrisis’ duikt
Guardian-journalist Oliver Milman in de
overdaad aan recent bewijs waaruit blijkt dat
deze groep wezens de grootste existentiële
crisis doormaakt in haar 400 miljoen jaar
durende bestaan.
Neem de verstoorde migratie van de monarchvlinder
in Amerika, het groene landschap van
Europa waaruit vrijwel al het insectenleven is
verdwenen, de gigantische landbouwvelden
die aan het uitsterven van wilde
bijen bijdragen en de koolmees die
in Nederland achteruit gaat, omdat
de kuikens te laat uit het ei kruipen,
want door de klimaatverandering
komen rupsen eerder tevoorschijn
en zijn vlinder voordat het
koolmeeskuiken zijn buikje kan
voleten.
Overstelpend bewijs
Het bewijs dat het erg slecht is
gesteld met het insectendom dat
Milman in zijn boek beschrijft, is
overstelpend. De ene wetenschappelijke
studie na de andere passeert
de revue. Het begint met een artikel
van een tiental Nederlandse, Britse
en Duitse wetenschappers in het
wetenschappelijk tijdschrift Plos
One. De titel: ‘Daling van meer dan
75 procent in 27 jaar tijd van de
totale biomassa aan vliegende
insecten in beschermde gebieden’.
Een constatering die tal van andere
wetenschappers over de hele
wereld met onderzoek beamen.
Is het erg dat er minder kriebelbeestjes
zijn? In zijn voorwoord
beschrijft Milman een wereld
zonder insecten. “Producten als
appels, honing en koffie verdwenen
geleidelijk uit de supermarkten en
werden dure luxe artikelen. Het
verdwijnen van de galmuggen en
knutten, de ondergewaardeerde
bestuivers van de cacaoboom,
maakte een eind aan de chocoladevoorziening…..
Zonder toegang tot fruit, groenten,
noten of zaden stelden miljoenen mensen een
karig dieet samen rond haver en rijst…..Bijna
90 procent van de wilde, bloeiende planten
was afhankelijk van bestuivers om te
gedijen. Beroofd van deze diensten
en bij gebrek aan de voedingsstoffen
die insecten terug brengen in de
aarde, stierven deze planten.”
Bufferstroken
De moderne landbouw met zijn
monoculturen, landbouwgif, verlaagde
grondwaterstanden, onttrekking van
grondwater en overvloedige bemesting is een
belangrijke oorzaak van de noodlottige
verdwijning van insecten. In het boek komt
Milman met tal van voorbeelden van boeren
die met minder gif juist hogere opbrengsten
hebben. Maar beschrijft ook de druk die de
chemische industrie uitvoert om wetenschappers
en natuurliefhebbers in diskrediet te
brengen.
In Nederland heeft minister Adema van
Landbouw – onder druk van de Europese
Commissie – besloten dat boeren bufferstroken
moeten aanleggen. Een bufferstrook is een
strook grond waarop een boer geen mest,
chemische gewasbeschermingsmiddelen
of biociden mag gebruiken. Een
bufferstrook ligt langs een waterloop.
De waterloop ligt langs landbouwgrond.
Waterschappen zouden hierop
moeten toezien.
Niet iedereen staat in de rij om de
natuur beter te beschermen. Nederland is
zelfs tegenstander van de door de Europese
Commissie voorgestane Natuurherstelwet.
CDA en VVD laten de oren hangen naar
boeren die inkomstenverliezen vrezen.
Wilde bloemen
In de afgelopen miljoenen jaren blijken
insecten zeer veerkrachtig. De dinosaurussen
stierven uit, insecten overleefden. Het gaat
ook om enorme aantallen, waardoor ze minder
kwetsbaar lijken.
Wel zouden partijen als gemeenten en
waterschappen meer ruimte moeten laten aan
wilde bloemen in parken en
bermen. Milman beschrijft hoe
corona en Brexit de omstandigheden
voor insecten hebben
verbeterd. “Tijdens de pandemie
werden er veel minder bermen
gemaaid, waardoor het bermgras
– een belangrijke habitat voor
insecten – hoger kon groeien. Er
kwam een overvloed aan wilde
bloemen op die op hun beurt tot
een opmerkelijk herstel van de flora
en fauna leidden.”
Hij pleit ervoor om rommelige
spoorwegbermen met al hun
onkruid met elkaar te verbinden. Bij
ecologische hoofdstructuren denken
we vaak aan zoogdieren, reptielen
en vogels, maar zij dienen evenzeer
te gelden voor insecten.
Steden kunnen eveneens de
insectencrisis te lijf gaan. New York
stelt dat bij nieuwbouw een groen
dak moet worden overwogen
(klinkt idd erg vrijblijvend),
München heeft bloemenstroken
aangelegd waar binnen een jaar
een derde van de lokale insectensoort
op af is gekomen. Utrecht
transformeert bushaltes in
toevluchtsoorden voor bijen door
het sedumdak te vervangen door
bloemen en kruiden.
Naast dergelijke initiatieven zijn er
ook pogingen om bestuivers te
vervangen door kleine (vliegende)
robotjes.
4
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

Drijvende zeewering wekt stroom op
De drijvende zeewering Parthenon werkt als
een doorlaatbare golfbreker die de kracht van
de golven omzet in elektrische energie en
tegelijkertijd de impact van de golven op de
haven vermindert. De drijvende golfbreker leeft
mee met de kracht van de rivier in plaats van
ertegen te vechten.
De kolommen van de zeewering bestaan uit 3
meter lange cilinders die op lage snelheid
roteren, zowel met de klok mee als tegen de
klok in. De energie die door deze rotatie
ontstaat, wordt vervolgens opgevangen in een
betonnen kist in het drijvende platform. De
cilinders worden gevuld met water om de
structuur flexibiliteit te geven zonder de
effectiviteit van de muur bij het verminderen
van de impact van de golven op de haven op
welke manier dan ook aan te tasten. Het
geheel wordt vervolgens verankerd aan de
rivierbedding en de bovenkant kan dienst doen
als stedelijke groene ruimte of boulevard.
Het is een vinding van architectenbureau
Waterstudio uit Rijswijk. Dit bedrijf gaat de
uitdaging aan om oplossingen te ontwikkelen
voor de problemen die verstedelijking en
Acht nominaties WOW-prijs
Uit de 31 inzendingen zijn acht nominaties
voor de WOW-prijs gekozen. Dit is de prijs voor
opschaalbare samenwerkingsprojecten in weg-,
vaarweg- en waterbeheer. De jury beoordeelde
de inzendingen op criteria als effectiviteit en
complexiteit in samenwerking, innovatie,
duurzaamheid en deelbaarheid. Lindy
Molenkamp over de inzendingen: “Ik ben heel
blij verheugd te zien wat voor mooie
inzendingen er in de hele breedte waren, zowel
de droge als natte infrastructuur. Ik zag veel
duurzame en circulaire initiatieven. Het
weerspiegelt helemaal deze tijdsgeest.”
De jury voor de WOW-prijs bestaat uit: Lindy
Molenkamp (directeur Beheer en Uitvoering bij
de provincie Noord-Holland en bestuurslid
WOW), Eric van Duijn (teammanager Afdeling
Leefomgeving bij de gemeente Amersfoort en
klimaatverandering met zich meebrengen. De
prognoses zijn dat in 2050 ongeveer 70% van
de wereldbevolking in verstedelijkte gebieden
zal wonen. Gezien het feit dat ongeveer 90%
van ‘s werelds grootste steden aan het water
liggen, meent Waterstudio dat grootschalige
drijvende projecten in een stedelijke omgeving
een tastbare oplossing bieden.
Het bureau kreeg onlangs wereldwijd
belangstelling doordat het een drijvende stad
voor de Malediven heeft ontwikkeld. Veel
eilandjes uit deze archipel dreigen te
verdrinken. Nederlandse bedrijven werken
samen met de lokale overheid aan een
drijvende stad, waar 20.000 mensen kunnen
wonen. De stad bestaat uit een netwerk van
5.000 drijvende gebouwen. Met sleepboten
werd in februari een klein blok met daarop vier
kleurrijke gebouwen van de haven in hoofdstad
Male naar een plek op het water gesleept. Het
is het eerste bouwblok van iets dat uiteindelijk
een compleet eiland met winkels, woningen en
scholen moet worden.
Parthenon is een drijvende golfbreker. (Foto: Waterstudio)
bestuurslid WOW), Wendy Tan (researcher
Wageningen University & Research), Els van
Grol (directeur Winning en Zuivering bij Vitens)
en Willemien Bosch (directeur Koninklijke
NLingenieurs).
De nominaties zijn: Klimaatneutraal en Circulair
Assetmanagement en Opdrachtgeverschap
(KCAO); Riobase: systeem voor op risico’s en
data gebaseerd rioolbeheer voor kleinere
gemeenten; Nieuwe Waterwerken Zoutkamp;
Innovatie Maaitechniek en Vaartuignavigatie;
Versterking Lauwersmeerdijk-Vierhuizergat; Hét
Circulaire Bagger Consortium (van Zuid-
Holland); Innovatiepartnerschap Sterke Lekdijk;
en Projectoverstijgend en langjarig
samenwerken - Waterschapsbedrijf Limburg.
De winnaar wordt bekend gemaakt tijdens de
WOW-dag op 2 november.
COLUMN
Oogsten
Het is een mooi begrip:
oogsten. Het doet
feestelijk aan. Na gedane
arbeid de vruchten
plukken – letterlijk.
Oogstfeesten zijn er volop in ons land. Daarbij
vinden tal van activiteiten plaats. Dit kunnen
markten zijn die vooral streekproducten
verkopen, maar ook complete festivals waarbij
er veel meer te doen is. Zelf appels plukken en
daarna appelmoes maken. Of een workshop
kaas maken volgen. Bij oogsten denken we
aan landbouw.
Maar niet meer, want voor het hergebruik van
liggers gebruiken we ook het woord oogsten.
Zoals het oogsten en hergebruiken van 1300
prefab liggers bij A9BaHo. Dat wordt nog een
hele operatie. Het maakt in elk geval duidelijk
dat circulariteit in de praktijk effect krijgt. In
dit nummer bijvoorbeeld een artikel van de
Buyer Groep Circulaire Viaducten en Bruggen
waaruit blijkt dat de vraag naar dergelijke
kunstwerken stijgt.
IFD-bouwen (Industrieel, Flexibel en
Demontabel) begint een ontwerpuitgangspunt
te worden om onderhoud van kunstwerken
betaalbaar houden.
Toch nog even terug naar de landbouw. Het
blijft mij ergeren dat een kleine
bevolkingsgroep een heel land gijzelt. Er zijn
zo’n 52.000 landbouwbedrijven (CBS, 2021) en
dat worden er elk jaar minder door
schaalvergroting. Daarmee vertegenwoordigen
ze 0,6 procent van de totale werkgelegenheid
in Nederland (AD, 1 oktober 2019). Een groep
die, als je kijkt naar de standpunten van BBB
(door sommigen BoerenBedrogBeweging
genoemd) in de verschillende Provinciale
Staten, nauwelijks bereid is te minderen met
landbouwgif, waterontrekking en mest
uitrijden. Minister Harbers heeft besloten 17
(vaar)wegprojecten in de la te stoppen.
Oogsten komen we ook in het artikel tegen
met Françoise van de Ven; een gesprek over
het gebruik van tropisch hardhout uit
duurzaam beheerde bossen.
Landbouwers zullen, met het oog op
klimaatverandering en verzilting, moeten
omzien naar andere teelten. Zij kunnen
gewassen verbouwen die bruikbaar zijn voor
de bouw. Denk aan vezelvlas en vezelhennep.
Boeren zullen andere gewassen moeten
oogsten. Dat vergt omdenken.
Ook de omgang met grondwater vergt
omdenken. Zo blijkt uit een stevige studie van
Deltares, WUR en andere kennisinstituten. Een
andere aanpak van grondwater is nodig;
anders valt er over een aantal jaren helemaal
niks meer te oogsten.
Teus Molenaar,
redactiecoördinator Land+Water
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 5

Actueel
J. Bezem
Zuidasdok kampt met inflatie,
personeels- en ruimtetekort
Tussen knooppunt De Nieuwe
Meer en de Amstel gaat
snelweg A10 ondergronds,
worden spoor- en metrolijnen
verlegd en wordt
NS-station Zuid uitgebreid.
Het grote Amsterdamse
verkeersproject Zuidasdok
verloopt echter allesbehalve
soepel. Opnieuw moeten er
miljoenen bij.
Het was geen vrolijke boodschap die minister
Mark Harbers (Infrastructuur en Waterstaat)
eind juni naar de Tweede Kamer stuurde. In de
begeleidende brief bij de tweede halfjaarlijkse
rapportage 2022 van Zuidasdok over de
periode juli tot en met december 2022,
benadrukte de minister vooral de onzekere
geopolitieke en marktontwikkelingen: ‘Die zijn
voor het programma Zuidasdok een risico en
betekenen grote onzekerheden voor planning
en kosten (o.a. tekort aan bouwmaterialen en
energie, leidend tot prijsstijgingen)’.
De opdracht voor het project Zuidasdok werd
in 2017 gegund aan bouwcombinatie Zuidplus
(Heijmans, Hochtief en Fluor), voor een
aanneemsom van bijna 1 miljard euro. Maar al
in 2019 bleek het vanwege de kostenstijgingen
niet haalbaar om het project door een
enkele opdrachtnemer uit te laten voeren. De
opdrachtgevers besloten daarom het project
in stukken te knippen en apart aan te
besteden.
Extra budget
In november 2022 kwam er, na veel gesteggel
tussen het Rijk, de provincie en de gemeente
Amsterdam, een extra budget van bijna 1,5
miljard euro, maar uit de rapportage wordt
duidelijk dat er nu nog eens 99 miljoen euro
extra nodig is. Dat is het gevolg van de
aanbesteding van de reconstructie van
knooppunt De Nieuwe Meer aan bouwcombinatie
TriAX (Besix, Dura Vermeer en Heijmans).
Verder mag Rijkswaterstaat 4 miljoen euro
extra uittrekken voor werkzaamheden aan een
viaduct in Riekerpolder. Inmiddels is het totale
budget opgelopen tot 3,61 miljard euro (per
31 december 2022).
En daarmee lijkt de kous nog niet af. Behalve
de door de minister genoemde onzekere
geopolitieke en marktontwikkelingen is er ook
sprake van een hoge inflatie en heeft
Zuidasdok de komende jaren te maken met
een tekort aan voldoende medewerkers, zowel
voor de eigen programmaorganisatie als bij
aannemers en leveranciers.
Dakdelen van de Brittenpassage, gezien vanaf het gebouw The Pulse. De passage is onderdeel van het project Zuidasdok.
(Foto: Zuidasdok)
Drie toprisico’s
In de rapportage worden drie toprisico’s voor
het project benoemd:
1. Actuele geopolitieke en marktontwikkelingen
leiden tot prijsstijgingen en druk op
levertijden.
2. De aanbesteding van de realisatiecontracten
is mogelijk niet succesvol binnen de
vigerende kaders.
3. Er is mogelijk te weinig fysieke ruimte
(werkterreinen) om het programma uit te
voeren binnen de vigerende kaders.
Een van de toprisico’s uit de vorige halfjaarlijkse
rapportage – ‘De besluitvorming over het
toekennen van aanvullend budget voor
Zuidasdok neemt mogelijk te veel tijd in
beslag’ – is inmiddels vervallen omdat het
aanvullende budget van bijna 1,5 miljard euro
is toegekend.
Het risico van de mogelijk niet-succesvolle
aanbestedingen (toprisico 2) heeft volgens de
programmaorganisatie een sterke samenhang
met risico 1. De actuele geopolitieke en
marktontwikkelingen kunnen er namelijk voor
zorgen dat de deelprojecten Tunnel en
Knooppunt Amstel door de markt als erg
risicovol worden beschouwd, waardoor
marktpartijen minder geïnteresseerd zijn in de
uitvoering van deze projecten. Ook kan dit
leiden tot hogere inschrijvingen en kunnen
opleverdata, door langere levertijden van
bouwmaterialen, als niet realistisch worden
beschouwd. ‘Marktpartijen zijn selectiever in
projecten waarvoor ze inschrijven en
terughoudend in het aangaan van meerdere
grote contracten tegelijkertijd. Daarmee is dit
risico gestegen in risicoprofiel’, schrijft de
programmaorganisatie. Om dit risico te
beheersen bespreekt Zuidasdok met
marktpartijen onder welke omstandigheden
en met welk risicoprofiel zij geïnteresseerd
zijn deel te nemen aan deze aanbestedingen.
De aanbestedingsstrategie wordt hierop
zonodig aangepast.
Werkruimte
Ook de beschikbare werkruimte vormt een
risico. Er zijn voldoende werkterreinen nodig
voor het voorbereiden en uitvoeren van de
werkzaamheden. De beschikbaarheid van
werkterreinen is volgens de programmaorganisatie
‘zeer kritisch’. Dit speelt met name
in het kerngebied, waar gebouwd wordt
terwijl het gebied moet blijven functioneren.
Zeker op het moment dat zowel het
deelproject OVT (Openbaar Vervoer Terminal,
ofwel het trein/metrostation) als het
deelproject Tunnel in uitvoering zijn, vinden
er gelijktijdig veel bouwwerkzaamheden
plaats.
‘Er zijn mogelijk onvoldoende bouw- en
werkterreinen beschikbaar als gevolg van de
toch al krappe fysieke ruimte in het
projectgebied’, schrijft de programmaorganisatie
in de halfjaarlijkse rapportage.
Oorspronkelijk zou het project in 2028
worden opgeleverd, maar die planning was
al eerder bijgesteld naar 2036. Dat jaartal
staat nog, maar steeds meer mensen
betwijfelen of dat haalbaar is. Het verkeer in
Amsterdam-Zuid zal in ieder geval nog vele
jaren hinder ondervinden.
6
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

Portret
Derde editie van Recharge Earth in Rotterdam Ahoy
In september vindt de derde
editie van het Recharge
Earth evenement plaats in
Rotterdam Ahoy. KIVI, het
Koninklijk Instituut van
Ingenieurs zal ook een actieve
bijdrage leveren aan het
programma, zegt commercieel
projectmanager Pascal
van der Molen.
Recharge Earth is hét platform voor professionals
die een rol willen spelen in de energietransitie.
Van der Molen en Pieter Bas Dujardin
van Rotterdam Ahoy tekenden in april een
driejarige samenwerkingsovereenkomst. Het
Recharge Earth event op 6 en 7 september in
Ahoy kenmerkt zich door een breed aanbod
aan presentaties, workshops, debatten,
exposanten en netwerkmogelijkheden waarbij
het bereiken van een duurzame energietoekomst
centraal staat. Recharge Earth wil
professionals en verbinden, om zo gezamenlijk
tot oplossingen voor de energietransitie te
komen.
Het congres brengt allerlei relevante partijen
op het gebied van de energietransitie bijeen.
Dat kan uiteenlopen van overheidsinstelling
tot innovatieve ondernemer, van kennisinstituut
tot netbeheerder en van energieopwekker
tot (industriële) afnemer. Die veelzijdigheid is
nodig. De energietransitie is
dermate complex dat het voor
geen enkele organisatie
individueel op te lossen is, aldus
de organisatie. Nieuwe
speerpunten dit jaar zijn onder
andere leveringszekerheid, een
nieuw energiesysteem.
Tijdens de eerste editie van
Recharge Earth in september
2021 kwamen meer dan
vijfhonderd energieprofessionals
samen, om zich onder andere te verdiepen
in beleid, betaalbaarheid en uitvoerbaarheid.
Dit jaar groeit het evenement verder uit, met
meer bezoekers en een nog breder spectrum
aan relevante partners en sponsoren, die
gezamenlijk op zoek gaan naar een schonere
energietoekomst.
Waterstof
Van der Molen is zeer enthousiast over de
samenwerking tussen het platform en KIVI:
“Recharge Earth brengt de juiste mensen bij
elkaar om samen op zoek te gaan naar
innovatieve oplossingen en nieuwe samenwerkingen
om de energietransitie te versnellen.
Ook KIVI is erg betrokken bij de transitie.” De
in Groningen geboren Van der Molen (1977)
studeerde zelf commerciële economie en
werkte onder meer als salesmanager bij
diverse werkgevers, voordat hij
bij KIVI aan de slag ging. Daar
onderhoudt hij met name de
externe relaties, zoals nu met
Rotterdam Ahoy. Ook werkt hij
aan verbetering van de
zichtbaarheid van KIVI. Veel
aandacht gaat er naar de rol
van technologische vraagstukken
in de samenleving, in
verhouding tot de economische
en sociale vraagstukken.
KIVI kent 52 vakafdelingen, waarvan een deel
op hun manier weer met de energietransitie
bezig is.
Vorig jaar november was Van der Molen
medeorganisator van het congres ‘Waterstof
tot Nadenken’, dat draaide om de (on-)
mogelijkheden van waterstof. Daaraan namen
ook de Haagse Hogeschool en het bedrijfsleven
deel. Van der Molen: “De energietransitie
en het los komen van aardgas zijn actueler dan
ooit. De vraag was wat de rol van waterstofgas
als energiedrager kan zijn. Wat zijn de
mogelijkheden en waar loop je tegenaan?”
KIVI wil tijdens Recharge Earth optreden als
gespreksleider en ambassadeur. Een groot deel
van het programma is nog in ontwikkeling.
“Nieuw is wel de toevoeging van netwerksessietafels,
waar deelnemers inhoudelijk met
elkaar in gesprek kunnen gaan.”
Klimaatneutrale en circulaire infrastructuur
“Het verduurzamen van de infra is een blijvertje,
de fase van pilots is voorbij. We gaan nu
opschalen.” Zo verwoordt Marion Smit, directeur
Wegen en Verkeersveiligheid van het ministerie
van Infrastructuur en Waterstaat de boodschap
van het Rijk, het Interprovinciaal Overleg (IPO) en
de Unie van Waterschappen als het gaat om
klimaatneutrale en circulaire infraprojecten. Zij
doet dit in de nieuwsbrief van Rijkswaterstaat.
Er gebeurt in de praktijk al heel veel; nu zijn er
afspraken gemaakt om de omslag naar
duurzame infrastructuur gezamenlijk te
versnellen. Hiermee breekt een nieuwe fase aan.
Van analyseren en ideeën ontwikkelen, naar het
breed toepassen van concrete maatregelen:
gewoon doen! Op 28 juni 2023 zijn de handtekeningen
onder de samenwerking symbolisch gezet
op een viaduct van de A9 bij Amstelveen. De
betonnen liggers daarvan krijgen een tweede
leven elders.
Volop voorbeelden
Er zijn nu al volop voorbeelden van klimaatneutrale
en circulaire infraprojecten. Vertegenwoordigers
van Rijk, provincies en waterschappen
lieten in Amstelveen elk met een voorbeeldproject
zien wat er nu al mogelijk is. Waterschap
Rivierenland zette de dijkversterking Tiel –
Waardenburg in de schijnwerpers, waar
consortium Mekante Diek de werkzaamheden
in opdracht van het waterschap emissieloos
uitvoert. Daarnaast is volop ingezet op
hergebruik van de vrijkomende klei en betonen
basaltzuilen.
De bouwcombinatie heeft onder de naam
Watthub het eerste snellaadplein ter
wereld ingericht om groot materieel en
vrachtwagens te voorzien van lokaal
WattHub is
ontstaan vanuit het
project Dijkversterking
Tiel-Waardenburg
(uitgevoerd
door bouwcombinatie
Mekante
Diek, bestaande uit
Ploegam, Van Oord
en Dura Vermeer)
en in samenwerking
met Betuwewind,
een lokale energiecoöperatie
in
West-Betuwe. (Foto:
Rijkswaterstaat)
opgewekte wind- en zonne-energie.
Provincie Gelderland verbetert de N825, met
hergebruik van asfalt en inzet van laagtemperatuurasfalt,
naast tal van andere innovaties.
Tot slot brachten de aanwezigen een bezoek aan
het project A9 van Rijkswaterstaat. De liggers,
dat wil zeggen draagbalken, van bruggen die in
verband met van de verbreding van de snelweg
worden verwijderd, krijgen door de samenwerking
van Rijkswaterstaat en provincie Noord-
Holland een tweede leven in de N201.
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 7

Trends & Cijfers
Omzet bouw in april 2023 minder fors gestegen
De omzet van de bouw
(zonder projectontwikkeling)
is in april met 3,6 procent
gestegen. Dit blijkt uit de
nieuwste cijfers van het CBS.
Dat is een stuk lager dan in
het eerste kwartaal. Toen
steeg de omzet gemiddeld
met 12,1 procent. Wel heeft
april een werkdag minder
dan een jaar eerder.
Middelgrote en grote bouwbedrijven vanaf
tien werkzame personen haalden een
omzetstijging van slechts 1,3 procent in april.
De binnenlandse omzet van de hout- en
bouwmaterialenindustrie daalde in april zelfs
met 4,2 procent. De afzetprijzen stegen nog
wel fors met 11,6 procent. Ook dat is wel wat
lager dan in de eerste drie maanden van 2023.
Lichte daling b7U
In april is de omzet van de burgerlijke en
utiliteitsbouw (b&u) met 0,4 procent gedaald.
In het eerste kwartaal steeg de omzet nog met
8,1 procent. Bedrijven met tien en meer
werkzame personen zagen in april hun omzet
met 2,7 procent dalen.
Tot en met april is dit jaar voor bijna 6,5
miljard euro aan bouwvergunningen
afgegeven. Dat is 306 miljoen minder dan een
jaar eerder; wel was het gegunde bedrag in
april dit jaar hoger dan in april 2022. Bij
bouwvergunningen voor nieuwbouwprojecten
van woningen was de daling het grootst, 666
miljoen minder dan vorig jaar. Ook het bedrag
voor herstel en verbouw van woningen was
110 miljoen minder. Alleen voor de nieuwbouw
van bedrijfsgebouwen steeg het gegunde
bedrag met 511 miljoen tot bijna 2 miljard
euro.
Gww deed het beter
De omzet van de grond-, water- en
wegenbouw (gww) is in april met 6,0 procent
gestegen. Dat was in het eerste kwartaal een
stijging van 12,0 procent. Middelgrote en
grote gww-bedrijven behaalden in april een
omzetstijging van 4,1 procent.
Bij de deelbranches steeg de omzet van
(spoor)wegen- en tunnelbouwers met 10,2
procent. Dat is zelfs nog iets meer dan de
omzetstijging van 8,1 procent in het eerste
kwartaal. Bij kabel- en buizenleggers steeg de
omzet in april met 6,4 procent. Dat was een
stuk lager dan in het eerste kwartaal. De
omzet steeg toen met bijna een derde
vergeleken met een jaar eerder.
Faillissementen in de bouw
Tot en met mei zijn in 2023 161 faillissementen
uitgesproken in de bouw. Vorig jaar waren dat
in dezelfde maanden 129. In de grond-,
water- en wegenbouw zijn tot en met mei 9
faillissementen uitsproken. Vorig jaar waren
dat er zeven.
Werkvoorraad infrasector gestegen
In april bedroeg de
gemiddelde werkvoorraad in
de totale bouwnijverheid
10,7 maanden, een stijging
van één tiende maand ten
opzichte van maart. In de
burgerlijke en utiliteitsbouw
bedroegen de orderportefeuilles
11,8 maanden werk,
net als in maart. Zowel in de
woningbouw als in de
utiliteitsbouw bleef de
gemiddelde werkvoorraad
gelijk.
De orderportefeuilles in de woningbouw
kwamen uit op 12,9 maanden werk. In de
utiliteitsbouw bedroeg de gemiddelde
werkvoorraad 10,3 maanden.
In de grond-, water- en wegenbouw nam in
april de gemiddelde werkvoorraad met twee
tiende maand toe tot 8,5 maanden werk. In de
wegenbouw bedroeg de gemiddelde
werkvoorraad 7,1 maanden, hetzelfde niveau
als in maart. In de grond- en waterbouw trad
een sterke stijging van zes tiende maand op,
waardoor de orderportefeuilles uitkwamen op
10,5 maanden werk.
Gebrek aan orders
Van de bouwbedrijven gaf vier op de tien in
april aan belemmeringen te ondervinden bij de
productie.
In de b&u waren een gebrek aan personeel en
een gebrek aan orders de belangrijkste
oorzaken voor stagnatie. In de gww-sector was
een gebrek aan orders het meest genoemde
knelpunt.
De productie is in de afgelopen drie maanden
bij 18 procent van de bedrijven toegenomen en
bij 12 procent van de bedrijven afgenomen.
Daarnaast beoordeelde 16 procent van de
bedrijven de orderpositie in april als groot,
terwijl 14 procent van de bedrijven hun
orderpositie als klein beoordeelde.
Van de bedrijven verwacht 12 procent dat hun
personeelsbezetting toeneemt in de komende
drie maanden, terwijl 7 procent van de
bedrijven verwacht dat deze gaat afnemen.
Daarnaast verwacht ongeveer een kwart van de
bedrijven een prijsstijging in de komende drie
maanden. Dit aandeel is in de afgelopen
maanden fors gedaald.
Dit blijkt uit de conjunctuurmeting in de
bouwnijverheid van mei 2023 van het
Economisch Instituut voor de Bouw. Deze
meting wordt uitgevoerd in opdracht van de
Europese Commissie. Aan de conjunctuurmeting
verlenen ongeveer 225 hoofdaannemingsbedrijven
met meer dan tien personeelsleden hun
medewerking.
De rubriek Trends & Cijfers is samengesteld onder redactie van het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) en het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS).
8
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

Juridisch
Mr. P. de Vries
UAV-GC: de systematiek
van wijzigingen: deel 2 (slot)
In de vorige Land+Water
werd aandacht besteed aan
de zogenoemde opdrachtgeverswijziging
(OG VTW). In
het slot van deze tweeluik
staat in deze editie de
opdrachtnemerswijziging
(ON VTW) centraal.
De procedure van wijzigingen op initiatief van
een opdrachtnemer is geregeld in paragraaf 15
GC. Binnen dit artikel werd, eenvoudig gesteld,
een tweedeling gemaakt voor de situatie dat
keuzen van de opdrachtnemer, vervaardigde
documenten, werkzaamheden danwel
resultaten van werkzaamheden nog niet door
de opdrachtgever zijn getoetst danwel
geaccepteerd, danwel dat opdrachtgever al
wel heeft getoetst of geaccepteerd.
In het eerste geval is een opdrachtnemer
gerechtigd tot het doorvoeren van wijzigingen,
waarbij de tekst van paragraaf 15-1 GC
uitdrukkelijk van de vooronderstelling uitgaat
dat die wijzigingen wel zullen beantwoorden
aan de bepalingen van de overeenkomst. Er
moet dus sprake zijn van conformiteit.
Die bevoegdheid is vrij logisch omdat in later
stadium de opdrachtgever die wijzigingen zal
meenemen in haar toets danwel
acceptatieprocedure.
Acceptatieprocedure
Indien een opdrachtnemer echter nadat
acceptatie al heeft plaatsgevonden alsnog een
wijziging wenst door te voeren heeft paragraaf
15-3 GC te gelden.
Opdrachtnemers hebben zich te realiseren dat
zij alsdan (wederom) met een acceptatie
procedure van doen krijgen. Paragraaf 23-9 GC
bepaalt uitdrukkelijk dat het de opdrachtnemer
niet is toegestaan uitvoeringswerkzaamheden
te verrichten waaraan nog niet geaccepteerde
werkzaamheden ten grondslag liggen. Omdat
acceptatie in het proces werkt als een
stoplicht, is het dus de opdrachtnemer zelf die
dat licht nu op rood zet. Indien dus na
acceptatie van bijvoorbeeld een
ontwerpdocument een opdrachtnemer nadien
toch nog een wijziging, een optimalisatie
wenst door te voeren, moet van tevoren
worden ingeschat wat de doorlooptijd van
deze ON-VTW zal gaan worden.
In ieder geval zal de opdrachtnemer in
technische zin deze procedure goed dienen
voor te bereiden en de opdrachtgever laten
zien dat de voorgetelde wijziging zal
beantwoorden aan de bepalingen van de
overeenkomst (Paragraaf 15-3 sub c).
Weigeren
Daar waar de opdrachtnemer wenst te komen
tot een wijziging van de eisen van de
overeenkomst (paragraaf 15-3 sub a GC) kan
de opdrachtgever zonder opgaaf van redenen
de wijziging weigeren te accepteren
(paragraaf 15-4 GC). Belangrijk is het besef
dat daar waar een opdrachtnemer bij gunning
in het kader van de aanbieding een plan van
aanpak/emvi plan heeft gemaakt, de daarin
geformuleerde beloftes automatisch onderdeel
gaan vormen van de eisen van de
overeenkomst. Indien in later stadium de
opdrachtnemer bepaalde zaken wil wijzigen,
kan een opdrachtgever dat zonder opgaaf van
redenen weigeren. Zie Raad van Arbitrage in
bouwgeschillen d.d. 30 december 2014;
geschilnummer 71.932).
Ten slotte de situatie dat een opdrachtnemer
zelf geen wijzigingen of optimalisaties wenst
door te voeren maar de opdrachtnemer haar
waarschuwingsverplichting van paragraaf 4-7
GC nakomt. Stel dat opdrachtgever passief
blijft en de opdrachtnemer verzoekt de
opdrachtgever om een wijziging, danwel
formuleert zij zelf uitgangspunten, dan is deze
wijziging geen ON-VTW, ook al heeft zij
daartoe wel het initiatief genomen.
Dit laatste om de simpele reden dat de
oorzaak van de wijziging tot de risicosfeer van
de opdrachtgever behoort. Zie bijgaand citaat
uit de Toelichting op de GC pagina 62 tweede
alinea.
Is ongewijzigde realisatie van het Werk niet
mogelijk als gevolg van een fout of risico, dan
is het denkbaar dat die fout of dat risico tot de
verantwoordelijkheidssfeer van de OG
behoort. In zo’n geval zal de ON de OG
daarvoor op de hoogte moeten stellen (par
4-7). Deze zal dan moeten besluiten hoe met
het geconstateerde probleem moet worden
omgegaan. Hij zou in zo’n geval een wijziging
kunnen opdragen (par 14).
De procedure van de ON-VTW kent geen
prijsaanbiedingsprocedure. Er bestaat dus bij
en ON-VTW voor de opdrachtnemer geen recht
op kostenvergoeding en of termijnsverlenging;
ook offertekosten kunnen niet worden
geclaimd. Wel heeft de opdrachtnemer recht
op de financiële voordelen en de voordelen ten
aanzien van de planning. Zie hierover
Toelichting pagina 64.
Pieter de Vries is consultant bij Kpieto!.
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 9

DOSSIER - Bruggen & Viaducten
IFD-aanpak kan realisatie
infrastructuuropgave versnellen
De grote maatschappelijke
opgaven in de komende
jaren vragen om een andere
aanpak van het beheer van
de infrastructuur. Door de
beperkte financiële middelen
en de urgentie van de opgaven
is het zinvol om te kijken
naar een meer industriële
aanpak met standaardisatie
en prefabricage. Met de
IFD-aanpak kan de hinder
worden beperkt, de opgave
sneller worden gerealiseerd
en zijn op termijn financiële
voordelen mogelijk.
IFD kan daarnaast ook bijdragen aan circulair
bouwen. De eerstvolgende stap is het opzetten
van een programmatische aanpak van
vervanging en nieuwbouw waarin initiatiefrijke
opdrachtgevers en marktpartijen samenwerken.
In opdracht van de provincie Noord-Holland en
Koninklijke Bouwend Nederland heeft het EIB
de potentie van IFD-bouwen (Industrieel,
Flexibel, Demontabel) in de infrastructuur in
beeld gebracht en de acties die nodig zijn om
IFD verder te brengen. De focus is gelegd op
de provincies en gemeenten die voor grote
uitdagingen staan. Aan de ene kant hebben zij
te maken met een toenemende vervangingsopgave.
Uit een analyse van investeringsplannen
blijkt dat in de periode 2025-2035 een eerste
piek in de vervanging van infrastructuur kan
worden verwacht, onder meer van kunstwerken.
Ook is in die jaren nog behoefte aan
uitbreiding. De totale opgave van provincies en
gemeenten bedraagt naar schatting € 9 miljard
en heeft betrekking op bruggen, viaducten,
onderdoorgangen en duikers.
Aan de andere kant staat er grote druk op de
beschikbare financiële middelen. De infrabeheerders
signaleren dat de huidige budgetten
niet volstaan, omdat voor vervanging in het
verleden onvoldoende middelen zijn gereserveerd.
Bovendien zullen ook maatschappelijke
ambities rond duurzaamheid en circulariteit
vanuit deze budgetten moeten worden
bekostigd.
IFD-potentieel
Het denken over IFD-oplossingen is de laatste
tijd in een stroomversnelling gekomen, hoewel
de voorbeelden van projecten waar een
industriële aanpak is gehanteerd, of waar
modulaire oplossingen zijn ontwikkeld, nog
schaars zijn. Er is dan ook nog weinig
praktijkinformatie voorhanden. Op basis van
eerste ervaringen van opdrachtgevers en
marktpartijen en voorbeelden uit andere
sectoren zijn in het onderzoek vier bepalende
factoren voor het IFD-potentieel onderscheiden:
- Functioneel ontwerp of iconisch ontwerp:
een functioneel ontwerp geeft mogelijkheden
voor standaardisatie en prefabricage, bij
civiele kunstwerken bijvoorbeeld brugkelders,
landhoofden en pijlers. Hierdoor
zijn baten te realiseren op het gebied van
ontwerpkosten en faalkosten.
- Normale of bijzondere technische omstandigheden:
lokale bodemstructuren en grondwaterstanden
kunnen bepaalde technische
Infrastructuuropgaven kunstwerken bij provincies en
gemeenten, 2025-2035. (bron: EIB)
oplossingen voorschrijven of juist uitsluiten.
Bijzondere technische omstandigheden voor
de onderbouw van bijvoorbeeld bruggen
kunnen echter samengaan met standaardisatie
voor componenten van de bovenbouw.
- Levensduur van componenten: infrastructurele
objecten zijn opgebouwd uit verschillende
componenten die veelal een uiteenlopende
levensduur hebben, bijvoorbeeld de
bovenbouw van beweegbare bruggen en de
componenten voor bediening en besturing.
Bij deze elementen, die doorgaans een
(veel) kortere levensduur hebben dan de
ruwbouwelementen, kan vervanging door
standaardcomponenten voordelig zijn, ook
ten behoeve van later hergebruik.
- Hoge of lage verkeersintensiteit: uitvoering
van projecten op de bouwplaats leidt, vooral
bij werkzaamheden in bestaand bebouwd
gebied, tot een grotere verkeershinder dan
het prefabriceren van elementen die vervolgens
op de bouwplaats worden gemonteerd.
Bij een hoge verkeersintensiteit kan
IN ‘T KORT - IFD
IFD staat voor Industrieel, Flexibel en
Demontabel.
De methode biedt (op termijn) geldelijk
voordeel bij de vervangingsopgave.
Doordat de bouwtijd korter is, neemt
maatschappelijke hinder af.
Wel zullen betrokken partijen programmatisch
moeten samenwerken.
Andere aanpak van infrabeheer door IFD. (Bron: EIB)
10
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

P.J.M. Groot
beperking van de bouwtijd door IFD-oplossingen
omvangrijke maatschappelijke baten
opleveren.
Aan de hand van deze factoren is een eerste
inschatting gemaakt van het deel van de
provinciale en gemeentelijke infrastructuuropgaven
waarvoor IFD kansrijk is. Op objectniveau
is het IFD-potentieel bij beweegbare
bruggen naar verwachting relatief groot, bij
vaste bruggen en viaducten is dit kleiner. De
aantallen viaducten en vaste bruggen die
moeten worden vervangen of nieuw gebouwd,
zijn echter groot, waardoor deze markt ook
interessant kan zijn. Naar verwachting is een
derde van de opgave kansrijk voor IFD. Het
marktpotentieel komt daarmee indicatief uit
op € 3 miljard.
Maatschappelijke baten
Vergelijking van IFD-bouwen met de traditionele
aanpak laat zien dat er bij de bouwkosten
zowel baten als extra kosten zijn. Belangrijke
baten van IFD treden op in de voorbereidingsfase.
Zowel bij ontwerp en engineering als
tendering leidt een meer gestandaardiseerde
aanpak tot belangrijke voordelen. Belangrijke
randvoorwaarde is dat voorinvesteringen in
conceptontwikkeling worden gedaan. Ook
faalkosten kunnen bij IFD worden teruggedrongen.
De realisatiekosten van IFD zijn bij
nieuwbouwwerken in een greenfield situatie
doorgaans hoger dan bij traditioneel bouwen.
Bij vervangingsactiviteiten, met name binnen
bebouwde gebieden, kan IFD-bouwen
daarentegen gunstiger uitpakken.
Al met al zijn de totale bouwkosten bij IFD
aanvankelijk hoger. Door opschaling en
leereffecten zijn op termijn financiële
voordelen te behalen.
Op kortere termijn zijn er wel belangrijke
maatschappelijke baten van IFD. Een industriële
aanpak maakt een sterke verkorting van de
bouwtijd mogelijk. Bij de onderzochte
referentieprojecten kan IFD-bouwen vier tot
tien weken bouwtijd besparen op een totale
bouwtijd van 16 tot 42 weken, een versnelling
van 25 tot 30%. Dit leidt tot een sterke
beperking van de verkeershinder die sterk
aantikt bij werkzaamheden aan drukke
provinciale wegen of doorgaande gemeentelijke
wegen. Ook is een snellere oplevering
mogelijk, hetgeen een belangrijk voordeel is in
het licht van de urgente vervangingsopgave.
Voor het totale IFD-potentieel van € 3 miljard
zijn de extra bouwkosten van IFD ten opzichte
van traditionele uitvoering geraamd op € 200
miljoen. De baten op het gebied van verkeershinder
liggen naar verwachting hoger en
worden op circa € 350 miljoen geschat. De
potentiële opbrengst van vrijkomend materiaal
kan mogelijk € 150 miljoen opleveren, maar is
Vooral bij beweegbare bruggen lijkt IFD voordelen te hebben.
zeer onzeker in het licht van toekomstige
kwaliteitseisen. De totale maatschappelijke
baten van de IFD-aanpak van het marktpotentieel
komen daarmee voor de periode
2025-2035 indicatief op € 300 miljoen.
Vier richtingen
Op dit moment wordt IFD in de infrasector nog
slechts beperkt toegepast, voornamelijk omdat
de opgaven als unieke projecten worden
aangevlogen en de financiële en maatschappelijke
winsten nog te weinig worden ingezien.
Voor IFD zijn in vier richtingen veranderingen
nodig:
- Samenwerking: terugdringen van
versnippering door uniformering van eisen
van verschillende opdrachtgevers en betere
samenwerking aan de aanbodzijde van
de keten, onder meer gericht op circulair
werken.
- Normering: vastleggen van kwaliteitskenmerken
van nieuwe materialen en
hergebruikte materialen waarmee ook een
tweedehands markt kan worden ontwikkeld.
- Programmering: creëren van ‘massa’
om perspectief te bieden voor investeringen
in innovatieve ontwikkeling van nieuwe
concepten.
- Financiering: waardering van de maatschappelijke
voordelen en financiële ruimte
hiervoor bieden, onder meer door naar
levensduurkosten te kijken.
Programmatische samenwerking
Om IFD in de praktijk te ontwikkelen, zullen
initiatiefrijke opdrachtgevers en marktpartijen
moeten komen tot een programmatische
samenwerking op de opgaven in de periode
2025-2035. Voor dit programma zal een budget
beschikbaar moeten komen, waarmee zowel de
fysieke opgave als de maatschappelijke
ambities kunnen worden gerealiseerd.
Concreet betekent dit dat voorinvesteringen in
conceptontwikkeling mogelijk worden gemaakt
en dat maatschappelijke baten bij de aanbesteding
financieel worden gewaardeerd. De
eerstkomende paar jaar kunnen worden
gebruikt als aanloopperiode, waarin ervaringen
worden opgebouwd en quick wins kunnen
worden gerealiseerd. Belangrijk hierbij is om de
praktijkvoorbeelden te monitoren en kennis
verder te delen.
De resultaten van het EIB-onderzoek zijn op 18
januari 2023 op de Infratech-beurs door Jeroen
Olthof (Gedeputeerde Noord-Holland) en
Maxime Verhagen (Voorzitter Bouwend
Nederland) aangeboden aan Jaap Smit,
Commissaris van de Koning in Zuid-Holland en
voorzitter van het Interprovinciaal Overleg
(IPO).
Paul Groot is Senior expert Infrastructuur en
Aanbesteden bij het Economisch Instituut voor de
Bouw.
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 11

DOSSIER - Bruggen & Viaducten
Michiel de Ruyterbrug in Urk
zorgt voor verbinding
In geopende stand doen balans en hamei denken aan een boetnaald. Een uitstekend symbool voor Urk. (beeld: ipv Delft)
Met de voltooiing van de
Michiel de Ruyterbrug over
de Urkervaart heeft Urk er
sinds 1 juni een landmark en
toegangspoort bij. Bruggenspecialist
ipv Delft ontwierp
de iconische, beweegbare
brug, waarvan balans en
hamei in geopende stand
doen denken aan een boetnaald,
de naald waarmee
vissers hun netten repareren.
De Michiel de Ruyterbrug is meer dan een brug
alleen, dat stond al bij het allereerste gesprek
tussen gemeente en ontwerpers buiten kijf.
Urk wilde een baken. Al vanaf 2007 leeft
binnen de gemeente de wens een derde
IN ‘T KORT - Een brug als icoon
Gemeente Urk wilde een nieuwe brug die
tevens als landmark dient.
Hamei en balans samen lijken op een
boetnaald; symbool voor het vissersdorp.
Hydraulische cilinders duwen de vallen
van onderaf omhoog
Vertragingspasta is gebruikt om
betondelen goed te laten hechten.
verkeersbrug over de Urkervaart te realiseren.
In 2012 wordt vastgesteld dat het dorp in de
nabije toekomst behoefte zal hebben aan meer
woningen en in 2017 is een haalbaar
bestemmingsplan voor de beoogde uitbreidingswijk
gereed. De ligging van de nieuwbouwlocatie,
ten zuidoosten van de bestaande
bebouwing en ten zuiden van de Urkervaart,
maakt de lang gewenste nieuwe brug ook echt
noodzakelijk.
Ook de provincie Flevoland werkt graag mee
aan realisatie van de brug. Gezamenlijk laten
Urk en Flevoland twee beeldkwaliteitsplannen
(bkp) maken: een voor de inpassing in de
omgeving (landschapsontwerp, beplanting,
wegen, rotonde) en een voor de brug. Kuiper
Compagnons verzorgt het bkp voor de
inpassing en ontwerp- en ingenieursbureau ipv
Delft krijgt de opdracht om de beweegbare
brug te ontwerpen.
Bijzondere brug
Naast de technische eisen ten aanzien van
onder meer doorvaart en locatie, stelt de
gemeente een opvallend uitgangspunt: ze wil
een bijzondere brug waar mensen trots op
kunnen zijn en met plezier naartoe gaan.
Moderne, ronde vormen hebben de voorkeur.
De ontwerpers gaan met het programma van
eisen aan de slag. Eerst voeren ze een
variantenstudie uit om de oplossingsruimte te
verkennen en wensen en prioriteiten scherp te
krijgen.
Ook het type beweegbare brug komt daarbij
aan bod. De overspanning is relatief kort in
verhouding tot de breedte van de brug. Zowel
een draaibrug als een hefbrug zijn daardoor
onlogisch, een basculebrug geeft niet de juiste
uitstraling. Een ophaalbrug is veruit de meest
logische optie: de bovendekse constructie
heeft hoogte en kan goed als baken worden
ontworpen. De gewenste gescheiden rijbanen
voor langzaam en snel verkeer leiden tot de
logische keuze voor een enkele hameitoren,
die mooi als fysieke scheiding tussen de twee
brugdelen fungeert. Zo’n enkele hameitoren
biedt bovendien ook meer mogelijkheden om
een landmark te ontwerpen.
Uniek karakter
Het projectteam werkt een aantal ontwerpvarianten
verder uit. Over een van de schetsontwerpen
zegt men in de wandelgangen van het
gemeentehuis al snel dat de hameitoren op
een boetnaald lijkt. Een toevalstreffer, want
met de verwijzing naar de naald waarmee
vissers hun netten repareren, ontstaat gelijk
een heldere link met het unieke karakter van
het vissersdorp. De gelijkenis wordt verder
uitgewerkt en eind 2018 is het ontwerp van de
nieuwe brug gereed. Het ontwerp wordt
UAV-GC op Europees niveau aanbesteed en de
opdracht voor realisatie gaat in 2020 naar
aannemerscombinatie 2KA (Knipscheer
Infrastructuur, Knook Staal en Machinebouw,
Ævo).
Conform de wensen van de gemeente is het
nieuwe landmark een waardevolle verbinding:
als hoofdontsluiting van de toekomstige
Zeeheldenwijk, maar expliciet ook als
12
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

C. van den Berg
ontmoetingsplek voor alle Urkers. Zo is er op
de zuidoever direct naast de brug een riante
trappartij die zitgelegenheid biedt en leidt naar
een visstek. Op de noordoever bevindt zich
onder de brug een voetpad langs de vaart. Dat
de hoge ambities van de gemeente zijn
waargemaakt, is grotendeels te danken aan de
goede samenwerking tussen gemeente,
provincie, aannemerscombinatie 2KA,
ontwerpers, bewoners en een scala aan andere
betrokken partijen.
Landmark
Zoals een landmark betaamt, valt de brug op
positieve wijze op in het omringende
landschap. Allereerst springt de 13,5 meter
hoge hameitoren in het oog, samen met de wit
met blauwe balans die als horizontale
tegenhanger sierlijk om de toren heen is
geplaatst. In geopende stand zien balans en
hamei er samen uit als een boetnaald. De
donkerblauwe binnenzijde van de balans en de
witte hameitoren worden ’s avonds aangelicht,
zodat de brug ook dan als baken zichtbaar is.
Om de uitstraling van de brug zo sterk en
ongecompliceerd mogelijk te houden, zijn alle
benodigde voorzieningen in het ontwerp
geïntegreerd. Het gaat dan om verkeers- en
scheepvaartseinen, sluitboomkasten en
sluitbomen, masten voor cameratoezicht en
geluidsinstallatie en de functionele verlichting
van de brug. De detaillering van de brug is
eveneens afgestemd op een zo clean mogelijk
Op de zuidoever direct naast de brug is een riante trappartij
die zitgelegenheid biedt en leidt naar een visstek. Doet dienst
als ontmoetingsplek.
De donkerblauwe binnenzijde van de balans en de witte hameitoren worden ’s avonds aangelicht.
geheel. Zo gaat de afgeronde rand van de
betonnen aanbrug bijvoorbeeld naadloos over
in de rand van het stalen val (beweegbare dek)
en vormt het staalwerk van de ballastkist
(balans) een zuivere ellips zodat de balans
vloeiende ronde vormen heeft.
Realisatie
Zoals gebruikelijk in verband met gewicht en
kosten, zijn de beweegbare brugdekken
uitgevoerd in staal. Dat geldt ook voor
hameitoren en balans. Het staalwerk is
gemaakt in Moerdijk en over water naar Urk
gebracht. Alle andere brugdelen zijn gerealiseerd
in beton, dat op een aantal standaardliggers
na allemaal in het werk gestort is. De
keuze voor in situ beton komt onder meer
voort uit de vorm en afmetingen van de
aanbruggen. Zo waaiert de noordelijke
aanbrug in bovenaanzicht flink uit en is de
brugrand aan de onderzijde afgerond.
Afzinken
Om overlast tijdens de bouw tot een minimum
te beperken kiest de aannemerscombinatie
ervoor grote betonnen bakken te produceren
op de oever en die vervolgens onder water op
de funderingspalen te bevestigen. De meer
standaard optie van bouwkuipen zou een stuk
duurder zijn en bovendien de scheepvaart
stremmen. Nu blijft tijdens de bouw een smalle
vaargeul beschikbaar ter hoogte van het
beweegbare dek. De betonnen bakken voor
kelder (18,4 meter lang en 4 meter breed),
tussensteunpunten en het zuidelijke landhoofd
zijn op een speciaal ingerichte tijdelijke
werkplaats gemaakt, pal naast de bruglocatie.
Na plaatsing en bevestiging op de betonnen
funderingspalen is vervolgens bovenop de
prefab bakken de onderbouw verder gerealiseerd.
Om een goede hechting tussen de
bakken en het ter plekke gestorte beton te
garanderen, past men vertragingspasta toe op
de bovenzijde van het beton. Dit vertraagt de
verharding van het beton. Door het nog niet
volledig hard geworden beton te verwijderen,
ontstaat een ruwe stortnaad die zorgt voor
goede hechting met het nieuwe beton. Na
voltooiing van steunpunten en landhoofden,
bouwt men beide aanbruggen met standaard
volstortliggers als basis en heel veel maatwerk
bekistings- en vlechtwerk.
Hydraulische cilinders
Als bewegingswerk is gekozen voor hydraulische
cilinders die de vallen van onderaf
omhoog duwen. Deze optie behoeft minder
ruimte dan een elektromechanisch bewegingswerk,
waardoor de kelderbak relatief klein van
afmetingen kan zijn. Omdat de vallen niet
identiek zijn, heeft elk val zijn eigen hydraulische
cilinder. Die onder het verkeersval is
groter in diameter. De cilinders lopen
synchroon, zodat de vallen bij opening als een
geheel bewegen. Ook bij de uitwerking van de
vallen zelf vraagt de asymmetrie in de
beweegbare dekken om zorgvuldige berekeningen:
er zouden anders asymmetrische
vervormingen in het staal kunnen ontstaan,
waardoor de vallen zouden gaan klapperen
wanneer het verkeer over de brug rijdt. Dankzij
uitgebreide berekeningen wordt het staalwerk
voorzien van de juiste bouwzeeg, zodat de
gevreesde vervormingen uitblijven.
Het resultaat van de goede samenwerking en
sterke betrokkenheid van alle partijen mag er
zijn: een tot in de puntjes verzorgde brug als
verbinder voor Urk en omgeving. Een baken
voor nu en voor de toekomst.
De brug is inmiddels feestelijk geopend.
Omdat de aansluitende wegen in de nieuwbouwwijk
nog niet gerealiseerd zijn, is de brug
voorlopig nog buiten gebruik. Naar verwachting
vindt de ingebruikname begin 2024
plaats.
Christa van den Berg is tekstschrijver bij ipv
Delft.
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 13

DOSSIER - Bruggen & Viaducten
Dit palenplan is in
uren berekend, in
plaats van maanden.
Genetisch algoritme:
evolutiesprong in
ontwerpproces
Met genetisch ontwerpen
zorgt ingenieurs- en adviesbureau
Antea Group voor
een evolutiesprong in het
ontwerpproces van kunstwerken.
Dit gebeurt onder
aanvoering van Simone de
Rijke, runner up van de Prins
Friso Ingenieursprijs 2023.
“Het genetisch ontwerpen
stelt ons in staat om ontwerpoptimalisaties
te realiseren
die menselijk niet haalbaar
zijn.”
De vervangingsopgave, klimaatverandering,
een groeiend tekort aan technici: het
ontwerp- en engineeringsvakgebied staat voor
enorme opgaves. Dit daagt de sector uit om
nieuwe manieren te verkennen om ontwerpen
engineeringsprocessen slimmer, beter en
duurzamer te maken. De integratie van
kunstmatige intelligentie is een revolutionaire
manier om ontwerpprocessen te automatiseren:
Engineering 3.0 zoals ze dit bij Antea
Group noemen.
Geautomatiseerd optimaliseren
Zo zorgde de komst van parametrisch
ontwerpen (Engineering 2.0) al voor een
revolutie in de wereld van engineering. “Deze
aanpak helpt om ontwerpvarianten vele malen
sneller te verkennen en te vergelijken. Maar,
met het analyseren en optimaliseren van een
IN ‘T KORT - Automatisch
Genetisch ontwerpen is een evolutiesprong
in het ontwerpproces.
De inzet van kunstmatige intelligentie
versnelt het ontwerpen zeer sterk.
Je kunt sneller en doeltreffender convergeren
naar jouw optimum.
Diepgaande kennis van kunstwerken en
programmeren blijft nodig.
parametrisch ontwerp is nog altijd veel
rekentijd en denkwerk gemoeid”, ziet Simone
de Rijke. “Bij complexe constructies met veel
parameters is het vooraf inschatten van het
optimum niet altijd evident en de rekentijd
zelfs zo lang dat het optimaliseren ervan
praktisch niet haalbaar is.”
Het automatisch aansturen en optimaliseren
van parametrische modellen is daarom een
belangrijke next step. En dit is waar ‘Genetisch
Ontwerpen’ in voorziet. De Rijke: “Door
kunstmatige intelligentie toe te voegen aan
een parametrisch model, kunnen wij volledig
automatisch, zonder tussenkomst van mensen,
vergaand optimaliseren. Het genetisch
algoritme kiest keer op keer een nieuwe,
steeds betere variant waarmee het parametrisch
model wordt aangestuurd. Op deze
manier kun je sneller en doeltreffender
convergeren naar je optimum, in plaats van
álle (miljoenen) mogelijkheden blind door te
rekenen. Samengevat: slim optimaliseren.”
Geïnspireerd op de genetica
Het fundament onder deze aanpak is het
genetisch algoritme. De Rijke: “Het idee is een
afgeleide van de manier waarop de mens door
de eeuwen heen schapen kruiste om stap voor
stap de wolproductie te verbeteren. Door
De busonderdoorgang Groningen snel ontworpen dankzij kunstmatige intelligentie.
schapen zorgvuldig op allerlei eigenschappen
te selecteren en vervolgens te kruisen, konden
we de opbrengst en de kwaliteit van wol door
de jaren heen vergroten.”
Het genetisch algoritme werkt hetzelfde. Dit
algoritme is in staat om uit elke generatie van
ontwerpvarianten de beste set ‘genen’ te
selecteren. Om deze vervolgens te combineren
en nieuwe generaties mee te creëren. “Zo
wordt met elke generatie de genen set, ofwel
het beste ontwerp, steeds weer verbeterd ten
opzichte van de generaties ervoor.” De
verbeterrichting van dit automatische
optimalisatieproces is hierbij zelf te bepalen.
“Er kan bijvoorbeeld worden gezocht naar het
meest voordelige ontwerp of naar het ontwerp
waarbij minder grondstoffen worden
gebruikt.”
De ontwikkeling van dit algoritme is overigens
niet eenvoudig. De Rijke: “Aantoonbare en
herleidbare constructieve veiligheid blijft het
belangrijkste eindresultaat. Het maken van en
het werken met deze algoritmen vergt
diepgaande vakkennis en inzicht van
constructeurs. Het algoritme moet inzichtelijk
zijn voor de ingenieur. Het is geen black box,
maar een heel krachtige tool voor de
constructeur om resultaten te behalen die
voorheen menselijk niet haalbaar waren.”
14
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

ir. S. de Rijke
De praktijk
Het genetisch algoritme is inmiddels getraind
voor het opstellen van funderingsontwerpen
voor tunneltoeritten. Voor deze funderingen
zijn vaak honderden palen nodig. Maar, wat is
de meest optimale oplossing: een beperkt
aantal diepgefundeerde palen of meerdere
slanke en ondiep gefundeerde palen? En wat
is de beste configuratie: 4 x 8 of 5 x 7 palen?
Voor een constructeur is het onbegonnen
werk om al deze varianten door te rekenen.
Het algoritme werd in de praktijk gebracht bij
het opstellen van het funderingsontwerp van
de nieuwe busonderdoorgang bij Groningen
CS. Het algoritme kwam tot een variant -
binnen alle gestelde eisen en
randvoorwaarden - waarbij ruim 80 palen
werden bespaard ten opzichte van het initiële
ontwerp. “Dit resulteerde in een besparing
van 20 procent op het gebied van de
CO 2
-uitstoot en 30 procent aan kosten.”
Maar, dit was niet de enige winst. Zo had het
algoritme voor het funderingsontwerp in
Groningen slechts uren nodig om tot de meest
optimale variant te komen. “Wanneer wij
deze optimalisatieslag op de traditionele
manier hadden gedaan, had de inzet van een
constructeur maanden gekost. Hierbij waren
varianten meerdere keren uitgewisseld,
geanalyseerd en beoordeeld door experts.
Deze optimalisatierondes hadden – zeer
waarschijnlijk – niet tot het resultaat geleid
als dat van het algoritme vanwege
projectkaders waar een expert mee te maken
krijgt, zoals budget en planning.”
Schaarse vakkennis
Dankzij deze betrouwbare manier van
geautomatiseerd optimaliseren, wordt een
deel van het repetitieve en arbeidsintensieve
werk weggehaald bij ingenieurs. Hiermee
wordt ruimte gecreëerd om hun vakkennis, die
naar verwachting steeds schaarser wordt, in
de toekomst efficiënter en effectiever in te
zetten. Niet om allerlei varianten door te
rekenen en te analyseren, maar juist om hun
kennis in te zetten waar die echt van
meerwaarde is.
Belangrijk neveneffect is dat deze nieuwe
manier van ontwerpen het engineeringsvak
aantrekkelijker maakt voor zowel de
Zo werkt genetisch ontwerpen.
bestaande generaties als ook een nieuwe
generatie ingenieurs die gewend is om te
leven in een wereld waar digitalisering de
norm is. Zo stond Engineering 3.0 centraal in
zes gastcolleges die zijn gegeven aan
studenten van Technische Universiteiten en
hogescholen. Overal mocht deze aanpak op
een enthousiast publiek rekenen.
Specialist blijft onmisbaar
Het genetisch algoritme is één van de tools
waarmee de Engineering 3.0-filosofie
mogelijk wordt gemaakt. Naast de toepassing
van kunstmatige intelligentie, zoekt Antea
Group naar andere innovaties die ontwerpprocessen
of delen daarvan slimmer,
efficiënter en beter maken. Uiteraard is de
verdere ontwikkeling van Genetisch
Ontwerpen één van de focuspunten. Zo
onderzoekt Antea Group of het algoritme
getraind kan worden om het ontwerpproces
van andere civiele constructies te
automatiseren.
Maar, zoals eerder gesteld, is dit geen kwestie
van ‘even een algoritme trainen’. De Rijke:
“Een algoritme moet een betrouwbare
afspiegeling zijn van het denken en de
expertise van de constructeur. Deze aanpak
vraagt daarom om diepgaande kennis van
kunstwerken én programmeren. De computer
kan ons veel werk uit handen nemen, maar de
specialist en z’n vakkennis blijft de onmisbare
schakel.”
Genetisch Ontwerpen in ’t kort
Het genetisch algoritme past in de
‘Engineering 3.0-filosofie’ van Antea Group:
een gereedschapskist vol innovatieve tools die
het ontwerp- en engineeringproces versnellen
en verfijnen.
Met Genetisch Ontwerpen won Antea Group
in 2023 de InfraTech Innovatieprijs in de
categorie Procesinnovatie.
Ir. Simone de Rijke, adviseur Kunstwerken
en Teamleider Parametrisch Ontwerp bij
Antea Group werd dit jaar – mede op basis
van haar inzet voor Genetisch Ontwerpen
– verkozen tot runner up van de Prins Friso
Ingenieursprijs 2023.
Genetisch Ontwerpen werd in 2023 eveneens
genomineerd voor de Publieksprijs van de
Vernufteling.
Simone de Rijke is adviseur Kunstwerken en
Teamleider Parametrisch Ontwerp bij Antea
Group.
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 15

DOSSIER - Bruggen & Viaducten
Een stoere ingenieur
poseert op het hoogste
punt van de IJsselbrug in
aanbouw in Zwolle.
IJsselbruggen in woord en beeld
Bruggeld bleek een mooie inkomstenbron voor de gemeente
Doesburg, daarom duurde het tot de jaren vijftig voordat de
tolbrug (vijf vaartuigen met planken erover heen) werd
vervangen door een vaste oeververbinding. In zijn boek
‘Geen dag zonder de IJssel’ besteedt auteur Wim Eikelboom
uiteraard aandacht aan de bruggen over deze machtige rivier.
IN ‘T KORT - IJsselbruggen
Wim Eikelboom schreef een boek over
zijn liefde voor de IJssel.
Uiteraard ontbreken daarin niet de diverse
bruggen over de rivier.
Het boek is verluchtigd met prachtige
(historische) foto’s.
En met diverse gedichten over de gevoelens
die de rivier bij mensen oproept.
“Op dezelfde plek, kun je nooit hetzelfde
water oversteken. Alles verandert voortdurend.
Toch blijft de rivier dezelfde; al bewegen de
waterstanden mee met de seizoenen. Het
levensmotto van de IJssel is: ik stroom, dus ik
ben”, schrijft Eikelboom in de inleiding van het
boek dat is uitgegeven door Wbooks (ISBN 978
94 625 8565 2).
In het drukwerk neemt Eikelboom de lezer mee
op reis langs mensen die leven met de IJssel.
Elke dag heeft iets te bieden: schoonheid,
inspiratie, ontroering, een historisch weetje, de
gevaren van het water, een kunstwerk, gedicht
of iets moois dat groeit of bloeit aan de oevers
van de IJssel. De hoofdstukjes zijn ingedeeld
naar datums; 365 dagen met op elke dag een
prachtige (historische) foto.
Stoer poseren
Zo zien we op 15 januari een foto van de
aanbouw van de IJsselbrug in Zwolle. “Bij het
bereiken van het hoogste punt van de
IJsselbrug in Zwolle poseert deze ingenieur
stoer op de staalconstructie. De bereikbaarheid
van Zwolle maakt op 15 januari 1930 een
grote sprong voorwaarts met de opening van
de IJsselbrug. De komst van de stalen
boogbrug vervult de toenmalige commissaris
der koningin in Overijssel met weemoed. ‘De
stremming van de overtocht bij hoog water of
bij ijsgang behoort hierdoor tot het verleden’,
laat hij optekenen in de krant. ‘Men zal
gemakkelijker kunnen genieten van de
schoone Veluwe-streek. Met velen zal ik echter
missen het aardige zitje aan ’t Katerveer.’ De
ingebruikneming van de brug luidt het einde in
van het eeuwenoude Katerveer.”
“De voorzitter van de vereniging van
16
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

T. Molenaar
handelsreizigers is niet rouwig om het
verdwijnen van de veerpont:
‘Voor handelsreizigers is deze overbrugging
van de IJssel van bijzonder groot belang. Zeer
velen reizen per auto of rijwiel. Afgezien van
de veerkosten was het oponthoud aan het
Katerveer immer een bron van groot ongerief.’
De IJsselbrug in Zwolle is gebouwd in 1927 en
in gebruik genomen in 1930. Enkele honderden
meters van deze brug ligt de Nieuwe
IJsselbrug in de A28 en een Hanzeboog op de
spoorlijn Utrecht - Zwolle.
Opgeblazen
In de vroege ochtend van 10 mei 1940 werd
om de opmars van de Duitsers af te remmen
het hoofdgedeelte van de IJsselbrug in Zwolle
door het Nederlandse leger opgeblazen. De
stalen boogbrug viel in het water, maar de
rivierpijlers en de aanbruggen bleven
gespaard. Het herstel van de brug duurde bijna
3 jaar. In januari 1943 was operatie ‘in den
oorspronkelijke toestand’ voltooid. Het houten
dek van de hoofdbrug werd vervangen door
een versie van gewapend beton.
In 1945 werd voor de tweede keer de brug
opgeblazen, nu door het Duitse leger om het
de geallieerde troepen moeilijk te maken
verder op te rukken. Er werd door de
geallieerden tijdelijk een baileybrug aangelegd.
Op 4 oktober 1947 heropende de
Minister van Openbare Werken en Wederopbouw,
ir. H. Vos, deze IJsselbrug.
Deze IJsselbrug is een rijksmonument. “De
IJsselbrug is van algemeen architectuurhistorisch
en stedenbouwkundig belang vanwege:
- de stalen middenbrug, die fungeert als één
van de weinige voorbeelden van een brug
van het ‘Duitse type’;
- de veranderingen ten opzichte van de Duitse
voorbeelden ten behoeve van het aanzicht
van de brug;
- het ontwerp van de betonnen aanbruggen,
dat karakteristiek is voor de jaren twintig;
- de combinatie van betonnen aanbruggen en
een stalen middenbrug;
- de beeldbepalende ligging over de IJssel”,
meldt de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.
De IJsselbrug was de tweede brug in het grote
rivierbruggenprogramma. Rijkswaterstaat had
Een vol en levendig boek over de IJssel.
De Stadsbrug Kampen die in 1874 werd opengesteld. Deze foto is genomen voor de Tweede Wereldoorlog. De herstelde naoorlogse
brug had geen torentjes en toegangspoorten. (Bron: wegenwiki.nl)
nog geen eigen ontwerpen in een la liggen,
waardoor de dienst zich baseerde op Duitse
voorbeelden. De esthetisch adviseur, ir. J.
Emmen die hoofd was van de constructieafdeling
van de Rijksgebouwendienst, was
aangesteld om advies te geven over het
uiterlijk van de overspanning.
Het betonwerk voor de onderbouw en
aanbruggen werd uitgevoerd door de
Hollandsche Beton-Maatschappij te Amsterdam.
De N.V. F. Kloos en Zonen’s Werkplaatsen
uit Kinderdijk vervaardigde en monteerde de
stalen middenbrug in samenwerking met De
Pletterij v/h Enthoven en Cie te Delft en W.
Bijker’s Aannemersbedrijf te Haarlem.
Toegangspoorten
Er zijn in totaal twaalf verkeersbruggen over
de IJssel, waarvan drie snelwegbruggen en vier
spoorbruggen. Daarnaast zijn er ook zes fietsen
voetveren en vier veerponten. De fiets- en
voetveren zijn alleen ’s zomers in dienst.
Bij Kampen hebben in de historie zes bruggen
de IJsseloevers verbonden. De eerste is in 1448
gebouwd, een houten brug.
Tussen 1872 en 1874 is ter plekke een
vakwerkbrug met ophaalbrug gebouwd, met
imposante toegangspoorten (een foto van
deze kasteelachtige poorten is in het boek te
vinden op 16 maart). Deze brug kostte destijds
400.000 gulden. Dit was de eerste moderne
brug over de IJssel en één van de weinige
grote rivierbruggen in die tijd die geen
spoorbrug was. De brug werd tijdens de
Tweede Wereldoorlog tweemaal beschadigd, in
1940 door het terugtrekkende Nederlandse
leger en in 1945 door het terugtrekkende
Duitse leger. Na de oorlog werd de brug
hersteld, maar zonder de karakteristieke
portieken en torentjes.
Feeëriek beeld
In 1962 is de ophaalbrug bij Kampen
vervangen door een hefbrug en werd de
doorvaart verhoogd. Deze brug bleef bestaan
tot in 1999 de huidige IJsselbrug – ontworpen
door ZJA Architechten – werd geopend.
We komen de hefbrug in het boek tegen op
pagina 15 met de titel ‘Brug met grandeur’.
“De IJsselbrug van Kampen is een fantastisch
voorbeeld van een aantrekkelijke, hedendaagse
oeververbinding die naadloos past bij een
beschermd historisch stadsgezicht. Het meest
in het oog springen de gouden wielen. Net als
gouden weerhanen op kerktorens, trekken
deze wielen overdag en ’s nachts de aandacht.
De vier heftorens geven de brug een statige en
monumentale uitstraling. Na oplevering in
1999 ontving de Kamperbrug een architectuurprijs.”
De brug won de Nationale Schildersprijs
2000 en de Omgevingsarchitectuurprijs 2000.
Loopbrug
Een boek over de IJssel gaat natuurlijk ook
over de bruggen. Bijvoorbeeld over de
schipbruggen bij Doesburg, Kampen, Deventer
en Zutphen.
Op 25 augustus komen we de ballenbrug
tegen. “De drijvende ballenbrug leidt naar een
informatiecentrum dat in het teken staat van
de rivier. In Den Nul – tussen Olst en Wijhe –
krijgen bezoekers uitleg over steenfabrieken,
cultuurhistorie en het ontstaan van het
rivierlandschap.”
We kunnen hier niet alle bruggen behandelen.
We eindigen met de loopbrug. Op 29 januari
lezen we dat Johan en Riek Groten een
boerderij in de uiterwaard bij Zwolle hebben.
Bij hoog water zijn ze afgesneden van de
bewoonde wereld. “Johan bedenkt een
vernuftige oplossing. Hij bevestigt dwarse
dragers op stalen palen en plaatst die in de
uiterwaarden naast het pad dat van de dijk
naar zijn huis voert. Als het water hoog staat,
legt Johan vlonderplanken over de staanders.
Zo ontstaat een loopbrug naar het vasteland.
De zelfgemaakte brug is 400 meter lang en
doet een paar keer dienst in de jaren zeventig
en tachtig. Bij de herinrichting van de Zwolse
uiterwaarden voor Ruimte voor de Rivier moet
de constructie wijken.”
Teus Molenaar is redactiecoördinator van
Land+Water.
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 17

DOSSIER - Bruggen & Viaducten
Rotterdamse brug test circulaire
grondstoffen in de praktijk
De circulaire brug in aanbouw.
In de Rotterdamse wijk
Hoogvliet is begin juni een
circulaire brug opgeleverd.
De brug is grotendeels van
een betonmengsel dat deels
bestaat uit cementvervangers
en bijproducten uit de
industrie. Dit is in deze pilot
benut als duurzamer alternatief
voor gewoon beton.
De brug is in opdracht van de gemeente via
een regulier aanbestedingsproces tot stand
gekomen binnen het Europese URBCON-project
en vervaardigd door GKB Realisatie samen
met ‘De Lek Beton’ uit Schoonhoven.
IN ‘T KORT - Cementvervangers
In Rotterdam is een brug gebouwd met
cementvervangers.
Drie hoofdoverspanningen zijn uitgevoerd
met geopolymeerbeton.
TU Delft ontwikkelde twee verschillende
mengsels.
Om de constructieve eigenschappen te
testen, is een protocol gemaakt.
Verduurzaming is ook in de civiele techniek
een hot item. Meer dan 8 procent van de
wereldwijde CO 2
-uitstoot wordt veroorzaakt
door de productie van cement voor beton.
Nog afgezien van kostbare grondstoffen die
voor de productie nodig zijn. De gemeente
Rotterdam heeft meegedaan aan het Europese
URBCON-project. In dit project worden restproducten,
zoals metaalslakken en verbrandingsassen
en andere stoffen, gebruikt als
alternatieve grondstoffen voor cement en
beton. Van de 23 meter lange en 3 meter brede
voetgangersbrug zijn de drie hoofdoverspanningen
uitgevoerd in geopolymeerbeton. De
technische term is alkali-geactiveerd materiaal
(AAM). Dit houdt in dat bindmiddelen zoals
slakken worden geactiveerd met een sterke
basische oplossing in plaats van met portlandcement.
Keuze uit twee mixen
Het meenemen van de behoeften van de klant
is belangrijk binnen URBCON. In dit geval
schreef Rotterdam als opdrachtgever de
prestatie-eisen voor het beton voor op basis
van Eurocode 2 (NEN-EN 1992). De prestaties
van het materiaal zouden minimaal gelijkwaardig
aan sterkteklasse C45/55, milieuklassen
XD3/XF4 en consistentieklasse S4 moeten zijn.
Naar aanleiding van deze eisen ontwikkelde
TU-Delft twee verschillende mixen. Beide
mengsels bestonden uit alkali-activators en
gemalen gegranuleerde hoogovenslakken,
waarbij geen portlandcement is gebruikt.
Mix 1 gebruikte alleen primaire ruwe
grondstoffen, bij mix 2 werd 50 procent van
het grind vervangen door gebroken betonpuin.
De gemeente koos vanuit circulair oogpunt
uiteindelijk voor mix 2, hoewel deze meer
technische onzekerheden met zich meebracht.
Rotterdam vroeg NIBE beide mixen te
onderzoeken. Hieruit bleek dat beide een
significante reductie leveren in milieu-impact
en CO 2
-uitstoot. In de uitkomsten van de
levenscyclusanalyse (LCA) is echter geen
positief effect te vinden van het toepassen van
een groot aandeel van hergebruikt materiaal.
Testprotocol
De gemeente nam aan dat de prestatie-eisen
van het nieuwe materiaal berekend konden
worden volgens Eurocode 2. Op die aanname
baseerde zij ook het voorontwerp, wetende dat
dit in principe niet correct was. Beide mixen
vallen buiten de norm EN-206, die geldt voor
beton. Daarom was het noodzakelijk om het
materiaal grondig te testen om er zeker van te
zijn dat de berekende brug constructief veilig
zou zijn.
Daartoe stelde de gemeente samen met
URBCON-partners TU-Delft en de Universiteit
van Gent een testprotocol op. Uit die tests
bleek dat de constructie van de brug voldoende
veilig is als de EC2-ontwerpregels worden
gevolgd. Balktests bij UGent wezen uit dat het
faalgedrag van het nieuwe materiaal
overeenkomt met gewoon beton en dezelfde
scheurenpatronen vertoont voor falen.
18
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

ing. W.D. Schutte / R.R. Aartsen
Desondanks trof de gemeente in het ontwerp
extra maatregelen om mogelijke zwakke
punten van het materiaal te compenseren:
- Gebruik van korte overspanningen (≤7 m);
- Lage slankheid en grotere constructiehoogte
(ca. +10 procent);
- Hogere betondekking (40mm);
- Waterwerende epoxycoating op aan de
lucht blootgestelde betonvlakken.
Het testprotocol is dus gebruikt als basis voor
het ontwerp van de brug en de aanbesteding.
De aannemer voerde een deel van de tests uit,
in drie verschillende schaalgroottes:
- Kubussen (150 mm 3 );
- Balken (dezelfde als in de voorbereiding bij
UGent waren getest);
- Full scale brugdekken.
Zo kon de aannemer belangrijke ervaring
opdoen met het materiaal voordat de
definitieve dekken werden gestort. Daarnaast
werd op verzoek van het betrokken waterschap
een uitloogtest gedaan. Hierbij zijn geen
bijzonderheden gevonden.
Het is natuurlijk nog niet volledig bekend hoe
het AAM-beton zich op de lange duur
gedraagt. Daarom is in de brug in Hoogvliet
een speciaal monitoringsysteem aangelegd.
Elk brugdek is voorzien van vier glasvezellussen.
Drie ervan meten buigrek en één meet
thermische rek.
De aanbesteding
Drie aannemers werden geselecteerd voor een
meervoudig onderhandse aanbesteding
middels RAW-bestek. GKB Realisatie nam het
werk aan samen met ‘De Lek Beton’ uit
Schoonhoven. In de bijlagen bij het bestek was
specifieke informatie over de pilot en de
innovatie opgenomen.
Een complicerende factor in dit project waren
de IP-rechten. De TU-Delft had de IP-rechten
op het mixontwerp, dat weliswaar was
gedeeld met URBCON, maar waarvan het
recept dus niet kon worden opgenomen in de
aanbestedingstukken. Daarin stond wel dat
een nieuw type geopolymeerbeton zou worden
gebruikt. Het feitelijke recept kon pas na
aanbesteding onder embargo aan de
winnende aannemer worden gegeven.
De brug is gebouwd binnen het URBCON-project.
Spannende momenten
Tijdens de testfase door de aannemer bleek
het geleverde betonpuin, dat volgens afspraak
met de gemeente en de TU-Delft, gebruikt zou
worden voor de mix, sterk verontreinigd met
aanzienlijke hoeveelheden klei. Daarnaast
werden stukken plastic, staaldraad, stukken
hout, keramiek, etc. gevonden. Het bleek niet
mogelijk de kwaliteit te verbeteren. Dit
probleem was voordien niet bekend bij de
gemeente. Er waren zorgen over het effect van
de verontreiniging op de verwerkbaarheid en
de sterkte van het beton. Omdat de aannemer
nog bij de eerste teststap (kubussen) was, is
dit materiaal toch gebruikt om te zien wat er
zou gebeuren. Bij tegenvallende resultaten kon
dan nog worden bijgestuurd. Uiteindelijk
bleken de nadelige effecten mee te vallen. Met
gewone trilnaalden was het goed verwerkbaar.
Ook de sterkte, hoewel minder dan beoogd,
was meer dan voldoende voor het ontwerp.
Voor de aanvraag van de omgevingsvergunning
werd aan Bouwtoezicht de rapportage
van de tests overgedragen. Een spannend
moment was het belasten van een van de full
scale dekken. Deze test diende namelijk als
definitieve go-no go. Op het testdek werden
watertanks geplaatst die werden gevuld tot
een hoogte van 60 centimeter. Deze test stond
gelijk aan 120 procent van de ontwerpbelasting,
zoals voorgeschreven door Eurocode 1,
deel 2, Belastingen van bruggen. Zo werd ook
een stukje van de constructieve reserve getest.
Kanttekeningen
Rotterdam vond deelname aan dit URBCONproject
zeer de moeite waard, vooral ook
omdat de pilot zo succesvol is verlopen. Het
heeft de gemeente kennis opgeleverd over hoe
om te gaan met alternatieve betonsoorten,
zowel op het gebied van de aanbesteding als
de constructie.
Bij geopolymeerbeton gaat het om een grote
verscheidenheid aan mogelijke alternatieve
betonmengsels. Geen van die mengsels kan
echter op zichzelf voorzien in de huidige of
toekomstige behoefte van de betonindustrie.
Hiervoor zijn simpelweg niet genoeg (secundaire)
grondstoffen voorhanden. Het gebruik
van geopolymeerbeton kan daarom alleen een
deeloplossing zijn in het reduceren van de
milieu-impact. Daarbij bestaat het risico dat
grondstoffen die nu voor regulier beton
worden gebruikt aan dit proces worden
onttrokken voor het maken van geopolymeerbeton.
Dat zou een verschuiving van het
probleem betekenen.
Er ontstaan nu twee ontwikkelingen. Enerzijds
het gebruik van andere grondstoffen, zoals
gecalcineerde klei en slib. Daar is weliswaar
energie voor nodig, maar nog altijd minder
dan voor portlandcement. Daartoe is
geopolymeer op basis van hoogovenslakken
(zoals bij de pilotbrug) een noodzakelijke
tussenstap. Anderzijds is de vraag of je met
minder hoogwaardige bouwstoffen kunt
bouwen: moet een woonhuis bijvoorbeeld nu
echt met beton worden gemaakt?
De Rotterdamse pilot toont de contouren van
het toekomstige aanbestedings- en verificatieproces
van constructieve projecten waarbij
wordt ingezet op minder impact op het milieu.
Het betonmengsel voor de brug bestaat deels uit cementvervangers en bijproducten uit de industrie.
William Schutte is constructeur bij gemeente
Rotterdam (Stadsontwikkeling) en Robert
Aartsen is beheerder bij gemeente Rotterdam
(Stadsbeheer).
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 19

DOSSIER - Bruggen & Viaducten
De vraag naar circulaire bruggen
en viaducten groeit
Alle infra-uitvragen van de
overheid, op Rijks, provinciaal,
waterschaps- en gemeentelijk
niveau, dienen
vanaf 2023 circulair te zijn.
Deze publieke opdrachtgevers
hebben daarvoor oplossingen
van de markt nodig.
Niet in de laatste plaats voor
(betonnen) bruggen en
viaducten: daar is veel circulaire
winst te halen en is de
vervangingsopgave groot en
urgent.
Het Rijk heeft hiervoor het Nationaal
Programma Circulaire Economie 2023-2030
(NPCE) opgezet. In NPCE wordt ingegaan op
IN ‘T KORT - Aanbesteden
Overheden werken samen aan een gezamenlijke
inkoopstrategie.
Oplossingen voor hergebruik, modulair
bouwen en duurzame materialen in trek.
De vervangingsopgave biedt kansen voor
circulair (IFD) aanbesteden.
Kennis delen en samenwerking tussen
overheid en markt steeds belangrijker.
de verdere uitwerking van het ambitieuze
klimaatdoel voor de circulaire economie. Door
het sturen en faciliteren van (internationale)
duurzame, circulaire ketens draagt beleid voor
de circulaire economie immers ook bij aan de
klimaatopgave.
Transitiepad Kunstwerken
Het Transitiepad Kunstwerken geeft concrete
invulling aan de transitie naar klimaatneutraal
en circulaire infrastructuur. Het omvat het
duurzaam ontwerpen, aanleggen en
onderhouden van bruggen, sluizen,
spooronderdoorgangen, tunnels en
wegmeubilair dankzij toepasbare innovaties.
Deze transitie vindt plaats langs een breed
scala aan vernieuwingen en maatregelen die
bijdragen aan CO 2
-reductie, hergebruik van
materialen en het verminderen van het
gebruik van primaire grondstoffen. Samen met
stakeholders uit de markt, medeoverheden
(publieke opdrachtgevers) en
kennisinstellingen is met dit transitiepad een
routekaart (roadmap) ontwikkeld waarin de
meest realistische route naar klimaatneutrale
en circulaire kunstwerken in 2030 is
uitgewerkt.
Buyer Group
Tijdens de opening van het eerste circulaire
viaduct bij de Reevesluis in Kampen, door de
toenmalige staatssecretaris Van Veldhoven en
directeur-generaal Rijkswaterstaat Michèle
Blom, werd het startsein gegeven voor de
Open Leeromgeving als startpunt voor de
Strategic Business Innovation Research (SBIR)
Circulaire Viaducten. Met 60 deelnemers van
marktpartijen, overheden en
kennisinstellingen is kennis en ervaringen
uitgewisseld over circulair bouwen van
viaducten en bruggen, waardoor we weten
wat we nu al circulair kunnen uitvragen en op
welke terreinen er nog innovaties nodig zijn.
Als vervolg benutte Rijkswaterstaat de SBIR,
om zo bedrijven actief te ondersteunen bij het
uitwerken en doorontwikkelen van deze
innovaties. Op de oproep kwamen 32
inzendingen. De tien beste voorstellen
mochten een haalbaarheidsonderzoek
uitvoeren. Hiervan zijn de laatste drie nu bezig
met de voorbereiding, uitvoering en
respectievelijk evaluatie van hun prototype.
De ervaringen met de SBIR en de ervaringen
van andere opdrachtgevers met circulaire
bruggen gaven aanleiding om een Buyer
Group Circulaire Viaducten en Bruggen te
initiëren.
Op dinsdag 7 september 2021 is de Buyer
Group Circulaire Viaducten en Bruggen bij
PIANOo van start gegaan. Door inkoopkracht
en -kennis van verschillende publieke
opdrachtgevers, kennisinstellingen en
marktpartijen bij elkaar te brengen wil deze
groep de beschikbare circulaire kennis en
oplossingen in markt exploreren en nieuwe
ketennetwerken activeren. De Buyer Group
maakt optimaal gebruik van de verworven
kennis bij het SBIR Circulaire Viaducten en de
pilots en experimenten van diverse
opdrachtgevers.
20
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

M. Sule / M. Schouten / D. Huiberts
Hergebruik, modulair, materiaal
De focus voor de Buyer Group ligt op hergebruik
van bestaande (onderdelen van) bruggen en
viaducten en modulair bouwen. Het laatste
focuspunt omvat ook de materiaalkeuze. Tijdens
de InnovatieExpo op 2 november 2023 zal de
Buyer Group haar marktvisie en -strategie op
circulaire viaducten presenteren, met daarin
concrete inkoop- en contractteksten. Hiermee
kunnen opdrachtgevers vanaf 2024 uitvragen
voor circulaire viaducten op de markt zetten.
Opdrachtgevers die willen aansluiten bij de
Buyer Group kunnen dit doen via de website van
PIANOo.
De ervaringen en lessen die vanuit de
inkoopstrategie worden opgedaan, worden de
komende jaren gedeeld binnen het netwerk van
de Buyer Group. Het is ook mogelijk dat
deelnemers van de Buyer Group gezamenlijk
opdrachten in de markt zetten. Ook kunnen de
deelnemers samenwerkingsverbanden of
(innovatie)partnerschappen inrichten gericht op
hergebruik(matching) of industrieel flexibel
demontabel (IFD) Bouwen. De gezamenlijke
Nationale Bruggenbank is hier al een goed
voorbeeld van.
Circulair ontwerpen
Een circulaire uitvraag leidt tot een circulair
ontwerp- en (de)montageproces. Om het gebruik
van primaire grondstoffen zoveel mogelijk te
beperken, moeten we bouwwerken op een
circulaire manier ontwerpen, bouwen, beheren,
demonteren en hergebruiken. Verder kijken dan
de totale levensduur van het bouwwerk is
daarbij essentieel. Kringlopen worden gesloten
en technische materialen kunnen oneindig op
een hoogwaardige manier opnieuw worden
gebruikt.
Platform CB’23 heeft hiervoor leidraden
ontwikkeld, zoals de Leidraad Circulair
Ontwerpen en de Leidraad Toekomstig
Hergebruik. Het Betonakkoord geeft met zijn
Bouwwaardemodel inzicht in de keten van
circulair bouwen. De inkoopstrategie van de
Buyer Group neemt deze leidraden mee.
Andere aanpak noodzakelijk
De V&R-Opgave maakt standaardisatie en
(programmatisch) samenwerken noodzakelijk
Nederland is de trotse eigenaar van onder
andere 84.600 bruggen en viaducten, 3.000
tunnels, 82.600 duikers, 2.000 sluizen en 7.800
gemalen. Daar waar de afgelopen jaren nog circa
1,2 à 1,5 miljard euro uitgegeven is aan
vervanging en renovatie van deze kunstwerken
en andere onderdelen van de landelijke civiele
infrastructuur zal dat in de komende decennia
moeten groeien naar zo’n 4,2 miljard per jaar
(wellicht zelfs tot 6,4 miljard per jaar).
Er zijn onvoldoende financiële en personele
middelen en ‘milieu budget’ om de kunstwerken
te bouwen en te onderhouden op de gangbare
manier. Een disruptieve wijziging in aanpak is
noodzakelijk. Innovatie is nodig om de opgave
die voor ons ligt aan te pakken. Seriematig
aanbesteden oftewel portfolio aanpak zou een
van de mogelijke oplossingen kunnen bieden die
tegemoet kan komen aan de uitdagingen
waarvoor de branche zich gesteld ziet: kosten,
capaciteit en duurzaamheid.
In opdracht van Bouwend Nederland deden Pjotr
Mak en Fred Westenberg onderzoek naar
‘typologie kunstwerken, seriematig
aanbesteden’. Gedurende het onderzoek
kwamen de auteurs tot de conclusie dat de
criteria aan een portfolio vaak een kwestie van
‘common sense’ is (bestaande standaarden,
zoals de decompositie in de NEN2627, of de
eisen t.a.v. bereikbaarheid, hulpdiensten enz.).
Een meer relevante vraag bleek het volgende:
‘Wat is ervoor nodig om professioneel
opdrachtgeverschap te creëren en een
gehomogeniseerde eisenset toe te passen,
waardoor een seriematige aanpak daadwerkelijk
Artist impression van een circulaire brug op het Floriadeterrein
in Almere (Bron: gemeente Almere, ontwerp: Reimert Bouw).
een disruptie kan veroorzaken?’
Een andere belangrijke conclusie uit dit rapport is
dat IFD-bouwen een katalysator kan zijn voor
standaardisatie en (technische) typologische
indeling’. Terwijl de Provincie Noord-Holland de
laatste jaren de principes van IFD-bouwen al
structureel opneemt in haar uitvragen, werkt
Rijkswaterstaat momenteel uit welke
standaardmaten logisch zijn voor liggers van
viaducten. De Inkoopstrategie van de Buyer Group
zal faciliteren op welke wijze publieke
opdrachtgevers IFD-bouwen kunnen opnemen in
hun inkoop- en contracteisen.
Samenwerken en kennisdelen
Zoals hiervoor geschetst, kent de transitie naar
circulair bouwen vele initiatieven met
verschillende invalshoeken: strategisch of
operationeel, (technisch) inhoudelijk of meer
gericht op (inkoop)processen en samenwerking.
Voor Bruggen en Viaducten zijn de voornaamste
initiatieven: Platform Bruggen, de Bouwcampus
(Werkgroep Gemeentelijke Bruggen), het
Betonakkoord, de Bruggencampus en dus de
Buyer Group. Hiernaast faciliteren
netwerkplatformen zoals CROW, Platform CB’23
en Platform WOW structurele kennisdeling. Alle
partijen in de sector zijn van harte uitgenodigd om
deel te nemen aan deze initiatieven. We hebben
elkaar immers harder dan ooit nodig, in deze
transitie naar circulair vervangen en renoveren.
Bijeenkomsten
Op 28 juli en 27 september komen de
deelnemende opdrachtgevers aan de Buyer Group
bijeen om samen te werken aan de
Inkoopstrategie. Op 29 september worden
marktpartijen in de gelegenheid gesteld om bij te
dragen aan de Inkoopstrategie. Ben je
geïnteresseerd om bij te dragen aan de
inkoopstrategie? Meld je dan aan via de
Werkgroep-omgeving op de website van Platform
Bruggen.
Samen met Knipscheer ontwikkelde ipv Delft de circulaire systeembrug, ontworpen vanuit de IFD-principes. De brug is geheel
modulair ontworpen en alle onderdelen zijn eenvoudig te vervangen of demonteren. Dit biedt mogelijkheden voor toekomstig
hergebruik. (Bron: ipv Delft)
Maya Sule is Trekker Transitiepad Kunstwerken
(Rijkswaterstaat); Meinke Schouten is Trekker Buyer
Group Circulaire Viaducten en Bruggen (PIANOo);
Davy Huiberts is Secretaris Buyer Group Circulaire
Viaducten en Bruggen (Rijkswaterstaat).
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 21

DOSSIER - Bruggen & Viaducten
In de nabijheid van de natuurbrug zijn poelen gemaakt.
De natuurbrug in aanbouw
Viaduct en tunnel helpen natuur
in het Gooi een handje
De Groene Schakel is de
overkoepelende naam van
een reeks civieltechnische
werken en omliggende
natuurinrichting om de
versnipperde natuurgebieden
in het Gooi en de
Utrechtse Heuvelrug met
elkaar te verbinden. Een
natuurbrug en een grote
faunatunnel vormen de basis
van de natuurverbinding.
Ook verplaatsing van een
weg, aanleg van hoogwaardig
openbaar vervoer (HOV)
maken deel uit van deze
grootschalige ingreep.
In april 2022 is de natuurbrug Anna’s Hoeve
opgeleverd. Dankzij dit kunstwerk kunnen
dieren zoals ree, vos, hermelijn en hazelworm
veilig het spoor, de busbaan, de nieuwe
Verlegde Weg over Anna’s Hoeve en het
fietspad oversteken. De brug verbindt de
natuurgebieden Monnikenberg en Anna’s
IN ‘T KORT - Natuurbrug
In het kader van Groene Schakel is onder
meer een natuurbrug gebouwd.
Deze helpt dieren een snelweg, spoorbaan,
weg en fietspad over te steken.
In september vindt de afronding plaats
van het project Groene Schakel.
De natuurbrug is al een jaar geleden
geopend; dieren gebruiken hem volop.
Hoeve. Monnikenberg is vorig jaar opnieuw
ingericht met diverse poelen, een ven met
heide en grondwallen.
In 2022 is het nieuw ingerichte natuurgebied
monnikenberg opengesteld; in september van
dit jaar wordt de afronding van het project
Groene Schakel gevierd. Derk van der Velden,
landschapsarchitect bij het Goois Natuurreservaat:
“Dieren wachten niet op een afronding.
Aan de sporen op de brug zien we dat zij er al
heel goed gebruik van maken.”
Hij vertelt dat het Goois Natuurreservaat in
totaal een gebied omvat van ongeveer 3000 ha.
Een terrein dat door tal van (spoor)wegen erg
versnipperd is. De Groene Schakel biedt dieren
de mogelijkheid de obstakels veilig over te
steken en leefgebieden die onbereikbaar waren
te bereiken. “In 2018 is begonnen met de
aanleg van de faunatunnel onder de verbrede
A27 bij landgoed Monnikenberg. Hij is gebouwd
door aannemerscombinatie 3Angle, met
Heijmans als bekendste deelnemer. De tunnel is
maar liefst veertig meter breed en vijf en een
halve meter hoog. Door de tunnel loopt een
kleine waterloop, waar natte vegetatie kan
groeien. Dit maakt de passage ook aantrekkelijk
voor amfibieën. Er wordt heel goed gebruik van
gemaakt, blijkt uit monitoring.”
Aan de bouw van deze tunnel ging de aanleg
van ecoducten Crailo, Zwaluwenberg en
Laarderhoogt vooraf.
Dubbele tunnel
Een groot deel van de projectrealisatie vindt
plaats onder regie van provincie Noord-Holland.
De aanleg van de natuurverbinding ’De
Groene Schakel’ hangt samen met verschillende
infraprojecten. Bijvoorbeeld de aanleg
van de HOV-busbaan met de Alexiatunnel in
Hilversum door BAM. “Door de bundeling van
HOV-baan en de spoorbaan zou een te brede
oversteek ontstaan; riskant voor personen om
te passeren. Daarom is gekozen voor een
tunnel”, zegt Arend van Dijk, projectmanager
HOV in ’t Gooi bij provincie Noord-Holland.
“Omdat er huizen staan, was er erg weinig
ruimte. Daarom zijn we uitgekomen op een
dubbele tunnel. Het onderste deel voor
gemotoriseerd verkeer en het bovenste voor
fietsers en voetgangers. Door de beperkte
ruimte was het best wel een puzzel om het
voor elkaar te krijgen.”
De wanden van de bouwput zijn cutter soil
mix-wanden (CSM-wanden). Voordeel hiervan
is dat ze trillingvrij aangebracht kunnen
worden. “Een bijzondere techniek”, zegt Van
Dijk.
Na de Koning Willem-Alexandertunnel in
Maastricht is dit de tweede dubbeldeks tunnel
in Nederland.
Waarde verhoogd
De betrokken partijen zijn provincie Noord-Holland,
ProRail, BAM, Rijkswaterstaat, gemeenten
Hilversum en Laren en het Goois Natuurreservaat.
Door het natuurgebied Anna’s Hoeve liep een
weg. Deze is verplaatst en is zo bij het spoor
en de HOV-baan komen te liggen. Er is een
strook ontstaan met de spoorweg, de
HOV-baan, een fietspad en de verlegde Weg
door Anna’s Hoeve. Een gigantische hindernis
voor dieren. De natuurbrug geeft de mogelijkheid
om al die wegen te passeren.
“Technisch was het niet zo’n grote uitdaging”,
zegt Jeroen Koolen, Rail Systems Engineer
Civiele Techniek bij ProRail. “Maar we hebben
al met al wel de natuurwaarde van Anna’s
Hoeve verhoogd. Het vraagt wel wat
omgevingsmanagement. Opvallend is nog wel
dat we een oude, verlaten schuilhut voor
spoorbaanwerkers hebben gevonden in het
bos. Deze is verplaatst naar het spoorwegmuseum
in Utrecht en opgenomen in de
tentoonstelling.”
Marc Draak van BAM, de aannemer van HOV
22
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

T. Molenaar
in ’t Gooi, vertelt op de website van BAM trots:
“De oplevering van natuurbrug Anna’s Hoeve
is de laatste schakel in het na 80 jaar weer
verbinden van het natuurgebied Utrechtse
Heuvelrug met de Randmeren. Als BAM Infra
Nederland hebben we meegeholpen aan het
herstellen en realiseren van meer biodiversiteit
in het Goois Natuurreservaat. Een mooi
voorbeeld van duurzaamheid waar we als
BAM voor staan: een combinatie van civiele
bouw om de natuur te verbeteren.”
Rustgebieden
“HOV in ’t Gooi is een project waarin vele
aspecten bij elkaar komen: verbetering van het
openbaar vervoer, veiligere verbindingen in de
stad en herstel van de natuur. Vandaag is de
ecologische verbinding tussen de Utrechtse
Heuvelrug en de natuurgebieden rond
Hilversum een feit. Met de opening van de
natuurbrug hebben dieren de ruimte gekregen
die ze nodig hebben. Mooi dat BAM Infra zo
kan bijdragen aan een duurzame toekomst”,
aldus Michel Langhout, Directeur BAM Infra
Projecten, tijdens de oplevering van de
natuurbrug op 25 april 2022.
Voor het functioneren van de natuurbrug is het
van belang dat dieren zich hier thuis voelen.
Daarom heeft provincie Noord-Holland de
natuur rondom de natuurverbinding opnieuw
ingericht. Door het instellen van rustgebieden
en een variatie van bomen, heide en waterpartijen
worden de gebieden rond de natuurbrug
aantrekkelijker voor verschillende plant- en
diersoorten. VVD-gedeputeerde natuur,
landschap, bodemdaling, grondzaken en stikstof
Noord-Holland Esther Rommel: “Dieren moeten
zich veilig genoeg voelen om de oversteek
straks daadwerkelijk te maken. Daar helpen wij
natuurlijk graag een handje bij”.
Recreatie
Er is niet alleen aan natuur gedacht. Voor
recreanten komen er wandelroutes, een
vlonder over het water van de Bergvijver en
een trap naar een nieuw uitkijkpunt op de
Berg van Anna’s Hoeve.
Omdat de oude Weg over Anna’s Hoeve
verwijderd is, zullen bezoekers het natuurgebied
Anna’s Hoeve als één geheel ervaren.
De natuurbrug is vijftig meter breed, vijftig
meter lang en acht meter hoog; met de
toelopen erbij een oppervlak van vijf hectare.
“Die hebben we zo ingericht met bomen,
heide, poelen dat het aantrekkelijk is voor tal
van dieren, zelfs vlinders en andere insecten”,
zegt Van der Velden.
Grondwallen langs de gebundelde infrastructuur
schermen de natuurgebieden af van licht,
geluid en beweging van treinen, auto’s en
bussen. Hierdoor is er meer rust voor zowel
mensen als dieren. Het gaat om brede wallen
van circa 20 meter breed en circa 5 meter
hoog.
Voor de aanleg van de HOV-busbaan, de
natuurbrug en grondwallen zijn er veel bomen
gekapt. De voor de aanleg van infrastructuur
verwijderde bomen worden gecompenseerd
met vergelijkbare bomen en groen onder andere
op de grondwallen langs de infrastructuur.
Waar mogelijk in het projectgebied en - als dat
niet lukt - elders binnen de provincie
Noord-Holland.
Maatregelen
Tien jaar geleden heeft Alterra, in opdracht van
provincie Noord-Holland, de effecten geschat
van de geplande HOV Huizen- Hilversum op
het ecologisch functioneren van natuurbrug
Anna’s Hoeve.
“Naar verwachting zijn met de aanbevolen
maatregelen eventuele negatieve effecten van
kunstlicht, mensen, verkeersbewegingen,
De Groene Schakel in één oogopslag.
aanrijdingen, barrièrewerking en verontreiniging
geheel weg te nemen.
Geluidverstoring is naar verwachting sterk te
reduceren met de voorgestelde maatregelen,
maar waarschijnlijk niet helemaal weg te
nemen.
Dit kan het gebruik van de natuurverbinding
door de doelsoorten boommarter, das, ree en
edelhert negatief beïnvloeden, maar de
verwachting is niet dat dit effect groot is en/of
dat de natuurverbinding, inclusief de
natuurbrug, niet meer door deze soorten
gebruikt gaat worden”, meldt het rapport.
Alle voorgestelde maatregelen zijn inmiddels
uitgevoerd.
Teus Molenaar is redactiecoördinator van
Land+Water.
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 23

Interview
Vooral voorlichting nodig over
duurzaam beheerd hout
Het werk van de ATIBT is
veelomvattend, maar een
belangrijk onderdeel is
voorlichting geven aan
producerende landen en de
afnemers van tropisch hout
over de Europese regels.
“Wij staan voor duurzaam
beheerd hout, promoten dit,
onderzoeken dit, maar bovenal
willen we dat betrokkenen
weten waar ze aan toe
zijn”, zegt Françoise van de
Ven, voorzitter van de organisatie.
ATIBT staat voor ‘Association Technique
Internationale des Bois Tropicaux’. Het is een
internationale organisatie die zich richt op de
bevordering van duurzaam bosbeheer en de
handel in tropisch hout. De organisatie is
opgericht in 1951 en heeft haar hoofdkantoor
in Parijs.
Dat de Vlaamse Van de Ven als eerste vrouw
voorzitter is in een door mannen gedomineerde
‘hout-wereld’ is niet zo vreemd. Haar
werkzame leven heeft zij doorgebracht in
Congo en Gabon. Onder meer als secretaris-generaal
van de UFIGA. Dit staat voor
‘Union des Forestiers Industriels du Gabon’ en
is een vereniging van industriële houtproducenten
in Gabon. De vereniging werd opgericht
in 1962 en heeft als doel de belangen van de
houtindustrie te behartigen en de ontwikkeling
van de sector te bevorderen. UFIGA vertegenwoordigt
momenteel meer dan negentig
procent van de houtproductie in Gabon.
Sinds januari 2022 is zij voorzitter van de
ATIBT.
160 Leden
De organisatie promoot de duurzame, ethische
en legale handel in tropisch hout als een
natuurlijke en hernieuwbare hulpbron. Deze
activiteit is essentieel voor de socio-economische
ontwikkeling van producerende landen en
voor verbruikende landen is het een waardevolle
bron van grondstoffen die bestemd zijn
voor verschillende industriële toepassingen.
“Vooral in de gww-sector – in havens en voor
bruggen – zien we dat tropisch hout wordt
toegepast.”
ATIBT telt 160 leden in dertig verschillende
landen. Met een verscheidenheid als achtergrond.
Zo zijn er financiers/donateurs lid,
waaronder de Europese Unie, drie landen
(Centraal Afrikaanse Republiek, Congo en
Ivoorkust), tal van houtproducerende bedrijven
en houthandelaren, dienstverleners, onderzoeksinstituten,
brancheverenigingen, individuele
experts, en NGO’s, zoals het Wereld Natuur
Fonds. “Ik ben blij dat we sinds november
2022 samenwerken met de Rainforest Alliance.
Zij zijn vooral actief in Centraal- en Zuid-Amerika;
onze wortels liggen in Afrika, maar wij
breiden uit. We hebben nog niet veel leden in
Centraal- en Zuid-Amerika, maar mensen uit
dit deel van de wereld komen al wel op onze
voorlichtingsbijeenkomsten. Hetzelfde geldt
voor China. Uiteindelijk zal overal op aarde
bossen duurzaam beheerd moeten worden.”
Ontbossing
Alleen al over de periode van 1990 tot 2020
gerekend heeft de wereld 420 miljoen
hectare bos verloren zien gaan (een schatting
van de Voedsel- en Landbouworganisatie van
de Verenigde Naties; FAO). Dat is een
oppervlakte die groter is dan die van de
Europese Unie. De belangrijkste aanjager van
wereldwijde ontbossing en bosdegradatie is
de uitbreiding van de landbouw, die verband
houdt met de grondstoffen soja, rundvlees,
palmolie, hout, cacao en koffie, en enkele van
de daarvan afgeleide producten. De Europese
Unie wil dit te stoppen door niet langer
grondstoffen en producten op de markt toe
te laten die ontbossing gerelateerd zijn.
Hiertoe heeft het Europees Parlement in
december 2022 een akkoord bereikt over de
verordening betreffende ontbossingsvrije
leveranciersketens.
“Er is nog veel onwetendheid over de nieuwe
regels die Europa gaat invoeren”, vertelt Van
de Ven. “Regels die ook de houtindustrie
raken; van bos tot gebruik. De controles ter
plaatse worden uitgebreid. Dat kost veel geld
en het is tegenwoordig lastig om externe
auditeurs te vinden. Covid heeft mensen
bang gemaakt voor Afrika, terwijl die ziekte
daar eigenlijk minder voorkwam dan in de
rest van de wereld.”
Volgens haar is de houtindustrie redelijk goed
voorbereid op de nieuwe regels. “De
productiebedrijven moeten een operationeel
plan opstellen waarin staat welke bomen je
wanneer gaat kappen; hoe je voor herplant
zorgt, enzovoorts. De Europese Unie gaat
benchmarks opstellen als hulpmiddel. Daar
kunnen de producten zich aan houden.
Verder gaat het erom dat alles gecertificeerd
IN ‘T KORT - Tropisch hout
Françoise van de Ven is voorzitter van de
internationale organisatie ATIBT.
Zij weet van de hoed en de rand als het
gaat om handel in tropisch hout.
Europa heeft nieuwe regels ingevoerd
over ontbossingsvrije leverancierketens.
De organisatie ziet het als haar taak om
voorlichting te geven over de regels.
Het behoud van tropische bossen is essentieel voor een gezond klimaat in de wereld.
24
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

T. Molenaar
bosbeheer is gestegen van 71 naar 92 procent
van het volume in 2019. Binnen dit cijfer is het
percentage voor naaldhout gestegen van 88
naar 99 procent, plaatmaterialen van hout van
64 naar 96 procent en hardhout van 31 naar
62 procent.
Veel informatie
“Op onze website is veel informatie te
vinden”, zegt Van de Ven. “Zo hebben we een
gids uitgegeven over eco-gecertificeerd,
Afrikaans hardhout. De gids is bedoeld voor
consumenten, maar evenzeer voor alle
leveranciers, distributeurs, ontwerpers,
openbare voorschrijvers en instructeurs wier
activiteiten verband houden met de houtsector.
Zo willen we het bewustzijn opkrikken.”
“Wij hebben het Fair&Precious-programma
ontwikkeld, met als doel de kennis en de
zichtbaarheid van ‘duurzaam beheer’
certificeringen van tropische bossen te
versterken. Dit programma, dat vijf jaar
geleden werd opgezet, stelt tien duurzaamheidsdoelstellingen
vast voor bosbeheerders,
afgestemd op de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen
van de Verenigde Naties. Denk
aan behoud van de biodiversiteit, bestrijding
van ontbossing en stroperij, bescherming van
de inheemse bevolking, en opleiding van de
actoren in de houtindustrie. We geven daar
voorlichting over, maar we begeleiden ook
bedrijven om te voldoen aan de geldende,
Europese regels”, zegt Van de Ven.
Françoise van de Ven is voorzitter van de ATIBT, de organisatie die zich inzet voor duurzaam bosbeheer en duurzaam
gebruik van tropisch hardhout.
is; ook de bedrijven die de jaarlijkse controle
uitvoeren.”
Nederland voorop
De regels van Europa gelden niet alleen voor
de bomen, maar ook voor alle daaraan
gerelateerde producten. De voorlichting, aldus
Van de Ven, is dus niet alleen gericht op de
producenten, maar ook de handelaars en
uiteindelijk ook de afnemers.
Rijkswaterstaat hanteert al jaren de regel dat
in tenders het gebruik van gecertificeerd
hardhout (FSC of PEFC) is voorgeschreven.
“Nederland loopt hiermee, overigens samen
met Frankrijk, voorop”, vindt Van de Ven.
ATIBT werkt overigens sinds twee jaar nauw
samen met de stichting Probos uit Nederland.
Dit is een onafhankelijk kennisinstituut dat het
belang van het bos centraal stelt. Het zet zicht
in voor duurzaam bosbeheer en bosuitbreiding
in Nederland én daarbuiten. “Wij maken
dankbaar gebruik van de expertise die zij
hebben.” Zo is Probos de trekker van het
Thémis-project. Dit is een tool voor het
verzamelen van gegevens en een webportal.
Pobos werkt hiervoor samen met ATIBT en de
brancheorganisaties in Frankrijk en het
Verenigd Koninkrijk. De stichting brengt al
jaren de ‘houtbewegingen’ in Nederland in
kaart. Nu trekt het de kar om dat veel breder
te trekken. Probos wijst erop dat sinds de
invoering van het monitoren van inkoopgegevens
en de jaarlijkse rapportage voor leden
van de Nederlandse Houthandel Federatie in
2010, het aandeel van hun import dat wordt
ondersteund door geverifieerd duurzaam
Import tropisch hout
De jongste cijfers over import van tropisch
hardhout in Nederland stammen uit 2021 en
zijn verzameld door de stichting Probos. Na
een piek in de import van tropisch hardhout
in 2018 (+52 procent) daalde de import met
bijna 29 procent in 2019, en met 11 procent in
2020. In 2021 neemt de daling van de import
verder af en lijkt te stabiliseren (-3 procent).
De import is dan ook met 159.000 m 3 zeer
laag. Ook het verbruik van gezaagd tropisch
hardhout lijkt te stabiliseren (+1 procent). Maleisië,
Brazilië, Kameroen, Congo en Indonesië
zijn de belangrijkste landen van herkomst voor
het door Nederland geïmporteerde gezaagd
tropisch hardhout.
Volgens het Rapport van de Marktinformatiedienst
van de Internationale Organisatie
voor Tropisch Hout (MIS-ITTO) waren in 2022
tropisch hout en houtproducten goed voor 21
procent van de totale waarde van de invoer
in de EU-27, de grootste stijging in 15 jaar,
aangedreven door het herstel na de tsunami
en de scherpe daling van de invoer uit Rusland
en Wit-Rusland.
Teus Molenaar is redactiecoördinator van
Land+Water.
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 25

Waterbouw
Drie aanscherpingen in bepaling
faalkansen van dijken
Realistische faalkansen zijn
belangrijk voor dijken in
Nederland. Deze vormen
namelijk de basis voor de
versterkingsopgave (en
daarbij behorende investeringen)
of voor calamiteitenbeheer.
De uitkomsten van
LBO1 laten zien dat dit realistische
beeld nog niet altijd
bereikt wordt. HKV lijn in
water heeft daarom onderzoek
gedaan naar manieren
om op eenvoudige wijze te
komen tot realistischere
inschattingen van de faalkans.
Binnen dit onderzoeksproject komen drie
onderwerpen aan bod:
- Tweelagensysteem bij piping;
- 3D-Fragility Curves;
- Landelijke set grondparameters.
De onderzoeken sluiten aan bij de rekenregels
voor waterkeringen uit het WBI en het BOI.
Hieronder worden de drie deelonderzoeken
beschreven.
Tweelagensysteem bij piping
Uit praktijkervaringen blijkt dat de huidige
methode voor het bepalen van een equivalente
doorlatendheid in pipinganalyses bij een
tweelagensysteem leidt tot te hoge faalkansen.
Deze equivalente doorlatendheid dient als
invoer in de Sellmeijer formule.
HKV heeft samen met Rijkswaterstaat een
IN ‘T KORT - Faalkans dijken
HKV heeft 3 aanscherpingen voor de
faalkansbepaling van dijken onderzocht.
De nieuwe methode geeft lagere faalkansen
voor piping bij tweelagensystemen.
Met 3D-Fragility Curves zijn meerdere
belastingparameters mee te nemen.
Een nieuwe landelijke set met grondparameters
geeft realistische kentallen.
Schematisatie van de aangescherpte methode bij een tweelagensysteem.
aangescherpte methode ontwikkeld voor het
bepalen van de equivalente doorlatendheid.
Binnen de huidige methode wordt bij een
tweelagensysteem (twee aansluitende
watervoerende lagen), de equivalente
doorlatendheid bepaald op basis van het over
de dikte gewogen gemiddelde van de twee
doorlatendheden. Hierin hebben dieper
liggende watervoerende lagen, die vaak een
grote dikte en een hoge doorlatendheid
hebben, een relatief grote invloed op de
equivalente doorlatendheid. Deze lagen zijn
echter minder relevant voor het mechanisme
piping. De equivalente doorlatendheid wordt
op deze manier overschat.
De aangescherpte methode van HKV gaat
ervan uit dat elke laag een bepaald debiet kan
vervoeren. Vervolgens is verondersteld dat het
volledige debiet van beide lagen richting de
pipe stroomt, en daarmee bijdraagt aan erosie
van de pipe en het kritiek verval. Het totale
debiet is vervolgens teruggerekend naar een
equivalente doorlatendheid.
Zowel de huidige als de aangescherpte
methode zijn vergeleken met een dataset van
D-Geo Flow berekeningen uit (Romeijn, 2022).
Op basis van de vergelijking blijkt dat de
aangescherpte methode steeds een scherpere
(hogere) inschatting geeft van het kritieke
verval (ten opzichte van de huidige methode)
én de sterkte niet overschat (ten opzichte van
de referentie-berekeningen in D-Geo Flow).
De aangescherpte methode is toegepast op
een drietal cases met een tweelagensysteem in
Limburg, Zeeland en Rivierenland. Hierbij
wisselt het doorlatendheidscontrast per case.
Uit de cases volgt dat de aangescherpte
methode in alle gevallen leidt tot een hoger
kritiek verval dan de huidige methode. Bij
toenemende doorlatendheidscontrasten neemt
de winst toe, tot een toename van 30 procent
in het kritieke verval.
3D-Fragility Curves
De figuur linksonder op de volgende pagina
toont een 3D-fragility Curve: verschillende
combinaties van waterstand en belastingduur
met bijbehorende conditionele faalkans. Bij
faalkansberekeningen voor binnenwaartse
stabiliteit wordt regelmatig gebruik gemaakt
van Fragility Curves, die de relatie beschrijven
tussen de belasting en de conditionele
faalkans. Doorgaans is de buitenwaterstand de
variërende belasting in de curve, en worden
andere belastingen ingeschat met een vaste,
vaak conservatieve waarde. Dit leidt tot
overschatting van de faalkans.
HKV heeft onderzocht hoe meerdere belastingen
meegenomen kunnen worden in de
fragility curve. Aan de hand van de twee
onderstaande voorbeelden wordt de meerwaarde
van deze 3D-fragility curves geïllustreerd.Voor
primaire keringen is niet alleen de
buitenwaterstand van belang voor binnenwaartse
stabiliteit, maar ook de duur van het
hoogwater. Immers, de waterspanningen in en
onder de dijk hebben tijd nodig om op te
bouwen. In een 3D-fragility curve kunnen –
naast verschillende waterstanden – meerdere
scenario’s voor de belastingduur worden
meegenomen.
Het expliciet meenemen van verschillende
scenario’s voor de belastingduur resulteert in
een lagere faalkans dan een reguliere (2D)
fragility curve, omdat de conditionele
faalkansen bij kortere belastingduren lager
zijn. Bij de reguliere aanpak wordt uitgegaan
van één vaste, lange belastingduur, hetgeen
erop neerkomt dat alleen de bovenste rij uit de
3D-curve wordt meegenomen.
26
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

ir. M. van Montfoort
Daarnaast is met een 3D-fragility curve
bewezen sterkte eenduidiger toe te passen,
door voor de combinaties van belastingduur en
waterstand die de kering eerder heeft
doorstaan, de faalkansbijdrage gelijk te stellen
aan 0. In reguliere (2D) fragility curves kan
geen rekening gehouden worden met de duur
van een historisch hoogwater.
In een casus in het beneden-rivierengebied
bleek de faalkans bij een 3D-fragility curve een
factor 3 lager dan bij een reguliere fragility
curve. Toepassen van bewezen sterkte heeft
vervolgens geleid tot nog eens een factor 100
lagere faalkans.
Bij regionale boezemkades is nauwelijks
sprake van waterstandsvariatie. De boezemwaterstand
is dan ook niet de drijvende belasting
voor binnenwaartse (in)stabiliteit. Voor
boezemkades zijn neerslag en verkeer de
drijvende belastingen. Een reguliere 2D-fragility
curve, waarin de boezemwaterstand wordt
gevarieerd en vaak wordt gerekend met één
vaste, hoge verkeerslast, is daarom niet
realistisch. In een 3D-fragility curve kunnen
neerslag en verkeersbelasting beide worden
meegenomen. Expliciet variëren van deze twee
belastingen, in plaats van vaste, conservatieve
waarden te hanteren, resulteert in een
realistischere (en lagere) faalkans.
Ook hier kan bewezen sterkte eenduidiger
worden toegepast, door de faalkansbijdrages
van historische belastingcombinaties (neerslag
en verkeerslast) gelijk aan 0 te stellen.
Bij reguliere (2D) fragility curves is bewezen
sterkte amper toe te passen, omdat historische
waterstanden weliswaar zijn opgetreden, maar
niet in combinatie met de hoge verkeerslast die
vaak in de schematisatie wordt gehanteerd.
Landelijke set grondparameters
HKV heeft een verzameling ondergrondgegevens
opgesteld, gebaseerd op een bundeling
van data van diverse waterschappen. In totaal
bevat deze dataset meer dan 5.000 sterkteproeven
en meer dan 13.000 classificatieproeven.
In opdracht van STOWA heeft HKV
vervolgens de waarde van grondeigenschappen
van verschillende grondsoorten en de
Vergelijking met D-Geo Flow dataset van (Romeijn, 2022).
spreiding van deze waarden binnen Nederland
onderzocht. Dit heeft geleid tot een landelijke
set grondparameters.
In dit onderzoek zijn per grondsoort kentallen
afgeleid voor het volume-gewicht en de
sterkte. Voor deze parameters zijn een
verwachtingswaarde, standaardafwijking en
een karakteristieke waarde afgeleid. De
afgeleide parameterwaarden kunnen als
kentallen worden gebruikt in stabiliteitsanalyses.Uit
het onderzoek volgt dat de sterkte-eigenschappen
per grondsoort verspreid over
Nederland niet veel verschillen. De voorlopige
conclusie is dan ook dat voor een groot deel
van Nederland (in ieder geval voor de
gebieden waar de dekkingsgraad hoog is)
dezelfde landelijke parameterset voor
grond-sterkte toegepast kan worden. Als
onderdeel van het onderzoek zijn analyses
uitgevoerd naar het sterktegedrag van klei.
Hieruit blijkt dat normaal geconsolideerde
monsters bij verschillende rek-niveaus (groter
dan 2 procent) vergelijkbaar gedrag vertonen.
Ook blijkt dat bij rekken groter dan 2 procent
het gedrag van overgeconsolideerde en
normaal geconsolideerde monsters, en van
isotrope en anistrope monsters, hetzelfde is.
Dit betekent dat het bij grote rekken (groter
dan 2 procent) niet nodig is om de data vooraf
te selecteren op consolidatiegraad en -wijze,
waardoor meer proeven geschikt zijn voor de
landelijke parameterset. Het onderzoek heeft
geleid tot een landelijke set grondparameters,
met realistische kentallen voor de grondsterkte.
Bij gebrek aan lokale gegevens over de
grondsterkte kunnen met deze kentallen toch
(zonder aanvullend onderzoek) realistische
berekeningen worden gemaakt. Bij uitbreiding
van de dekking zal de kwaliteit enkel toenemen.
De hierboven beschreven onderzoeken dragen
allemaal bij aan een realistische inschatting van
de faalkans van dijken. De kracht van de
methoden is dat ze niet tot nauwelijks extra
inspanning kosten, ze bruikbaar zijn binnen de
vigerende modellen, en er geen aanvullende
gegevens nodig zijn.
Voor meer informatie over deze studies en
contactgegevens: www.hkv.nl/actueel/
drie-aanscherpingen-in-de-faalkansbepaling-van-dijken.
Mick van Montfoort is adviseur Waterveiligheid
en Crisisbeheersing bij HKV lijn in water. De
volgende co-auteurs (allen adviseur bij HKV)
hebben bijgedragen aan het artikel: Tweelagensysteem:
Guy Dupuits, David Knops, Joost Pol;
3D-Fragility Curves: Mick van Montfoort, Jochem
Caspers, Pauline van Leeuwen, Menno van Dam;
Grondparameters: Jan Tigchelaar, Paulina
Kindermann.
3D-fragility curve met belastingduur en waterstand. Links: volledige curve. Rechts: inclusief bewezen sterkte
(rood = hoge faalkans, groen = lage faalkans).
s,t-diagram voor normaal geconsolideerde kleimonsters,
bij verschillende rekniveaus (fit = gemiddelde)
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 27

Waterbouw
Zeeuwse dijken geschikt voor
bomen en struiken
‘Dijken tekenen het Zeeuwse
landschap, met name dat van
het nieuwland’, zo meldt De
Zeeuwse Bosvisie, opgesteld
door BoschSlabbers landschapsarchitecten.
De binnendijken
vormen de ruggengraat
van Zeeland. De
studie geeft aan waar beplanting
van de dijken wenselijk
is; en waar niet.
De Zeeuwse Bosvisie gaat over waar bossen
en houtige landschapselementen kwaliteit aan
het Zeeuwse landschap en de aanwezige
natuurwaarden kunnen toevoegen. Zij
inspireert grondeigenaren om bos en/of
houtige landschapselementen aan te leggen,
daar waar dat vanuit de ruimtelijke en
ecologische kwaliteit gepast is. Zij reikt
strategieën aan en genereert recepten voor
initiatiefnemers.
In februari 2020 heeft Minister Schouten
samen met de provincies de Nationale
Bossenstrategie uitgebracht. Om de biodiversiteit
te herstellen en de afspraken uit het
klimaatakkoord ten aanzien van de CO 2
-uitstoot
na te komen, streven Rijk en provincies
naast aanpak op bronniveau naar de aanleg
van nieuw bos op aanzienlijke schaal. De
ambitie is om voor 2030 het bosareaal met 10
procent uit te breiden, hetgeen voor Nederland
als geheel de aanleg van 37.000 ha nieuw bos
impliceert. Zeeland kent ongeveer 4.100 ha
bos. Een evenredige verdeling zou voor
Zeeland de aanleg van 410 ha bos betekenen.
IN ‘T KORT - Dijkbeplanting
De Zeeuwse Bosvisie beschrijft waar
welke beplanting wenselijk is.
Dijkbeheerders willen liefst ‘kale’ dijken,
maar in Zeeland zijn ze vaak al begroeid.
De liniedijken in Zeeuws-Vlaanderen
nemen een aparte positie in.
Bloem-, fauna- en landschapsdijken hebben
aparte beplantingsstrategieën.
Zeeuws landschap
Het Zeeuwse landschap is rijk geschakeerd;
daarom heeft BoschSlabbers een kaartbeeld
gemaakt, waarbij de bodem het verschil
maakt.
Zo zijn er zeeklei (onderverdeeld in oudland en
nieuwland), zandgronden, kreekruggen en
kreekrestanten, dijken, bossen en houtachtige
landschapselementen. Het merendeel van de
provincie heeft een kleibodem. Deze elementen
zijn kaartlagen. Wie de kaartlagen bij
elkaar brengt, krijgt een landschapsstructuurkaart.
Dit kaartbeeld is gebruikt om te bepalen
waar wel en waar geen bossen wenselijk zijn.
De landschapsdeskundigen hanteren een
brede definitie van bos: ‘alle opgaande,
houtige beplantingen die kunnen bijdragen
aan de opgaven waar we voor staan’. Om de
rijke variatie aan beplanting weer te geven,
spreekt het rapport van ‘vijftig tinten groen’.
De brede definitie kwam voort uit het feit dat
men bij bos niet direct aan Zeeland denkt.
Grote aaneengesloten bossen kent deze
provincie niet. Houtige beplantingen (in de
vorm van landschapselementen) echter wel!
Dijkbeplanting
Hoewel De Zeeuwse Bosvisie uitgebreid ingaat
op, zeg maar, alles dat groen is binnen het
landsdeel (of groen zou moeten zijn), beperken
Zeeland is een dijkenland. De
Zeeuwse Bosvisie heeft alle
binnendijken op een kaart gezet
waarvan BoschSlabbers kansen
zien om ze te beplanten.
we ons hier tot de dijken. Want daar zit de
civieltechnische aandacht. Van nature willen
dijkbeheerders dat de lichamen ‘kaal’ zijn;
hooguit een grasbekleding.
In Zeeland ligt dat anders. “Veel van de dijken
zijn getooid met een fraaie dijkbeplanting,
variërend van breed overhuivende iepen tot
monumentaal uitgegroeide essen tot de wat
strakkere rijen populier. Maar ook binnen die
populieren is een grote variatie in beeld, de
grauwe abeel levert een heel ander beeld dan
de wat strakkere Populus x canadensis
Serotina”, meldt de studie.
“Dijken tekenen het Zeeuwse landschap, met
name dat van het nieuwland. Zeeland kent een
lange geschiedenis in de strijd tegen het water.
Het resultaat is een uitgestrekt netwerk van
dijken met een rijke variatie - soms lang en
strak, elders smal en kronkelend - dat ons veel
vertelt over de geschiedenis van het landschap.”
Receptenkaarten
Bij de beschrijving van de diverse types bos
nemen de liniedijken een aparte plaats in. In
een groot deel van Zeeuws-Vlaanderen zijn er
nog veel restanten te vinden van de
Staats-Spaanse Linies. Hier is al in diverse
projecten gewerkt aan een beter leesbaarheid
van deze historie. Bijvoorbeeld door het
28
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

T. Molenaar
De kansenkaart geeft weer waar beplanting mogelijk is
(en welke) en waar niet.
beplanten van zogenaamde liniedijken met tot
soms wel zes dubbele bomenrijen, of het
versterken van het kenmerkende onderscheid
tussen open (schootsveld) en besloten
(beschutting) landschapsbeeld door de aanleg
van bospercelen. Deze afwisseling van open en
besloten landschappen zo dicht op elkaar
bieden waardevolle milieus voor veel flora en
fauna. De liniedijken verdienen een eigen
typologie in dit overzicht vanwege hun
specifieke landschapsbeeld en dusdanige
schaal in Zeeland.
De aanleg van bossen (of het behoud ervan),
evenals de ontwikkeling van houtige landschapselementen,
een krachtig instrument om
ruimtelijke kwaliteit te versterken, biodiversiteit
te verrijken, stikstof te binden en de
recreatieve uitloopmogelijkheden te verruimen.
Maar dan moet je dat wel doen waar
natuur en landschap er daadwerkelijk beter
van worden. Er zijn zogeheten receptenkaarten
ontwikkeld voor de zoekgebieden die kansen
bieden voor de aanleg van bos en houtige
landschapselementen.
Een receptenkaart beschrijft de kernkarakteristiek
en verduidelijkt de achterliggende,
inhoudelijke motivatie voor aanplant van bos
en/of houtige landschapselementen.
Ook bieden de receptenkaart een overzicht van
meekoppelkansen met andere opgaven binnen
Begroeide dijken geven
structuur en sfeer aan
het landschap.
het zoekgebied. Dan gaat het over
leefbaarheid en gezondheid, klimaatadaptieve
inrichting, cultuurhistorie,
houtproductie en circulariteit, gezonde
bodem en nuttige insecten, agrarische
transitie en kringlooplandbouw, het
langdurig vastleggen van stikstof (in
houtopstanden). De Zeeuwse Bosvisie
beschouwt dit alles in zijn samenhang.
Gebiedsdekkende visie
‘Zeeland dijkenland’ is een aparte receptenkaart.
Dit zoekgebied bestaat uit alle
binnendijken van Zeeland, zowel beplant als
onbeplant. De dijken vormen samen een
lijnvormig netwerk door het Zeeuwse
landschap en kennen hoge landschappelijke
en ecologische waarde. Ze komen voor in veel
verschillende verschijningsvormen, zowel
beplant als onbeplant, en bepalen voor een
groot deel het lokale landschapsbeeld.
De Zeeuwse Bosvisie pleit voor een verdere en
hoogwaardige ontwikkeling van dit landschappelijk
raamwerk van dijken met opgaande
beplantingen. Naast een kwalitatieve
ontwikkeling is ook kwalitatief beheer van
belang. Het pleidooi voor een ‘provinciebrede,
uitgebreide dijkenvisie’ visie dient rekening te
houden met:
- ontwikkeling van een meer fijnmazig ecologisch
netwerk van dijkbeplantingen;
- leesbaarheid van de inpolderingsgeschiedenis
verder versterken;
- verdwenen dijken weer zichtbaar maken
met beplantingen;
- lokale karakteristieken verder versterken
door onderscheid in typen beplantingen;
- dijken onbeplant laten waar bomen vanuit
landschappelijke of ecologische waarde
minder gewenst zijn.
Bij dit laatste valt te denken aan de Delingsdijk
op Schouwen-Duiveland die midden in het
open polderlandschap ligt en de kanaaldijken
grenzend aan de Kapelse en Yerseke Moer.
Uitgangspunt zijn doorgaande bomenrijen
waarbij de soorten het landschappelijk
karakter verder versterken. Populier, es of iep,
dat maakt nogal uit voor het beeld. De breed
uitwaaierende iep geeft een heel ander beeld
dan de wat ‘stijve’ populier. Helaas is de iep,
die van oorsprong zo kenmerkend was voor
het Zeeuwse landschap, door de iepziekte
zwaar getroffen. Ook de es is door de
essentaksterfte steeds minder aanwezig. Specifiek
voor de ecologisch waardevolle bloemdijken
kan gedacht worden aan éénzijdig
beplanten, een grotere plantafstand, of
gestrooide struweelbeplanting. Waar dijken al
een unieke flora en fauna kennen vanwege
hun onbeplante karakter zijn bomen niet
gewenst.
Koppelkansen
Een toename van beplantingen langs dijken
geeft ook invulling aan andere opgaven.
Dijkbeplantingen dragen namelijk bij aan:
- Een aantrekkelijk routenetwerk voor wandelaars
en fietsers. Beplanting biedt daarbij
beschutting aan de recreant en draagt bij
aan een fraai recreatielandschap. Meer
beplante dijken in verschillende vormen is
daarom een meerwaarde voor recreatie;
- Een natuurlijke plaagbestrijding en bestuiving
van gewassen op aangrenzende
landbouwpercelen;
- Een duurzame toepassing van hout. Bij
eventuele kap komt er indien hier actief en
toegespitst beheer met oog voor houtkwaliteit
heeft plaatsgevonden veel waardevol
hout bij die als grondstof kan dienen voor
vele toepassingen.
Meerdere smaken
In het Zeeuwse natuurgebiedsplan zijn drie
typen dijken benoemd: de bloemdijken, de
faunadijken en de landschapsdijken. Iedere
‘smaak’ brengt zijn eigen wensen en eisen in
voor de beplantingsstrategie.
Eén van de voorbeelden in de studie is het
landschapsplan voor het voormalig Eiland van
Cadzand (Okra). Hier is een strategie
uitgewerkt om de ontstaansgeschiedenis van
dit landschap meer beleefbaar te maken en er
ecologische en recreatieve kwaliteiten aan toe
te voegen. In de strategie worden de dijken
ieder op eigen, passende wijze beplant.
Kenmerkend voor het gebied zijn de knotwilgen
op de oude laatmiddeleeuwse zeedijken.
Daarnaast komen populieren en singels voor.
Ook de herbeplanting van de dijken in de zak
van Zuid-Beveland komt aan bod.
Duidelijk is in elk geval dat beplanting van en
naast dijken maatwerk is.
Teus Molenaar is redactiecoördinator van
Land+Water.
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 29

Waterbeheer
Implicaties van geohydrologie
voor gebiedstransities
Als grondwater sturend
is, hoe brengen
we de keuzes en oplossingsruimte
die er nu,
straks en later zijn in
beeld? We willen
voorkomen dat het huidig
gebruik en toekomstige
keuzes leiden tot
spijt in de vorm van
’padafhankelijkheid’.
Dit is nou net waar het
project KLIMAP (‘Klimaatadaptatie
in de
Praktijk’) zich op richt.
KLIMAP - mede gefinancierd door de
Topsectoren Agri & Food en Water &
Maritiem - onderzoekt samen met
overheden en kennisinstellingen hoe
het water- en bodemsysteem op de
zandgronden klimaatadaptief is in te
richten voor landbouw, natuur en
andere functies.
Hierbij ligt de focus nadrukkelijk op
de regionale schaal en hoe nationaal
beleid daar invloed op uitoefent.
Ruimtelijke vertaling
Vaak zien we dat er voor het nader
invulling geven van beleid visies
worden ontwikkeld. Deze zijn vaak semi-ruimtelijk
en geven wel een beeld: wel te plaatsen
in bepaalde gebieden, maar zonder exacte
locatie.
Belangrijk is dat we op een navolgbare wijze
laten zien hoe we vanuit wensbeelden naar
IN ‘T KORT - KLIMAP
KLIMAP: studie klimaatadaptieve inrichting
water en bodem op zandgronden.
De grondwaterstand heeft invloed op het
gebruik van de bodem; en andersom.
In drie stappen zicht op klimaatrobuust
landgebruik vanuit hydrologie.
Betrokkenen willen met de methodiek
een discussie op gang brengen.
Het is belangrijk om kaartbeelden altijd in nauwe samenwerking
met actoren uit het gebied te valideren in verschillende
iteraties; en van grof naar fijn.
concrete ruimtelijke vertalingen komen, die we
inrichtingvarianten noemen. Hierbij hebben we
gebruik gemaakt van de ruimtelijke landgebruiksgegevens
zoals vastgelegd in de
Landelijk Grondgebruik Nederland 6 (LGN 6)
dataset uit 2020. Dit is een landsdekkende
dataset van landgebruik en onderscheidt in
totaal 48 verschillende landgebruiksklassen op
een resolutie van 0.25 m2. Om het toetsen van
het landgebruik overzichtelijk te houden is
ervoor gekozen om deze 48 landgebruiksklassen
te consolideren naar 17 hoofdklassen.
Drie stappen
Om de keuze voor een ander landgebruik te
onderbouwen, worden aan de hand van
hydrologische beslisregels kaarten opgesteld
waarin wordt duidelijk gemaakt waar welke
landgebruikstypen worden ondersteund vanuit
het grondwatersysteem voor de
toekomst gebaseerd op gemodelleerde
GLG’s (gemiddeld laagste
grondwaterstand) en GHG’s (gemiddeld
hoogste grondwaterstand).
Het toepassen van hydrologische
beslisregels bestaat uit drie stappen:
- Het toetsen van alle landgebruiksklassen
aan de gemodelleerde
grondwaterstanden in 2050.
- Het toetsen van de ondersteunde
landgebruikstypen in 2050 aan het
huidige landgebruik in 2020.
- Een overzicht bieden van de
beschikbare landgebruiksopties op
plekken waar het huidige landgebruik
niet meer houdbaar is.
Stap 1
Het doorvoeren van de hydrologische
maatregelen die aansluiten bij
wensbeelden heeft invloed op de
grondwaterstand. Om die invloed te
bepalen is gebruik gemaakt van
hydrologische berekeningen. Alle
grondwaterstandverandering vanuit
de diverse wensbeelden zijn samengevoegd
tot een te verwachten
grondwaterstandsbeeld (GHG en GLG)
in 2050.
Om te bepalen wat de invloed is van
de veranderende grondwaterstanden op de
gewasproductie zijn berekeningen uitgevoerd
met de WaterWijzerlandbouw (www.
waterwijzerlandbouw.nl). Hiermee is op basis
van het gewastype, klimaat, bodemtype en
hydrologische omstandigheden te bepalen wat
de opbrengstderving (ten opzichte van ideale
omstandigheden) is. In deze context wordt
opbrengstderving gebruikt als proxy voor de
urgentie om te bewegen. Variëren met deze
‘drempelwaarde’ geeft een beeld van de mate
waarin het bestaande landgebruik zal gaan
verschuiven. In dit onderzoek zijn de vooralsnog
arbitraire drempelwaarden gebruikt van
10, 20 en 30 procent opbrengstreductie door
natschade. De opbrengstderving kan zowel
nat- als droogteschade zijn.
Voor de overige landgebruiksklassen zijn aan
de hand van literatuuronderzoek grenswaarden
van de geohydrologische situatie bepaald
waarbinnen het landgebruik mogelijk is. Dit
betrof een grove inschatting en gaf slechts
beperkte informatie over de daadwerkelijke
30
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

D. Rooze / G. Bakema / G.J. Ellen
KLIMAP maakt inzichtelijk wat het betekent voor (toekomstig) grondgebruik als water en bodem sturend zijn.
tolerantie van deze landgebruiksklassen voor
GLG en GHG.
Stap 2
In stap 2 is voor elk landgebruikstype bepaald
waar deze theoretisch in het gehele plangebied
ondersteund kan worden in 2050,
gegeven de veranderende geohydrologische
situatie. Het gaat hierbij dus om de beschikbaarheid/niveau
van het grondwater en dan
met name voldoende of te veel grondwater.
Met deze informatie kan vervolgens worden
bepaald of het huidige landgebruik voldoet
aan deze toets. Met andere woorden, treedt er
natschade op? Het LGN 6 geeft een nauwkeurige
weergave van het huidige landgebruik,
met een ruimtelijke resolutie van 0.25 m 2 .
Het model bepaalt voor elke pixel (0.5 x 0.5
meter) of het huidige landgebruik voldoet aan
de voorwaarden zoals gesteld. Zoals eerder
vermeld wordt er voor agrarisch landgebruik in
deze case gewerkt met een dervingpercentage
van 10, 20 en 30%. Hoe hoger de acceptatie
van derving door de agrariër, hoe minder
(agrarisch) landgebruik moet veranderen. De
toets van de overige landgebruiksklassen is
niet afhankelijk van het toegestane dervingpercentage,
maar van de eerder bepaalde
hydrologische grenswaarden.
Belangrijk bij deze en de volgende stappen is
dat het zo is dat het aan de (agrarische)
ondernemers in het gebied is om te bepalen bij
welke derving percentage een bepaalde vorm
van landgebruik niet meer bedrijfseconomisch
rendabel is. Het kan immers zo zijn dat de
markt ook gaat meebewegen en dat door
schaarste de prijs van een gewas/product
hoger wordt. Dit zou erin kunnen resulteren
dat bij een veel lagere opbrengst de inkomsten
navenant gelijk blijven of zelfs hoger uitvallen.
landgebruiksopties er zijn op de plekken waar
transitie moet plaatsvinden.
De informatie uit de combinatie van stap 2 en
3 levert input voor het ontwerp van stedenbouwkundigen
en landschapsarchitecten. De
landgebruikstoets geeft een hydrologische
onderbouwing van de verschillende landgebruiksklassen
die op een specifieke locatie
worden ondersteund. Het informeert en stuurt
de mogelijkheden voor landinrichting,
aangezien bepaalde landgebruiksklassen in de
toekomst niet (meer) door de overheid
gefaciliteerd worden.
Ruimtelijke ontwerpers maken de ontwerpopgave
breder dan een puur hydrologisch
onderbouwde inrichting – landschapskwaliteit,
cultuurhistorie, ruimtelijke samenhang en de
structuurvisies met strategische doelen van
gemeenten en provincies moeten in een
uiteindelijk ruimtelijk ontwerp worden
geïntegreerd. De huidige methodiek is beperkt
tot de (geo-)hydrologie.
Aangezien er alleen modelresultaten voor de
2050 situatie beschikbaar zijn, is het niet
mogelijk om de transformatie in het landgebruik
tussen de huidige situatie en 2050 met
tussenstappen te visualiseren.
Het is belangrijk om bovenstaande kaartbeelden
altijd in nauwe samenwerking met actoren
uit het gebied te valideren in verschillende
iteraties. Van grof naar fijn werken en iteraties
zijn hierbij belangrijke sleutels voor het
vergroten van de legitimiteit, acceptatie en
bruikbaarheid van de deelproducten van de
verschillende stappen.
Discussie
Het doel van de methodiek is het ontwikkelen
van een methodologie om tot een hydrologisch
onderbouwde toekomstgerichte gebiedsvisie
te komen. Daarbij kan de huidige methodiek
op nog veel plaatsen worden uitgebreid. Ten
eerste is een gezond water- en bodemsysteem
breder dan alleen grondwaterstanden op
standplaatsniveau. Om een eerste analyse te
kunnen maken, zijn in deze casus de grondwatercondities
op individuele plekken los
beoordeeld. Gebiedsoverstijgende grondwaterdynamieken
zoals grondwateraanvulling en
kwelstromen zijn minstens even belangrijk
maar vragen een bredere blik. Daarnaast moet
het gehele watersysteem meespelen in de
toetsing van toekomstige ontwerpen,
waaronder waterkwaliteit en beekafvoeren.
Een valkuil van de huidige methodologie is dat
men zich te veel richt op een ongeschikt detailniveau.
Individueel oplichtende pixels geven
tot op zeer hoge (schijn)nauwkeurigheid de
toekomstige grondwatercondities aan op die
specifieke plek. Echter, de vele onzekerheden
in het model en de toekomstige maatschappelijke
ontwikkeling vraagt een geabstraheerde
blik. Ondanks deze verbeterpunten en nuances
denken de onderzoekers wel bij te dragen aan
het hanteerbaar maken van op basis van een
evidence-based argumentatie voor het wel of
niet toepassen van een bepaald landgebruik in
de toekomst en zodoende invulling te geven
aan het principe van water en bodem sturend.
Daan Rooze is Junior Adviseur/Onderzoeker
bij Deltares; Guido Bakema is Senior Onderzoeker
Bodem en Water aan Wageningen University
& Research Nederland; Gerald Jan Ellen is
Senior onderzoeker/adviseur governance bij
Deltares.
Stap 3
Uit actie 2 is naar voren gekomen welke
gebieden er naar verwachting een landgebruikstransformatie
moeten ondergaan om
een klimaatrobuust systeem te creëren in
2050.
De volgende stap is om te bepalen welk
alternatief landgebruik er mogelijk is op de
plekken waar het huidige landgebruik niet
meer klimaatbestendig houdbaar is. Door de
resultaten van actie 1 en actie 2 te combineren,
ontstaat een nieuwe figuur waarin kan
worden weergegeven hoeveel alternatieve
Op 10 mei is het KLIMAP Ontwikkelpadenspel gespeeld tijdens de Young Talent Day, georganiseerd door STOWA. Jonge water
professionals, werkzaam bij onder andere provincies, waterschappen en kennisinstituten, ‘speelden’ met het vraagstuk van
verdeling van water.
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 31

Waterbeheer
Inzet stedelijke drainage bij
aanhoudende droogte
Almere heeft aanvankelijk
vooral aandacht gehad voor
droge voeten, vervolgens
voor een goede waterkwaliteit.
Tot voor kort nauwelijks
voor droogte. Maar bodemdaling
is wel een groot
probleem, wat naar verwachting
wordt versneld in perioden
van droogte.
In het ontwerp van de waterhuishouding van
de wijken in Almere is rekening gehouden met
voldoende drooglegging (verschil maaiveld
oppervlaktewaterpeil) en de aanleg van een
intensief drainagesysteem. Dit is zo ontworpen
om grondwateroverlast te voorkomen en een
grote open waterberging te hebben. Er wordt
altijd drainage mee gelegd bij de aanleg van
riolering. Ook particuliere percelen krijgen hun
eigen drainageleidingen. In de oudere wijken
is een grote drooglegging aangehouden van
wel 2 meter. De grote drooglegging en het
intensieve draingesysteem zorgen ervoor dat
er nauwelijks grondwateroverlast is.
Almere heeft echter veel last van bodemdaling.
Dit zorgt voor een slechte bereikbaarheid van
de woningen: om de voordeur te bereiken zijn
bij bodemdaling traptreden nodig. En het zorgt
voor steeds meer vuilwaterrioolproblemen
door slechte afstroming. Dit leidt tot stankklachten
en terugkerende verstoppingen.
Problemen met het riool
De kosten van het weer op hoogte brengen
van de buitenruimte zijn hoog, en wanneer dit
gedaan wordt (met zand) zakt het snel weer
en worden de rioolproblemen verergerd. Nu
IN ‘T KORT - Droogte
Almere heeft veel last van bodemdaling;
een effect dat toeneemt bij droogte.
Er zijn verschillende methodes voor
bestaande en nieuwe wijken.
Drainagebuizen kunnen omgekeerd ook
dienst doen voor infiltratie.
Een pilot moet uitwijzen of infiltratie een
betaalbare oplossing is.
Om bodemdaling bij droogte tegen te gaan, is verhoging van de grondwaterstand een oplossing.
worden op diverse plekken in Almere stukken
vuilwaterriool vervangen vanwege verzakking.
Sommige stukken al na 20 jaar. De kosten voor
het vervangen van stukken riool zijn buitengewoon
hoog, vooral omdat er dan langere
stukken (al snel honderden meters) vervangen
moeten worden om het verzakte stuk op
hoogte te brengen. Soms is het niet mogelijk
om delen te vervangen, omdat het elders de
overlast verergert of omdat er onvoldoende
hoogteverschil over blijft. Dan blijft zeer
regelmatig reinigen (lokaal tot wel 12 keer per
jaar) de oplossing totdat het totale stelsel aan
vervanging toe is of worden er kleine pompjes
geplaatst om het vuilwater verder te pompen
in het stelsel.
In Almere is lang uitgegaan van een situatie
met hoge grondwaterstanden door de
kwelsituatie in de polder. Echter in de
droge(re) zomers zakken de grondwaterstanden
ook in Almere uit. En door ophoging in het
verleden van bepaalde gebieden is er zelfs
lokaal een infiltratiesituatie. Verdroging van
groen is in Almere niet zo’n groot probleem als
in hogere delen van Nederland omdat de
grondwaterstanden niet veel dieper zakken
dan 1,5 a 2 m onder maaiveld. Vooral jonge
aanplant van bomen heeft dan last van
verdroging.
Bij lagere grondwaterstanden treedt er ook
meer kwel op, die in Almere op plekken
nutriëntrijk en zout is. Dit verslechtert de
oppervlaktewaterkwaliteit.
De uitdaging in Almere ligt in droge perioden
dus in het voorkomen of vertragen van
bodemdaling en het voorkomen van oppervlaktewater
kwaliteit problemen.
Oorzaken bodemdaling
In Almere bestaat de bodem uit klei- en
veenlagen. Niet alleen de veenlagen zijn
zettingsgevoelig, maar de kleilagen ook en die
klinken nog steeds in. Bodemdaling (afgezien
van autonome bodemdaling) wordt veroorzaakt
door extra belasting door ophoging,
vervanging van slappe lagen door zwaarder
zand en door ontwatering. Uit satellietmetingen
volgt dat overal in Almere, ook in oude
delen, de bodemdaling nog doorgaat. Dit
betreft niet alleen gebieden met veen, maar
ook delen met overwegend een kleibodem. Tot
nog toe werd na circa 20 tot 25 jaar de
openbare ruimte opgehoogd waarmee de
bodemdaling weer een extra zet kreeg.
De bovenste kleibodem van ca 1 m wordt
ontwaterd. Wanneer er regelmatig neerslag is,
zal de grondwaterstand in de kleibodem niet
snel uitzakken. Maar wanneer het langer
droog is zoals afgelopen jaren steeds vaker het
geval is, zal de grondwaterstand verder
uitzakken en voor verdere inklinking van de
klei zorgen.
32
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

M. Rus
Nieuwe wijken
Voor nieuwere wijken wordt er nog opgehoogd,
maar wordt ook de waterstand hoog
gehouden en dus de drooglegging zo klein
mogelijk gehouden. De klei- en veenlagen
worden zoveel mogelijk nat gehouden. Dit
wordt gecombineerd met veel open water en
drainage. De drainage ligt onder het waterpeil
en functioneert daar in droge perioden
omgekeerd. Water uit de grachten stroomt via
het drainagesysteem naar het grondwater en
werkt dan als infiltratiesysteem.
Voor een wijk die in 2013 is aangelegd volgt
uit satellietmetingen dat de bodemdalingsnelheid
lijkt af te nemen. Uit grondwaterstandmetingen
volgt dat de grondwaterstand in de
zomer van 2022 op peil was. Voor de
betreffende wijk waren er helaas nog geen
grondwaterstandmetingen in de extreem
droge zomer van 2018.
Voor nog te bouwen wijken is het een goed
uitgangspunt om de drooglegging zo klein
mogelijk te houden. Ook wordt het regenwater
zoveel mogelijk in de wijk gehouden en
vertraagd afgevoerd via groenstroken. Maar
het blijft ook gewenst om een deel van het
regenwater direct te gebruiken om de
oppervlaktewaterkwaliteit goed te houden.
Bestaande wijken
Voor de bestaande wijken wordt periodiek groot
In een groot deel van Almere zakt de grondwaterstand uit in
de zomer (rood), in de winter is de grondwaterstand juist hoog
(blauw).
onderhoud aan de bovengrond uitgevoerd, voor
de oudste delen (ca 45 jaar oud) ook met
vervanging van het vuilwater riool. Hierbij is het
uitgangspunt zo min mogelijk ophogen, en
nagaan of licht ophogen mogelijk is. Licht
ophogen wordt op andere plekken in Nederland
al lang gedaan, maar in Almere is dit nog geen
dagelijkse praktijk. In de oudere wijken liggen
kabels- en leidingen overal in de openbare
ruimte, en kabels- en leiding eigenaren zijn nog
niet enthousiast over licht granulair ophoogmateriaal.
De duurzaamheid van de materialen is
voor de gemeente ook een vraagstuk.
Vulkanisch materiaal wordt van ver aangevoerd
en voor het produceren van andere lichte
materialen is energie nodig (kleikorrels,
schuimglas).
De voorkeur gaat daarom uit naar zo min mogelijk
ophogen in combinatie met het op hoogte
houden of brengen van het grondwaterpeil.
In de al gebouwde wijken is drainage aanwezig.
Deze drainage kan naar verwachting ook als
infiltratiesysteem worden gebruikt. Daarvoor
kan gekozen worden voor inzet van een pomp
(minder duurzaam) of het oppervlaktewaterpeil
te verhogen (moeilijk i.v.m. delen zoals parken
of moestuinen die niet voldoende zijn
opgehoogd).
Vanuit klimaatadaptatie wordt ook gekeken
hoe regenwater in de wijken vastgehouden kan
worden en waar mogelijk in de bodem kan
infiltreren. In natte (winter)perioden werkt dit
vertragend op de regenwaterafvoer omdat er
dan altijd afvoer nodig is. In langere droge
perioden zal dit onvoldoende zijn om de
grondwaterstand op peil te houden en is een
hoger oppervlaktewaterpeil nodig of het
oppompen van oppervlaktewater.
Pilot met infiltratie
Voor een bestaande wijk wordt een pilot
voorbereid om de bestaande drainage als
infiltratiesysteem te gebruiken. In de wijk ligt in
alle straten drainage tussen het vuilwater- en
regenwaterriool in. De drainage is aangesloten
op de regenwaterrioolputten. Het regenwaterriool
sluit aan op het oppervlaktewater. De
drainageleidingen liggen boven het oppervlaktewaterpeil
en de drooglegging is groot, dus
het oppervlaktewater zal met een pomp in de
drainage gepompt moeten worden en er zijn
drempels nodig bij de uitlaten van het
regenwaterriool. De drainagediameter is relatief
klein (80 mm) ten opzichte van ontwerpeisen
voor drainage-infiltratiesystemen: advies
Kennisbank Riolering van Rioned minimaal 100
mm.
Een aandachtspunt bij het uitwerken van de
pilot is het voorkomen van grondwateroverlast
en regenwateroverlast. Dit wordt nog verder
uitgewerkt en doorgerekend. Misschien is wel
een hoog zomerpeil nodig voor de drainage en
een lager winterpeil (flexibele drempels). Met
de pilot hopen we antwoord te krijgen op
verschillende vragen. Hoeveel water heb je
nodig voor verhoging van de grondwaterstand?
Krijg je de grondwaterstanden voldoende
omhoog, ook in droge perioden? Wordt de
bodemdaling afgeremd? En natuurlijk: wat zijn
de kosten ten opzichte van de baten.
Op andere plekken in Nederland zijn al eerder
drainage-infiltratiesystemen aangelegd voor het
op hoogte houden van de grondwaterstand. In
Almere wordt nagegaan of een bestaand
drainagesysteem geschikt is voor infiltratie.
Nagenoeg overal in Almere ligt een intensief
drainagesysteem, dus wanneer dit positieve
resultaten geeft, dan kan het op grote schaal
ingezet worden.
De bodemdaling in Almere is zo sterk dat traptreden nodig zijn om de woning in of uit te gaan.
Maria Rus is technisch beheer adviseur riolering
bij de gemeente Almere.
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 33

Waterbeheer
Grondwater sturend voor
inrichting water, bodem en land
Het grondwater biedt kansen
voor een veranderend Nederland,
maar staat in grote
delen van Nederland zwaar
onder druk. Zowel de hoeveelheid
als de kwaliteit
ervan neemt af. In een recente
landelijke studie brengen
Deltares en WUR in samenwerking
met andere kennisinstituten
de opgaven,
aandachtspunten en oplossingsrichtingen
voor grondwater
in beeld.
Ons uitgangspunt is het herstel van natuurlijke
grondwatersystemen. Gezien de grote
betekenis voor alle vormen van gebruik
inclusief de biodiversiteit, moet het grondwater
richtinggevend zijn voor verdere inrichting en
gebruik van ons land. De integrale grondwaterstudie
(Deltares en WEnR, 2023) laat op
landelijke schaal aan een breed publiek zien
hoe grondwater ingezet kan worden voor de
grote transities. Voorbeelden daarvan zijn de
energietransitie en het aanleggen van
zoetwatervoorraden. Herstel van het grondwater
helpt tegen de verdroging van de natuur en
draagt bij aan schoon grondwater. Hiermee
kunnen waterbeheerders ´water en bodem
sturend´ vormgeven en leveren de inzichten
input voor regionale uitwerkingen zoals in het
Nationaal Programma Landelijke Gebied.
Maatregelen tegen verdroging
Natuurgebieden op de zandgronden, in
kwelzones en hoogveenresten zijn verdroogd
en worden steeds droger. Beken vallen steeds
IN ‘T KORT - Grondwater
Verdroging Natuur
Conceptuele visualisatie van veranderingen van het land- en watergebruik in hoog Nederland door de tijd en het effect daarvan
op grondwater en natuur. Links: meer natuurlijke situatie (tot zo’n 200 jaar geleden). Midden: huidige situatie met intensief
landgebruik, drainage en grondwateronttrekkingen (nu). Rechts: mogelijke toekomstige situatie (straks) met een aantal maatregelen
om grondwaterstanden te verhogen en kwelstromen te versterken. Het gaat daarbij om de volgende type maatregelen: minder
ontwateren, minder onttrekken, infiltreren van oppervlaktewater en aanpassen van het water- en landgebruik.
vaker droog. Intensivering van het landgebruik
met ontwatering, meer snelle afspoeling, meer
verdamping en toename van grondwateronttrekkingen
voor drinkwater, landbouw en
industrie zorgen sinds 1850 voor structurele
verlaging van de grondwaterstanden met als
gevolgen schade aan natuur afnemende
biodiversiteit. Klimaatverandering (lange droge
perioden) en de stijgende waterbehoefte
verergeren dit probleem.
Het verhogen van grondwaterstanden en het
herstellen van kwelstromen met de juiste
waterkwaliteit is mogelijk door het vasthouden
van gebiedseigen water met minder drainage,
greppels en sloten, verminderen van grondwateronttrekkingen,
andere gewassen die minder
verdampen of andere ingrepen die leiden tot
actief aanvullen van het grondwater.
Verwacht wordt dat het toepassen van deze
maatregelen verdroging tegengaat. De
komende periode wordt in verschillende
Bescherming grondkwaliteit
projecten aanvullend onderzoek gedaan om dit
beeld aan te scherpen en om de kennis over de
effectiviteit van verschillende maatregelen en
bufferzones te vergroten.
Het tegengaan van verdroging van natuurgebieden
vraagt om verandering van landgebruik
in delen van hoog Nederland. Het gaat
bijvoorbeeld om landbouw die kan werken met
hoge grondwaterstanden en/of gewassen die
minder verdampen. Dit gaat mogelijk gepaard
met lagere gewasopbrengsten, maar biedt
kansen voor combinaties met andere vormen
van gebruik als recreatie en de productie van
zogenaamde ‘biobased’ grondstoffen (zoals
hout voor de bouw).
Bescherming grondwaterkwaliteit
Schoon grondwater is waardevol, het is
cruciaal voor mens en natuur. Het is een bron
voor oppervlaktewater, drinkwater, landbouw
en industrie. De kwaliteit van het grondwater
Grondwater is cruciaal en staat sterk
onder druk.
Er zijn oplossingsrichtingen voor een
veranderend Nederland.
Gebruik grondwater in samenhang met
herstel grondwaterstanden en kwaliteit.
Deze landelijke studie biedt startpunten
voor regionale verdieping
Conceptuele visualisatie van verbetering van de kwaliteit van grondwater. Links zoals die nu is en rechts zoals het ooit kan worden
als de grondwaterkwaliteit beter beschermd wordt.
34
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

D. Hendriks / H. Passier / M. van Buuren / X. Hu
Grondwater stedelijk gebied
staat onder druk door toenemende verontreiniging
vanuit bronnen op de grond, onder de
grond, via water en via de lucht. Stoffen
worden door het grondwater vaak traag maar
gestaag meegevoerd, met een snelheid van
meters per jaar over grote afstanden en tot
diepten van wel honderden meters. De stoffen
kunnen giftig en slecht afbreekbaar zijn; ze
stapelen zich op in het grondwater. Er komt als
het ware een grauwsluier in het grondwater,
dit wordt de vergrijzing van het grondwater
genoemd.
Op basis van de kennis en informatie van de
ondergrond en het grondwater wordt duidelijk
dat er natuurlijke barrières zijn die het
grondwater beschermen: kleilagen, bodemleven
en geochemische processen. Uiteraard
moeten we zoveel mogelijk emissies beperken
en circulair werken met stoffen. Tegelijkertijd
kunnen we verstorende of verontreinigende
activiteiten beter plannen op plekken die meer
beschermd zijn door deze natuurlijke barrières.
Enkele voorbeelden:
- Een bodem-energiesysteem kan op één locatie
samengaan met drinkwaterwinning in
een dieper deel van de ondergrond, wanneer
hier een slecht doorlatende kleilaag tussen
ligt.
- De zuiverende werking van de bodem wordt
versterkt door waterrijke natuur aan te
leggen met veel contact tussen water en
bodem. Zo ondergaat het water dat uiteindelijk
in het grondwater terecht komt een
natuurlijke voorzuivering.
- De afbraak van verontreinigingen is te stimuleren
door de bacteriën in de ondergrond
te ‘voeren’ met de juiste voedingsstoffen. Dit
kan bijvoorbeeld helpen om grondwater uit
saneringslocaties sneller te zuiveren.
- Over het algemeen zijn de natuurlijke barrières
tegen verontreiniging van het grondwater
in de zandgebieden van midden, oost en
zuid Nederland relatief beperkt.
Door bij grootschalige ingrepen in het
grondwatersysteem ook de grondwaterkwaliteit
mee te nemen, ontstaan kansen. Het
opslaan van grondwater in grootschalige
infiltraties zoals zoetwaterreserves of
verhoging van de grondwaterstand tegen
verdroging van natuurgebieden kan tevens
worden ingezet om de grondwaterkwaliteit te
verbeteren.
Natuurlijke reiniging
Bescherming van de grondwaterkwaliteit
betekent dat de stoffen circulair binnen de
locaties met belastende activiteiten worden
gehouden en dat gebruik en emissies van
verontreinigende middelen worden beperkt.
Bovendien zijn er dan minder belastende
Conceptuele visualisatie van het stedelijk gebied en de omgeving in Laag Nederland in de huidige situatie (links) en in een
mogelijke toekomstige situatie (rechts) waarbij in bestaand en nieuw stedelijk gebied rekening is gehouden met veranderingen van
grondwaterstanden.
activiteiten in de zones met een geringe
barrière tegen verontreinigingen (biologische,
geohydrologische, geochemische barrières). En
worden natuurlijke reinigende processen in het
de bodem- en watersysteem bevorderd zoals in
waterrijke natuur.
Er is dan geen risico van lekken van verontreinigd
water langs bodemenergiesystemen, en
worden diepere schone watervoorraden zoals
voor drinkwaterwinning goed schoongehouden.
Tot slot wordt verspreiding van stoffen via
grondwaterstroming beperkt, en is het
grondwater een schone bron voor oppervlaktewater
en natuur.
Doorsnede van Nederland
Opgaven/Aandachtspunten
Doorsnede van Nederland
Oplossingen
Stedelijk gebied
Grote delen van het stedelijk gebied zijn
momenteel niet goed bestand tegen een
grotere grondwaterdynamiek als gevolg van
klimaatverandering (droge zomers, piekbuien).
In laag Nederland is sprake van voortschrijdende
bodemdaling in grote delen van het gebied.
Vooral in gebieden met slappe bodems (veen
en klei), leidt dit tot een stapeling van effecten
(verschilzettingen, paalrot, grondwateroverlast,
toename broeikasgassen en mogelijk
verzilting) met oplopende schadekosten tot
gevolg.
Om CO 2
-uitstoot, bodemdaling en verzilting in
laag Nederland tegen te gaan, zal een deel van
Dwarsprofielen van de ondergrond en het grondwater van Nederland (west-oost) met daarin een conceptuele weergave
van opgaven (boven) en oplossingsrichtingen op het gebied van grondwater (beneden).
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 35

Dimmie Hendriks in het veld.
dit gebied moeten worden vernat door een
verhoging van de waterpeilen (Kamerbrief ‘Water
en Bodem sturend’, 25 november 2022).
Tijdens droge zomers zal dit schade door
verschilzettingen beperken, maar tijdens natte
perioden leidt de maatregel waarschijnlijk tot
een toename van de grondwateroverlast. Ook
in hoog Nederland kunnen vernattingsmaatregelen
leiden tot grondwateroverlast.
Om verdere stijging van de kosten te beperken
of voorkomen, is het belangrijk dat de
bebouwde omgeving beter bestand wordt – en
blijft – tegen een dynamischer en veranderend
grondwaterregime. Toekomstbestendig maken
kan door het vermijden van kwetsbare
gebieden (gebieden met grote schommelingen
van de grondwaterstand en/of slappe bodems)
en het robuust (her)ontwikkelen van (nieuw)
stedelijk gebied en infrastructuur.
We hebben het dan over nieuwe bebouwing in
minder kwetsbare gebieden; nieuwe bebouwing
aanpassen op vernatting en grondwaterdynamiek;
bestaande bebouwing aanpassen
aan grondwaterdynamiek (o.a. andere
fundering, drijvend); en actief grondwaterbeheer
bij bebouwing waar aanpassing op korte
termijn niet onmogelijk is (o.a. lokale drainage
of infiltratie).
Zoetwatervoorziening
De vraag naar grondwater voor drinkwaterbereiding
is de afgelopen 70 jaar sterk gestegen;
deze stijging zal de komende decennia, naar
verwachting, doorzetten. Ook in de landbouwsector
is het grondwatergebruik gestegen,
vooral sinds de droge zomer van 2018 wordt
veel meer grondwater onttrokken voor irrigatie
van de landbouw. In de industrie is de laatste
jaren een afname zichtbaar van het grondwatergebruik,
na een sterke toename gedurende
de vorige eeuw.
Tegelijkertijd staan grondwatervoorraden onder
druk als gevolg van intensieve ontwatering,
verharding/verdichting van de bodem en
verontreiniging en is, als gevolg van klimaatverandering,
de beschikbaarheid van zoet
grond- en oppervlaktewater in toekomstige
zomers – periodiek – waarschijnlijk lager. De
vraag is of er in de toekomst voldoende
grondwater beschikbaar is om te gebruiken
voor drinkwater, landbouw en industrie, zonder
dat dit leidt tot verdere verdroging (van
natuurgebieden of voor ander gebruik)
Om onze grondwatervoorraden te beschermen
kunnen meerdere maatregelen worden
genomen. Ten eerste is het goed mogelijk het
gebruik van hoogwaardig (grond- of drinkwater)
te beperken. Zeker door nieuwe of te
renoveren bebouwing daarop aan te passen.
Daarnaast zijn het – nog beter – beschermen
van de kwaliteit van het grondwater en het
zorgen voor voldoende aanvulling belangrijk.
Dit laatste kan door het vasthouden van
gebiedseigen grondwater of infiltratie van
water met een goede kwaliteit. De flexibiliteit
van winningen kan worden vergroot om
verlaging van grondwaterstanden in kwetsbare
gebieden tijdens zomerperioden te voorkomen.
Ook bewustwording van de waarde van
grondwater is belangrijk en er kan worden
gedacht aan het stimuleren van innovaties,
aanscherpen van de regelgeving of (gestaffelde)
beprijzing van het gebruik van drinkwater.
Aanpassing nodig
Bescherming en herstel van grondwatervoorraden
vergt aanpassing van het water- en landgebruik.
Rekening houden met grotere fluctuaties
van het grondwater en combineren van
maatregelen op het gebied van kwantiteit en
kwaliteit zijn daarbij de sleutel. De landbouwen
energietransitie en stedelijke innovaties
bieden hiervoor kansen. Door de beschikbare
kennis van het grondwater te gebruiken en te
combineren, is er meer mogelijk en kan het
grondwater ingezet worden voor de transities
in Nederland en blijft tegelijkertijd de kwaliteit
en de kwantiteit van het grondwater op peil.
Dimmie Hendriks is grondwater en droogte
expert; Hilde Passier is expert bodem- en
grondwaterkwaliteit (beiden bij Deltares); Michaël
van Buuren is senior onderzoeker landschapsarchitectuur
(bij Wageningen Environmental
Research) en Xiaolu Hu is landschapsarchitect en
onderzoeker (bij Wageningen Environmental
Research).
36
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

Waterbeheer
A. Koomen / R. de Lange / R. Egbers / J. Driessen
Tool visualiseert
neerslagtekorten
Advies- en ingenieursorganisatie
Arcadis heeft in samenwerking
met applicatieontwikkelplatform
VIKTOR een
publiek beschikbare neerslagtekort
applicatie geïntroduceerd.
De tool maakt
gebruik van gegevens van
het KNMI over neerslag en
verdamping.
Met de tool kunnen waterbeheerders en
andere gebruikers het neerslagtekort per
provincie of waterschap berekenen en
vergelijken met voorgaande jaren. Hiermee
biedt de tool waardevolle informatie in een
tijdperk van toenemende droogteperiodes.
Weer een droog jaar?
Na een opmerkelijk natte start van de lente is
er tussen 13 mei en 20 juni nauwelijks tot
geen neerslag gevallen. Dit betekent dat we
ook in 2023 te maken hebben met droogte:
weinig regen, veel verdamping en daardoor
dalende grondwaterstanden en afnemende
rivierafvoeren. Er is sprake van droogte als er
gedurende langere tijd minder regen valt dan
normaal in combinatie met grote verdamping.
Dus als er meer water verdampt dan dat er
bijkomt, ontstaat droogte. Het KNMI berekent
het landelijk gemiddelde ‘potentieel neerslagtekort’
op basis van het verschil tussen de
verdamping en de neerslag uit 13 stations. De
gevolgen van droogte kunnen echter sterk
verschillen van plaats tot plaats, afhankelijk
van het type landschap, grondsoort en
aanvoermogelijkheden van zoetwater.
Behoefte aan meer inzicht
Om beter inzicht te krijgen in het regionale
neerslagtekort, hebben waterbeheerders
behoefte aan meer gedetailleerde informatie
over het neerslagtekort in hun regio. Met de
gratis neerslagtekort-app van Arcadis en
VIKTOR kan het neerslagtekort per regio
worden berekend en vergeleken met voorgaande
jaren. Dit biedt waardevolle informatie
voor het monitoren en voorspellen van droogte
en kan helpen bij het nemen van maatregelen
om droogte te voorkomen of te verminderen.
De tool is een coproductie van Arcadis en
VIKTOR. Met VIKTOR kunnen ingenieurs en
domeinexperts zelf, of met de hulp van VIKTOR
Consultants, apps maken aan de hand van de
De tool visualiseert neerslagtekorten.
programmeertaal Python. De tool is
ontwikkeld met de steun van de Provincie
Zuid-Holland in de vorm van een R&D
subsidie ‘Nederland klimaatklaar met behulp
van AI-monitoring en signalering’.
Met de tool kan voor elk waterschap of elke
provincie het neerslagtekort worden
berekend en met grafieken en kaarten
worden weergegeven. De grafieken en
kaarten worden gegenereerd op basis van
gegevens over neerslag en verdamping van
meer dan 30 weerstations en meer dan 300
neerslagstations in Nederland. Dit zorgt
ervoor dat de applicatie een gedetailleerd
beeld geeft van de situatie.
Uit de grafieken blijkt dat het neerslagtekort
van 2023 in juni al groter is dan van recente
droogtejaren 2018 en 2022. Door provincies
en waterschappen te vergelijken, krijgen we
goed inzicht in de regionale verschillen. Bij
diverse waterschappen is het neerslagtekort
bijvoorbeeld vergelijkbaar met dat van
recordjaar 1976.
Arjen Koomen, senior-adviseur watermanagement
bij Arcadis en mede-ontwikkelaar
van de applicatie, merkt op dat waterschappen
momenteel ontwikkelingen rondom
droogte op hun website bijhouden. Hiervoor
maken ze gebruik van gegevens van het
landelijk neerslagtekort van het KNMI. Met
de neerslagtekort-applicatie kan worden
nagegaan hoe het neerslagtekort zich
regionaal verhoudt tot voorgaande jaren
vanaf 2000 en het huidige landelijk
recordjaar 1976. “De grafieken hierover
geven het geheugen weer een beetje terug,
ook regionaal. Nu droge periodes steeds
langer aanhouden, kan het handig zijn de
grafieken uit de tool te raadplegen om te
vergelijken hoe het neerslagtekort zich
verhoudt met andere droge jaren. Zo kunnen
de te nemen maatregelen ook beter afgestemd
worden met ervaringen tijdens andere droge
perioden.”
Meer tools beschikbaar
Arcadis en VIKTOR hebben plannen de tool
verder te verfijnen. Bijvoorbeeld door ook
informatie over regionale verschillen in
neerslagtekort binnen een waterschap
inzichtelijk te maken. Ruben Egbers, Consultant
bij VIKTOR: “Voor ons is dit een uniek
project: de eerste applicatie ontwikkeld in
samenwerking met een andere partij die nu
publiek beschikbaar wordt gesteld. We kijken
ernaar uit om dit samen verder door te
ontwikkelen.”
De ontwikkeling van de tool geeft Arcadis
ervaring in het online beschikbaar stellen van
Python-scripts. Het bedrijf heeft internationaal
een bibliotheek met Python-tools op verschillende
vakgebieden, waaronder de categorie
hydrologische tools: Arcadis Hydrological Tools.
Deze tools zijn voornamelijk voor intern
gebruik. De ervaring met VIKTOR kan het
beschikbaar maken van deze tools voor derden
vergemakkelijken. Voor een klant kunnen de
scripts online beschikbaar worden gesteld in
VIKTOR, zonder dat Arcadis daarvoor de
Python-broncode hoeft te delen.
Arjen Koomen is senior adviseur watermanagement;
Robbert de Lange is specialist hydrologie
(beiden bij Arcadis); Ruben Egbers is Consultant;
Julia Driessen is Team lead marketing (beiden bij
VIKTOR).
nr. 7/8 - juli/augustus 2023 37

Binnenkort
COLOFON
Uitgave van:
Sanders Woonmedia BV
Torenallee 20
5617 BC Eindhoven
www.sandersmedia.nl
Uitgeefteam Sanders Media
Peter Vorstenbosch (uitgever)
Martin ten Hoven (salescoördinator)
Redactiecoördinator
Teus Molenaar
Telefoon: 06 51578447
E-mail: tmlandenwater@gmail.com
Centrale redactie
Linda Hulsman
E-mail: redactie.landenwater@sandersmedia.nl
Redactiemedewerkers
Jeroen Bezem
Peter Urbanus
Vormgeving
Content Innovators, Den Haag
Redactieadviescommissie
ir. Gilbert Boerekamp, bodembeheer
Ivo Huiskes MSc, ondergrondse constructies
ir. Ties Rijcken, waterbeheer
ir. Dick Schaafsma, bruggen
ing. Wouter Zomer Msc, waterhuishouding
Advertentieverkoop
Frank van Gils
Telefoon: 06 53888266
E-mail: f.vangils@persmanager.nl
Abonnementen
Telefoon: 088 226 66 88
E-mail: sanders@mijntijdschrift.com
Jaarabonnement: € 179,26 excl. btw
Jaarabonnement KIVI NIRIA- en VVA-leden: € 83,17 excl. btw
Jaarabonnement studenten: € 74,34 excl. btw
Alle bedragen zijn exclusief btw.
Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan, lopen
automatisch door, tenzij uiterlijk twee maanden voor de vervaldatum
is opgezegd bij de abonnementenservice. Zakelijke abonnementen
worden niet tussentijds beëindigd.
Administratie
E-mail: administratie@sandersmedia.nl
De Klimaatboom doet in de stad een echte boom na
Een boom is goed voor de stad: het is een airco, een spons en een biologische hub. Maar de stad is
vol met buizen, leidingen en kabels en heeft daarom niet veel plek voor de boom. Daar komt de
Klimaatboom kijken: die doet als een boom, lijkt op een boom, maar kan overal staan waar de
boom niet kan. De Klimaatboom is een frame van gerecycled plastic met daar boven een bladerdek
van klimplanten, volgens het circulaire boekje.
Waterberging op Texel
In samenwerking met een groot aantal
partijen (zoals de agrariërs van Texel,
LTO Noord, Gemeente Texel, Hoogheemraadschap
Hollands Noorderkwartier,
provincie Noord-Holland; zie
www.zoetetoekomsttexel.nl) heeft
Acacia Water het initiatief genomen
het project ‘Zoete Toekomst’ te
ontwikkelen: waterberging in de ondergrond
van het eiland.
Technische realisatie
Vellendrukkerij BDU, Werkendam
AUTEURSRECHTEN VOORBEHOUDEN © TITEL
Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van (de inhoud
van) deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze berusten
bij Land+Water c.q. de betreffende auteur.
Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming van
de uitgever worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt
door middel van druk, scan, fotokopie, elektronisch of op
welke wijze dan ook. Land+Water wordt tevens elektronisch
opgeslagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in
de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van
beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en
daarmee in te stemmen e.e.a. overeenkomstig de publicatie- en/
of inkoopvoorwaarden. Deze zijn bij de redactie ter inzage of op te
vragen.
ISSN: 0023-7582
Natuurverbetering Het Hol dit jaar verder aangepakt
Om de karakteristieke laagveennatuur van Het Hol in de Oostelijke Vechtplassen niet alleen te
behouden maar ook verder te ontwikkelen, wordt de natuur in dit gebied verbeterd. De werkzaamheden
worden in twee fases uitgevoerd. Nog dit jaar wordt gestart met baggeren en met het
aanpassen van het watersysteem. In een volgende fase gaat het om natuurinrichting en -herstelmaatregelen.
38
nr. 7/8 - juli/augustus 2023

HKV, de kennisondernemer voor water en veiligheid
HKV lijn in water BV
Hoofdkantoor:
Botter 11-29
8232 JN Lelystad
Nevenvestiging:
Informaticalaan 8, Delft
0320 29 42 42
info@hkv.nl
www.hkv.nl
HKV levert onderzoeks- en
adviesdiensten, producten
en services in binnen- en
buitenland op het gebied van:
• Veiligheid en crisisbeheersing
• Rivieren, kusten en delta’s
• Water en klimaat
www.hkv.nl
CRUX Geohydrologie
–
Een verandering van de grondwaterstand
kan schade aan de fundering of het vollopen
van kruipruimtes tot gevolg hebben. Om het
grondwater op peil te houden zijn maatregelen
noodzakelijk. CRUX adviseert hierbij:
• statistische analyse huidige grondwaterstand
• geohydrologisch model
• invloed van klimaatverandering doorrekenen
+31 (0)20 4943070
info@cruxbv.nl
cruxbv.nl
Amsterdam
Delft
Eindhoven