KIJK editie 4 - 2023

Misschien hadden we dit
artikel nooit mogen
maken. Het gaat immers
over zelfdoding, en het is gevaarlijk
om daarover te schrijven. Je hebt
namelijk vast weleens gehoord dat
zelfdoding ‘besmettelijk’ is en dat
media-aandacht voor het onderwerp
mensen ertoe kan brengen ook zelf
de fatale stap te zetten. Na de veelbesproken
zelfdodingen van acteur
Antonie Kamerling (in 2010) en schrijver
Joost Zwagerman (in 2015) moest
de telefoonploeg van 113 Zelfmoordpreventie
extra mensen inzetten om
de plotselinge toename van hulpvragen
het hoofd te kunnen bieden
– om maar eens iets te noemen.
Het idee is dit. Nieuwsitems over
zelfdoding kunnen lezers en kijkers
het gevoel geven dat zelfdoding een
prima oplossing voor hun problemen
is. Wanneer de besproken overledene
een beroemdheid is, gaat daar
bovendien een voorbeeldfunctie
vanuit: “Als hij met zijn roem en
rijkdom het leven niet aankan, hoe
moet ik het dan kunnen?” En als de
pers ook nog eens inzoomt op de
gebruikte methodes, dan valt daaruit
makkelijk te concluderen dat deze
werkwijzen kennelijk beschikbaar
én effectief zijn. Je begrijpt: giftige
gedachten, zeker voor mensen die
toch al worstelen.
Volgens Derek de Beurs, chief science
officer bij het Trimbos-instituut (dat
onder meer kennis rond geestelijke
gezondheid verzamelt), is de heersende
mening dat media een sterk effect
hebben op het maatschappelijke
beeld van zelfdoding en daardoor ook
op het aantal zelfdodingen. In zijn
boek Mythen over zelfmoord onderzoekt
hij of dat ook echt het geval is,
en – spoiler alert – dat is ook echt het
geval. Maar dat hoeft niet per se een
kwalijke zaak te zijn.
Outfit in de ban
Laten we niet op de kwestie vooruitlopen
en bij het begin beginnen. Het
Werther-effect. Zo noemen onderzoekers
het verschijnsel dat sensationele
berichten over zelfdoding kunnen
leiden tot meer zelfdodingen. De
opvallende benaming verwijst naar
Die Leiden des jungen Werthers (het
lijden van de jonge Werther), een in
1774 verschenen briefroman van de
Duitse schrijver Johann Wolfgang
von Goethe. Aan het einde van dat
boek maakt de door liefdesverdriet
verscheurde titelheld een einde aan
zijn leven door zich vlak boven het
rechteroog een kogel in het brein te
jagen. En je raadt het vast al: het bleef
niet bij die arme Werther alleen.
Na de publicatie zou er namelijk
een golf van zelfdodingen hebben
plaatsgevonden, en die zouden
ook nog eens verdacht veel hebben
geleken op de laatste daad van
Goethes hoofdpersonage. Niet alleen
hadden de navolgers eveneens een
pistool tegen hun hoofd gezet, maar
in veel gevallen hadden ze zich zelfs
uitgedost in Werthers kenmerkende
kloffie: een blauwe rokjas met een
geel vest. Hoewel sociologen de term
‘Werther-effect’ pas tweehonderd
jaar later serieus gingen gebruiken,
werd er in Goethes tijd al druk gespeculeerd
over de ‘Werther-koorts’ of de
‘Werther-besmetting’.
En natuurlijk: er bestaan geen
betrouwbare statistieken over zelfdodingen
na literaire ervaringen in de
late achttiende eeuw, dus het is onmogelijk
om na te gaan hoe groot die
hausse aan zelfdodingen nu echt was.
Maar het is wel duidelijk dat het onderwerp
de gemoederen bezighield.
Er werd veel over geschreven, het
boek werd in verschillende landen
verboden en sommige steden deden
Werthers outfit in de ban. Goethe zelf
voegde in latere drukken van zijn
werk een motto toe dat eindigde met:
“Wees een man en volg mij niet na.”
De Oostenrijkse cultuurwetenschapper
en filosoof Thomas Macho wijst
in zijn studie Van wie is je leven?
Cultuurgeschiedenis van de zelf doding
trouwens op een treffend detail
in deze kwestie. Wanneer Goethe
de plek van Werthers overlijden
beschrijft, vermeldt hij namelijk
expliciet dat er een opengeslagen
exemplaar van Emilia Galotti op
de lessenaar ligt – een toneeltekst
waarin het titelpersonage zelfdoding
wil plegen met een dolk, maar wordt
tegengehouden door haar vader,
die haar daarna alsnog doodsteekt.
Met andere woorden: misschien was
Werther zélf ook al het slachtoffer
van een soort Werther-effect.
Copycats
Ook nu dendert het debat nog voort.
Het bekendste Werther-achtige voorval
van de laatste jaren is ongetwijfeld
de Netflix-serie 13 Reasons Why,
die draait om de fictionele tiener
Hannah Baker. Het eerste seizoen
kwam in maart 2017 uit en zorgde
meteen voor rumoer – vooral omdat
de zelfdoding van het hoofdpersonage
uitgebreid in beeld werd gebracht,
ondanks de waarschuwing van
psychologen en hulpverleners
4/2023 25