muse 12 - Rijksmuseum Twenthe

natUUr met
de belofte
van eChtheid
17de-eeUwse
landsChapssChilderkUnst
en het bUUrserzand
16 rijksmuseum twenthe – muse 12
van 13 oktober 2012 t/m 1 september 2013 is in rijksmuseum
twenthe de tentoonstelling Het ideaal als werkelijkheid. Landschappen
uit het Mauritshuis en Rijksmuseum Twenthe te zien. aanleiding
voor de tentoonstelling is een reeks landschappen uit de 17de en
vroege 18de eeuw die het museum in bruikleen heeft gekregen
van het mauritshuis, dat gesloten is vanwege een grote uitbreiding
en renovatie. gemma bottegal gaat in dit artikel in op de universele
menselijke behoefte om de natuur naar zijn hand te zetten en te
verbeteren. in de 17de en 18de eeuw en vandaag de dag.
gemma bottegal
Begin twintigerjaren van de vorige eeuw had Jan Bernard
van Heek een ambitieus plan. Een openluchtpark moest er
komen, met historische Twentse gebouwen. Zijn jachtterrein
Het Buurserzand werd hiervoor beschikbaar gesteld.
Het openluchtpark was bedoeld voor de arbeiders van de
stad Enschede, met de achterliggende gedachte dat het de
taak was van grootindustriëlen om het volk te verheffen.
Dit idee kwam overgewaaid uit Groot-Brittanië, waar men
er van overtuigd was dat industriëlen de opdracht hadden
om de minderbedeelden vooruit te helpen. In 1929, het jaar
voordat Rijksmuseum Twenthe door de familie Van Heek
werd overgedragen aan de Staat, werd het stuk grond overgedragen
aan Natuurmonumenten. Van een openluchtpark
is het nooit gekomen. Alleen de Wissinks Möl, verplaatst naar
de rand van Het Buurserzand, en ‘los hoes’ De Bommelas
getuigen nog van dit idee.
gecreëerde natuur
Het Buurserzand wordt sinds de overdracht aan Natuurmonumenten
in 1929 als een natuurgebied beschouwd. Het
woord ‘natuurgebied’ wordt in het algemeen geassocieerd
met een gebied dat natuurlijk is ontstaan, dat wil zeggen,
zonder ingrijpen van de mens. Het Buurserzand is echter
ontstaan door menselijk toedoen. Het begon meer dan
duizend jaar geleden toen de eerste bewoners het bosrijke
gebied gingen bewerken tot vruchtbare landbouwgrond
door stukken bos in brand te steken. Toen de grond uitgeput
raakte moest men naar nieuwe stukken land uitkijken en
< het buurserzand
de ongebruikte grond bleef kaal en schraal achter: de
ideale omstandigheid voor de dopheide. De circa 40.000
hectare heidegrond die op deze manier ontstond bleef niet
ongebruikt achter: Twentse boeren lieten hier hun schapen
grazen. Maar met de opkomst van Australische wol aan het
einde van de 19de eeuw verdween het Twentse schaap van
de hei. Het grootste deel van die 40.000 hectare heidegrond
werd bewerkt tot landbouwgrond. Een klein gebied van
circa 311 hectare werd door de familie Van Heek behouden
en gebruikt als jachtterrein. Met de schapen verdween ook
het gras. Een droge zandvlakte kwam ervoor in de plaats:
de ideale voedingsbodem voor de jeneverbes. De dopheide
die de velden in het voorjaar roze kleurt, vaarde echter
slecht bij de droogte. In een poging om de dopheide te
redden, creëerde Natuurmonumenten nieuwe waterwegen.
Maar door te veel water legt de jeneverbes het af. Nu zoekt
Natuurmonumenten naar een manier om zowel de dopheide
als de jeneverbes te behouden. Runderen, die nooit
eerder in het gebied voorkwamen, moeten ervoor zorgen
dat grassen en jonge bomen de heide niet overwoekeren.
Kortom, er is meer menselijk ingrijpen dan ooit vereist
om dit ‘natuurgebied’, het oude jachtgebied van de familie
Van Heek, in stand te houden.
Dat kan beter
Het idee dat de natuur verbeterd moet worden is ontstaan
in de 17de eeuw. De wens om de natuur aan te passen aan ons
ideaalbeeld heeft een duidelijke connectie met de wens van
kunstenaars om de wereld zo natuurgetrouw mogelijk weer
te geven op papier, door schetsen te maken in de natuur. Dit
klinkt tegenstrijdig, maar pas toen kunstenaars zich gingen
muse 12 – rijksmuseum twenthe 17