muse 12 - Rijksmuseum Twenthe

Christoffel van den berghe,
antwerpen ca. 1590-1628 middelburg,
Winterlandschap, ca. 1615-1620,
koper, 11,5 x 16,5 cm,
mauritshuis, den haag
(legaat a.a. des tombe, den haag, 1903)
verdiepen in hoe de natuur er echt uit zag konden ze er
bewust voor kiezen om af te wijken van de werkelijkheid.
Pieter Bruegel de Oude (ca. 1525-1569) was een van de eerste
kunstenaars die de natuur ging bestuderen. Hij maakte
schetsen op zijn wandeltochten in zijn eigen streek in
Vlaanderen, maar ook op reis door de Italiaanse bergen. Het
directe resultaat van zijn waarnemingen is terug te zien in
zijn schilderijen, waarin het landschap een steeds grotere rol
ging spelen. Het is niet zo dat de landschappen natuurgetrouw
genoemd kunnen worden, maar de opbouw van de
compositie verraadt veel van de studies die gemaakt werden
in de natuur. In de tentoonstelling Het ideaal als werkelijkheid
18 rijksmuseum twenthe – muse 12
zijn vier schilderijen te zien in deze vroege traditie van
landschapsschilderkunst: Bergachtig landschap met de verzoekingen
van Christus (ca. 1583) van Lucas van Valckenborch
de Oude en twee werken van Christoffel van den Berghe:
een zomerlandschap en een winterlandschap (ca. 1615).
Van den Berghes schilderijen wortelen in een oude traditie
om de seizoenen weer te geven als landschappen waarin
de kenmerkende bezigheden van het jaargetijde centraal
staan. In zijn winterlandschap is het bonte ijs vermaak in
beeld gebracht: op een bevroren vaart wordt geschaatst en
bewegen kinderen zich voort op sleetjes. Met veel precisie
zijn de kleurrijke kostuums van de figuurtjes geschilderd.
De buitenlucht in
Hoe vrolijk en gedetailleerd ook, het ijslandschap van Van
den Berghe heeft nooit bestaan. Het is een compositie waarbij
hij elementen heeft gecombineerd die het winterseizoen
het beste weergeven. Maar Breugel de Oude en zijn navolgers
hadden een belangrijke stap gezet in de verzelfstandiging
van het Hollandse landschap: ze gingen naar buiten
met een schetsboek en begonnen de natuur te bestuderen.
Karel van Mander schreef in 1604 een verhandeling die als
handboek gebruik kon worden door jonge kunstenaars.
Hieruit wordt duidelijk hoeveel belang er in het begin
van de 17de eeuw al werd gehecht aan het ‘naar het leven
schilderen’. In het achtste hoofdstuk van zijn leerdicht
‘Den grondt der edel vry schilder-const’, deel van het
Schilderboeck, roept Van Mander jonge schilders op
om het atelier te verlaten en de natuur in te gaan:
De jonge schilder werd aangemoedigd om datgene wat
hij leerde van zijn studies in de natuur toe te passen in het
atelier. Hier kon hij vrijelijk de beelden die hij in de buitenlucht
had opgedaan componeren tot een goede compositie
voor een schilderij. Maar, zo schreef Van Mander met
stelligheid, het was niet de bedoeling dat de schilder
de schetsen klakkeloos overnam. De natuur moet waar
nodig verbeterd worden.
En comt / laet ons al vroech met t’poort ontsluyten.
De werkelijkheid is niet zo ideaal
T’Samen wat tijdt corten / om s’gheests verlichten /
Misschien kwam men er achter, naarmate in de buitenlucht
En gaen sien de schoonheyt / die daer is buyten /
schetsen meer regel dan uitzondering was geworden, dat de
Daer ghebeckte wilde Musijckers fluyten /
natuur niet zo idyllisch is als men had gewenst. In andere
Daer sullen wy bespieden veel ghesichten /
woorden, de natuur moest verbeterd worden om het ideale
Die ons al dienen om Landtschap te stichten
Op vlas – waedt / otf Noorweeghsch’ hard’ eycke plancken /
Comt / ghy sult (hop’ick) de reys u bedancken. lucas van valckenborch de oude,
leuven in of na 1535-1597 frankfurt
am main, Bergachtig landschap met de
verzoekingen van Christus, ca. 1583,
olieverf op paneel, 27 x 38,2 cm,
rijksmuseum twenthe
muse 12 – rijksmuseum twenthe 19