2005/4 - Språkrådet

Alle dei fire dialektane av rumenskgår attende til latin, som vart innførdav romerske nybyggjarar som slo segned i koloniane Dacia, Moesia og Illyricumalt under Trajan. Då slavaranetrengde inn på Balkan på 500- og 600-talet, byrja kløyvinga i målføre. Påverknadfrå ulike grannespråk gjordesitt til at skilnadene etter kvart vartstørre. Den eldste teksta på rumensker tidfest til 1521. Fram til 1600-taletvar kyrkjeslavisk det litterære språket,og det som vart skrive på rumensk,vart krota ned med kyrillisk alfabetdet òg. Det latinske alfabetet vart ikkjeteke i bruk før i 1860-åra. På 1800-taletvart det gjennomført ei romaniseringav ordtilfanget med det resultatet at eimengd innlånte slaviske ord vart erstattamed tilsvarande franske og italienske.Nokre mindre rettskrivingsendringarvart gjennomførde i 1953.Etter at kommunismen gjekk over ende,har rumenarane delvis vendt attendetil gamal rettskriving.I dag talar overslagsvis 26 millionarrumensk, av dei 20,5 millionar i Romaniaog 2,6 millionar i grannelandetMoldova. I båe landa er rumensk offisieltspråk (i Moldova under namnetmoldovsk). Ein reknar elles med at detfinst om lag 500 000 rumensktalande iUkraina, 180 000 i Russland, 33 000 iKasakhstan, 200 000–300 000 i det tidlegareJugoslavia, 100 000 i Ungarn,100 000 i USA og 250 000 i Israel.Rumensk jamført med systerspråkaAttåt rumensk femner den romanskespråkgruppa om fransk, spansk, portugisiskog italiensk. Alle er nasjonalspråk.I tillegg kjem dei retoromanskeSPRÅKNYTT 4/2005språka med retoromansk, som er nasjonalspråki Sveits (ved sida av tysk,fransk og italiensk), oksitansk (i Sør-Frankrike), katalansk (mest i Nordaust-Spania), galicisk (i Nordvest-Spania),sardisk (på Sardinia) og det utdøyddedalmatisk (i Kroatia).Til liks med rumensk har òg deiandre romanske språka utvikla seg frådei folkelege formene av latin, gjernekalla vulgærlatin. I dei siste hundreårafør Romarriket brotna under folkevandringane,vart vulgærlatin talameir eller mindre einsarta på områdetfrå Portugal i vest til Svartehavet i aust.Folkevandringane førde til at dettesamanhangande språkområdet vartsprengt og oppkløyvt. Ei rad faktorar,som tidspunktet for latiniseringa, ulikesubstratspråk (borttrengde språk) oggraden av isolering etter at Romarriketfall, kan forklara utviklinga motulike romanske språk. Men ikkje førpå 700-talet hadde skilnadene vorteså store at ein kan tala om sjølvstendigespråk. Og ser ein bort frå nettopprumensk, er det ingen skarpe grensermellom språka så lenge ein tek utgangspunkti dei lokale målføra. Medutviklinga av skriftspråka, som stortsett bygde på sentrale målføre, harskilnaden vorte større. Men både iordtilfang og målbygnad har alle deiromanske språka framleis eit noksåeinsarta preg. Når det gjeld uttalen,har fransk og portugisisk fjernaseg mest frå den latinske lydstrukturen,medan det finst mange likskapstrekkmellom spansk, italienskog rumensk.Den latinske kasusbøyinga har overlevti dei personlege pronomena, menhar i alle romanske språk, atter bort-27