39466 Fervenzas interior nº 9.qxd - Seminario de Lingüística ...

Subvencionada por:
A Inmigración Revista Galega de TRABALLO SOCIAL fervenzas —9—
Revista Galega de
TRABALLO SOCIAL
fervenzas —9—
A Inmigración

Revista Galega de
TRABALLO SOCIAL
fervenzas —9—
A Inmigración

Xunta de Goberno Pilar Couce Freire, Presidenta
Mª José Thomas Berbén, Vicepresidenta
Luisa Andaluz Corujo, Secretaria
Icíar Bóveda López, Tesoureira
Patricia Blanco Riveiro, Vocal
Laura Donis Quintana, Vocal
Victor González Meizoso, Vocal
Palmira Irene Noya Álvarez, Vocal
Gonzalo Saborido Martínez, Vocal
Isabel Quintillán Gil, Vocal
Sandra Rodríguez Couso, Vocal
Responsable da edición Sandra Rodríguez Couso
Mesa de redacción Mª Elena Puñal Romarís
Mª José Thomas Berbén
Mª Xosé Vázquez Vázquez
Carmen Verde Diego
Correctores lingüísticos Antonio Sayáns Gómez
Lucia Rodríguez Fernández
Edita Colexio Oficial de Diplomados en Traballo Social e Asistentes Sociais de Galicia
Rúa Dublín, 6, baixo, porta 3
15707 Santiago de Compostela
Teléfono / Fax: 981 56 81 00
E-mail: xerencia@traballosocial.com
Data da Publicación: Novembro 2006
Imprime Grafinova, S.A.
ISSN 1698 - 5087
Dep. Legal C- 1.884/97
Fervenzas non se responsabiliza das opinións expresadas polos autores, nin se
identifica necesariamente cos contidos dos textos publicados

S
U
M
A
R
I
O
Limiar Páx. 5
1.- A inmigración feminina: especial referencia ás mulleres
procedentes do Magreb en Arteixo
Lourdes Suárez Sánchez Páx. 7
2.- Achegamento psico-social á poboación inmigrante
dende o Traballo Social
Carmen Verde Diego Páx. 13
3.- A integración dos inmigrantes, achegamento a un
programa e directrices para a intervención
M.ª Montserrat Carabelos Casalderrey Páx. 37
4.- Inmigración e exclusión social
Mª Elena Muguerza Martínez
Lorena Amosa Cerviño Páx. 51
5.- Achegas do Traballo Social na intervención con
inmigrantes no ámbito educativo: o Plan de Acollida
do alumnado procedente do estranxeiro
Lourdes Suárez Sánchez Páx. 77
6.- A inmigración estranxeira en Galicia: fontes estatísticas,
perfil socio-demográfico, mercado laboral
e percepcións desta nova realidade social
Carmen Lamela Viera
Antía Pérez Caramés Páx. 83
7.- As pateiras do asfalto. Algunhas consideracións
sobre os xitanos rumanos en España
Joaquín López Bustamante Páx. 107
8.- Modelos de integración social de inmigrantes en Galiza:
o exemplo da comunidade cabo-verdiana da Mariña
Luzía Oca González Páx. 121
9.- Fontes documentais sobre inmigración
Carmen Verde Diego Páx. 139
EN REDE
1.- Galicia Acolle: Asociación para a integración de inmigrantes
estranxeiros
Javier Hermida Porto
Miguel Ángel Valcárcel Calvo Páx. 161
2.- Aportacións do presidente de A.I.D.A.
(Asociación para a Integración e Desenrolo Africano)
Ibrahima Niang Páx. 165

ENTREVISTA
Entrevista a Mª Xesús Lago Vilaboa,
Secretaria Xeral do Benestar
Pilar Couce Freire Páx. 169
COMENTARIOS DE PUBLICACIÓNS
Calella sen saída
Mª Xosé Vázquez Vázquez Páx. 179
Revista Migraciones
Javier Hermida Porto Páx. 181
RESULTADOS DA ENQUISA DIRIXIDA AOS COLEXIADOS
SOBRE A REVISTA GALEGA DE TRABALLO SOCIAL.-
FERVENZAS Páx. 183

Limiar
Temos a satisfacción de presentarvos, por primeira vez, un número
monográfico de Fervenzas. É resultado das inquedanzas manifestadas por
moitos de vós sobre un tema de grande actualidade e de profundo calado
para os profesionais de Traballo Social e, en xeral, para calquera profesional
da intervención social: a inmigración.
Os artigos que se presentan neste número afrontan a inmigración
dende aspectos diversos: fundamentación teórica, experiencias dende o
Traballo Social con poboación estranxeira levada a cabo en Galicia, investigacións
sobre a inclusión social dos inmigrantes, peculiaridades de determinados
colectivos estranxeiros, abordaxe dende unha perspectiva de xénero,
percepción propia dos inmigrantes nesta sociedade de acollida galega,
etc.
Dende esta pluralidade de olladas sobre a inmigración inauguran este
número de Fervenzas dous traballos de Lourdes Súarez, traballadora social
de Arteixo (A Coruña): o primeiro titulado “A inmigración feminina: Especial
referencia ás mulleres procedentes do Magreb en Arteixo” e o segundo
“Achegas do Traballo Social no traballo con inmigrantes no ámbito educativo:
o plan de acollida de alumnado procedente do estranxeiro”.
Continúa este monográfico un artigo de Carmen Verde, profesora de
Traballo Social da Universidade de Vigo, sobre o “Achegamento psico-social
á poboación inmigrante dende o Traballo Social”.
O Traballo de Montserrat Carabelos, traballadora social de Vilaboa,
“A integración dos inmigrantes, achegamento a un programa e directrices
para a intervención”, trasládanos a experiencia práctica desenvolta en
Vilaboa dende os servizos sociais coa poboación inmigrante, en especial, de
orixe magrebí.
Elena Muguerza, traballadora social e profesora de Traballo Social da
Universidade de Vigo, contribúe a este número cunha investigación desenvolta
en Ourense sobre a relación entre “Inmigración e exclusión social”.
Carmen Lamela xunto con Antía Pérez Caramés, ambas profesoras,
titular e axudante, de Socioloxía da Universidade da Coruña, ofrecen un
perfil sobre “A inmigración estranxeira en Galicia: fontes estatísticas, perfil
socio-demográfico, mercado laboral e percepcións desta nova realidade
social”.
A voz dos xitanos romaneses chega da man de Joaquín L. Bustamante,
mediador intercultural, membro da Unión Romaní e director da revista de
5 f e r v e n z a s

investigación xitana I Tchatchipen, con “As pateras do asfalto. Algunhas
consideracións sobre os xitanos romaneses en España”.
O artigo de Luzia Oca, profesora na Universidade de Trás-os-Montes e
Alto Douro, titulado “Modelos de integración social de inmigrantes en
Galiza: o exemplo da comunidade cabo-verdiana da Mariña” presenta unha
experiencia da atención á poboación inmigrante desenvolta en Burela.
Este número monográfico de Fervenzas sobre a inmigración continúa
ofrecéndolles a palabra a dous colectivos que en Galicia están profundamente
vinculados coa inmigración na sección En Rede. En primeiro lugar,
“Galicia Acolle”, preséntase aos profesionais do eido social. En segundo
lugar, fala para os lectores de Fervenzas Ibrahima Niang, presidente de AIDA
(Asociación para a integración e desenvolvemento africano), quen nos ofrece
unha interesante contribución sobre a inmigración en Galicia dende a
experiencia do colectivo africano.
Non podía faltar nun monográfico sobre a inmigración unha sección
destinada a Comentarios de publicacións, realizados nesta ocasión por
María Xosé Vázquez, traballadora social, e Javier Hermida, secretario de
“Galicia Acolle”. Tampouco podía faltar un apartado destinado á bibliografía
e aos recursos existentes no eido do social sobre inmigración. Carmen
Verde é, neste caso, a encargada de ofrecer as Fontes documentais sobre
inmigración que pechan este número monográfico.
Fervenzas completa este número cunha importantísima contribución:
a entrevista realizada por Pilar Couce, presidenta do Colexio Profesional de
Traballadores Sociais, a María Xesús Lago, secretaria xeral de Benestar da
Vicepresidencia da Igualdade e do Benestar da Xunta de Galicia, sobre a
nova situación dos servizos sociais en Galicia, as diferentes intervencións a
levar a cabo en distintos ámbitos de actuación (menores, maiores, discapacidade,
inclusión, dependencia, xuventude, voluntariado) e o desempeño
dos profesionais na “tranquila revolución do social”.
Por último, pero non por iso menos importante, atopamos neste
número un artigo de opinión elaborado a partir das respostas dos colexiados
e colexiadas a unha enquisa sobre como mellorar a Revista Fervenza.
Desexamos que este número sexa do voso interese, suscite a vosa
curiosidade, e vos anime a colaborar en próximos números.
6
Recibide un cordial saúdo.
A Xunta de Goberno

A INMIGRACIÓN FEMININA:
ESPECIAL REFERENCIA ÁS
MULLERES PROCEDENTES DO
MAGREB EN ARTEIXO
Lourdes Suárez Sánchez
Traballadora Social dos Servizos Sociais de Atención Primaria do Concello de Arteixo
Á hora de falar da inmigración feminina é necesario ter en conta a
evolución histórica dos procesos migratorios. Non nos remontaremos á
época das grandes migracións do século XIX, senón que partiremos das
migracións intraeuropeas que situaremos dende a II Guerra Mundial ata o
ano 1973, onde eran os homes novos os que iniciaban os procesos migratorios,
fundamentalmente para ocupar postos de traballos na industria, devastada
trala contenda mundial, sobre todo cara Alemania, Francia….
Unha vez que España adquire plenos dereitos na Unión Europea, deixa
de ser un país emisor de migrantes para converterse nun país receptor.
Tradicionalmente a inmigración marroquí é das primeiras en iniciar procesos
migratorios cara a España, aínda que nun principio non fora este o seu
destino, senón que era una porta de entrada a Francia coa que lles unían
vínculos especiais por seren unha antiga colonia. Pero a medida que Francia
poñía máis restriccións a entrada de estranxeiros víanse na obriga de cambiar
o seu destino para asentarse en España, sobre todo no sur e na zona de
levante. A inmigración marroquí é relativamente nova en Galicia, fundamentalmente
por mor da distancia dos circuítos de comunicación con
Francia.
Cómprese claramente a máxima da inmigración marroquí, son os
homes os que primeiro chegan. Nun principio está migración non parecía
que tendera a instalarse, xa que se trataba de persoas que viñan por temporadas,
normalmente pasaban no país o mesmo número de meses que no
seu país de orixe. Os homes vivían agrupados, compartían piso en grupos
numerosos pero raramente estaban todos xuntos, pódese dicir que rotaban,
compartir gastos fai máis doado pagar os alugueres.
Pouco a pouco desaparece a temporalidade, permanecen durante
máis tempo no país e comezan a producirse os reagrupamentos familiares.
Adquire especial importancia, tanto para as familias coma para os servizos
sociais, este cambio significativo do perfil do migrante. Estamos a asistir o
que se denomina Fenómeno de Feminización da Inmigración. Este fenó-
7 f e r v e n z a s

meno xa é maioritario nas persoas procedentes de Hispanoamérica, pero
tamén resulta importante nas mulleres procedentes do Magreb.
Buscaremos as causas no cambio de perfil do inmigrante masculino
cara ó feminino na situación claramente diferenciada que están a vivir as
mulleres. Así que mentres nos países europeos de recepción de inmigrantes
a muller acadou a equiparación ós homes no terreo social, laboral ou político
(polo menos nos aspectos legais e formais); nos países emisores de
migrantes, este proceso non ten o mesmo ritmo, nalgúns casos non está ni
tan sequera iniciado. É máis, as continuas crises económicas castigaron mais
ás mulleres que ós homes e cada vez están máis lonxe dos procesos productivos,
relegándoas a economías de subsistencia. Unha saída ás súas
penalidades será a migración, nos países de acollida serán ben recibidas
porque ocuparán sectores que están neste momento desprestixiados, servizos
de proximidade, cando non a prostitución.
Pero no que se refire a muller magrebí, a súa chegada está moi condicionada
pola reagrupación familiar. Non é ela quen toma a decisión de
migrar, senón que vén condicionada pola estancia do seu home. Neste punto
atopamos o primeiro atranco: a falta de motivación á hora de procurar a súa
inserción na sociedade na que lles tocou vivir, pero que en ningún momento
elixiron, senón que lles veu imposta.
Se a chegada a un país non resulta fácil para calquera inmigrante,
serán posiblemente as mulleres as que máis dificultades atopen. Ó longo do
seu periplo as dificultades serán moitas, isto non favorecerá os procesos de
inclusión ou inserción social. Existen unha serie de dificultades que son
comúns a tódolos inmigrantes, pero que se fan máis patentes nas mulleres:
✓ Inseguridade xurídica, obtención ou non de permiso de residencia
e traballo. Adquire unha grande importancia o feito de que o seu
permiso de residencia estea vinculado ó do seu home, limita moito
a súa actuación e está moi condicionada.
✓ Precariedade laboral, xa que son os inmigrantes os que ocupan os
nichos laborais máis precarios, a súa situación de irregularidade
propicia maiores situacións de precariedade e inseguridade.
✓ Dificultades no acceso á vivenda: elevado prezo dos alugueres,
dificultades para atopalos ante a negativa dos propietarios a alugar
a estranxeiros, desconfianza… que se fai máis patente nos
casos de maior diferenza étnica e cultural.
✓ Barreiras lingüísticas
✓ As prácticas sociais e culturais claramente diferenciadas
Poderiamos pensar que superando todos estes atrancos estariamos en
disposición de falar dunha inserción social ou polo menos de ter superado
un bo tramo do camiño, pero é necesario analizar outros aspectos, que
8

teñen máis que ver coa orixe e coa procedencia. De aí que sexa moi importante
coñecer de onde proceden as persoas migrantes e de aí que non existan
receitas ou solucións para a abordaxe das cuestións que teñen que ver
coa inmigración.
Se atendemos á procedencia das mulleres que residen en Arteixo,
comprobamos que proceden na súa inmensa maioría da Provincia de Beni-
Mellal, é dicir, de zona de montaña, con difícil acceso ás escolas. Dende moi
pequenas téñense que facer cargo da casa e colaborar nas tarefas agrícolas
e gandeiras. Isto supón que maioritariamente non foran escolarizadas, con
taxas moi elevadas de analfabetismo. Este feito unido ás claras diferenzas
étnicas e no vestir fainas especialmente vulnerables. Por outra banda, non
teñen tampouco a necesidade de alfabetizarse no noso país, xa que non
foron capaces de facelo na súa propia lingua; de aí o fracaso co que nos atopamos
ás veces, cando pretendemos poñer en marcha clases de alfabetización,
que non é para elas unha necesidade sentida. Teñen esa barreira
importante no analfabetismo na súa lingua que as fai moi reticentes a tentar
aprender outra nova, e polo tanto amosan un sentimento de impotencia.
Tamén adquire unha especial relevancia aqueles aspectos que teñen
que ver coas prácticas culturais e sociais da poboación marroquina. Estas
prácticas teñen moito que ver co control social que exerce, por unha banda
a propia comunidade marroquí de Arteixo, e por outra a comunidade de
recepción. Teñen serias dificultades para ocupar espazos públicos e para
participar na vida social: o seu vestiario fai que as miradas se fixen nelas e
tamén se ven na obriga de usalo por tradición e para non ser criticadas polos
membros da súa comunidade, para que non pensen que esquecen as súas
tradicións ou para non ser marcadas como “malas musulmanas” (a relixión
está tamén moi presente).
Por outra banda tamén lles toca cumprir unha función moi importante
dentro da familia, xa que son as encargadas de preservar as tradicións,
e os ritos propios da súa cultura, que en ocasións chocan frontalmente cos
novos modos de vida e as novas relacións dos fillos e das fillas. Adquire unha
grande importancia as segundas xeracións. O xurdir dos conflictos non se
fará esperar, esta vida familiar verase ameazada polo espazo social, que
ataca as súas tradicións. Estas situacións poden orixinar cadros de stress
importante que pode levar a estados continuos de ansiedade, cando non se
ven abocadas a unha depresión.
Neste sentido acada importancia a perspectiva cultural da saúde que
vén moi condicionada polas condicións de vida, laborais (ausencia dos
homes como consecuencia da súa actividade de venda ambulante así como
a escasa implicación na vida familiar) e sobre todo as condicións socio-culturais:
desconfianza no sistema de saúde, soidade, illamento, sentimento
de abandono e rexeitamento…
9 f e r v e n z a s

Podemos prever que a saúde mental das mulleres marroquinas que
residen en Arteixo pode estar seriamente resentida. Segundo afirma E Balbo
(médico psiquiatra) “os síndromes psiquiátricos poden ser universais, pero
a súa expresión clínica está determinada por factores culturais. Polo que se
necesita ampliar o concepto de saúde, non só dirixindo a nosa atención cara
á enfermidade senón tamén cara ó funcionamento social…” Pero non resulta
fácil a abordaxe desta cuestión coa poboación marroquí, xa que raramente
se consultan por sufrimento psíquico, na súa cultura sería máis ben
recoñecer que ou ben están posuídos ou ben sufriron un feitizo; aínda que
teñen un termo para a palabra loucura, esta engloba no contexto marroquí
a case totalidade dos cadros de alteración mental. Continúa Balbo dicindo
que son frecuentes as queixas somáticas como forma de comunicación e que
poden facer visible un trastorno mental, o que resultará máis complicado
será o seu diagnóstico e facerlle ver ó seu home, ó pai, o sufrimento que
está a pasar a muller en cuestión.
Así atopamos que a maioría das mulleres coas que falamos sofren continuamente
dores de cabeza e de espalda, que poden ser síntoma doutro
tipo de malestares, que teñen que ver coa súa situación persoal e familiar,
debemos saber que nos tres dialectos que se falan no Magreb, non existe
ningunha palabra para expresar un estado emocional depresivo, polo que
nin tan sequera a existencia de tradutores fai posible a comunicación cos
facultativos. Polo que puidemos observar, encontramos en moitas mulleres
o Síndrome do Inmigrante con Stress Crónico, tamén chamado Síndrome de
Ulises (J. Achotegui), que pode amosar síntomas, polo menos en tres destas
áreas:
✓ Sintomatoloxía depresiva: tristeza, choro
✓ Sintomatoloxía ansiosa: preocupacións, irritabilidade, insomnio
✓ Sintomatoloxía somatomorfa: cefaleas, fatiga
✓ Sintomatoloxía disociativa: confusión, desrealización, despersonalización….
Todas estas sintomatoloxías pódense interpretar culturalmente por
mal de ollo, bruxería….
Cando dende os servizos sociais realizamos unha intervención sociofamiliar
con familias procedentes do Magreb, facémolo dende a nosa cultura,
dende a nosa forma de pensar e de actuar, dende os nosos patróns culturais,
cos nosos prexuízos e estereotipos, pero debemos entender que o
noso contexto está mudando, estamos asistindo a cambios moi profundos e
teremos que estar alerta.
Dende o Concello de Arteixo estanse desenvolvendo unha serie de
actividades tendentes a facilitar a incorporación da muller marroquina á
sociedade arteixana. Como podemos supoñer non parece unha tarefa fácil,
10

tampouco podiamos pretender abarcar tódolos ámbitos da súa vida, era
necesario buscar alternativas que resultaran atractivas e, sobre todo, útiles
no seu desenvolvemento social e tamén se pretendía que fose unha necesidade
sentida, aínda que non manifestada en moitos casos.
Partiamos dunha premisa que tentamos ter presente: non realizar
actividades só para mulleres marroquinas, senón que o fin último e que participasen
das actividades xa existentes para as veciñas e veciños de Arteixo,
dando un carácter de normalidade a esa participación sempre en pé de
igualdade. Queriamos evitar o paternalismo e sobre todo que nin elas nin o
resto da sociedade as percibise coma diferentes e moito menos como persoas
sen nada que achegar ás que debemos “reeducar” en patróns culturais
que nos son propios pero alleos para elas.
É certo que existen determinadas actividades que están moi condicionadas
pola comunicación e a lingua, para iso será necesario reforzar a
adquisición dunha linguaxe mínima que permita a comunicación; por este
motivo estableceuse un grupo de mulleres estranxeiras para aprendizaxe da
lingua castelán. A idea é que teñan un primeiro achegamento á lingua e,
unha vez que adquiran a mínima competencia, incluílas nos grupos normalizados
de Alfabetización de Persoas Adultas. Nun primeiro momento consideramos
que era necesario ofertar un lugar de encontro e de apoio mutuo,
pero a idea será que poidan dar o paso a grupos normalizadas para evitar o
complexo do analfabetismo, procurar que poidan ver que existen outras
persoas que, por diversas circunstancias, non alcanzaron niveis mínimos de
alfabetización, que ninguén se sinta excluído. Ofrécense actividades para
cubrir aquelas carencias específicas das persoas. Este sistema facilita a
interacción das distintas nacionalidades e o coñecemento mutuo.
Outro aspecto que ten que ver só coa muller marroquina é o proxecto
Tiflum (palabra árabe formada por nai/fillo) que ten que ver con outros
proxectos que se desenvolven para pais e nais, ós que elas non poden acceder
por descoñecer o idioma, estamos a falar de preescolar na casa, escolas
de nais e pais... onde teñen moi difícil a súa participación. Celébranse
sesións de carácter semanal onde se atende a cuestións que teñen que ver
coa educación e crianza das fillas e fillos, coa saúde da muller e a saúde
reproductiva, o contacto cos servizos sanitarios... Tamén ten un dobre sentido:
por unha banda achegalas a información, e por outra aprender a
expresar as súas doenzas e padecementos, proporcionando un lugar de
encontro e axuda mutua. Cómpre sinalar que estas actividades lévanse a
cabo a través da mediadora intercultural marroquina e en lingua árabe.
Esta pequena plataforma estable de mulleres, onde participan semanalmente
entre 15 e 20 mulleres, serve tamén de canle de comunicación e
información doutras actividades que realizan os distintos departamentos
municipais: CIM, Radio Municipal, OMIC... fomentando a súa participación,
a través do acompañamento da mediadora intercultural, que está a ser un
11 f e r v e n z a s

piar imprescindible para o desenvolvemento das actividades e impulsora da
participación no resto das actividades comunitarias.
Paralelamente estúdase a posibilidade de crear un grupo estable de
mulleres, co maior número posible de nacionalidades, onde o obxectivo fundamental
sería poñer en valor aqueles costumes, tradicións, aspectos culturais
e sociais das súas sociedades de orixe, relacionándoas cos costumes
e tradicións da sociedade galega e arteixana. Tentouse crear un espazo de
coñecemento e intercambio. Nacen os talleres interculturais, onde una
mediadora intercultural marroquina e unha dinamizadora social levan a
cabo as sesións con carácter semanal. Créase un espazo de reflexión e coñecemento
mutuo e, o que é máis importante, póñense en valor as achegas e
aspectos culturais tentando crear novas concepcións nos novos espazos de
convivencia.
Somos conscientes de que queda un longo camiño por percorrer, sabemos
que sentar as bases para a convivencia non resulta fácil e que en todo
momento é necesaria a implicación das sociedades de acollida, xa que a
convivencia é unha obra que se constrúe cada día, con tódalas mans e con
tódalas cores.
12

ACHEGAMENTO PSICO-SOCIAL Á
POBOACIÓN INMIGRANTE DENDE O
TRABALLO SOCIAL
RESUMO
Carmen Verde Diego
Diplomada en Traballo Social. Doutora en Filosofía Política e Ética
Profesora de Traballo Social. Universidade de Vigo (Ourense)
Neste artigo quixera por a debate algunhas reflexións en torno a
intervención social con inmigrantes dende o Traballo social en Galicia co
obxecto de que poidan servir, na medida do posíbel, como suxestións para
a mellora da atención social a este colectivo.
Con este propósito, a primeira parte do artigo comeza cunha análise
sobre o concepto da inmigración, unha breve síntese do número de inmigrantes
en Galicia, e o esbozo das principais problemáticas que sofren os
inmigrantes residentes en Galicia. Continúa cunha relación das intervencións
sociais máis habituais respecto aos inmigrantes realizadas na
Comunidade Autónoma galega, tanto dende o ámbito público como dende o
privado. Non pretende ser un listado exhaustivo senón dar conta das principais
actuacións realizadas en Galicia en relación á inmigración. Despois
desta parte descritiva, o artigo propón unha reflexión sobre aspectos psicosociais,
habitualmente pouco valorados nos programas de intervención
social con poboación inmigrante, dado que non se adoita analizar o proxecto
migratorio dos inmigrantes. Por último, preséntanse algunhas propostas
de actuación dende o traballo social que pretenden recoller os aspectos
antes analizados.
O artigo desenvólvese a través dos seguintes apartados:
Algunhas cuestións preliminares: os conceptos, os datos e as problemáticas
máis habituais dos inmigrantes en Galicia
A intervención social con poboación inmigrante en Galicia dende o
ámbito público e o ámbito privado
Achegamento psico-social á poboación inmigrante a partir do proxecto
migratorio
13 f e r v e n z a s

Suxestións sobre a intervención social con poboación inmigrante
dende o traballo social
1.-ALGUNHAS CUESTIÓNS PRELIMINARES SOBRE A
INMIGRACIÓN
1.1.- OS CONCEPTOS
Non pretendo estenderme na análise conceptual sobre a inmigración
en Galicia, nin na recollida de datos sobre inmigrantes na nosa Comunidade
autónoma. Tampouco é a miña intención desmenuzar as teorías que explican
os movementos migratorios. Existe xa unha ampla bibliografía sobre
estas temáticas 1 e mesmo recompilacións bibliográficas 2 que nos poden
axudar aos traballadores sociais, e ao resto dos traballadores da acción
social, a incidir máis nalgún aspecto específico da inmigración.
Con todo, non podo deixar de facer algunhas aclaracións preliminares
sobre a inmigración que nos sitúen a todos no mesmo contexto conceptual
inicial.
De qué persoas estamos a falar cando falamos de “inmigrantes” ou de
que colectivo cando dicimos “inmigración”?.
Aínda que poida parecer unha aclaración obvia, é necesario lembrar
que aquela persoa que marcha de onde vive é un “emigrante” e o que chega
a un lugar determinado para residir nel de xeito estábel é un “inmigrante”.
A inmigración, como a emigración, pode ser interior ou exterior; é dicir,
poden chegar a residir nunha Comunidade Autónoma persoas de nacionalidade
española orixinarias e/ou procedentes doutras Comunidades
Autónomas ou, polo contrario, poden vir a vivir a España e as súas respectivas
Comunidades persoas procedentes do estranxeiro. Hai que caer na
conta de que do “estranxeiro” poden proceder tanto persoas de nacionalidade
“estranxeira” como persoas de nacionalidade “española”. Polo tanto
os inmigrantes que chegan a Galicia de fóra de España poden ser españois
ou estranxeiros.
Cando se abordan estudios sobre procesos migratorios en Galicia é
importante este matiz porque a alta incidencia na nosa Comunidade de
“emigrantes retornados” pode xerar confusións. Este feito dota de especificidade
a inmigración en Galicia como subliña J.Hernández Borge (2003,
158-159):
1 Véxase a bibliografía deste artigo.
2 Vázquez Aguado, Octavio (2005), “Análisis de la Literatura Profesional en torno a la
Inmigración y la Educación Intercultural 1982- 2000”. Servicios Sociales y Política social, nº
65, “Trabajo social y salud II”.
14

“A case totalidade dos inmigrantes chegados a Galicia entre 1983 e
2001 (76,82%) son de nacionalidade española, sendo unha minoría os
estranxeiros (23,18%) feito que diferenza considerabelmente a esta
rexión do conxunto de España, onde se dá unha situación inversa (...)
A maior parte destas altas no padrón corresponden a emigrantes
galegos que retornan, nalgúns casos acompañados por familiares que
poden ser de outras rexións españolas ou de nacionalidade estranxeira
(por matrimonios mixtos).” 3
O “emigrante retornado” é, en principio, un español –no caso de
Galicia, un galego- que emigrou fóra de Galicia á España ou ao estranxeiro
durante un período de tempo e que decidiu regresar ao seu país de orixe.
Subliñamos en principio porque en España a consideración de “emigrante
retornado” outórgase (pola lexislación relativa á nacionalidade) tanto ao
propio emigrante como aos fillos e netos deste, os cales, na diáspora, e
polas razóns que fose, puideron ter perdido a nacionalidade española 4 .
“É máis, moitos dos inmigrantes de nacionalidade estranxeira, sobre
todo dos procedentes do outro lado do Atlántico, son descendentes
en segunda ou terceira xeración de antigos emigrantes galegos que,
ante as dificultades que sofren nos seus países, lembran a terra de
orixe dos seus antepasados e tratan de conseguir nela unha vida
mellor” (J.Hernández Borge, 2003: 158-159) 5
Até o momento en que estes descendentes de galegos volvan a recuperar
a nacionalidade española son legal e xuridicamente considerados
“estranxeiros” 6 e a aplicación da lexislación que regula os seus deberes e
dereitos é a “lei de estranxeiría” 7 . Isto é así, en tanto en canto non existe
3 Tradución da miña autoría.
4 Moitos/as dos/as fillos/as e netos/as de galegos/as emigrantes ao estranxeiro non teñen a
nacionalidade española. Nalgúns casos por non ter sido rexistrados nos respectivos consulados
e embaixadas, noutros porque algunhas mulleres españolas perderon a súa nacionalidade
ao casar con nacionais de países iberoamericanos que non permitían que elas conservasen
unha nacionalidade diferente á do esposo. Isto supuxo a perda da nacionalidade
española tanto para estas mulleres como para os seus descendentes varóns e mulleres.
Dende o ano 2000, en España, se teñen acelerado os trámites para a recuperación da nacionalidade
española destas persoas.
5 Tradución da miña autoría.
6 Para solicitar a nacionalidade teñen que ter residido legalmente en España como mínimo
durante un ano. Tempo no cal terán que someterse a Lei de estranxeiría e as súas condicións.
7 A lexislación en vigor sobre estranxeiría, a Lei Orgánica 14/2003, de 20 de novembro que
modifica a Lei Orgánica 8/2000, de 22 de decembro, de reforma da Lei Orgánica 4/2000
de 11 de xaneiro, sobre dereitos e liberdades dos estranxeiros en España e a súa integración
social regula tódolos dereitos e obrigacións dos estranxeiros que teñen inmigrado a
España e que residen nalgunha das súas Comunidades autónomas, incluída Galicia.
15 f e r v e n z a s

–nin podería existir- unha lexislación específica para “inmigrantes” 8 xa que
este concepto é simplemente sociolóxico e non xurídico, como o concepto
de “estranxeiría” que remite a aquela persoa que non posúe nacionalidade
española; é dicir que non ten “pasaporte español” (Izquierdo Escribano,
1994; Verde Diego, 2001).
Aclarada esta cuestión, do que se vai a falar neste traballo é de inmigrantes
e da inmigración; de persoas que se teñen instalado a vivir en
Galicia procedentes –neste caso- do estranxeiro 9 con independencia de que
teñan nacionalidade española ou estranxeira.
Desta maneira incluímos aquí tamén os emigrantes retornados e os
seus descendentes, fillos e netos de galegos que, en moitos casos, pisan por
primeira vez nas súas vidas a terra galega. Esta inclusión da emigración de
retorno vén xustificada polo feito de que as dificultades, que desexo resaltar
neste artigo –as emocionais-, afectan tanto aos emigrantes retornados
como aos inmigrantes en xeral 10 . Por outra banda, a indistinción nas fontes
estatísticas entre emigrantes retornados e inmigrantes “a secas” obriga a
tratalos cuantitativamente como semellantes 11 . Son bastantes os investigadores
que reiteran as dificultades de investigar por separado o colectivo
“inmigrante” daquel formado polos “emigrantes retornados” dados as limitacións
de acceso a información detallada nas fontes (J.Hernández Borge,
2003: 157; J.B.Vilar 2003: 262-263) 12 .
8 Cando os emigrantes proxectan o seu retorno a lexislación asociada atópase recollida nas
“Guías do retorno” que publican o Ministerio de Asuntos Exteriores e as diferentes
Comunidades autónomas: XUNTA DE GALICIA (2001), Emigrantes retornados. Manual de
Información. Servizo Galego de Colocación e Consellería de Familia e Promoción de
Emprego, Muller e Xuventude. Reeditada en 2002 e en 2003 con lixeiras variacións: XUNTA
DE GALICIA (2002), Guía del emigrante retornado.
9 Para o tipo de reflexión que imos realizar non é relevante a inmigración galega procedente
doutras Comunidades autónomas do Estado español.
10 Existe unha profunda diferenza entre os emigrantes retornados e os inmigrantes en xeral
que nos levan de novo a categoría “xurídica” destes colectivos: a estranxeiría ou a nacionalidade.
Para un emigrante retornado é máis doado obter a nacionalidade, se non a posúe
xa, que a calquera outro inmigrante. A nacionalidade á súa vez facilita a “residencia” e o
“traballo” no país. A estranxeiría ou non das persoas e a súa residencia “legal” ou administrativamente
“irregular” así como o permiso ou non de traballo comporta toda unha
serie de consecuencias e preocupacións para os inmigrantes (Verde Diego, 2001).
11 As fontes estatísticas máis usadas para a análise dos movementos migratorios son as altas
nos Padróns municipais publicados desde 1983 polo Instituto Nacional de Estatística –INEnos
Anuarios estatísticos de España (aínda a fiabilidade dos padróns é cuestionábel en tanto
que poden non darse de alta residentes, en especial, sen papeis). Para o estudo da emigración
de retorno, ademais dos sinalados, son útiles as Estatísticas de Variacións residenciais
-EVR-, o Censo Electoral de residentes ausentes e os censos consulares. En Galicia hai
que engadir a publicación dos “Movementos migratorios de Galicia” publicados polo
Instituto Galego de Estatística –IGE- dende 1992. Sen embargo, estes últimos, a pesar de
ofrecer altas padroais por municipios, non facilita o país de procedencia dos inmigrantes
nin outras características específicas.
16

1.2.- OS DATOS
Galicia segue a ser a Comunidade Autónoma de España con maior
índice de emigrantes hoxe en día (29’3%), seguida de cerca por Andalucía
(27’5%). Esta pode ser unha boa razón para comprender que estas dúas
Comunidades teñan as taxas de retorno máis altas de España e que este
retorno estea aumentando significativamente nos últimos años (Egea
Jiménez- Rodríguez Rodríguez- Nieto Calmaestra, 2004; Álvarez Silvar, 1997;
Álvarez Silvar- Izquierdo Escribano, 1997).
Galicia ten sido a Comunidade con maior emigración de retorno de
España no último quinquenio do que se atopan datos completos, ou sexa,
entre os anos 1999-2003, alcanzando un total de 41.369 emigrantes retornados
13 . Por esta razón, a emigración de retorno constitúe en Comunidades
como a galega un elemento engadido e diferenciador dos procesos de migración
do resto do Estado.
No tocante aos estranxeiros residentes legalmente en Galicia, as últimas
cifras indican que son 69.363 os inmigrantes sen pasaporte español instalados
a vivir na nosa Comunidade e censados nos nosos concellos en 2005
(INE, 2005). A súa proporción respecto aos inmigrantes residentes no resto
de España (6%) é baixa non superando o 2.5%. De todos os estranxeiros residentes
en Galicia tan só un 10% se instalou a vivir en Lugo e un 16% en
Ourense; na provincia de Pontevedra residen, sen embargo, case o 40% de
todos eles e na Coruña encontramos cerca dun 35%. A “incidencia” da poboación
“inmigrante” en Galicia aínda é escasa respecto ao número total da
poboación en Galicia (2.5%), e atópase puntualmente concentrada nas urbes
galegas do litoral -A Coruña, Ferrol, Vigo- e nalgunha pequena vila, onde as
redes migrantes teñen tido un efecto chamada para determinados colectivos
como en Burela (Lugo) coa comunidade caboverdiana, ou en Arteixo (A
Coruña), Xinzo de Limia (Ourense) ou Paredes-Vilaboa (Pontevedra) coa
comunidade marroquí.
12 Estas dificultades resultaron ser tamén a principal razón para desbotar investigacións cuantitativas
e incrementar técnicas de investigacións cualitativas para o estudo da inmigración
e a emigración de retorno. A investigación cualitativa, en especial, a realizada a través da
técnica de “historias de vida”, permite captar dun xeito moito máis profundo as dificultades
e limitacións dos inmigrantes de maneira que sirvan de indicador excelente para a programación
de actividades con este colectivo. Sobre a emigración de retorno en Galicia son
de especial interese bibliográfico para os traballadores sociais os textos de Álvarez Vilar
(1997) e Izquierdo Escribano. Sobre a emigración de retorno en España destacan os traballos
de J.B.Vilar (2003) e os levados a cabo pola equipa composta por C.Egea Jiménez,
Rodríguez Rodríguez, Nieto Calmaestra (2004).
13 No ano 2003 retornaron a esta comunidade 8.663 emigrantes, o que supuxo o 18,58 % do
total do retorno estatal. Véxase www.mtas.es/migraciones/guiaret/anexo1.htm.
Puntualmente no ano 2004 a primeira comunidade autónoma do Estado en emigración de
retorno foi Madrid, seguida novamente por Galicia, Cataluña, Andalucía e Valencia.
17 f e r v e n z a s

Non nos alargaremos nos datos que se poden atopar detallados noutros
artigos deste monográfico 14 , pero si subliñarei que case o 57% dos
estranxeiros que residen en Galicia son de orixe iberoamericano, o 32% son
de procedencia europea e tan só o 9% procede de África e o 2% de Asia.
1.3.- AS PROBLEMÁTICAS MÁIS HABITUAIS DO COLECTIVO
INMIGRANTE
Os profesionais da intervención social teñen contacto con “inmigrantes”
de entre os cales hai estranxeiros que presentan problemáticas específicas,
ligadas fundamentalmente aos permisos para residir e traballar en
España.
Segundo a Lei de estranxeiría os estranxeiros teñen diferentes réximes
de residencia en España que comportan determinados dereitos: réxime
comunitario para os estranxeiros procedentes do Espazo Económico Europeo
e réxime xeral para tódolos demais.
Dito isto, as problemáticas que presentan os “estranxeiros” varían
dependendo a) das razóns polas que viñeron a España (traballo, estudos,
xubilación, matrimonio, mellora da calidade de vida, procura de vida digna
e con dereitos políticos, etc.); b) do réxime de residencia que teñan (comunitario
ou xeral); c) da situación de regularidade ou irregularidade no país.
Os estranxeiros residentes en réxime comunitario presentan poucas
problemáticas en Galicia e no resto de España 15 . En Galicia son fundamentalmente
de nacionalidade portuguesa e residen na comunidade galega basicamente
por razóns de traballo. Os estranxeiros residentes en réxime xeral
teñen bastantes máis dificultades que os comunitarios:
Problemas coa documentación: o permiso de residencia e de traballo
son “temporais” e caducan. Teñen que renovalos ou marchar. É
sempre un profundo motivo de preocupación para eles.
Problemas co traballo: España estabelece cupos para postos de traballo
por un tempo limitado en sectores definidos tales como: hostalaría,
servizo doméstico, construción, sector agrícola, minería. Se
un estranxeiro obtén o permiso de residencia asociado a un destes
permisos de traballo non pode cambiar de sector profesional a non
14 Pódese atopar unha análise máis detallada da distribución da poboación estranxeira en
Galicia no artigo “Inmigración e Exclusión social” publicado neste mesmo número de
Fervenzas por Elena Muguerza.
15 . En España comeza a preocupar o colectivo de xubilados europeos, sobre todo no Levante
español. Viven moi illados en pobos “de alemáns” “de ingleses”; non aprenden o español,
non se integran coa sociedade de acollida e teñen problemas cando necesitan usar o
Sistema sanitario ou os Servizos sociais (sobre todo asociados a Terceira Idade) en especial
por problemas de idioma e de falta de coñecemento dos sistemas sanitario e social.
18

ser que tramite unha nova solicitude. Isto supón que persoas con
altos niveis de formación se vexan “atrapadas” en sectores produtivos
por debaixo de seu posíbel rendemento, coa conseguinte frustración
e ruptura de expectativas respecto ó Primeiro mundo no
que pretendían “vivir mellor” que no seu país de orixe. Por certo,
os seus países de orixe son sangrados permanentemente nos seus
recursos humanos ao perder a estes profesionais cualificados.
Problemas coas vivendas. Non son poucas as veces en que non se lle
aluga unha vivenda a un estranxeiro por desconfianza, ou se lles
esixe máis fianza que a un “autóctono”.
Problemas co idioma. Coa comunicación verbal e coa non verbal
diferente en cada cultura. Incluso para os iberoamericanos que
falan español é complexo “comunicarse”: diferentes expresións,
distinto humor, diversos referentes, etc. dificultan a transmisión
clara de contidos e os malentendidos poden ser habituais.
Preocupación polo reagrupamento familiar, ás veces moi complexo.
Problemas para comprender a Administración pública: en especial,
Sanidade, Servizos sociais, Facenda...
Os sen papeis poden estar en situación “irregular”, entre outras circunstancias,
por ter entrado ilegalmente no país ou por ter caducado o seu
permiso de residencia, aínda que entrasen legalmente en España. Aos sen
papeis a Lei de estranxeiría garántelles o dereito á sanidade de urxencia, a
atención nos servizos sociais de atención primaria e a educación dos seus
fillos no ensino obrigatorio. Sen embargo, non teñen dereito á asociación, á
folga (a pesar de que normalmente traballan), aos servizos sociais especializados,
á vivenda subvencionada, nin a outras situacións recollidas na Lei
de estranxeiría. Polo tanto, non é de estrañar que os estranxeiros en situación
administrativa irregular engadan a todas as dificultades mencionadas
até agora novos problemas:
O pánico a ser expulsados de España. Este medo procede de varias
cuestións: a) teñen que devolver os cartos que lle foron prestados
para poder pagar a pasaxe o noso país. Esta débeda, ás veces contraída
con mafias de tráfico de persoas -que poden ter ameazadas
ás súas familias no país de orixe-, provocan que os estranxeiros
detidos non as denuncien aínda que foran “estafados” por elas
(sobre todo iberoamericanos e africanos). As mafias “presionan” a
moitos estranxeiros reténdolles os seus pasaportes e obrigándoos a
traballar para eles un tempo, en especial, na prostitución pero
tamén en granxas (como se denunciou hai uns anos en Lugo), hostalaría,
etc. b) Aínda que non exista o problema anterior, ser expulsado
do país sempre supón ter que regresar o lugar de orixe sen as
expectativas cumpridas: para moitos estranxeiros isto supón unha
situación altamente frustrante e mesmo vergonzosa fronte á súa
familia ou á súa comunidade.
19 f e r v e n z a s

Traballo precario. Normalmente traballan “en negro” en sectores
produtivos moi duros: agricultura, minería, hostalaría, prostitución,
onde fan moitas horas por salarios baixos. A pesar disto non poden
sindicarse, nin ir a folga, nin asociarse, para deter esta explotación,
xa que estes dereitos non se lle recoñecen pola súa “irregularidade”.
Os sen papeis tampouco adoitan denunciar a súa situación ante
as autoridades xa que temen ser expulsados do país por non ter
papeis.
A vivenda. Complícase o seu aluguer pola irregularidade e xéranse
bolsas de chabolismo e guetos.
A sanidade. Non poden usala máis que en urxencias.
Os Servizos sociais. Moitos estranxeiros non saben que teñen dereito
á Atención primaria (as intervencións non poden ser especializadas
xa que non teñen dereito). Ás veces identifican os Servizos
sociais coa “Administración” que os pode expulsar e teñen medo a
acudir a eles. Prefiren ir ós Sindicatos, a Cáritas, a Cruz Vermella e
outras ONGs.
Sexan ou non estranxeiros, hai toda unha serie de dificultades ligadas
á inmigración e que hai que aumentar as xa comentadas até agora:
Problemas emocionais ligados a separación das familias, dos amigos,
da propia cultura: desarraigo, morriña, saudade, “o sentimento
doloroso da distancia” como o denominaría Novóa Santos
(Cit.Cabaleiro Goás, 1997:62).
Falta de lugares onde practicar as diferentes relixións, falta de
lugares onde comprar comida da sociedade de orixe, falta de espazos
lúdicos parecidos aos do país de orixe.
Problemas para a adaptación á cultura da sociedade de acollida, os
hábitos, a comida, a relixión; en definitiva, illamento social, falta
de participación e problemas de integración social.
Problemas de discriminación por motivos raciais (en especial,
negros, árabes, asiáticos e indianos), relixiosos (en especial, islámicos),
por criminalizar aos colectivos inmigrantes ao identificalos
con delincuentes e terroristas, e por culpabilizar aos estranxeiros
dos problemas do paro, emprego precario, baixos salarios, etc. da
sociedade de acollida.
2.-A INTERVENCIÓN SOCIAL CON POBOACIÓN INMIGRANTE
EN GALICIA
Como Galicia foi dende sempre produtora de emigrantes, e só no último
quinquenio comezou a ter especificidade o fenómeno da inmigración, a
intervención social, en sentido amplo, con poboación inmigrante é escasa e
20

está pouco articulada na Comunidade Autónoma. Isto non quita que existan
actuacións específicas levadas a cabo polos Servizos sociais dalgún Concello
ou incluso, en particular, pola súa Traballadora social, así como por algún
centro educativo ou, en especial, por algún mestre. Tamén dende diferentes
entidades e asociacións privadas se teñen levado a cabo actividades
puntuais coa poboación inmigrante. Pero aínda subliñando a relevancia de
todas estas experiencias, en Galicia aínda está por artellar unha política
social para a inmigración e a estranxeiría, dende hai ben pouco estanse a
dar os primeiros pasos para a súa estruturación.
2.1.- A INTERVENCIÓN SOCIAL DENDE O ÁMBITO PÚBLICO
É por todos sabido que os Servizos Sociais de atención primaria son
un servizo público de atención á cidadanía, caracterizado pola súa cercanía
e a súa proximidade aos cidadáns. Un lugar onde, en primeira instancia, as
persoas dan conta das súas necesidades, dificultades e problemas. Son, no
caso que nos ocupa, o primeiro contacto dos inmigrantes coa Administración
pública no que a integración social, en sentido amplo, se refire 16 .
Hai que indicar, antes de nada, que todos os inmigrantes en España
teñen dereito a ser atendidos nos Servizos sociais de atención primaria,
sexan estranxeiros ou de nacionalidade española. En canto os Servizos
sociais especializados, só se poden beneficiar deles os estranxeiros e inmigrantes
que residan en España con todos os seus papeis en regra. De entre
os estranxeiros, aqueles que residen en España de maneira irregular só
poderán utilizar os servizos sociais de atención primaria.
Tendo en conta a importancia dos servizos sociais de atención primaria
para a poboación inmigrante, a antiga Dirección Xeral de familia promoveu
en Galicia a chamada Rede galega de atención ós inmigrantes.
Nesta Rede interveñen, entre outros, os Servizos sociais de diferentes
Concellos, Sindicatos e entidades prestadoras de servizos sociais destinadas
a atención do colectivo estranxeiro. Os organismos e entidades da Rede
eran, no ano da súa composición, en todo o ámbito autonómico: CIG, CITE-
Galicia, UXT-Galicia e Cruz Vermella. A Rede, se se analiza por provincias
estaba composta nos seus inicios: na Coruña, por Ecos do Sur, Asociación
Antonio Noche, Asociación Renacer, Cáritas Diocesana Santiago-Vagalume;
en Pontevedra: Cáritas Diocesana de Tui-Vigo; en Lugo polo Concello de
Burela, Cáritas Diocesana de Lugo, e a Deputación de Lugo; finalmente participaban
na Rede en Ourense, o Concello de Ourense, o Concello de Xinzo
de Limia e Cáritas Diocesana de Ourense.
16 Obviamente os inmigrantes teñen un primeiro contacto coa Administración pública do
Estado ao chegar a España no que respecta á xestión dos seus permisos de residencia e de
traballo –de selo caso- ou a súa documentación de regreso definitivo. Non se vai a profundar
aquí nos aspectos xurídico-legais da chegada dos inmigrantes.
21 f e r v e n z a s

Os Programas desenvolvidos por esta Rede expresáronse en torno a
catro eixes:
1. O coñecemento da situación da integración social dos inmigrantes.
2. Campañas permanentes de sensibilización, pola convivencia intercultural
e en contra do racismo e a xenofobia.
3. Rede de información, orientación e asesoramento socio-laboral .
4. Rede de acollida básica: aloxamento e atención integral a inmigrantes
en situación de vulnerabilidade.
Analizados os programas da Rede, pódese dicir que a maior parte dos
membros da mesma concretaron estes eixes en dous grandes bloques: por
unha banda, a acollida da poboación inmigrante e a súa atención en casos
de situación de vulnerabilidade, acompañada a súa vez de información,
orientación e asesoramento en cuestións relacionadas coa documentación,
coa vivenda e coa inserción laboral; e por outra banda, as campañas de sensibilización
respecto a inmigración e a interculturalidade para, en definitiva,
loitar contra o racismo e a xenofobia.
A Rede canalizou asemade actuacións conxuntas co Ministerio de
Traballo e Asuntos sociais, a partir de subvencións anuais, para facilitar a
integración social dos inmigrantes, refuxiados solicitantes de asilo e desprazados,
así como para levar a cabo un programa de acollida básica que
facilitase o acceso dos inmigrantes ás prestacións e servizos sociais básicos,
a unha vivenda digna e á súa inserción socio-laboral.
Dende hai uns meses estanse a por en marcha, en diferentes concellos
de Galicia, os denominados “Departamentos de Migracións” destinados
a ofrecer información e asesoramento específico e polivalente á poboación
inmigrante que se instala nos concellos galegos. Sería desexábel, dende o
meu punto de vista, que nestes “espazos” se puidera aglutinar, coordinar e
especializar a atención á poboación inmigrante en Galicia, con equipos
interprofesionais compostos como mínimo -sempre ao meu xuízo- por un
traballador/a social, un psicólogo/a, un avogado/a e un orientador/a laboral,
capaces de ofrecer un servizo integral e polivalente 17 .
22

2.2.- A INTERVENCIÓN SOCIAL DENDE O ÁMBITO PRIVADO
Dende a iniciativa privada téñense realizado en Galicia un número
considerable de actuacións con poboación inmigrante e estranxeiros. Tres
son, dende a clasificación que propoño, os tipos de “entidades” non públicas
destinadas a prestar atención ao colectivo inmigrante sen ánimo de
lucro: por unha parte, os sindicatos, por outra, entidades de carácter
social como CÁRITAS ou a CRUZ VERMELLA, que dende o traballo social
podemos distinguir das pequenas asociacións que cito por último. Entre as
asociacións tamén collen subdivisións a partir do criterio da orixe dos membros
asociados. Neste sentido existen asociacións prestadoras de servizos á
inmigrantes compostas por membros de orixe inmigrante; asociacións mixtas,
ou sexa, compostas por poboación inmigrante e autóctona; e por último,
asociacións destinadas á atención con poboación inmigrante, formadas
exclusivamente por persoas autóctonas. En Galicia podemos atopar asociacións
dos tres tipos, aínda que predominan as últimas.
2.2.1.- ORGANIZACIÓNS SINDICAIS
En Galicia teñen prestado atención ao colectivo de inmigrantes, en
especial aos estranxeiros, as principais organizacións sindicais existentes no
país: Confederación Intersindical Galega (C.I.G.); Comisións Obreiras
(CC.OO.) a través de CITE, Centro de Información para Traballadores/as
Estranxeiros; e a Unión Xeral de Traballadores (U.X.T.). Todas estas organizacións
prestan servizos, en maior ou menor medida, tales como:
Información xeral, asesoramento e xestión da documentación esixida
aos estranxeiros que desexan vivir en España. En especial, permisos
de residencia e de traballo, petición do número de
Identificación de Estranxeiría (NIE), visados e exención de visados,
solicitudes de reagrupamento familiar, en menor medida, petición
de asilo político e de nacionalidade
Asesoramento legal e asistencia xurídica. Estas organizacións teñen
posto a disposición dos estranxeiros, a profesionais avogados; en
particular, nos procesos de regularización, en relación con ordes de
expulsión ou nas peticións de asilo
17 Tendo en consideración as limitacións presupuestarias dos servizos sociais municipais este
persoal podería reducirse a un traballador social e un avogado; sempre que se dispuxese,
no mesmo concello, dalgún orientador laboral asignado á unha dependencia pública ao cal
se puidesen derivar os casos dos inmigrantes relacionados con estudos (homologación de
títulos, por exemplo), a formación pre-profesional e a inserción laboral. Do mesmo xeito
sería posíbel prescindir de ter un psicólogo a tempo completo se existise algún que cubrise
as necesidades puntuais do Departamento de migracións cando se requirise.
23 f e r v e n z a s

Asesoramento e orientación laboral. En especial respecto ás obrigas
e aos dereitos dos traballadores, tipos de contrato, modificación de
contrato, despido, etc.
Intermediación laboral entre os traballadores estranxeiros e os
empresarios
Asesoramento respecto a asistencia sanitaria. En particular no que
respecta ao dereito á asistencia sanitaria do estranxeiro e da súa
familia, tipo de cobertura, finalización desta, etc.
Información e asesoramento á hora de pretender homologar un título
de estudios estranxeiros
Cursos de galego e de español. “Alfabetización” da poboación
estranxeira nos idiomas usados en Galicia; apoio na lectura e tradución
de documentos, etc.
Información xeral e variada: sobre a escolarización dos menores, a
vivenda, etc.
Campañas de sensibilización contra o racismo e a xenofobia
CITE (con oficinas en tódalas cidades de Galicia) ten destacado pola
súa atención a estranxeiros de orixe africana e asiática, en particular á
comunidade marroquí, así como pola súa implicación nos procesos de regularización,
reagrupamento familiar e formación laboral dos estranxeiros.
CIG, tamén existente por toda Galicia, pola súa banda, ten posto especial
atención na poboación procedente do continente americano, sendo pioneira
nos procesos de reclamacións de pensións ao estranxeiro e traballando
noutros eidos como as solicitudes de recuperación da nacionalidade perdida
polos descendentes de emigrantes, peticións de nacionalidade, etc.
Dependendo das cidades, o desenvolvemento particular dos proxectos
dun sindicato ou doutro varía. En todo caso, hai que aproveitar dende o
Traballo social a inmensa labor realizada por estes axentes sociais respecto
á poboación estranxeira, xa que a súa relación cos colectivos inmigrantes é
das máis antigas no tempo e dominan, ademais, a información e o asesoramento
destinados especialmente a inserción laboral dos inmigrantes. Como
debilidade dos sindicatos –se se lle pode chamar así- pódese subliñar que se
teñen dirixido principalmente, tal e como lles corresponde polo seu propio
carácter, aos estranxeiros traballadores, e en particular, os traballadores
sindicados, de xeito que queda fóra das súas expectativas a atención aos
familiares dos seus afiliados, aos estranxeiros xubilados, etc.
2.2.2.- GRANDES ENTIDADES DE CARÁCTER SOCIAL
De entre as entidades de carácter social de maior antigüidade en
Galicia se atopa CÁRITAS. Entre os programas que desenvolve está o
Programa de integración social de inmigrantes consistente en desenvolver
diversas actividades como:
24

Información xeral ao estranxeiro
Asesoramento legal e asistencia xurídica ao estranxeiro. Esta organización
ten posto a disposición dos estranxeiros avogados, en particular,
nos procesos de regularización destes
Cursos de formación profesional
Cursos de galego e de castelán
Campañas de sensibilización para toda a poboación en torno á inmigración
CÁRITAS ofrece ademais axudas de emerxencia aos estranxeiros en
caso de extrema necesidade así como vivendas de acollida (p.e. Cáritas
Interparroquial de Arousa ten unha casa de acollida con capacidade para
dez persoas). O carácter das actuacións desenvolvidas por esta organización
segue a ser, dende o meu punto de vista, asistencialista.
CRUZ VERMELLA tamén desenvolve actividades dirixidas especificamente
á poboación inmigrante; de entre elas: actuación para a orientación
profesional, a formación para o emprego, a intermediación laboral e o apoio
a iniciativas empresariais. No marco do Plan de Emprego, desenvolveu o
Programa Interlabora dirixido a persoas en risco de exclusión social, de
entre as cales figuraba, entre outros, o colectivo de estranxeiros –inmigrantes
e refuxiados-.
2.2.3.- ASOCIACIÓNS
Son importantes as actividades levadas a cabo en Galicia –e no resto
do Estado español- por asociacións e ONGs de cara á inmigración. Todas
acostuman por en marcha programas de información, asesoramento e orientación
sobre documentación e traballo, así como cursos de idiomas, cursos
de orientación pre-profesional e cursos de formación profesional. A maior
parte das asociacións en Galicia conta con apoio xurídico para xestionar
expedientes da poboación inmigrante, e algunhas delas participaron nos
procesos de regularización de estranxeiros existentes entre os anos 2000 e
25 f e r v e n z a s

2001 e no ano 2005. Ademais destes programas “xerais”, e dependendo da
capacidade de cada asociación, téñense desenvolvido en Galicia:
campañas de sensibilización para a sociedade de acollida
campañas de sensibilización en centros educativos
apoio escolar a nenos inmigrantes
campañas sanitarias de vacinación
festas interculturais gastronómicas e musicais
Aínda que estas asociacións teñan feito grandes esforzos por coordinar
as súas propias actividades, poucas conseguen realmente planificar
intervencións sociais integrais para o colectivo de inmigrantes.
Con todo, hai que resaltar a eficacia das asociacións compostas por
inmigrantes que ademais de informar, asesorar e orientar sobre a documentación
e o traballo e ofrecer asesoramento xurídico para estas situacións,
dispoñen de recursos informais dos cales se benefician os seus asociados,
aproveitando as súas propias redes migrantes:
axuda mutua para contrarrestar o desarraigamento
información actualizada sobre os seus países de orixe
información sobre os procesos de votación dos seus países de orixe
acceso a Internet para enviar correos electrónicos
coidado dos nenos en horario laboral dos seus proxenitores
soporte material ou económico en situacións de necesidade
vivenda de emerxencia
bolsas de emprego
bolsas de alugueiro de vivendas con propietarios non discriminadores
creación de empresas cooperativas entre estranxeiros
contratación por parte de estranxeiros autónomos de estranxeiros
por conta allea
formación de mediadores interculturais para aluguer de vivendas,
conflitos no traballo, etc.
organización de actividades de ocio: paseos, merendas, festas con
comida propia, con música propia, etc.
26

En moitas ocasións, estas asociacións pretenden explicar as motivacións
da súa migración á sociedade de acollida e transmitir os “valores positivos”
da súa cultura: organizan conferencias sobre os seus países de orixe
(política, economía, cultura, etc.) charlas en escolas e institutos, festas, e
calquera outra actividade para mostrarlle a sociedade de acollida o universo
cultural que poderían transmitir e que todos, acollidos e acolledores,
poderiamos compartir.
As asociacións compostas por inmigrantes, a diferenza das asociacións
para inmigrantes, poñen tamén énfase en atender ás necesidades
emocionais que afectan profundamente a aquelas persoas que sofren desarraigamento,
illamento, saudade, explotación pola súa condición de irregularidade
administrativa no país, etc., a través das súas redes de apoio informal.
No eido das asociacións en Galicia podemos resaltar a labor realizada
por AIDA, Asociación para a Integración e o Desenvolvemento Africano
(Vigo), unha asociación composta maioritariamente por africanos “subsaharianos”.
Pretende dar a coñecer á Comunidade galega a riqueza da cultura
dos países africanos para, deste xeito, sensibilizar a sociedade de acollida
sobre a necesidade da tolerancia e convivencia intercultural. As súas principias
actividades son:
Para os membros de AIDA:
Información e asesoramento sobre documentación de estranxeiría,
cuestións legais, cobertura sanitaria, escolarización dos menores,
etc.
Axuda mutua entre os membros de AIDA: coidado dos menores, clases
de apoio para o coñecemento da lingua, etc.
27 f e r v e n z a s

Para toda a Comunidade:
Campañas de sensibilización en centros educativos galegos
Celebracións de festas interculturais
Presentación e guía polo Museo itinerante de arte africana
Non podemos esquecer o traballo realizado por ECOS DO SUR.
Asociación mixta, situada na Coruña, que desenvolve, entre outras, estas
actividades:
Información e asesoramento sobre documentación de estranxeiría,
cuestións legais, cobertura sanitaria, escolarización dos menores,
etc.
Cursos de castelán e galego
Campañas de vacinación para menores estranxeiros
Acollida de inmigrantes
Está a comezar a súa andadura en Galicia, a asociación GALICIA
ACOGE que fai a súa presentación neste mesmo número monográfico de
Fervenzas.
Existen outras moitas asociacións no Estado español dedicadas á
intervención social con poboación estranxeira ou a loita contra o racismo e
a xenofobia, así como a promoción da interculturalidade 18 . De todas elas
pódese aprender algo que sirva para unha mellor intervención social co
colectivo de inmigrantes dende o traballo social 19 .
3.- ACHEGAMENTO PSICO-SOCIAL Á POBOACIÓN INMIGRANTE
3.1.- ETAPAS DO PROXECTO MIGRATORIO
Os programas de intervención social con inmigrantes da sociedade de
acollida adoitan esquecer os aspectos emocionais de tan intensa relevancia
para os inmigrantes.
18 Non quero deixar de citar o MOVEMENTO PARA A TOLERANCIA, entidade de ámbito estatal
que promove campañas de sensibilización, entre outras, contra o racismo e a Xenofobia.
Dispón de ampla Bibliografía e materias para a Educación na interculturalidade. Tampouco
podemos esquecer a SOS RACISMO, asociación mixta con moitas “delegacións” en toda a
xeografía española. Traballa en diferentes ámbitos: Oficina de Información e Denuncias
(información, asesoramento e xestión de documentación de todo tipo); Área pedagóxica
(campañas de sensibilización para a Sociedade de acollida, para toda a sociedade e en centros
educativos); Área de investigación (coñecemento de procesos migratorios, etc.)
19 Atoparase abundante documentación sobre estranxeiría nas páxinas WEB destas asociacións
e tamén na do Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais-IMSERSO.
28

Creo que isto ocorre porque, nas sociedades de acollida, a intervención
social coa poboación inmigrante se pensa dende o momento da chegada
do inmigrante ao país de acollida, polo que a atención ao colectivo inmigrante
se centra principalmente na documentación para a residencia e no
traballo, deixando nun segundo plano o resto das preocupacións e dificultades
dos inmigrantes. Isto ocorre así, dicía, porque nas sociedades de acollida
esquecemos que os proxectos migratorios dos inmigrantes teñen diferentes
etapas, e que todas elas inciden na estancia do inmigrante no país
de acollida. O proxecto migratorio comeza no país de orixe do inmigrante.
Alí o inmigrante vive e elabora 1) as súas motivacións para a saída (retorno
ao país dos antepasados, fuxida por crise económica, procura de liberdades
políticas, procura dunha xubilación máis doada, etc; 2) planifica a saída
(venda de propiedades como a casa, o vehículo; “cesión” dos fillos ao coidado
doutros; abandono de familiares e amigos, procura de traballo para o
país de acollida; etc.); 3) planifica a viaxe (pide diñeiro para a viaxe ou
reúne todos os seus aforros, reúne documentación para saír, decide onde ir,
etc.).
A primeira etapa do proxecto migratorio, que comeza no país de
orixe, vai determinar en gran medida o segundo momento deste proceso: a
chegada ao país de acollida. Como se chega (en avión, como turista, en
patera, etc.), a onde (a que cidade ou pobo) así como onde se instala un a
vivir (nun piso con outros inmigrantes, con familia, con amigos, só, etc.) e
onde vai traballar –ou que vai a facer- son toda unha serie de cuestións que
o inmigrante ten que afrontar antes e no momento preciso da súa chegada
a España. Todas estas circunstancias van condicionar a seguinte etapa do
proxecto migratorio: o inicio da estancia. Este período está caracterizado
por:
O necesario reaxuste de expectativas; normalmente sempre máis
altas do que a realidade mostra xa que o “soño” do Primeiro mundo
non era tal.
A necesidade de coñecer o idioma e/ou de comprender axeitadamente
as expresións e referentes do idioma da sociedade de acollida
para que a comunicación sexa óptima e os malentendidos mínimos.
O coñecemento e adaptación da cultura de acollida.
O coñecemento das institucións do país de acollida; en especial do
sistema sanitario e do sistema educativo, sobre todo para as persoas
que traen consigo aos seus fillos.
A procura dunha vivenda.
A inserción laboral, etc.
29 f e r v e n z a s

Unha vez “asentado” no país de acollida podemos dicir que o proxecto
migratorio chega a súa etapa máis longa: a estancia no país de acollida
por un período de tempo indefinido, que ás veces se prolonga até a xubilación.
Nesta etapa as dificultades do inmigrante acostuman estar relacionadas
con:
O reagrupamento familiar se non trouxo á súa familia consigo
O desarraigamento.
A saudade
A morriña.
A necesidade de preservar a identidade e cultura propias (a gastronomía,
a música, etc.)
A necesidade de ter unha participación social normalizada (veciños,
amigos, asociacións, actividade relixiosa, partidos políticos, etc.).
3.2.- A SATISFACIÓN EMOCIONAL
A análise das etapas do proxecto migratorio permiten que tomemos
conciencia da importancia que, para os inmigrantes, teñen as dificultades
de tipo “emocional” e do pouco que lle presta atención o Traballo social nas
súas intervencións sociais.
As reflexións que aquí poño de manifesto teñen que ver coa articulación
na práctica de modos e actuacións, que promovan a satisfacción destes
aspectos emocionais por parte dos inmigrantes. Por exemplo:
Pódense habilitar espazos de encontros (nos propios centros existentes
xa nos pobos), onde se poida desenvolver de xeito case natural
o apoio mutuo para contrarrestar o desarraigamento e a saudade.
Alí, nos centros, pódese ofrecer algunha prensa estranxeira, comprando
os xornais, ou imprimindo os principais xornais dixitais dos
países a onde pertenza o colectivo inmigrante máis numeroso da
comarca.
Nestes mesmos espazos pódese ofrecer acceso a Internet de balde,
de xeito que os inmigrantes poidan manter contacto con familiares
e amigos; poidan comunicarse con eles e ler información actualizada
sobre os países de orixe. Manter a comunicación cos próximos é
moi importante pero tamén o son as noticias do país de orixe, en
especial, en época de eleccións políticas.
Pódense organizar nos propios centros cursiños de balde e actividades
lúdicas (como en calquera centro que pretende “atraer” á
30

xuventude, ás mulleres, etc). Neste sentido pódense organizar
paseos, excursións, merendas...
Pódeselle pedir aos inmigrantes que organicen unha “festa” con
comida e música autóctona invitando, por suposto, aos veciños, ou
propondo e promovendo que sexan as asociacións de veciños os que
os inviten...
Pódeselle solicitar aos inmigrantes que protagonicen charlas sobre
os seus países, as súas costumes, as súas relixións, etc. que lles permitan
o contacto coa sociedade de acollida en actividades “respectadas”
e non sempre “depreciadas” como o traballo precario, os
seus problemas cos papeis.
Poden ser actividades sinxelas de organizar que, por unha banda, permiten
o contacto intercultural, e por outra, fan “respectábel” a inmigración,
ou polo menos ofrecen dela unha imaxe que vai máis alá do número
de estranxeiros irregulares (que se adoita asociar con “problemas”), e do
número de “traballadores” aproveitábeis para a nosa fráxil economía (problemas
para soster as pensións), ou a nosa baixa natalidade (aspectos
ambos, positivos para nós pero que instrumentalizan aos inmigrantes).
Temos que intentar concibir aos inmigrantes como persoas en si mesmas,
ademais de concibilas como “instrumentos” da nosa economía, dos nosos
problemas de natalidade, do traballo que poden desenvolver no noso país,
etc.
As intervencións sociais con inmigrantes teñen que ser realistas e
conscientes do marco legal no que se inscriben; pero despois desta toma de
conciencia para poder intervir dun xeito amplo temos que facer algo máis
que participar puntualmente e de xeito asistencialista en problemas de
papeis, documentos, necesidades urxentes, etc. que se solvente con “recursos”
institucionais. Esta parte, sendo necesaria, non é suficiente para que
poidamos chegar a falar de “integración social dos inmigrantes”. Para que
a integración se afronte dende os seus fundamentos máis elementais non
podemos esquecer os aspectos emocionais, psico-sociais, que estivemos a
esbozar.
4.- SUXERENCIAS PARA A INTERVENCIÓN SOCIAL CON INMI-
GRANTES DENDE O TRABALLO SOCIAL
Se ben neste artigo quixen por de relevo os aspectos emocionais,
psico-sociais dos inmigrantes, non hai a menor dúbida de que a intervención
social con este colectivo ten que enmarcarse nun ámbito máis amplo. Por
esta razón, presento, a xeito de conclusión, un decálogo que poida servir de
guía para iniciar esta intervención específica.
1.- Coñecer e ter en conta o marco legal sobre estranxeiría e os límites
que comporta para os inmigrantes e para o desenvolvemento
do traballo que pretendemos levar a cabo.
31 f e r v e n z a s

2.- Descubrir os colectivos de inmigrantes da zona onde traballamos
(e zona de influencia) e coñecer as súas problemáticas específicas.
Comezar por documentarse sobre as características comúns do
colectivo inmigrante e os seus problemas máis habituais.
3.- Contactar cos colectivos inmigrantes residentes na zona onde traballamos.
Para coñecer as problemáticas específicas dos inmigrantes
(Punto 2) ademais de documentarnos, temos que tomar contacto
cos inmigrantes e saber que é o que realmente están a
necesitar. Isto supón: saír dos despachos, achegarse á comunidade
inmigrante, contactar con ela (con especial atención ás persoas
relevantes do colectivo), etc.
4.- Darlle voz aos inmigrantes. Hai que permitir e promover que sexan
os inmigrantes os que expresen cales terían que ser as intervencións
sociais que eles consideran máis urxentes na zona. Xa haberá
tempo para seguir logo con intervencións máis amplas e a máis
longo prazo. En principio, trátase de elaborar un “diagnóstico
común” entre o colectivo inmigrante e o traballador social, tal e
como se entende no Traballo social comunitario (J.M.Barbero e
Ferran Cortès, 2005: 153-190) para tomar decisións conxuntas
sobre a intervención profesional a levar a cabo.
Non se debe esquecer a importancia de saber que é o que os inmigrantes
consideran necesario e importante no contexto do colectivo
inmigrante, e no marco cultural específico o que pertencen.
Ás veces, dende os Servizos Sociais, planifícanse actuacións que se
consideran moi “civilizadas” e “modernas” para eses inmigrantes
que veñen a vivir a “nosa sociedade”, e que poden resultar absurdas
e, por ende, ofensivas aos inmigrantes 20 . Non é necesario inci-
20 Por exemplo en 2002 na Comunidade Valenciana planificouse unha Campaña informativa
sobre hábitos hixiénicos do corpo con dípticos que se distribuíron entre estranxeiros. Nos
dípticos indicábanselle cousas tales como que tiñan que lavarse as mans antes de comer ou
cepillarse os dentes despois das comidas. A Comunidade de magrebís lembrou aos responsábeis
do Programa que na súa cultura a hixiene é un elemento central e que calquera
sabe que nada máis levantarse da cama hai que lavarse a boca e cepillarse os dentes, non
despois de tomalo café, senón antes de calquera outra actividade a realizar ese día. Polo
demais lembróuselle aos españois que, ademais da ducha da mañá, para un magrebí é
inconcebíbel irse para a cama sen terse lavado novamente os pes e os xenitais... Tamén se
lembrou que dado que culturalmente a auga para eles é moi importante, poderíanse ter
gastado os cartos en habilitar duchas aos magrebís das chabolas de El Ejido, en vez de facer
campañas, dende o seu punto de vista, estúpidas. O resto das comunidades estranxeiras,
igual que a magrebí, estaban profundamente ofendidas: a comunidade iberoamericana
lembrou que “antes de que os españois chegaran a América, eles xa tiñan auga e sabían
para que usala”. Entre a polémica acabouse por lembrar que na década dos setenta en
España aínda había moitas casas sen cuarto de baño.... O programa tivo que ser retirado
ao cabo dunha semana: non só porque resultara ofensivo senón porque suscitara un conflito
serio entre os inmigrantes do Levante e a sociedade de acollida. A prensa recollía impresións
sobre si os “negros” ou os “mouros”, por exemplo, cheiraban mal....
32

dir na carga paternalista existente na atribución a “nosa” sociedade
de cualidades como a “modernidade” ou o “civismo”, que
parecen xustificar intervencións “educativas” sobre a poboación
inmigrante. Tampouco é necesario subliñar que o profundo sentir
–aínda que inconfesábel- de que “nos” somos “mellores” ca “eles”
conleva unha forte carga racista (“eu son mellor”, “a miña cultura
é mellor”, “eles son inferiores”, etc.)
5.- Planificar unha intervención social con inmigrantes máis ampla
que a acción puntual, para resolver problemas individuais concretos,
aínda que comecemos por estes. Trátase de superar unha concepción
asistencialista da atención ao inmigrante cunha intervención
integral e non limitada ao Traballo social de casos.
6.- Pretender como finalidade unha real integración social dos inmigrantes
(non a súa asimilación ou aculturación na sociedade de
acollida; tampouco a súa reclusión en determinados barrios). Unha
vez que se produce a integración, diminúe enormemente o número
de carencias/necesidades/dificultades/problemas e conflitos
que se poden orixinar nos colectivos inmigrantes cando estes permanecen
illados, discriminados pola sociedade de acollida, vivindo
en “guetos”, etc.
7.- Valorar con que axentes sociais do entorno, no que se traballa, se
pode contar: ámbito sanitario (centro de saúde, persoal sanitario),
ámbito educativo (escolas, institutos, asociacións de pais, equipos
deportivos), ámbito laboral (Servizo de colocación), ámbito cultural
(asociacións deportivas, clubs, asociacións culturais, etc),
ámbito da participación social (asociacións de veciños, asociacións
de inmigrantes, sindicatos, partidos políticos, etc.) para involucralos
nun proxecto conxunto de “ben vivir”, de “ben-estar”. A
consigna é: “sumando diminúense os esforzos e as intervencións
profesionais poden ser máis amplas e integrais”.
8.- Contactar cons eses axentes sociais: sensibilizalos da situación e
resaltar os aspectos positivos do proxecto dunha comunidade ben
integrada, así como das avantaxes que evitarían posíbeis futuros
problemas. Tentar que cada un destes axentes teña unha participación
activa e ampla no proxecto.
9.- Conseguir que os inmigrantes sexan non só os impulsores e promotores
das actuacións a desenvolver cara á inmigración, senón que
ademais hai que potenciar e conseguir que eles sexan os protagonistas
da execución dos proxectos na medida do posíbel.
10.- Actualizarse teoricamente. Por suposto todo este proceso esixe
aos traballadores sociais e ao resto dos profesionais implicados na
atención ao colectivo de inmigrantes que se esforcen en coñecer
o colectivo co cal se está a traballar, profundice nas teorías sobre
a inmigración e sobre as técnicas específicas de intervención profesional,
en especial a mediación intercultural.
33 f e r v e n z a s

BIBLIOGRAFÍA
AA.VV. (1994), Extranjeros en el paraíso. Barcelona, Virus.
ÁLVAREZ SILVAR, G. (1997), La migración de retorno en Galicia 1970-1995.
Santiago de Compostela, Ed. Xunta de Galicia.
APARICIO, R. (Dir.) (1998), Manual para el Diseño y Gestión de Proyectos de
Acción Social con Inmigrantes. Madrid, Ed.IMSERSO.
BARBERO, J.M. y CORTÉS, F. (2005), Trabajo Comunitario. Organización y
desarrollo social. Madrid, Alianza Editorial.
BLANCO, C. (2000). Las migraciones contemporáneas., D.L. Madrid, Alianza
Editorial.
CABALEIRO GOÁS, M. (1997), Síndromes psicopatolóxicas condicionadas pola
inmigración e emigración. Santiago de Compostela, Ed. Xunta de
Galicia.
COLECTIVO IOÉ (1987), “Los inmigrantes en España”. Documentación social,
66.
COLECTIVO IOÉ (ACTIS Walter, PEREDA Carlos y PRADA Miguel Angel) (2002),
Inmigración, escuela y mercado de trabajo. Una radiografía actualizada.
Fundación La Caixa. Edición electrónica del libro en www.estudioslacaixa.es
CRIADO, M.J. (2001). La línea quebrada. Historias de vida de migrantes.
Madrid, Colección estudios.
DE MIGUEL CASTAÑO, C. (2000), “Inmigración, Demografía y políticas de
integración”. En GARDE, J.A., Informe 2000. Políticas sociales y
Estado de Bienestar en España. Madrid, Ed. Fundación Hogar del
empleado.
CHECA, F. (Ed.) (1998), Africanos en la otra orilla. Barcelona, Icaria.
DE LUCAS, J. (1994), El desafío de las fronteras. Madrid, Temas de Hoy.
EGEA JIMENEZ, C. y RODRIGUEZ RODRIGUEZ, V. (2004), « Tipos de retorno
de los emigrantes jubilados. El caso de los emigrantes de la provincia
de Jaén ». Actas del VII Congreso de la Asociación de Demografía
Histórica. Granada, 1-3 abril, 2004.
GALVÍN, I y FRANCO, P. (EQUIPO CLAVES), (Coord. 1996), Propuesta metodológica
para el Trabajo Social con inmigrantes. Madrid, Siglo XXI.
GARRETA BOCHACA, J. (2003), La integración sociocultural de las minorías
étnicas (gitanos e inmigrantes). Barcelona, Anthropos.
34

GÓMEZ GARCÍA, P. (Coord.) (2001), Las ilusiones de la identidad. Madrid,
Frónesis.
HERNÁNDEZ BORGE, J. (2003), “La inmigración exterior en Galicia”. Papeles
de Geografía, 37, pp.155-164.
IZQUIERDO ESCRIBANO, A. (1994) «Inmigrantes y minorías étnicas». En DEL
CAMPO, SALUSTIANO (Ed.), Tendencias Sociales en España (1960-
1990), Vol.III. Bilbao, Ed. Fundación BBV.
IZQUIERDO ESCRIBANO, A. (1996), La inmigración inesperada (1991-1995),
Madrid, Trotta.
IZQUIERDO ESCRIBANO, A. (2003), Inmigración, mercado de trabajo y protección
social. Madrid, CES.
IZQUIERDO ESCRIBANO, A. y ÁLVAREZ SILVAR, G. (Coord., 1997), Políticas de
retorno de emigrantes. A Coruña, Ed.Universidade de A Coruña.
LACOMBA VÁZQUEZ, J. (1998), «Migraciones y Trabajo social Intercultural.
Propuestas teóricas y metodológicas». Revista de Servicios Sociales y
Política Social, Monográfico “Interculturalidad”, nº 44, pp.33-53.
MANZANOS BILBAO, C. (1999), El grito del otro: Arqueología de la marginación
racial. La discriminación social de las personas inmigrantes
extracomunitarias desde sus vivencias y percepciones. Madrid,
Tecnos.
MARTÍNEZ J.L. y APARICIO, R. (Eds.) (2005), El Ciclo del Proyecto: Diseño,
gestión y evaluación de proyectos de inserción social de inmigrantes.
Madrid, Ed.Universidad Pontificia Comillas.
MARTÍNEZ VEIGA, U (1997), La integración social de los inmigrantes extranjeros
en España. Madrid, Trotta.
NAÏR, S. y DE LUCAS, J. (1997): Inmigrantes. El desplazamiento en el
mundo. Madrid, Ed. Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales.
PAJARES, M. (1998), La inmigración en España. Retos y propuestas.
Barcelona, Icaria.
RAMÍREZ GOICOECHEA, E. (1996), Inmigrantes en España: vidas y experiencias.
Madrid, CES.
RUIZ OLABÚENAGA, J.I., RUIZ VIEYTEZ, E.J. y VICENTE TORRADO, T.L.
(1999), Los inmigrantes irregulares en España. La vida por un sueño.
Bilbao, Ed.Universidad de Deusto.
SOLÉ C. (1995), Discriminación racial en el mercado de trabajo. Madrid,
CES.
35 f e r v e n z a s

SOS RACISMO (Varios años), Informe anual sobre el racismo en el Estado
Español. Barcelona, Icaria.
TORRA BITLLOCH, M. (1998), «Escuela e inmigración». Revista de Servicios
sociales y Política social, nº44, pp.105-117.
VÁZQUEZ AGUADO, O. (2001), «Trabajo social e inmigración». En COLOM, D.
y MIRANDA, M. (Dir., 2001), Poblaciones y Bienestar II. Zaragoza, Mira
Editores; pp.15-36
VÁZQUEZ AGUADO, O. (2003), “Violencia simbólica hacia los inmigrantes: la
presencia de las diferencias culturales”. Alternativas. Cuadernos de
Trabajo social, nº 10, pp. 357-368.
VÁZQUEZ AGUADO, O. (2005), “Análisis de la Literatura Profesional en torno
a la Inmigración y la Educación Intercultural 1982-2000”. Servicios
Sociales y Política social, nº 65, “Trabajo social y salud II”.
VERDE DIEGO, C. (2001), «Trabajo Social, inmigración y exclusión social: un
análisis crítico del marco legislativo vigente y su incidencia en la
intervención social». CABS. Cuadernos Andaluces de Bienestar social,
nº 9, pp. 35-60.
36

A INTEGRACIÓN DOS INMIGRANTES,
ACHEGAMENTO A UN PROGRAMA E
DIRECTRICES PARA A INTERVENCIÓN
RESUMO
Mª Montserrat Carabelos Casalderrey
Traballadora Social dos Servizos Sociais de Atención Primaria do Concello de Vilaboa
Este artigo pretende invitar á reflexión ademais de achegar, como o
seu propio título indica, aos profesionais do traballo social e doutras disciplinas,
a un programa de integración de inmigrantes; digo achegar pois o
programa orixinal é moito máis amplo.
Optei por facer unha ampla descrición socio-demográfica do lugar,
onde se desenvolve, para facervos unha idea de como dende un Concello,
tan modesto e con tan poucos recursos, se pode por en marcha un programa
de integración de inmigrantes, referente, neste momento, para moitos
outros concellos da nosa Comunidade Autónoma. Quizais, non por ser tan
bo, mais ben porque é un dos poucos que se está a levar a cabo.
Pareceume básico tamén definir, dun xeito amplo, o concepto de
integración que tomamos nós, como referente, o cal dirixiu dalgún xeito a
nosa intervención.
Para rematar atrevinme a incluír unhas modestas directrices, por se
a alguén lle valen, pois a min, persoalmente, levoume bastante tempo chegar
a esas conclusións, e optar por un novo xeito de traballar con este colectivo.
1.- INTRODUCCIÓN E ANTECEDENTES DO PROGRAMA
No Concello de Vilaboa dende hai aproximadamente catro anos lévase
a cabo un programa de integración de inmigrantes, que nas seguintes
páxinas intentará achegar ao lector, dun xeito moi resumido, o que estamos
a facer e o porque o facemos dese xeito, así como a moitas das conclusións
e reflexións as cales chegamos pola práctica neste traballo.
O principio, coma todo, un cúmulo de incertezas, estereotipos dos
que os medios de comunicación nos alimentan diariamente con noticias
negativas relacionadas coa inmigración, mediatizando a nosa imaxe sobre
este colectivo de poboación: como que nos invaden, quédanse cos nosos
37 f e r v e n z a s

postos de traballo, a maioría son delincuentes e non queren traballar, son
raros pois practican outra relixión, falan outro idioma e teñen outros costumes
e por riba non se adaptan a nós, ademais todos os árabes son presuntos
terroristas, as colombianas prostitutas etc.... Sen esquecernos dun
dato moi importante, son un colectivo que non preocupa demasiado nin as
distintas forzas políticas, nin a administración en xeral, pois non votan.
Con toda esta carga, e moita máis, atópase un profesional de traballo
social cando, por primeira vez, esperta e comeza a ver que un número
cada vez maior de inmigrantes residen no concello onde desenvolve a súa
profesión. As demandas van en aumento e incluso pode falarse de novas
necesidades, das que non nos falaron durante ó noso paso pola universidade.
O sinxelo sería dicir NON, non existen recursos para iso! Pregunte vostede
en Cáritas ou na Cruz Vermella... Sen dúbida, é esta postura a que
toman moitos profesionais dos SS. SS. Non debe ser criticada por ninguén
pois realmente non estamos suficientemente preparados e formados para
afrontar esas necesidades e demandas tan variopintas.
Así comeza a historia dun programa de integración de inmigrantes,
con incerto principio , é espero bo remate.
2.- O PROGRAMA DE INTEGRACIÓN DE INMIGRANTES DO
CONCELLO DE VILABOA
2.1.- SITUACIÓN XEOGRÁFICA E CARACTERÍSTICAS
SOCIODEMOGRÁFICAS
DESCRICIÓN XEOGRÁFICA
Vilaboa atópase emprazada ao suroeste da capital da provincia de
Pontevedra, na comarca de Pontevedra, no punto medio da liña recta entre
Pontevedra e Vigo.
Concello de Vilaboa
38

Ten unha extensión considerábel, 38 Km2, unha alta dispersión da
poboación; non existe un núcleo urbano claro onde se concentre esta poboación.
Ten, polo tanto, as características dunha comunidade rural na que o
sentido da pertenza mantense moi vivo no ámbito parroquial.
O Concello de Vilaboa está integrada por cinco parroquias que, a súa
vez, se subdividen en barrios e lugares, facendo un total de sesenta e unha
entidades de poboación.
RECURSOS SOCIAIS DO CONCELLO
RECURSOS EDUCATIVOS
No Concello hai dous centros de Ensinanza Obrigatoria de carácter
público e cinco Centros de educación infantil distribuídos polas distintas
parroquias.
RECURSOS SANITARIOS
No término municipal podemos encontrar dous centros médicos cuxo
titular é o propio Concello. Un centro de saúde propiamente dito e un consultorio
de médico de familia.
RECURSOS SOCIOCULTURAIS E DEPORTIVOS
Os centros socioculturais e deportivos dependen todos eles do
Concello e son os seguintes:
Centros Socioculturais
– Casa da Cultura. Río Maior – Santa Cristina. Nela está situada a
biblioteca municipal.
– Local Social de Paredes.
– Local Social do Picho.
– Local Social de Santa Cristina.
Instalacións deportivas
– Pavillón de Río Maior.
– Pavillón do Toural.
RECURSOS SERVICIOS SOCIAIS
O Concello de Vilaboa conta no departamento de Servizos Sociais
cunha Traballadora Social. Temporalmente traballan neste departamento
unha Educadora Familiar e dous mediadores interculturais. Tamén dispón
doutros servizos como son O Axente de Desenvolvemento Local, a oficina de
Información Xuvenil ( O.M.I.X.) , e un Animador Sociocultural.
39 f e r v e n z a s

ASOCIACIONISMO
Vilaboa é un Concello de abundante asociacionismo, no Rexistro
municipal hai recoñecidas 43 asociacións. Aínda que non todas elas funcionan
de forma activa como sería desexábel. Predominan as asociacións de
tipo cultural, tamén as hai Asociacións deportivas, de ámbito nos Servizos
Socias, destacando pola súa operatividade, poder económico e de representatividade
as Asociacións de Montes. Existe unha asociación de inmigrantes
marroquís.
DESCRICIÓN DEMOGRÁFICA
A poboación do Concello de Vilaboa, ao igual que a do resto de
Galicia, sufriu certos altibaixos demográficos ao longo dos derradeiros 15
anos, situándonos na actualidade cunha poboación de 5938 habitantes,
distribuídos do seguinte xeito:
Segundo o sexo:
2973 homes que son o 50,06% da poboación.
2965 mulleres que son o 49,94 % da poboación.
Residen no Concello de Vilaboa un total de 310 estranxeiros o que
equivale ao 5,2% da poboación. Estando esta porcentaxe moi por riba da
media do nacional que de un 3,9%.
A distribución por nacionalidades é a seguinte (a Decembro 2003):
Marrocos 214, Arxentina 20, Colombia 14, , Venezuela 13, Portugal
13, Uruguai 10, Suíza 4, Cuba 4, México 3, E.U.A. 3, Ex Iugoslavia 2, Bulgaria
2, outros 8
Elaboración propia. Fonte Padrón Municipal Vilaboa
40

A poboación marroquí que reside no Concello distribúese do seguinte
xeito:
O total de empadroados (a Decembro do 2003) é de 214 marroquís.Sendo
a poboación marroquí o 3,6 % da poboación no Concello de
Vilaboa.
A media de idade dos 214 marroquís empadroados no Concello de
Vilaboa é de 28 anos. Sendo a idade media das mulleres de 24 anos
Estes inmigrantes marroquís residen, 181 no barrio de Paredes, que
ten unha poboación total de 782 habitantes, sendo nesta poboación o
23.14 % dos habitantes do barrio. Tan só 33 marroquís residen noutras
parroquias.
É dicir o 23.14 % da poboación que reside en Paredes e marroquí
Fonte: Padrón Municipal do Concello de Vilaboa
41 f e r v e n z a s

Comparativa de datos 2001 a 2003
Elaboración propia. Fonte: Padrón Municipal do Concello de Vilaboa
É este, polo tanto, un núcleo de poboación inmigrante considerábel;
se estas cifras son comparadas coas cifras que durante o ano 2003
deu o Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais a nivel da Provincia de
Pontevedra, Galicia e España, que son as seguintes:
Comparativa poboación marroquí en España, Galicia, Pontevedra e
Vilaboa
Elaboración propia Fonte: Padrón Municipal do Concello de Vilaboa . Instituto Nacional de
Estadística Decembro 2003
42

2.2 .- NACEMENTO E PRIMEIROS PASOS
O programa de integración de inmigrantes do Concello de Vilaboa,
nace no ano 2000, nunha reunión de coordinación do persoal do concello.
Ante as propostas da traballadora social de facer algunha actividade dirixida
a este colectivo, dous profesionais deste equipo suxiren levar a cabo un
taller de lingua castelá dirixido a inmigrantes, e facer algunha actividade
dirixida aos máis cativos, pois naquel momento no centro, onde estaban
escolarizados os nenos inmigrantes, non existía persoal de apoio para atender
ás súas necesidades específicas, sobre todo as relacionadas co idioma.
Os primeiro contactos cos inmigrantes residentes no Concello, dende
o departamento de SS.SS, foron con aqueles que se dirixían a nós solicitando
axudas en forma de alimentos, algunha prestación económica, axuda
para cubrir papeis, informes sobre situacións de vivendas, para tramitar
reagrupamentos familiares, e sobre todo cos demandantes de RISGA que,
aínda descoñecendo os fins reais desta prestación, lles permite ter uns
ingresos fixos mensuais.
A técnica da entrevista, mantidas tanto no despacho, como nas visitas
domiciliarias realizadas, axudounos a acercarnos á súa realidade. Cada
un, cunha historia distinta, e todos eles con necesidades que se repiten.
Comezamos a distinguilos, a tratalos como individuos e non como colectivo,
nunha palabra a chamalos polo seu nome e apelido e a interesarnos pola súa
verdade, a súa historia, e as súas inquedanzas.
As actividades coas que iniciamos a nosa andadura, e que tan só se
executaron durante catro meses, baséanse nunha necesidade que se calquera
de nós reflexionamos un pouco, nos damos conta é a mais importante
cando chegamos a un país estranxeiro, o idioma, a necesidade de comunicarnos.
Cos adultos centramos a nosa intervención na aprendizaxe do idioma,
mediante a lectura ,escritura e conversa, introducindo textos sobre todo de
temas que poderían resultar de interese, tendo en conta as peculiaridades
dos nosos alumnos. A maior parte do material que se utilizou foi elaborado
polo monitor da actividade, que con moito enxeño e poucos recursos, saíu
43 f e r v e n z a s

adiante e creou unha necesidade entre os nosos veciños, os inmigrantes
marroquís.
O obradoiro de aprendizaxe de castelán con nenos, levouse a cabo no
CPI O Toural, onde estaban escolarizados os nenos inmigrantes do Concello.
Alí atopámonos con nenos de distintas idades escolarizados pola idade en
distintos cursos, e sen ningún profesor de apoio que atendese ás súas necesidades
específicas. E novamente con moitas ganas e poucos recursos levamos
a cabo o noso propósito. O máis difícil foi xustificar a nosa presencia
no centro en horas lectivas, pero coa inestimábel implicación, e axuda do
equipo directivo, da orientadora pedagóxica do centro e de parte do profesorado,
fóronse salvando todos os obstáculos. Esta iniciativa deu os seus
froitos no curso seguinte, coa designación por parte da Consellería de
Educación, dun mestre de apio a minorías étnicas a este CPI.
No ano 2001 continuouse con estas actividades, e outras que logo
mencionarei, limitados novamente polos recursos económicos e humanos,
pero cun obxectivo firme, a elaboración dun programa de integración de
inmigrantes, ben fundamentado, e cunha programación anual de actividades
dirixidas a mellorar a calidade de vida dos inmigrantes aquí residentes.
Un dos nosos retos era poder realizar algunha acción na que facilitaramos
a participación da muller marroquí, pois o terreo estaba totalmente
sen traballar neste sentido. A muller marroquí, que vive no noso Concello,
vive totalmente á marxe da vida social, centrada no coidado da familia e
nas tarefas domésticas. Hai que ter moi presente que o proxecto migratorio
non é dela, senón do reagrupante, nese caso o seu home. Introducímonos
neste terreo tan privado e con tantas particularidades, non foi nada doado,
pero a gratificación persoal e profesional polos logros obtidos foi tal, que
compensou con creces o esforzo.
Chegado ese momento, os profesionais implicados debatemos, sobre
a nosa postura de cara ás determinadas cuestións relacionadas coa inmigración,
e concordamos puntos de vista, esquecéndonos dos estereotipos, e
creando a nosa propia imaxe, que podo afirmar que se vai renovando cada
pouco, pois aínda estamos nunha fase de aprendizaxe e enriquecemento.
En canto a cuestión muller, aceptamos plenamente a súa forma de
vida, sen tentar en ningún caso, forzar un cambio nas súas relacións familiares
e nos roles que cada quen asume nesas familias. O que por suposto
nos levou a dirixirnos os esposos e pais para solicitar permiso cando levamos
a cabo algunha actividade para elas, ou para os mais cativos. Buscamos
unha aprobación do colectivo masculino, garantindo deste xeito a participación
do sector feminino nas actividades, non só das que viven en Vilaboa,
senón tamén doutras moitas que se desprazan doutros concello limítrofes.
2.3.- SITUACIÓN ACTUAL
Durante os tres derradeiros anos o programa foi mellorando paulatinamente
e agora ademais dos recursos do propio Concello, cóntanse con
44

subvencións tanto da Consellería de Asuntos sociais (plan concertado), como
da Consellería de Inmigración e a Deputación provincial de Pontevedra. Isto
supón unha estabilidade en canto a persoal e medios materiais, o que nos
permite facer unha programación con carácter anual e unha avaliación mais
continuada dos obxectivos que nós estabelecemos no programa, e en cada
unha das actividades que se desenvolven.
Acostumados a que este tipo de programas os leven a cabo ONG, ou
outras entidades sen afán de lucro, a dependencia deste programa dunha
administración pública exclusivamente, abre moitas portas noutras administracións
e organismos públicos, pola credibilidade que lle inspira.
Confianza que nos facilita o logro do noso obxectivo principal, a integración
dos inmigrantes en todos os ámbitos: laboral, escolar, social etc..
Na actualidade ademais da traballadora social do departamento de
servizos sociais , traballan no programa, dous mediadores interculturais a
xornada completa e durante 10 meses ao ano, e colaboran no mesmo, de
xeito moi estreito, outros profesionais do concello, do CPI do toural, do centro
de saúde e algún persoal voluntario.
Existe tamén un importante traballo de coordinación entre todos os
profesionais de distintas disciplinas, que dalgún xeito atenden ao colectivo
de inmigrantes en Vilaboa, como son médicos, persoal de enfermería, profesores,
pedagogos, psicólogos, traballadora social, educadores sociais, e
educadores familiares, e por suposto os mediadores interculturais.
3.- O CONCEPTO DE INTEGRACIÓN QUE TOMAMOS COMO
REFERENTE
1. CONCEPTO DE INTEGRACIÓN
Atopámonos con diversas definicións de Integración, propoñemos a
seguinte. Entendemos por integración o proceso de incorporación dos
inmigrantes á sociedade española en igualdade de condicións dereitos e
deberes que os nacionais, mediante a cal pode chegar a ser participantes
activos da sociedade de acollida, conformando tamén a vida social
económica e cultural, se que iso impoña o prezo da renuncia á súa cultura
orixe (Gimenez y Malgesini 1997. PG 204). Sendo este un proceso que
implica respecto e certo dereito a diferenza.
A partir desta definición pretendemos que os inmigrantes sexan parte
activa da nosa cultura, pero non buscando a aculturación, senón a conservación
das características da súa cultura orixinaria. Para iso pretendemos
proporcionar tanto a sociedade acolledora como á acollida espazos de
interpelación, onde ambas sociedades transformen os seus hábitos e normas,
buscando unha sociedade máis complexa onde aparezan elementos
novos e diferentes achegados pola comunidade inmigrante e elementos con-
45 f e r v e n z a s

servados da sociedade acolledora, máis ou menos adaptados. Non podemos
esquecer que este proceso de interpelación é un proceso desigual, debido a
que a sociedade de acollida ten unha posición dominante, debido o seu
maior número de individuos, o funcionamento da súa economía e as súas
leis; fronte a sociedade inmigrante, que é unha minoría que se sinte estraña
e busca un novo espacio social.
Este proceso de integración variará dun lugar a outro xa que, tanto a
sociedade de acollida como a inmigrante, non son dous bloques homoxéneos,
así que as políticas, estratexias, liñas de acción e prácticas sociais
variarán segundo os diferentes puntos de vista que sobre o proceso de integración
teñan os colectivos implicados nel. Hai que ter en conta que este
proceso decantarase cara ao lado da sociedade acolledora, que normalmente
impón as leis e o marco de dereitos cos que conta a sociedade inmigrante.
Por iso é necesario escoitar a estes últimos e facelos partícipes activos
deste proceso, escoitando as súas inquietudes e necesidades.
Cando se fala dun proceso de integración é necesario falar de integración
en segunda ou terceiras xeracións , dado que os posíbeis cambios
socioeconómicos, lexislativos e políticos van ser condicionantes deste proceso.
A integración é un proceso multidimensnional atopándonos así con:
• Dimensión normativa que fai referencia ao estatus legal do inmigrante
e a súa relación coa cidadanía .
• Dimensión socioeconómica que é a que vai permitir ao inmigrante
vivir economicamente, relacionarse cos cidadáns, acceder á vivenda,
á interacción de espazos públicos. Esta dimensión, que leva á
inserción socioeconómica, chega tras unha complexa articulación
de tendencia socioeconómicas, relacións e prácticas laborais concretas,
en contextos determinados, da intervención das administracións
públicas e da acción estratexia dos axentes sociais. O traballo
integrarase como parte activa da sociedade, permitirá o acceso
do inmigrante ás redes de seguridade e a ser cidadáns.
4.- OBXECTIVOS
– Acoller solidariamente sen discriminación de etnias, sexo, relixión,
cultura...aos inmigrantes que chegan ao Concello de Vilaboa cunha
actitude manifesta e permanente contra o racismo, a xenofobia e a
intolerancia.
– Apoiar as súas xustas reivindicacións polo recoñecemento dos seus
dereitos e mellora das súas condicións de vida.
46

– Sensibilizar á poboación autóctona a través de campañas, actos...
en colaboración con colectivos do Concello.
NA ÁREA EDUCATIVO:
• Posibilitar aos inmigrantes a formación e capacitación a través do
ensino do idioma, cultura e actividades da nosa comunidade.
• Programar e desenvolver clases de castelán.
• Fomentar o coñecemento da cultura e arte dos inmigrantes entre a
poboación autóctona.
NA ÁREA SOCIO-SANITARIO:
• Asesorar acerca dos dereitos, obrigas e posibilidades dos servicios
sanitarios.
• Programar actividades dirixidas á prevención e información sobre a
saúde, hixiene e hábitos alimenticios.
• Aprender a utilizar os recursos da zona.
NA ÁREA XURÍDICO:
• Informar, orientar e asesorar AOs inmigrantes en materia de estranxeiría
en colaboración con asociacións estatais.
NO ÁREA LABORAL:
• Potenciar a formación profesional dos inmigrantes desempregados a
través de cursos de formación.
• Informar e asesorar no proceso de validación de titulacións.
• Proporcionar asesoramento laboral.
• Fomentar iniciativas de emprego local.
• Ensinar habilidades de busca de emprego.
NA ÁREA DE SENSIBILIZACIÓN:
• Potenciar a solidariedade e a cooperación entre os inmigrantes e
colectivos ou grupos sociais.
• Promover nos colexios campañas de sensibilización .
• Realizar actos coa poboación inmigrante e local.
47 f e r v e n z a s

• Fomentar a creación de espaZos para a convivencia entre todas as
culturas.
5.-ACTIVIDADES
Ao longo dos catro derradeiros anos leváronse a cabo actividades para
a consecución dos nosos obxectivos, as cale se foron trocando e renovando
a medida que os propios inmigrantes nos foron facendo novas demandas e
intentando sempre dar resposta ás súas necesidades específicas, Así por
exemplo, dos talleres de alfabetización en lingua castelá pasouse a talleres
de aprendizaxe básica de informática, curso de formación vial, curso de
técnicas de busca de emprego, etc... O intercambio gastronómico evolucionou
nun curso de cociña árabe-galego, moi demandado tanto pola poboación
autóctona como pola poboación inmigrantes. Cos nenos lévanse a cabo
uns obradoiros de prevención de conductas xenófobas, en horas extraescolares
dentro do centro escolar, e unha festa anual que denominamos “A
integración é cousa de todos”, na que participan máis de 150 nenos.
No ámbito laboral levouse a cabo un curso de laminador de poliéster,
un total de 8 alumnos acadaron traballo, por conta allea, ao día seguinte do
remate do curso Neste momento estanse a derivar varios inmigrantes a cursos
de formación xestionados por distintas entidades.
Coas mulleres leváronse a cabo cursos de costura onde, ademais de
aprender o idioma, se dá resposta a unha demanda realizada polas propias
interesadas . E así ano a ano vanse poñendo en marcha novos proxectos,
sempre tendo en conta a opinión dos protagonistas da intervención.
6.- DIRECTRICES A TER EN CONTA CANDO VAMOS TRABALLAR
CON POBOACIÓN INMIGRANTE.
• Eliminar e evitar estereotipos predeterminados e inherentes á condición
humana, de cara aos nados noutros países distintos ao noso.
• Coñecer a fondo todo o que se poida do colectivo de poboación co
que imos traballar, canto máis diferente sexa da nosa forma de vida
e cultura, máis dedicación e esforzo teremos que por da nosa parte,
para chegar a comprender outras formas de vida.
• Adaptarnos ás súas normas e formas de organización social, familiar
e de relacións sociais. Non quere dicir que as compartamos, simplemente
debemos respetalas e non intentar cambialas. Xa chegarán
tempos nos que os cambios se produzan sen que aparentemente
nós nada teñamos que ver.
• Un programa de integración require escoitar e prestar moita atención
ao que os nosos usuarios nos desexan transmitir, e aínda cunha
48

lingua distinta, aconsellamos crear estratexias para a comprensión
por ambas partes e non impoñer o que nos cremos que necesitan,
senón axudalos a mellorar a súa calidade de vida atendendo ás súas
necesidades individuais e como colectivo.
• Ser imaxinativo, innovador, adaptarnos ás novas necesidades que se
presentan é a mellor receita.
• No lema do noso programa “ A integración é cousa de todos”,
convén reflexionar, senón se traballa coa poboación autóctona, ao
programa de integración fáltalle un piar básico.
• O traballo en equipo enriquece a intervención e aínda estando sós
nun departamento, se miras ao teu redor atoparás centros escolares,
centros de saúde, asociacións etc, seguro que máis profesionais
están preocupados e implicados na atención de inmigrantes.
• Non se pode ter medo ao diferente, ás veces o que aparentemente
está moi lonxe de nós é máis igual do que pensabamos. Recorda,
todos somos cidadáns do mundo.
• Dar a coñecer o que estamos a facer, axuda a que máis xente entenda
o noso traballo. É moi importante plubicitar estes programas
para cambiar a imaxe que a poboación autóctona en xeral ten da
inmigración.
• Non marcarse grandes obxectivos senón pequenas metas, e a poder
ser consensuadas cos verdadeiros protagonistas na intervención, os
inmigrantes.
• A estes modestos consellos poderíanse sumar moitos máis, pero vou
rematar co máis importante para min. Consiste en crer no que estás
a facer e transmitir esa seguridade aos que te rodean, para intentar
que se suban o carro da integración, eso si, segundo a nosa definición.
Eu estou segura de que xa moitos profesionais están a traballar con
colectivos inmigrantes, e están obtendo moi bos resultados, e pode que
todas estas directrices lles parezan moi simples A miña única intención é
invitar a reflexión e animar aos profesionais que prestan o seu labor na
administración pública, escola, saúde, servizos sociais, etc. A que dediquen
un pouco do seu tempo en favor dos inmigrantes, pois talvez ,como nós, se
dean conta do enriquecedor e gratificante a nivel profesional e persoal, que
este xeito de traballar pode resultar.
49 f e r v e n z a s

7.-CONCLUSIÓNS E AGRADECEMENTOS
Galicia é aínda un país de emigración, e con pouca experiencia en
inmigración, polo queconvén facer memoria , e recordarlle aos nosos paisanos
que agora lle toca acoller.
Non é bo que nos esquezamos de todas aquelas historias tan repetidas
e non tan distantes, dos nosos parentes que ían na procura dunha vida
mellor fóra das nosas fronteiras, con maletas cheas de recordos, de costumes,
de cultura e como non de moita morriña. Pois que mellor que os galegos
poden saber como agora senten eses estranxeiros que chegan ás nosas
terras, e coma nó,s queren poder disfrutar aquí desas cousas difíciles de
esquecer, como son: a práctica dun idioma, unha relixión, a gastronomía, a
súa música e baile, cultura etc......, e desexan, como non, facer a súa “casa
marroquí, colombiana, uruguaia, ou quen sabe cal, aquí, coma nós algún día
inundamos o mundo con casas galegas.
Non quero rematar sen antes agradecer , a Marcos, Sara, Ángeles,
Beni, Xosé Lois, David, Cristina, Rocío, Mónica, Marta , os cales traballaron
ou colaboraron con este Programa, enriquecendo coas súas contribucións, e
sobre todo a Genma e a Manuel os mediadores interculturais que aínda traballan
no programa, deles é unha parte moi importante do mérito. E tamén
aos verdadeiros protagonistas deste programa xente como Ahmed,
Mohamed, Larbi, Saida, El Aboubi, Karima, Hanane......... e outros moitos
que confían en nós e xa nos concederon o dereito a falar libremente e con
sinceridade de moitos asuntos, sen medo a ser cuestionados.
50

INMIGRACIÓN E EXCLUSIÓN SOCIAL
RESUMO
Mª Elena Muguerza Martínez
Traballadora Social e Pedagoga
Delegación Provincial da Vicepresidencia de Igualdade e Benestar. RISGA. Ourense
Profesora asociada de Traballo Social na Universidade de Vigo
Lorena Amosa Cerviño
Traballadora social
Con este traballo preténdese facer unha reflexión sobre a inmigración
e a exclusión social. Estrutúrase en dúas partes. Unha primeira, de tipo
analítico, na que se abordan aspectos de carácter xenérico e conceptual
sobre a exclusión social, a inmigración e a súa problemática, estatísticas,
etc.; e unha segunda de tipo experimental, na que se presenta un estudo
descritivo sobre o perfil, os trazos característicos e a problemática da poboación
inmigrante perceptora da prestación de RISGA na provincia de
Ourense.
1. APROXIMACIÓN AO CONCEPTO DE EXCLUSIÓN SOCIAL
En Europa será a partir do século XVIII cando, tras as revolucións
industriais en Inglaterra (1640 e 1688) e a Revolución francesa de 1789, se
inicie unha etapa histórica coñecida por modernidade caracterizada por
importantes cambios nos sistemas de produción e na estratificación social
que serán determinantes na configuración dunha sociedade marcada pola
defensa do liberalismo económico e político e que contribuirán á conformación
da sociedade actual con todos as súas fortalezas e debilidades.
Neste século, xorde o liberalismo impulsado por Adam Smith como
unha filosofía política que marca que a función do goberno no referente á
organización da sociedade debe estar centrada en garantir a seguridade, a
xustiza e a libertade tanto a nivel persoal coma económico (laissez faire).
O liberalismo entrou en decadencia a finais do século XIX tras a revolución
keynesiana, que dará lugar á instauración do Estado do Benestar que
adquirirá o seu maior esplendor nos anos 1950 contribuíndo a institucionalizar
o papel do Estado na prevención e no alivio da pobreza e á consolidación
dos dereitos sociais e da cidadanía.
O modelo do Estado do Benestar marcou a política económica e social
ata os anos 1980, sendo as súas liñas os eixes básicos: o intervencionismo
51 f e r v e n z a s

económico e a regulación da economía de mercado buscando o pleno
emprego e respectando a libertade e o investimento privado; a democracia
de masas ou representantiva (coexistiendo conxuntamente capitalismo e
democracia); a configuración do Estado social (posta en marcha de políticas
sociais e a garantía de prestacións sociais básicas para todos) e de
Dereito (conformado e regulado sobre as bases de normas xurídicas, quedando
as autoridades sometidas á lei).
O Estado do Benestar, segundo Mishra (1992), configurouse sobre un
gran principio: “los gobiernos de las naciones tendrán el derecho y el deber
de intentar garantizar a todos los ciudadanos lo que vagamente se entiende
como un nivel de vida mínimamente aceptable. No se trataría de lograr
una sociedad de iguales sino de evitar claras desigualdades entre los ciudadanos
en materias consideradas importantes”.
Tras a crise económica dos anos setenta, prodúcese unha recensión
económica que conduciu a un aumento do paro e cuestionou a posibilidade
do logro do pleno emprego. O aumento do déficit público reduciu a posibilidade
de dispor dos medios económicos para abordar as problemáticas
sociais máis importantes. Así mesmo, dáse un desequilibrio entre o gasto en
servizos para a cidadanía e a súa disposición a pagar por estes en forma de
impostos. Os partidos políticos, ante a protección social, seguen unha política
populista polo impopular que sería pretender aumentar os impostos.
Este conxunto de razóns supuxo o inicio da crise do Estado do
Benestar. Herrera (1988:41-42) sinala como principais motivos deste feito:
• Graves desequilibrios demográficos. Sobre todo o avellentamento
da poboación e o descenso da natalidade.
• A desaceleración do desenvolvemento económico.
• A desindustrialización e as conseguintes modificacións na estratificación
do impacto das novas tecnoloxías.
• As novas patoloxías da modernidade: toxidependencias, SIDA,
depresións, soidade, estres, etc.
• O incremento do individualismo e a insolidariedade.
• O impacto das crecentes migracións.
Progresivamente a intervención do Estado deixa de considerarse fundamental
para garantir o desenvolvemento económico, político e social, e,
contrariamente á formulación anterior, a problemática de desemprego, a
inflación, a dificultade de crecemento económico, etc. atribúense á excesiva
intervención do Estado.
Estas consideracións traerán consigo que nos anos 1990 xurda o neoliberalismo
como modelo de desenvolvemento político, económico e social
52

con raíces nas ideas liberais clásicas e dándolle importancia ao individuo, ao
papel limitado do Estado e ao mercado libre. O neoliberalismo non considera
a intervención do Estado como motor principal da política económica
e social, senón que será o mercado e o intercambio de bens e servizos os
que satisfarán as demandas dos individuos con maior eficacia que o Estado
dados os seus recursos limitados.
“Así pues, lo natural es el individuo, no la sociedad; lo natural es la
voluntad de cada individuo, no la voluntad general; lo natural es la libertad
de cada individuo, no la libertad de los demás; lo natural es el egoísmo de
cada individuo, no la solidaridad; lo natural es el cambio interesado, no es
espíritu desprendido; lo natural es lo económico, no lo político. Y así el mercado
es el ámbito social que mejor corresponde con esos criterios; el reino
de la transacción continua; el imperio del toma y daca” (Roca, 1996).
Xa no século XXI, dentro do contexto do neoliberalismo e a globalización,
atopámonos cunha sociedade cada vez máis dualizada na que mentres
unha parte da poboación vive situacións de éxito, desenvolvemento e riqueza,
outra parte queda á marxe, non cobre as súas necesidades, non pode
acceder ao traballo, aos recursos, aos dereitos sociais, e pode ser vítima do
que se denomina exclusión social.
Na sociedade actual continuamente estanse a producir cambios
demográficos, económicos e sociais relacionados co desemprego, a estrutura
familiar, a inmigración, o avellentamento da poboación, a evolución do
mercado de traballo, etc., que xeran a aparición das novas necesidades e
problemas sociais que se non se satisfan dan lugar a novas formas de pobreza
que conducen á exclusión social.
A exclusión social poderíamola definir como o proceso froito das
dinámicas socieconómicas, políticas e culturais que xeran as persoas, os
grupos ou comunidades, desigualdade no acceso aos bens dispoñibles que a
sociedade do benestar lles ofrece aos seus membros e impiden a súa participación
plena como cidadáns nesta.
Desta forma, a exclusión social asóciase con: carencia de medios
económicos, deterioro nas relacións cos demais e coa comunidade, imposibilidade
para o acceso aos dereitos sociais (traballo, saúde, educación,
vivenda, etc.) e para o exercicio dos dereitos e deberes de cidadanía.
A exclusión social preséntase como un proceso complexo e multifactorial
que segundo afirma a Comisión da Comunidade Europea no seu Libro
Verde (1994) “No significa únicamente una insuficiencia de ingresos. Va más
allá incluso de la participación en la vida laboral, se manifiesta en ámbitos
como la vivienda, la educación, la salud y el acceso a los servicios, No sólo
afecta a personas concretas que han sufrido graves reveses sino a grupos
sociales enteros, tanto en zonas urbanas como rurales, que son objeto de
discriminación, segregación o víctimas del debilitamiento de las formas tradicionales
de relaciones sociales. De forma más general, al poner de mani-
53 f e r v e n z a s

fiesto los defectos de la estructura social, la exclusión revela algo más que
la desigualdad social e implica el riesgo de una sociedad dual o fragmentada”.
Como alternativas aos procesos de exclusión, os países cun estado do
benestar avanzado deseñan plans e sistemas de protección social contra a
pobreza, a discriminación e a exclusión. As políticas sociais no seu cometido
por lograr o benestar social promoven toda unha serie de medidas dirixidas
a combater o problema, como: a Declaración de dereitos humanos, os
plans de loita contra a pobreza e as rendas mínimas, entre outras.
1.1 INMIGRACIÓN
Na actualidade un dos problemas sociais máis preocupantes co que se
teñen que enfrontar as políticas sociais nas sociedades con maior grao de
desenvolvemento é o da inmigración. Os fenómenos migratorios están relacionados
directamente cos desequilibrios económicos que teñen lugar entre
países pobres e ricos. A necesidade e a escaseza de emprego obrigan aos
países pobres a enviar a súa poboación activa a aqueles países máis ricos ou
en fase de expansión industrial que precisen de man de obra para soster as
súas infraestruturas produtivas e consecuente crecemento.
Se ben, a inmigración ten aspectos positivos como permitirlles aos
individuos fuxir da pobreza ou de tiranías políticas e desenvolver novas
perspectivas de vida, tamén os ten negativos xa que facilmente poden ser
vítimas de exclusión ou de desarraigo por non dicir de racismo e xenofobia
no país receptor. Para este último, a inmigración en si non é boa nin mala,
pero pode chegar a ser un problema no momento no que se converte nun
fluxo migratorio masivo. Os estados xustifícana en función das vantaxes que
supón o mercado de traballo e o estado do benestar (garantía futura do sistema
de pensións), así como a súa contribución ao equilibrio demográfico
pola súa achega de xente nova que favorece o aumento da natalidade. Non
obstante, fronte a isto, distintos posicionamentos económicos e sociais sosteñen
que son maiores as súas desvantaxes que as vantaxes xa que os fluxos
migratorios en masa supoñen un cambio demográfico e social e obrigan
o estado a enfrontarse a problemas como a xenofobia, novas enfermidades,
delincuencia, así como a un incremento elevado de persoas que terán acceso
ao sistema do estado do benestar e a gozar da protección social correspondente:
sanidade, educación, seguridade social, emprego, servizos
sociais, etc. cando as súas contribucións ao sistema fiscal e cotizacións á
Seguridade Social son insuficientes para garantir a continuidade do noso sistema
de pensións.
A adaptación da poboación inmigrante ao país receptor vai unida a
toda unha serie de problemáticas: documentación, idioma, traballo, vivenda,
escaseza de recursos económicos, problemas emocionais, reagrupamento
familiar, discriminación racial, relixiosa, adaptación á nosa cultura, etc.,
54

ás que se non se lles fai fronte, facilmente conducen os individuos a situacións
desfavorecidas ou de exclusión.
Se ben, a inmigración regularizada non debería supor un gran problema,
non ocorre o mesmo coa irregular. Os problemas relacionados co acceso
de persoas en situación irregular agrávanse cada día que pasa. O incremento
considerable nos últimos anos da entrada de inmigrantes irregulares,
tanto dos que acceden polos aeroportos coma turistas coma os que chegan
en pateras, supón un problema importante. Todos eles foxen da miseria na
procura de mellores perspectivas laborais, pero unha vez no noso país terán
que seguir enfrontándose aos problemas propios da situación de pobreza ou
exclusión na que se poden atopar.
No que á integración laboral se refire, o emprego é requisito fundamental
para sobrevivir e para obter a autorización de residencia en España.
Os inmigrantes que non entran a través dun contrato laboral en regra ou os
que non teñen autorización para traballar vense obrigados a realizar traballos
de emprego sumerxido, mal remunerados e en condicións pésimas, ou
incluso chegan a ser vítimas da explotación empresarial.
Cando os inmigrantes ven limitados os seus dereitos e as posibilidades
de convivencia co resto da cidadanía por causas que gardan relación coa
situación de exclusión na que viven, vense obrigados a recorrer aos sistemas
de Protección Social que o estado ofrece e converterse en usuarios dos servizos
sociais.
As políticas sociais terán que abordar o problema de forma consensuada,
solidaria e seria, non só a través de medidas baseadas no endurecemento
das leis de estranxeiría e dun maior control policial nas fronteiras.
Nos últimos vinte e cinco anos os movementos migratorios foron en
aumento non só no que a volume de fluxos se refire senón tamén na ampliación
de redes migratorias (familias, amigos), na incorporación de novos países
tanto emisores coma receptores, na diversificación dos tipos e formas
de migrar, etc. Este aumento dos fluxos migratorios xera unha inquietude
social que vaticina problemas futuros pola escaseza de traballo, polo
aumento dos conflitos interculturais, polo agravamento de tendencias racistas
e xenófobas, etc. Para evitalo será necesario, na medida do posible,
intensificar as relacións políticas internacionais en función dos fluxos migratorios
a través de políticas de compensación mutua, protección internacional,
intercambio e recolocación de recursos internacionais.
Máis alá destas consideracións, o verdadeiramente importante sería
que os países desenvolvidos non tivesen que lles presentar como consigna o
peche das súas fronteiras a aquelas persoas que de xeito forzoso foxen da
pobreza deixando atrás as súas raíces e os seus seres queridos, e que a cidadanía
dos países receptores fose capaz de ser solidaria, poñendo os medios
para aceptar as persoas doutras culturas e aprender delas, e que todos xuntos,
tanto estranxeiros coma autóctonos, fósemos quen de crear unha socie-
55 f e r v e n z a s

dade intercultural na que o respecto ás diferenzas e a tolerancia fosen
notas predominantes.
Os dereitos e liberdades dos estranxeiros en España e a súa integración
social veñen regulados pola Lei orgánica 14/2003, do 20 de novembro,
que modifica a Lei orgánica 8/2000, do 22 de decembro, que modifica a Lei
orgánica 4/2000, do 11 de xaneiro. Coa última reforma desta lei preténdese:
1. Favorecer a inmigración legal e a integración dos estranxeiros que
deste xeito accedan e residan no noso territorio.
2. Reforzar e mellorar os procedementos sancionadores previstos na
Lei 8/2000 para loitar contra a inmigración e o tráfico de seres
humanos.
3. Incorporar as disposicións aprobadas pola Unión Europea sobre a
esixencia de taxas para a expedición de visados, sancións a transportistas
e recoñecemento mutuo das resolucións de expulsión.
Para poder residir en España a Lei de estranxeiría sinala que é preciso
ter Autorización de Residencia (temporal ou permanente) que varía
segundo sexan estranxeiros cidadáns da Unión Europea ou doutros estados.
Os primeiros réxense polo Rd 178/2003, do 14 de febreiro; estes cidadáns
teñen dereito á libre circulación no territorio estatal; a súa residencia soamente
estará condicionada pola obtención da tarxeta de residencia; teñen
dereito de acceso ao emprego, pero para traballar en España non precisan
tramitar un permiso de traballo independente. En liñas xerais, están equiparados
aos nacionais, agás de certas limitacións por razóns de orde pública,
seguridade e saúde pública.
Os cidadáns de estados non membros da Unión Europea teñen que
rexerse polo réxime de estranxeiros. A autorización para residir en España
pode ter carácter temporal ou permanente. Para obter unha autorización de
residencia permanente que lles permita “residir en España de forma indefinida”
e traballar en igualdade de condicións ca os españois, deberán darse
os seguintes supostos:
1. Ter unha residencia temporal durante cinco anos de forma continuada
en territorio español.
2. Acreditar ter residido legalmente de forma continuada en territorio
español durante cinco anos (sempre que as saídas correspondentes
non se realicen de forma irregular e sen afectar a esta continuidade).
3. Ser residente beneficiario dunha pensión de xubilación da
Seguridade Social.
56

4. Estranxeiros que foran españois de orixe e que tivesen perdido a
nacionalidade.
5. Ter nacido en España e ao chegar a maioría de idade acreditar
levar residindo polo menos tres anos consecutivos ou ter estado
baixo a tutela dunha entidade pública española, polo menos
durante os tres anos inmediatamente anteriores á maioría de
idade.
6. Ser apátridas ou refuxiados que se atopen en territorio español e
que lles fose recoñecida tal condición.
7. Contribuír de forma notoria ao desenvolvemento cultural e profesional
en España.
É preciso subliñar, que a Lei de estranxeiría indica que “todos os
estranxeiros non comunitarios que dexesen formalizar a súa residencia en
España terán que ter un permiso de traballo”.
Existen unha serie de supostos nos que o permiso de traballo é substituído
por outro tipo de autorización: refuxiados; estranxeiros con tarxeta
de estudante; equipos ou grupos de traballo; estranxeiros con especial consideración
de desprazados; con permiso de residencia por circunstancias
excepcionais; os que veñan a España a realizar prácticas profesionais; os
enrolados en buques españois ou ao amparo de convenios internacionais.
O permiso de residencia poderá ser renovado, prorrogado ou ser substituído
por outro novo. Para iso terase en conta:
1. Se se tivo unha ocupación regular e estable durante a vixencia do
permiso anterior.
2. Se se cumpriron as obrigas fiscais e de seguridade social.
3. Se houbo ou non continuidade na relación laboral.
A renovación é automática:
1. Cando se lle concedese unha prestación contributiva por desemprego,
mentres dure.
2. Cando se lle outorgase algunha prestación de asistencia pública
para a súa inserción social e laboral, mentres dure.
3. Se se está de baixa laboral por accidente de traballo, enfermidade
profesional ou maternidade.
4. Cando se solicite ou cambie a modalidade de permiso de traballo.
Os estranxeiros en situación regularizada teñen o recoñecemento
pleno dos seguintes dereitos: a documentación; liberdade de circulación e
57 f e r v e n z a s

esidencia; participación pública (residentes); liberdade de reunión e manifestación
(os que teñan autorización de estadía ou residencia); educación;
traballo e seguridade social; sindicación e folga (os que teñan autorización
de estadía ou residencia); asistencia sanitaria; seguridade social e servizos
sociais: prestacións, xubilación, incapacidade, viuvedade, etc. (os que
teñan autorización de estadía ou residencia).
Os estranxeiros en situación irregular, que non dispoñan de documentos
en orde para permanecer en España, soamente teñen dereito a:
educación (só os menores de 18 anos); asistencia sanitaria para aqueles que
estean empadroados, precisen asistencia pública de urxencia, menores de
18 anos, mulleres embarazadas; a circulación por territorio estatal está
limitada; non teñen dereito de asociación e manifestación; só poden acceder
a servizos e prestacións sociais básicas; non terán axudas en materia de
vivendas; carecen de dereito de reagrupación familiar; poden solicitar
empadroarse aínda que estean en situación irregular; poden solicitar xustiza
gratuíta e intérprete.
1.2 A INMIGRACIÓN EN CIFRAS
Segundo os datos do Instituto Nacional de Estatística (2006) referentes
á poboación inmigrante obtidos do padrón municipal que é un rexistro
administrativo permanentemente actualizado no que se deben inscribir
todas as persoas que viven habitualmente en España, pódese destacar que
no ano 2005 se rexistraron un total de 44.108.530 habitantes dos cales
3.730.610 eran estranxeiros/as (8,45%). Esta cifra indica o considerable
aumento da poboación estranxeira, xa que no ano 2003 era o 6,2% do total
do estado.
Os seis países con maior peso en relación coas nacionalidades dos
estranxeiros son por esta orde: Marrocos, Ecuador, Romanía, Colombia,
Reino Unido e Arxentina que supoñen o 52,9% do total de estranxeiros.
Todos eles concéntranse fundamentalmente nas grandes cidades do
Mediterráneo (Catalunya, Comunidade Valenciana e Andalucía) e Madrid.
1.3 A INMIGRACIÓN EN GALIZA
Contrariamente ao que ocorría nos anos sesenta nos que os galegos
partían á emigración, hoxe a nosa Comunidade autónoma converteuse
nunha rexión receptora de inmigrantes de todas as nacionalidades.
Segundo os últimos datos do padrón municipal de habitantes referidos
ao ano 2005, facilitados polo Instituto Nacional de Estatística (2006),
pódese destacar:
Que o número de habitantes en Galiza é de 2.762.198.
58

O número de estranxeiros aumentou considerablemente; así das
19.693 persoas do ano 1998, pasouse ás 53.808 no 2003, e ás 69.363
no 2005.
Táboa de elaboración propia a partir dos datos do padrón de habitantes do ano 2005. INE
(2006)
Cómpre subliñar que dos datos facilitados polo INE referidos ao
padrón do 2005, o incremento total da poboación galega no último ano foi
de 11.213 persoas, das cales 10.976 (o 97,8%) foron estranxeiras.
Táboa de elaboración propia a partir dos datos do padrón de habitantes do ano 2005. INE
(2006)
59 f e r v e n z a s

Destes datos despréndese que a poboación estranxeira residente en
Galiza é unha pobación nova fronte á poboación autóctona máis avellentada.
As diferenzas entre a poboación infantil e adolescente estranxeira e a
autóctona son pequenas, pero a partir dos 20 ata os 50 anos, si son considerables,
concretamente un 66,4% de estranxeiros/as fronte ao 44,2% de
galegos/as.
2. ESTUDO E ANÁLISE DOS/AS ESTRANXEIROS/AS
PERCEPTORES DE RISGA EN OURENSE
2.1 INTRODUCIÓN: A RENDA DE INTEGRACIÓN SOCIAL DE GALIZA
(RISGA)
Un dos recursos cos que contamos en Galiza para apoiar economicamente
as persoas en situación desfavorecida ou de exclusión é a prestación
de RISGA regulada pola Lei 9/91, do 2 de outubro, de medidas básicas para
a integración social de Galiza, modificada pola Lei 1/99, do 5 de febreiro,
e pola Lei 16/2004, do 29 de decembro. A súa finalidade é alimenticia, e
os/as beneficiarios/as comprométense á realización dun proxecto de traballo
dirixido a acadar a maior integración social e laboral posible. No que a
esta última se refire, a intervención social que se leve a cabo pola parte dos
Servizos Sociais irá dirixida a facilitar os medios para a consecución dun
emprego que lles permita obter ingresos económicos suficientes e unhas
condicións de vida dignas.
O desemprego, na medida que pode ser unha das causas de exclusión
social, é un problema que afecta case na súa totalidade aos/ás perceptores/as
de RISGA, sexan inmigrantes ou non. De aquí que un dos principais
obxectivos desta prestación sexa a integración laboral dos/as beneficiarios/as,
mediante o establecemento dos proxectos de inserción.
O traballo é de suma importancia para o inmigrante, xa que, ademais
de facilitarlles ingresos económicos e favorecer as súas relacións persoais e
a interacción en espazos públicos, é un dos requisitos fundamentais para
poder seguir residindo no noso país. Ademais, temos que ter presente que a
súa integración laboral non será auténtica ata que non deixemos de tratalos
de forma diferente aos traballadores autóctonos, permitíndolles soamente
o acceso a traballos que precisamente rexeitan estes; é dicir, en precario,
en peores condicións, sen cualificación, con escaso prestixio social,
etc.
2.2 XUSTIFICACIÓN E OBXECTIVOS
Ante o interese que nos suscitaba coñecer e achegármonos á realidade
socio-laboral e familiar, ás condicións de vida, á problemática, así como
o grao de integración laboral acadado polos/as inmigrantes en situación
regular que accedían á prestación de RISGA na provincia de Ourense, e con
motivo da realización dun traballo de investigación encadrado dentro do
practicum do terceiro curso de Traballo Social, decidimos facer un estudo
60

descritivo co que se pretendía obter un perfil dos/as inmigrantes perceptores/as
desta prestación, que puidera ser de utilidade nun futuro para a execución
de proxectos sociais e programas dirixidos a mellorar a situación
deste sector de poboación.
Para iso partimos das seguintes consideracións:
– Os/as beneficiarios/as de RISGA por atoparse en situación de exclusión
social ou ser vulnerables a esta presentan unha serie de limitacións
que lles impiden acadar o seu desenvolvemento persoal e
social e, polo tanto, a integración social.
– O colectivo de estranxeiros/as perceptor de RISGA ademais da problemática
específica que presenta de adaptación a un país descoñecido,
necesita dun emprego para sobrevivir e para poder fixar
a súa residencia no noso país.
Obxectivos:
– Facer unha análise descritiva das características dos/as estranxeiros/as
perceptores de RISGA na provincia de Ourense.
– Coñecer se circunstancias como o sexo, o país de orixe, os estudos,
a problemática asociada e os proxectos de inserción deseñados contribúen
á integración laboral deste colectivo.
2.3 METODOLOXÍA
No ano 2003, segundo cifras do INE, a poboación total de Ourense era
de 342.213 habitantes, dos cales 10.055 eran estranxeiros/as (2,9%).
Destes, o 18,6% eran menores de 20 anos, o 62,8% tiñan entre 20 e 50 anos,
e o 18,4% eran maiores de 50.
A poboación sometida a estudo estivo integrada por un universo de 68
suxeitos que constituían a totalidade de estranxeiros/as perceptores de
RISGA na provincia de Ourense con data do 31 de decembro do ano 2003.
Este universo supoñía o 12,5% do total dos/as beneficiarios/as da prestación
que na data indicada era de 543 persoas.
A identificación do universo e a explotación de datos obtívose da base
de datos do servizo de prestacións de RISGA e da consulta das historias
sociais que facilitaron a información precisa sobre as variables sometidas a
estudo.
Os/as estranxeiros/as perceptores desta prestación teñen en común
atoparse en situación de pobreza, exclusión social, ou ser vulnerables a
esta; iso predisponos a que presenten problemáticas de tipo familiar, social
e laboral, etc. As características comúns que presentan son precisamente as
exixidas para acceder a este tipo de prestación: nivel de ingresos inferior
ao establecido pola lei; ser estranxeiros pero con situación regularizada, ter
permiso de residencia; estar empadroados en calquera concello da
Comunidade autónoma cun ano de antelación á solicitude da prestación; ter
unha idade comprendida entre 25 e 65 anos, quedando eximidos destes
61 f e r v e n z a s

equisitos aquelas persoas menores de 25 con menores a cargo, os orfos
absolutos, minusválidos, persoas que ao cumprir 18 anos estivesen tuteladas
pola Xunta, non ter familiares con posiblidade real de prestar alimentos,
etc.
Ademais destes requisitos, outro punto en común da poboación sometida
a estudo é que, como contrapartida á prestación económica concedida,
se comprometen formalmente coa Administración, a través dun proxecto
de inserción, á realización de actividades que leven a mellorar a
situación de malestar e traballar por acadar a súa integración social e laboral,
e, polo tanto, obter unha maior calidade de vida.
O estudo descritivo levouse a cabo tendo en conta unha serie de
variables de tipo sociodemográfico que serviron para obter o perfil do universo
de traballo.
No referente ás variables sociodemográficas, consideráronse as que a
continuación se citan cos seus diferentes valores: sexo, idade, estudos,
estado civil, nº de membros da unidade de convivencia, tipo de convivencia,
tipo de vivenda, rexime de tenza da vivenda, minusvalía, situación
laboral, ingresos, país de orixe, ano de chegada, tipo de permiso, problemáticas
e tempo de antigüidade na prestación de RISGA.
Os datos obtidos introducíronse e analizáronse a través do programa
estatístico SPSS 11.5/Windows, utilizándose estatísticos de frecuencia e
porcentaxes para a análise de resultados.
2.4 RESULTADOS
Sexo
Táboa 1: Sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en Ourense
62

Das 68 persoas estranxeiras a estudo o 72,1% son mulleres e o 27,9%
son homes.
Idade
Táboa 2: Idade e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en Ourense
As mulleres inmigrantes son máis novas ca os homes; un 65,3% das
mulleres teñen unha idade entre 25 e 42 anos, mentres que nese mesmo
tramo de idade o 36,8% son homes.
Nivel de estudos
Táboa 3: Nivel de estudos e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en Ourense
O 42,6% da poboación total sabe ler e escribir; isto equivale ao 47,4%
dos homes e ao 40,8% das mulleres.
A partir do nivel básico, o nivel de estudos aumenta notablemente
máis nas mulleres ca nos homes; así o 26,5% destas teñen estudos primarios
fronte ao 5,3% dos homes.
63 f e r v e n z a s

Estado civil
Táboa 4: Estado civil e sexo da población estranxeira perceptora de RISGA en Ourense
O 42,9% das mulleres son solteiras fronte ao 26,3% dos homes. Estes
están, maioritariamente, casados (36,8%), mentres que só o están o 16,3%
das mulleres. Destaca un importante número de mulleres separadas
(22,4%).
Nº de membros da unidade de convivencia
Táboa 5: Nº de convivintes e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en Ourense
Sobresae a gran porcentaxe de homes que viven sós (47,4%) fronte ao
de mulleres (20,4%). A partir de catro membros ou máis da unidade de convivencia
a porcentaxe é maior nos homes (42,2%) fronte as mulleres que é
menor (18,3%).
Tipo de convivencia
Táboa 6: Tipo de convivencia e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en
Ourense
64

O 66,1% da poboación estranxeira obxecto de estudo vive en familia
propia nuclear.
Tipo de vivenda
Táboa 7: Tipo de vivenda e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en Ourense
Máis da metade das mulleres (59,2%) viven en pisos mentres que o
36,8% dos homes viven en chabolas. Soamente as mulleres viven en institucións.
Réxime de tenza de vivenda
Táboa 8: Réxime de tenza de vivenda e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA
en Ourense
Tanto homes (92,9%) coma mulleres (68,9%) habitan en vivendas alugadas
ou cedidas.
65 f e r v e n z a s

Anos de Antigüidade na prestación de RISGA
Táboa 10: Anos de antigüidade e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en
Ourense
Tanto nos homes coma nas mulleres a antigüidade no dispositivo de
RISGA oscila entre un ou dous anos. Tamén se aprecia que as mulleres levan
máis tempo percibindo a prestación ca os homes.
Profesión
Táboa 11: Profesión e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en Ourense
Tanto homes (63,2%) coma mulleres (75,5%) son traballadores sen
cualificar.
Situación laboral
Táboa 12: Situación laboral e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en Ourense
A situación laboral da poboación estranxeira perceptora de RISGA en
Ourense é moi similar en ambos os sexos xa que tanto os homes (94,7%)
coma as mulleres (95,9%) están en situación de paro con subsidio.
66

Ingresos
Táboa 13: Ingresos e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en Ourense
O 57,4% da poboación total estranxeira teñen ingresos inferiores a
60,10 €/mes.
Pódese subliñar que o 8,2% das mulleres teñen ingresos comprendidos
entre os 343,78 € e 414,70€/mes.
País de orixe
Táboa 14: País de orixe e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en Ourense
O país de maior afluencia é Portugal cun 55,9% de perceptores estranxeiros.
É de destacar que o 20,4% das mulleres proceden de Colombia.
67 f e r v e n z a s

Ano de chegada
Táboa 15: Ano de chegada e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en Ourense
O 50% dos homes dos datos existentes neste apartado (1 caso omitido)
e o 76% das mulleres (3 casos omitidos) chegaron a España a partir do
ano 1993.
Tipo de permiso
Táboa 16: Tipo de permiso e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en Ourense
O 58,2% dos perceptores teñen permiso comunitario. Sobresae que o
20,8% das mulleres teñen permiso temporal e que só un 14,9% da poboación
total chega a España con permiso de traballo.
68

Problemáticas
Táboa 17: Tipo de problemática e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en
Ourense
A problemática máis relevante tanto en homes (31,6%) coma en
mulleres (34,7%) é a do paro. Sinalar que idéntica porcentaxe de homes presenta
problemática de paro e minoría étnica. O 32,7% das mulleres presentan
problemas de monoparentalidade e paro.
Tipo de proxecto
Táboa 18: Tipo de proxecto e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en Ourense
A totalidade da poboación estranxeira perceptora de RISGA realiza un
proxecto de inserción mixta (inclúe aspectos laborais e prelaborais).
Accións prelaborais
Táboa 19: Accións formativas, proxecto de inserción e sexo da poboación estranxeira perceptora
de RISGA en Ourense
69 f e r v e n z a s

As accións prelaborais do proxecto de inserción céntranse na súa
totalidade na realización de cursos de formación ocupacional.
Accións laborais
Táboa 20: Accións laborais, proxecto de inserción e sexo da poboación estranxeira perceptora
de RISGA en Ourense
O 57,9% dos homes no seu proxecto de inserción realizan accións
laborais de inscrición no INEM e en empresas de Emprego Traballo Temporal,
mentres que o 67,3% das mulleres só se inscriben no INEM ou no Servizo
Galego de Colocación.
Consecución de emprego
Táboa 21: Consecución de emprego e sexo da poboación estranxeira perceptora de RISGA en
Ourense
Só o 5,3% dos homes e o 2% das mulleres consegue emprego de tipo
temporal. O resto non o conseguen.
5. CONCLUSIÓNS
Tras a obtención destes resultados, os/as beneficiarios/as estranxeiros/as
perceptores de RISGA na provincia de Ourense presentan o seguinte
perfil:
Perfil dos homes:
Idade entre 31 e 48 anos.
Estado civil: casado.
Estudos: sabe ler e escribir.
Convive en familia propia nuclear.
Os que viven sós non teñen outros membros a cargo.
70

Habitan en chabola alugada ou cedida.
Son traballadores sen cualificar.
A súa situación laboral é de paro sen subsidio.
Os únicos ingresos mensuais que dispoñen son menores de 60,10
/mes.
Chegaron a España a partir do ano 1993.
O principal país comunitario do que proceden é Portugal, e o non
comunitario, Colombia.
O tipo de permiso para permanecer en España é comunitario.
As problemáticas asociadas que presentan son as de paro e as de
minoría étnica e paro.
Son perceptores de RISGA dende hai un ou dous anos.
Todos realizan un proxecto de inserción mixto centrado en accións
prelaborais e laborais.
As accións prelaborais incluídas no proxecto de inserción son exclusivamente
a realización de cursos de formación ocupacional.
As accións laborais do proxecto de inserción son unicamente a de
inscribirse no INEM.
Perfil das mulleres:
Idade entre 25 e 42 anos.
Estado civil: casada.
Estudos: sabe ler e escribir.
Convive en familia propia nuclear con un ou dous membros máis.
Habita en piso alugado ou cedido.
Son traballadoras sen cualificar.
A súa situación laboral é de paro sen subsidio.
Os únicos ingresos mensuais que dispoñen son inferiores a 60,10 €.
Chegaron a España a partir do ano 93.
O país principal comunitario do que proceden é Portugal, e non
comunitario, Colombia.
71 f e r v e n z a s

O tipo de permiso de residencia para permanecer en España é
comunitario.
As problemáticas fundamentais que presentan son as de paro e
monoparentalidade e paro.
Son perceptoras de RISGA dende hai un ou dous anos.
Realizan un proxecto de inserción mixto centrado en aspectos tanto
prelaborais coma laborais.
As accións prelaborais do seu proxecto de inserción baséanse exclusivamente
na realización de cursos de formación ocupacional.
As accións laborais do seu proxecto de inserción céntranse unicamente
en inscribirse no INEM.
En resumo, en canto ao perfil do inmigrante beneficiario de RISGA na
provincia de Ourense, podemos dicir que se trata de:
Unha muller entre 31-36 anos de idade, solteira que convive cunha
persoa en familia propia nuclear nun piso alugado, que sabe ler e escribir e
realiza traballos sen cualificación, a súa problemática é estar no paro e sen
dereito ao subsidio de desemprego, con ingresos mensuais inferiores a 60,10
€, que chegou de Portugal entre os anos 93 e 98, con permiso comunitario
e que é perceptora de RISGA dende hai un ano.
Para rematar, consonte os datos obtidos deste estudo, pódese comprobar
que a consecución de emprego resulta moi difícil para a poboación
estranxeira perceptora de RISGA, xa que do colectivo de 68 persoas soamente
dúas o conseguen, e só de forma temporal.
O desemprego é un dos problemas que afecta case na súa totalidade
ás persoas perceptoras de RISGA, sexan estranxeiras ou non. De feito no
estudo compróbase que practicamente o 100% dos/as beneficiarios/as ten
como problemática o paro. De aí que un dos principias cometidos desta
prestación sexa acadar a integración laboral, pero os resultados na consecución
do emprego son negativos ou moi baixos. A razón disto pode obedecer
a que as persoas en situación de exclusión ou vulnerables presentan
unha serie de déficits como: escasa formación básica, falta de autodisciplina,
hábitos e motivación laboral, carencia de destrezas para a busca activa
de emprego, falta de expectativas profesionais e de experiencia laboral,
dificultade para tomar decisións, campo reducido de recursos aos que pode
optar, dificultade de acceso ás fontes de información laboral, etc. Engadir
que, no caso dos/as inmigrantes, existen ademais outras dificultades relacionadas
coa diferenza de idioma, de cultura, de documentación en regra,
de amigos e relacións sociais, falta de información sobre acceso aos recursos,
etc.
72

As alternativas a estas dificultades intentan superarse a través do
deseño e da planificación de itinerarios de inserción socio-laboral, pero iso
supón un proceso lento e difícil xa que a solución pasa por superar os déficits
mencionados, facilitar formación e conseguir que o/a interesado/a
comprenda o que ese itinerario supón. Situación que se ve agravada no caso
do 32,7% das mulleres que ademais de estar no paro constitúen familia
monoparental, pois están soas con fillos dos que teñen que responsabilizarse
e aos que teñen que manter e prestarlles coidados, o que trae consigo
que as dificultades para conxugar a súa vida familiar e laboral sexan maiores.
Aínda que as accións prelaborais e laborais propostas a través dos
proxectos de inserción son fundamentais para acadar un maior benestar
laboral, estas son escasas e céntranse en cursos de formación que en moitas
ocasións non están dirixidos ou adaptados para o desenvolvemento dun
emprego. Noutros casos redúcense simplemente a inscribirse na rede normalizada
de emprego (Servizo Galego de Colocación ou en Empresas de
Contratación Temporal), onde permanecen co resto da poboación sen que
se preste unha atención especial ao feito de atoparse en situación de exclusión
social.
A actuación da Administración quédase curta, son escasos os equipos
multiprofesionais de apoio e os programas de inserción laboral específicos
que orienten e acompañen a estas persoas de forma efectiva na súa integración
laboral. Esta tarefa queda practicamente encomendada a través dos
proxectos de inserción aos/ás traballadores/as sociais de atención primaria
que dende os seus concellos e sen case recursos en materia de emprego, e
sen poder contar co apoio doutras institucións públicas a través de medidas
transversais, vense coa responsabilidade de ter que promover a inserción
sociolaboral dos/as perceptores/as de RISGA, quedando reducido o seu
labor practicamente a orientalos a que se inscriban como demandantes de
emprego e a derivalos a cursos de formación ocupacional.
Desta forma, a prestación de RISGA, que se presenta como unha
“prestación de dereito” propia dunha política social dirixida á atención
integral das necesidades da cidadanía e a combater as desigualdades
sociais, na práctica ten soamente un carácter simplemente asistencial xa
que non contribúe de forma efectiva a combater as causas que xeran exclusión
social, nin a pobreza. Aínda que a Administración cada ano aumente
considerablemente os orzamentos económicos da prestación, non resulta
suficiente se non se potencian outro tipo de medidas de desenvolvemento
que faciliten a integración sociolaboral dos/as beneficiarios/as, e neste
caso dos/as inmigrantes.
73 f e r v e n z a s

BIBLIOGRAFÍA
BUENO ABAD, J. R. (2002). “La inclusión y los procesos de intervención
social”. Rev. Acciones e Investigaciones Sociales (16), páxs. 293-327.
COMISIÓN DAS COMUNIDADES EUROPEAS (1994). Libro verde: Política social
europea. Opciones para la Unión. Luxemburgo: Oficina de
Publicacións Oficiais das Comunidades Europeas
GARCÍA, C. (2002). “La inserción laboral de personas desempleadas: metodología
de intervención”, en Mª J. Rubio e S. Monteros (coord.): La
exclusión social. Teoría y práctica de la intervención , páxs. 289-309.
Madrid: CCS.
GARCÍA ROCA, J. (1997). “Políticas sociales ante la exclusión. Aportación del
Trabajo social”. Rev. de Servicios Sociales y Política Social,
Monográfico Exclusión social, (38), páxs. 45-65.
GALVÍN, I. e FRANCO, P. (1996). Propuestas metodológicas para el trabajo
social con inmigración. Madrid: Equipo Claves.
GIL VILLA (2002). La exclusión social. Barcelona: Arial
HERRERA, M. (1998). “Los sistemas de protección social en Europa”. Rev.
Internacional de Sociología (RIS), Tercera época, (21), páxs. 33-71.
INST. DE ESTUDIOS ECONÓMICOS DE GALICIA PEDRO BARRIÉ DE LA MAZA
(2004). “Síntesis económica de Galicia” (31). En http://www.fbarrie.org/fundación/sega
boletín 31 en pdf (marzo 2004).
INSTITUTO NACIONAL DE ESTATÍSTICA (2006). Informe padrón municipal
habitantes 2005. En http://www.ine.es. (xaneiro de 2006).
KLEIN, L. (2003). Libro negro de la inmigración. Barcelona: Pyre, S.L.
IZQUIERDO ESCRIBANO, A. (2003). Inmigración: mercado de trabajo y protección
social en España. Madrid: Consejo Económico e Social.
LUCAS MARTÍN, J. de (2002). “Integración, inmigración, derechos humanos”.
En RUBIO, M. J. e MONTEROS, S. (Coord.). La exclusión social.
Teoría y práctica de la intervención. páxs. 69-97. Madrid: CCS.
MANZANOS, C. (2004). “Percepción y actitudes hacia los inmigrantes en la
sociedad de llegada. Estrategias de adaptación por parte de los sujetos
inmigrantes”. En MANZANOS, C. (Coord.) e OUTROS. Trabajo
social y educación social con inmigrantes en países receptores y de
origen. páxs.121-179. Málaga: Aljibe S.L.
MISRHA, R. (1992). El Estado de bienestar en la sociedad capitalista.
Madrid: Ministerio de Asuntos Sociais.
74

NAVARRO LÓPEZ, V. (2004). El Estado de Bienestar en España. Madrid:
Tecnos.
RED VEGA, N. de la (1997). “Trabajo social y lucha contra la exclusión social
a través de la integración social y el trabajo en redes”. En Revista de
Servicios Sociales y Política Social (38), páxs. 13-44.
ROCA, J. M. (1996). “Crítica del neoliberalismo” (en liña). Tomado de iniciativa
socialista, 42 e dispoñible en http://www.arrakis.es/ntazeg/roca.Html
(2002, 23 de marzo).
SALVÁ, F., PONS, C. e MORELL, A. (2000b). Proyectos de inserción sociolaboral
y economía social. Madrid: Popular.
VILA LÓPEZ, L. (2002). “Política social e inclusión social”. Revista del
Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales (35), páxs. 13-34.
Lexislación:
Lei 9/91, do 2 de outubro, galega de medidas básicas para a inserción social
(DOG nº 191 do 3 de outubro de 1991) modificada parcialmente pola
Lei 1/99, do 5 de febreiro, (DOG nº 36 do 22 de febreiro) e pola Lei
16/2004, do 29 de decembro.
Lei orgánica 14/2003, do 20 de novembro, de reforma da Lei orgánica
4/2000, do 11 de xaneiro, sobre dereitos e liberdades dos estranxeiros
en España e a súa integración social, modificada pola Lei orgánica
8/2000, do 22 de decembro (BOE nº 279, do 21 de novembro de
2003).
Decreto 78/2004, do 2 de abril, polo que se crea e regula o Observatorio
Galego de Inmigración e Loita contra o Racismo e a Xenofobia.
75 f e r v e n z a s

ACHEGAS DO TRABALLO SOCIAL NA
INTERVENCIÓN CON INMIGRANTES
NO ÁMBITO EDUCATIVO: O PLAN DE
ACOLLIDA DO ALUMNADO
PROCEDENTE DO ESTRANXEIRO
Lourdes Suárez Sánchez
Traballadora Social dos Servizos Sociais de Atención Primaria do Concello de Arteixo
O Concello de Arteixo está a incrementar considerablemente a súa
poboación de persoas procedentes do estranxeiro. Na actualidade conviven
56 nacionalidades diferentes, que supoñen preto de 1400 persoas, o que
supón un 4% da poboación total. Por continentes destacan as persoas procedentes
de Hispanoamérica e por nacionalidades destaca a nacionalidade
marroquina.
Son cada vez máis as alumnas e alumnos procedentes do estranxeiro
as que se incorporan ás aulas, comezan a xurdir novas necesidades nos centros
educativos para atender debidamente a este novo alumnado.
Logo de conversas cos distintos departamentos de orientación e as
directivas dos distintos centros escolares, chegamos a conclusión de que era
necesario buscar novas alternativas para a acollida de alumnado procedente
do estranxeiro.
Empezamos por facer unha análise da situación coa que nos estabamos
a atopar e a facer unha análise teórica da abordaxe da cuestión, tendo
en conta as variables que incidían directamente na escola e nas que tiñan
unha compoñente eminentemente social. Nese momento comprendimos
que estaban intimamente ligadas e que deberiamos abordalas de xeito conxunto.
Primeiramente analizamos as circunstancias especiais que pode ter a
inserción escolar e agrupámolas do seguinte xeito:
1.- O momento da incorporación dos menores á escola: a maioría chegaban
como consecuencia da reagrupación familiar, o que supoñía
a súa incorporación en calquera mes do ano.
77 f e r v e n z a s

2.- As dificultades para incorporalos ao curso ou grupo segundo os
seus coñecementos, problema que xurde sobre todo cos procedentes
de Hispanoamérica, xa que os curso escolar non se corresponde
co noso. Cando aquí disfrutamos das vacacións de verán, alá
están en pleno curso escolar; cando acaban o seu curso alá aquí
estamos xa no mes de Nadal.
3.- As dificultades das familias para achegarse ao sistema educativo e
a participación na escola, sobre todo cando existe unha barreira
idiomática.
Pero non podiamos perder de vista que os menores forman parte de
unidades familiares, e as condicións da súa familia inciden directamente no
seu proceso de escolarización e por tanto na súa socialización. Se todo proceso
de socialización é complexo, teriamos que pensar o que lle pode suceder
a un menor migrante, que inicia o proceso migratorio cando se está a
configurar a súa personalidade. Teñen que asumir a ruptura que se produce
nese momento, co que é propio e asumir o que é alleo.
Cando os menores chegan, normalmente, o pai ou a nai levan xa un
tempo residindo no país de acollida, pero non quere dicir en ningún caso
que estean xa adaptados ou integrados. Tamén é posible que chegue a familia
ó completo, pero seguiremos a considerar ó menor moi vulnerable no
proceso migratorio, padece os efectos e as dificultades da adaptación na
súa nova vida, polo que é frecuente que poidan padecer trastornos de tipo
emocional, de conducta, de comportamento... Estas alteracións teñen que
ver coa idade na que chegan ó país e tamén cos condicionantes en orixe:
escolarización, en moitos casos moi deficiente, tardía incorporación á escola;
prematuro abandono...que fai que a escola sexa un espazo hostil. Non
son raros tampouco os problemas de adaptación dos fillos e fillas (sobre
todo na idade da adolescencia); en moitas ocasións quedan ó cargo doutros
familiares polo que se resisten á autoridade das nais e dos pais. Isto logo se
pode reflectir tamén na escola en todo o que atinxe á disciplina e á capacidade
de adaptación
As dificultades da familia tamén se proxectan nos menores: nais ou
pais que gozaban de mellores condicións de traballo no país de orixe, que
chegaban con grandes expectativas, e pasa o tempo e estas non se cumpren,
aparece a frustración, o desencanto... que tamén repercute negativamente
na súa vida familiar.
A todo isto teremos que engadir o desarraigamento social e cultural e
a perda de identidade ou o risco de perdela. Isto pode supoñer en calquera
momento unha reivindicación da súa identidade, non parece estraño pois as
reivindicacións da mocidade francesa da segunda ou terceira xeración que
viven a cabalo de dous mundos, en moitos casos opostos entre si. Isto coñécese
polo choque cultural, que pode ocasionar trastornos emocionais, de
78

conducta, dificultades para adaptarse ás novas condicións de vida, totalmente
distintas ás de orixe.
Non podemos perder de vista que existen nacionalidades que teñen
menos dificultades que outras para a inserción ou adaptación, como é o
caso dos latinoamericanos cos que a fala e a distancia cultural é menor.
É necesario ter presente tamén que no proceso de inserción escolar
conflúen moitos factores, entre eles a propia familia e a percepción que
poidan ter desta escolarización, as súas espectativas, a propia idea que
poden ter da escola, como un elemento que influirá na educación dos rapaces
e rapazas e como esta pode afectar a perda das tradicións: enfróntanse
a escola (medio social) coa familia (encargada de transmitir os valores
culturais). Estes espazos non se ven como complementarios, pódense ver
como enfrontados. A escola representaría o alleo e a familia o noso, o que
nos é propio puidendo chegar a entrar en conflicto: exemplo claro é a permisividade
que ven as familias marroquinas na liberdade de actuación que
teñen as nenas nacionais, a vestimenta que usan, as saídas nocturnas....
algo que non se podería permitir a unha nena ou muller marroquina.
Insistimos en que esta tensión se vive con maior intensidade canto máis
lonxe están as prácticas culturais e sociais entre a sociedade de acollida e
a poboación migrante.
Outro dos piares sobre os que se asenta a inserción escolar é o profesorado,
que non sempre acepta ou recibe de bo grado ó alumnado procedente
do estranxeiro. Faise una identificación de alumnado estranxeiro
igual a problema, conflito, fonte de dificultades.... Isto fai que en moitas
ocasións se releguen ás aulas de compensatoria ou aulas de apoio, afastándoos
da dinámica do centro, estigmatizándoos e facendo que parezan diferentes
e menos competentes que o resto do alumnado, que tamén estigmatiza
ás nenas e nenos ante os compañeiros.
Consideramos tamén que o fenómeno migratorio non se vai a parar,
senón que seguirán incorporándose menores as aulas, polo que será necesario
articular novas medidas para favorecer a inserción das persoas máis
vulnerables e que presenten máis dificultades. Pero estas medidas non se
poden tomar unilateralmente nin dende a Escola nin dende os Servizos
Sociais, nin das distintas Consellerías. Temos que ter en conta que a sociedade
é dinámica, cambiante, e que o fenómeno da inmigración será una
peza clave nesta nova sociedade que temos que construír.
Fíxose necesaria a introdución doutra figura profesional, neste caso a
mediadora intercultural. Precisabamos coñecer os patróns culturais e a súa
abordaxe, e tamén ter a posibilidade de achegamento ás familias, sobre
todo as marroquinas, coas que existía unha maior dificultade de comunicación.
Nacen dúas figuras profesionais novas, que pasan a formar parte do
equipo de Servizos Socias, unha mediadora intercultural marroquina (poboación
maioritaria estranxeira en Arteixo) e unha dinamizadora social, que
79 f e r v e n z a s

complementará as accións coa sociedade de orixe e facilitará a inserción
escolar das persoas procedentes de Hispanoamérica e dos países lusófonos.
Comezamos a elaborar o Plan de Acollida para Alumnado procedente
do Estranxeiro do Concello de Arteixo. Conxuntamente cos equipos directivos
dos centros escolares, os departamentos de orientación e o departamento
de Servizos Sociais do Concello, establecéronse os obxectivos do
Plan:
✓ Fomentar o coñecemento da cultura do país de acollida sen perder
os lazos coa cultura de orixe, a fin de amortiguar o choque cultural
✓ Facilitar o traballo interdisciplinar a través da cooperación e da
coordinación co profesorado, pais e nais e outras entidades sociais
✓ Favorecer o coñecemento dos recursos
✓ Difundir a importancia da participación dos pais e nais na escolarización
dos nenos e das nenas.
✓ Fomentar o coñecemento mutuo das diferentes realidades, das
persoas, das culturas e das formas de vida
✓ Promover espazos de intercambio cultural
✓ Prever actitudes xenófobas e racistas, a través de accións que se
orienten cara á tolerancia e ó respecto mutuo.
Estes obxectivos xerais serían os mesmos sobre os que se asentaría
tamén a programación dende os servizos sociais, serían como os referentes
dos dous sistemas, que non podiamos perder de vista á hora de elaborar
outros programas ou proxectos dos Servizos Sociais.
Tamén se diseñaron os obxectivos que terían que ver coa acollida dos
menores propiamente dita:
✓ Facilitar a acollida e inserción social e educativa do alumnado
inmigrante
✓ Impulsar a aprendizaxe da lingua galega/castelán como segundas
linguas
✓ Promover o acceso, permanencia e promoción educativa, articulando
medidas que fagan efectivas a compensación de desigualdades
de partida e orientando a súa promoción no sistema educativo.
✓ Potenciar os aspectos de enriquecemento que aproximen as diferentes
culturas, desenvolvendo aqueles aspectos relacionados co
mantemento e difusión da cultura propia de tódolos alumnos
80

✓ Propiciar a participación activa das nais e pais no proceso educativo.
Tomouse a decisión de que a primeira acollida se realizara nos
Servizos Socias, a fin de facilitar a chegada ó colexio. Nesta primeira acollida
as familias son recibidas pola mediadora ou pola dinamizadora, a fin
de ter un primeiro contacto; a figura da mediadora é fundamental para as
familias procedentes do Magreb porque se facilitan moito as cousas ó existir
unha comunicación fluída e, como non, unha acollida más cálida que lles
ofrece unha maior seguridade. Neste primeiro momento informáselle das
xestións que deben realizar ante a Delegación de Educación, realizando un
acompañamento cando se considera necesario, e ademais proporciónaselle
ás familias a seguinte información:
➢ Normativa da Comunidade Autónoma de Galicia en Materia de
Educación
➢ Calendario escolar, reforzando a necesidade da asistencia de
carácter continuo, para evitar ausencias prolongadas por mor de
festas, celebracións ou viaxes ao país de orixe.
➢ Horario do Centro Escolar.
➢ Xustificación das faltas de asistencia.
➢ Recursos do Centro, comedor, actividades extraescolares...
➢ Recursos sociais, escolares e socio-sanitarios.
➢ Apoio na consecución da documentación necesaria para a matriculación.
Paralelamente, faise unha recollida de datos sinxelos da familia no
que ten que ver coa profesión dos proxenitores, coa existencia de irmáns,
de redes de apoio....
No prazo de dous días remítese ao centro escolar a ficha de remisión
e fíxase unha cita para acompañar á familia ó centro escolar, onde serán
recibidos pola dirección do Centro que será a encargada de informar sobre
os seguintes aspectos:
➢ Información sobre o funcionamento do Centro Escolar.
➢ Proxecto educativo do Centro.
➢ Material escolar necesario.
➢ Lugares de entrada e saída.
➢ Instalacións do Centro.
➢ Horas de titoría e de información ás familias
81 f e r v e n z a s

➢ Tamén informan das necesidades especiais do alumnado se fora
preciso, así como das probas que sexan necesarias realizar para a
mellor adscrición ó grupo e curso escolar
Mensualmente faise un seguimento dos menores estranxeiros o que
leva parello tamén unha intervención coas familias. O equipo directivo
tamén se reúne dúas veces ó ano coas familias do alumnado, procedente do
Magreb, para facer fincapé naqueles aspectos que precisan un maior reforzo
e para escoitar as necesidades e as achegas que poden dar para mellorar
a escolarización dos seus fillos, tamén recollen as suxerencias e contribucións
das familias, sobre todo no que respecta ós temas culturais e relixiosos.
Pero isto non era suficiente, era necesario facer outro tipo de intervencións
que tiveran que ver coa promoción e, sobre todo, coa participación
dos migrantes e de toda a sociedade nesta nova situación, que podería
abrir portas a novos conflitos, entre a sociedade de acollida e as persoas
que están a chegar.
Puxéronse en marcha novos proxectos e novas medidas para tentar
evitar os desaxustes que se podían producir: existía un interese en que os
menores pasasen o menos tempo posible nas aulas de apoio, para iso o
Concello articulou clases de reforzo, fóra do horario escolar. Puxéronse en
marcha actividades interculturais nos Centros de ensino, realízanse xornadas
formativas onde traballan man con man os centros educativos e os
Servizos Sociais, onde hai cabida para as distintas profesións, porque temos
moito que achegar e un longo camiño por percorrer.
82

A INMIGRACIÓN ESTRANXEIRA EN
GALICIA: FONTES ESTATÍSTICAS,
PERFIL SOCIO-DEMOGRÁFICO,
MERCADO LABORAL E PERCEPCIÓNS
DESTA NOVA REALIDADE SOCIAL
RESUMO
Carmen Lamela Viera
Profesora titular da Facultade de Socioloxía, UDC
Antía Pérez Caramés
Profesora axudante da Facultade de Socioloxía, UDC
O obxectivo deste artigo é facer unha presentación xeral da inmigración
estranxeira en Galicia no último quinquenio, a través de catro perspectivas
ou enfoques: a) o enfoque estatístico-metodolóxico, b) o enfoque
socio-demográfico, c) a perspectiva da inserción no mercado laboral e d) a
percepción social da poboación galega ante a chegada da poboación inmigrante
á nosa comunidade. Descríbense as características das fontes fundamentais
sobre o volume e composición da poboación estranxeira: o padrón
municipal de habitantes e o rexistro de permisos de residencia. Faise fincapé
nas particularidades da inmigración en Galicia: a vinculación da chegada
de fluxos de estranxeiros coa antiga emigración galega e o seu marcado
carácter latinoamericano. Mais a descrición máis axeitada da evolución
recente da inmigración estranxeira en Galicia consiste en resaltar o intenso
crecemento experimentado nos últimos anos de todas as nacionalidades, así
como no peso proporcional dos estranxeiros con respecto á poboación total.
Ademais, explórase a diversidade do asentamento da inmigración ao longo
do territorio galego e a localización residencial da estranxeiría nas principais
cidades; e preséntanse as principais características da inmigración
como forza de traballo en Galicia con datos dos estranxeiros afiliados na
Seguridade Social. Finalmente, trátase o tema da receptividade da sociedade
galega cara á inmigración estranxeira segundo se detecta a través
dalgúns estudos orientados cara a esta temática.
83 f e r v e n z a s

1. INTRODUCIÓN
O obxectivo deste artigo é facer unha presentación xeral da inmigración
estranxeira en Galicia no último quinquenio, facendo un especial
fincapé en catro perspectivas ou enfoques: a) o enfoque estatístico-metodolóxico:
no que analizaremos as características e as distintas fontes de
información sobre a poboación estranxeira en Galicia, e no conxunto estatal;
b) o enfoque socio-demográfico: que nos permitirá achegármonos ao
volume, composición e tendencia do fluxo de chegada e distribución territorial
da poboación estranxeira en Galicia; c) a perspectiva da inserción no
mercado laboral da poboación estranxeira en Galicia: que nos serve para
coñecer en que sectores e actividades se concentra a man de obra estranxeira;
e d) a percepción social da poboación galega ante a chegada da
poboación inmigrante á nosa comunidade: que pon en relevancia a necesidade
de articular políticas de integración da poboación estranxeira na nosa
comunidade.
Agardamos que esta ampla perspectiva sobre o fenómeno inmigratorio
en Galicia sirva de apoio e permita afondar na análise de casos e problemáticas
concretas deste colectivo no noso territorio -a través de estudos
parciais, análises de colectividades nacionais, de inserción no mercado
laboral, etc.-. Pero queremos incidir na necesidade de centrármonos nestes
catro epígrafes temáticos de partida polos motivos que a continuación pasaremos
a debullar.
Pensamos que é moi necesario presentar as fontes estatísticas fundamentais
de uso na análise dos procesos migratorios por dúas razóns fundamentais:
para que sexa evidente en todo momento as limitacións ou a
fiabilidade desta presentación, e para facilitar e potenciar a actualización
da análise entre os estudosos da inmigración en Galicia dende ámbitos
menos familiarizados coa información estatística.
Por outra banda, cremos que é fundamental nesta análise descritiva
da inmigración estranxeira facer fincapé nas particularidades do caso
galego. Xeralmente, o tratamento divulgativo da inmigración, así como as
políticas públicas dirixidas ao fenómeno, refírese ás manifestacións máis
importantes que acontecen noutras comunidades autónomas con moita
maior presenza de inmigrantes e con outra historia recente do seu asentamento.
É fácil que esa tendencia a presentar a problemática dende a escala
española nos faga perder a perspectiva do que é a realidade inmediata
do contexto galego e, o que é máis importante, que nos leve a concibir
como homoxéneo un fenómeno que se caracteriza precisamente pola súa
diversidade.
Como tamén diverso é o asentamento da inmigración ao longo do
territorio galego, que vai máis alá das sete grandes cidades, pois convén
desmitificar a asociación que se realiza entre inmigración e tecido urbano,
que aínda que relevante cuantitativamente en Galicia, non convén
84

esquecérmonos dos asentamentos de estranxeiros en pequenas vilas nas
que a súa visibilidade social pode ser máis relevante que nas grandes urbes
galegas.
Finalmente, neste artigo abordaremos o tema da receptividade da
sociedade galega cara á inmigración estranxeira, segundo se detecta a
través dalgúns estudos orientados cara a esta temática. Este será o apartado
máis exploratorio, o máis tímido, porque é un problema especialmente
evasivo e aínda pouco tratado en Galicia; pero quixemos tratalo tamén
nesta presentación xeral precisamente para animar a que se avance neste
campo tan importante dende unha intención preventiva da conflitividade
social.
2. AS FONTES ESTATÍSTICAS PARA O ESTUDO DAS
MIGRACIÓNS EN GALICIA
Antes de comezar coa presentación dos feitos, deixemos claras as
nosas fontes. Case todo o que pode ser contabilizado en persoas podería ser
analizado en función da súa nacionalidade (nacementos, defuncións, matrimonios,
etc.), pero a información básica e sempre necesaria de partida é
de cantos estranxeiros estamos a falar.
Hai dúas fontes fundamentais para esa cifra: o padrón municipal de
habitantes e o rexistro de permisos de residencia recollidos nos anuarios
de estranxeiría polo Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais. A continuación
pasamos a describir as características destas fontes estatísticas:
• O padrón municipal de habitantes é unha estatística de orixe
administrativa na que os datos son recollidos polos municipios e
posteriormente tratados polo Instituto Nacional de Estatística (INE),
e pódense consultar no Instituto Galego de Estatística (IGE). A súa
periodicidade é anual e ten a vantaxe de que a información territorial
sobre a poboación estranxeira se atopa desagregada a nivel
municipal, e incluso dende o ano 2004 hai información pública por
sección censal. Esta estatística ten como unha das súas principais
eivas a escasa información que recolle sobre a poboación que se
resume nas seguintes variables: municipio de empadroamento, país
de nacionalidade, sexo, data de nacemento, país no que ten lugar
o nacemento, nivel de estudos, país de procedencia desta persoa e
ano no que se produce a alta no municipio.
• O rexistro de estranxeiros con tarxeta ou permiso de residencia
é un rexistro administrativo de persoas que solicitaron e obtiveron
un permiso de residencia que se atopa en vigor a unha data concreta,
e a súa información recóllea o Ministerio de Traballo e
Asuntos Sociais (MTAS). Soe saír publicado anualmente no Anuario
Estatístico de Estranxeiría, no que se recolle información moi
85 f e r v e n z a s

diversa sobre a poboación estranxeira en España: alumnado estranxeiro,
mercado laboral, etc. Este rexistro ten só unha desagregación
a nivel provincial e contempla as seguintes variables informativas:
grupo de idade (e media), continente e nacionalidade do
estranxeiro, comunidade autónoma e provincia de residencia, sexo,
réxime de residencia (comunitario ou xeral) e tipo de residencia
(para os incluídos no Réxime Xeral). As principais limitacións desta
fonte son as seguintes: non recolle a inmigración ilegal, os procesos
de regularización producen fortes crecementos nas persoas rexistradas,
existen problemas na actualización do rexistro (os abandonos
do territorio ou as mortes non son contabilizados ata a data de
caducidade do permiso de residencia), e existe unha subinscrición
da cidadanía da Unión Europea, que ten liberdade de entrada en
España sen a obrigatoriedade de inscribirse como residentes.
Como era de agardar, as cifras de ambas as fontes non coinciden; en
parte porque non todos os estranxeiros que residen no país logran obter un
permiso de residencia legal e, en parte, porque a xente non soe desempadroarse
cando marcha fóra do país. A diferenza entre permisos de residencia
e estranxeiros empadroados interprétase con frecuencia como un indicador
de irregularidade, pero nos últimos tempos cómpre dubidar desta
lectura. Así contabilizados, a magnitude de irregulares é extrema e constante.
Hai uns meses que comezou o proceso de revisión do rexistro dos
estranxeiros empadroados realizado polo Instituto Nacional de Estatística
(INE), o que implicará unha limpeza estatística do padrón que permitirá
aclarar estas dúbidas, e posibilitará unha aproximación hipotética da cifra
de estranxeiros en situación distinta á de ter concedido un permiso de residencia
legal no conxunto do Estado.
Do mesmo trámite de empadroarse deriva tamén outra fonte de datos
importante: a Estatística de Variacións Residenciais (EVR), publicada polo
Instituto Nacional de Estatística e de periodicidade anual, que non nos di
cantos estranxeiros hai, pero si cantos chegan anualmente ou cantas altas
se producen nun municipio dado; realmente non mide persoas, senón movementos
migratorios -por exemplo: unha persoa estranxeira pode empadroarse
en dous municipios distintos nun mesmo ano e no rexistro desta fonte
contabilizaríanse eses dous movementos-.
Finalmente, está o Censo de Poboación e Vivenda, que se realiza
cada 10 anos -sendo o derradeiro do ano 2001-, o seu nivel de desagregación
é o máximo posible e recolle información moi ampla sobre todos e cada
un dos residentes en España. Non obstante, o problema constante en toda
tentativa de contabilizar os estranxeiros é o seu interese por non deixarse
contabilizar cando están en situación de irregularidade legal. Así que o
censo de poboación, e mesmo o padrón municipal de habitantes, poden
estar infravalorando considerablemente a presenza de estranxeiros no país.
86

TÁBOA I:
FONTES ESTATÍSTICAS PARA O ESTUDO DO FENÓMENO INMIGRATORIO
Fonte: Elaboración propia
3. AS PARTICULARIDADES SOCIO-DEMOGRÁFICAS DA
INMIGRACIÓN EN GALICIA
3.1. VOLUME E TENDENCIA NA CHEGADA DA INMIGRACIÓN Á
GALICIA
A principal singularidade da chegada de fluxos de estranxeiros a
Galicia reside na ampla vinculación destes coa antiga emigración galega ao
estranxeiro. Son moitos os casos de inmigrantes que proveñen de América
Latina e de Europa que son cónxuxes, fillos ou netos de antigos emigrantes
galegos; son moitos os que chegan xa coa nacionalidade española e non son
contabilizados como “inmigrantes estranxeiros”, senón como “retornados”.
Moitos outros do mesmo grupo chegan con nacionalidade estranxeira, pero
adquiren rapidamente o dereito a nacionalizarse, e deixan tamén nese
momento de contabilizarse como “inmigrantes estranxeiros”. Estes casos
poden detectarse se analizamos os datos tento en conta a variable lugar de
nacemento e non a variable nacionalidade. Daquela, teriamos que matizar
a historia recente da inmigración en Galicia e a súa situación en relación ao
que está a acontecer en España respecto do peso dos inmigrantes. Dende
había décadas, a inmigración estaba a chegar, aínda que timidamente, disfrazada
de “retorno”.
Non obstante, a tendencia nestes últimos anos supuxo unha viraxe na
composición da inmigración que recibe Galicia: do protagonismo exclusivo
nos fluxos dese “retorno disfrazado” pasamos á preponderancia numérica
da inmigración que, procedente do estranxeiro, fai chegar a Galicia a persoas
de nacionalidade estranxeira 1 .
1 Para dar unha certa claridade terminolóxica, queremos definir os seguintes conceptos: 1)
por poboación inmigrante entendemos todas aquelas persoas nacidas no estranxeiro -na
que entrarían os españois nacidos fóra, neste caso, serían segundas e terceiras xeracións
87 f e r v e n z a s

Para poder estimar cuantitativamente estas dúas tendencias na inmigración
que se asenta en Galicia -desde hai aproximadamente unha décadae
valorar o proceso de transición dun a outro fenómeno, servirémonos dos
datos que recolle a Estatística de Variacións Residenciais (EVR) e que
poden ser interpretados, tal e como foi comentado con anterioridade, como
unha medida dos fluxos migratorios.
No seguinte gráfico amósase a evolución para a década que media
entre os anos 1995 e 2004 dos dous fluxos migratorios procedentes do
estranxeiro que achegan poboación a Galicia: por unha parte, o de aqueles,
que aínda vindo do estranxeiro, son persoas con nacionalidade
española -fluxo este, que podemos identificar co retorno-, e, por outra
parte, o de aqueles que veñen do estranxeiro e teñen ademais nacionalidade
estranxeira.
Como se desprende da observación do gráfico, o fluxo do retorno
dominaba practicamente en solitario o panorama inmigratorio galego a
comezos do período; non foi ata o ano 1999 no que o fluxo de inmigrantes
de nacionalidade estranxeira comeza a repuntar e a sobresaír numericamente
por riba das 2.000 persoas.
GRÁFICO I:
EVOLUCIÓN DA CHEGADA DE FLUXOS MIGRATORIOS A GALICIA DENDE O
ESTRANXEIRO (1995-2004)
Fonte: Elaboración propia cos datos da Estatística de Variacións Residenciais (EVR) do
Instituto Nacional de Estatística (www.ine.es)
descendentes da emigración galega-; e 2) por poboación estranxeira definimos a aquelas
persoas que teñen nacionalidade distinta da española, debemos ter en conta que a estranxeiría
pode ser unha circunstancia temporal, pois pode adquirirse a nacionalidade do lugar
de residencia -no caso español a través dos procesos de naturalización ou de concesión da
nacionalidade española- e perder desta forma o status xurídico -que non social- de estranxeiro.
88

A verdadeira viraxe na composición da inmigración galega prodúcese
no ano 2000, cando as altas nos municipios galegos de persoas de nacionalidade
estranxeira igualan practicamente ás de españois procedentes do
estranxeiro. Xa no seguinte ano, 2001, as altas de estranxeiros duplican ás
de españois na inmigración procedente do estranxeiro e, dende esta data,
prodúcense dous procesos en paralelo no tempo e tamén semellantes na
intensidade; por unha banda, a aceleración do ritmo de chegada de poboación
estranxeira procedente do estranxeiro ata acadar o punto álxido no
ano 2004 con máis de 12.000 entradas de persoas de nacionalidade estranxeira
e, por outra, o declive numérico da inmigración que chega con
nacionalidade española dende outros países: tamén no ano 2004, o fluxo
de inmigrantes españois procedentes do estranxeiro era aproximadamente
a metade do fluxo estranxeiro.
De todas formas, se tivésemos que falar dun protagonista nas migracións
internacionais en Galicia nos últimos tempos este sería a inmigración
de estranxeiros, que pasa de representar un 6% do total do fluxo de inmigración
procedentes do estranxeiro no 1992 a un 65 por cento no ano 2004,
procedendo na súa gran maioría de países latinoamericanos. Neste sentido,
hai que resaltar que o “atraso migratorio” galego (López de Lera, 2005) en
relación co conxunto do Estado na chegada da estranxeiría se produce na
década dos noventa, onde os seus ritmos de crecemento non chegan a
representar a metade dos vividos no conxunto estatal; pero a tardía incorporación
de Galicia á etapa migratoria española vese favorecida polo
aumento das correntes latinoamericanas en España, que fan que o peso dos
estranxeiros en Galicia vaia en progresivo aumento.
GRÁFICO II:
COMPARATIVA DE POBOACIÓN ESTRANXEIRA DE ALTA NA SEGURIDADE
SOCIAL E DO VOLUME DE EMPADROADOS E DE PERMISOS DE RESIDENCIA EN
GALICIA (1999-2005)
Fonte: Elaboración propia a partir dos datos do Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais
(altas na Seguridade Social e permisos de residencia en vigor a data de 31 de decembro) e
Instituto Galego de Estatística (volume de empadroados, con data do 1 de xaneiro)
89 f e r v e n z a s

A descrición máis axeitada da evolución recente da inmigración
estranxeira en Galicia consiste sinxelamente en resaltar o intenso crecemento
experimentado nos últimos anos. O crecemento fíxose notar de todas
as nacionalidades, así como no peso proporcional dos estranxeiros con respecto
á poboación total. Os gráficos que seguen ilustran esta afirmación.
Aínda así, outro elemento fundamental que caracteriza a historia recente
deste crecemento en Galicia é o feito de que sempre se mantén por debaixo
do acontecido en España, onde o crecemento foi bastante máis espectacular.
GRÁFICO III:
EVOLUCIÓN DA PORCENTAXE DE POBOACIÓN ESTRANXEIRA EN GALICIA
SOBRE O TOTAL DE POBOACIÓN (1998-2005)
Fonte: Elaboración propia cos datos do padrón municipal de habitantes do IGE
(www.ige.xunta.es)
Polo tanto e, en conclusión, o presente e o futuro migratorio galego
parecen camiñar por unha menor herdanza do pasado emigratorio e un
maior achegamento ás tendencias migratorias estatais na composición dos
fluxos tendo en conta diversas variables (nacionalidade, sexo, idade, etc.).
3.2. A COMPOSICIÓN DO FLUXO MIGRATORIO ASENTADO EN
GALICIA: A HEXEMONÍA LATINOAMERICANA
Outra das particularidades da inmigración estranxeira en Galicia é
o seu marcado carácter latinoamericano. O 52% dos estranxeiros con residencia
legal en Galicia a 31 de decembro de 2005 é de orixe iberoamericana.
En España, os iberoamericanos representan só o 36% dos estranxeiros.
De feito, unicamente Asturias e Cantabria superan a porcentaxe galega, e
90

por moi pouco. O peso da inmigración latinoamericana en Galicia ten moito
que ver coa singularidade antes mencionada: a emigración galega a
América. Así, o 32% do total de iberoamericanos con permiso legal en
Galicia provén da Arxentina, Cuba e Venezuela, destinos por excelencia
da emigración galega máis recente en América Latina. Pero a nacionalidade
latinoamericana máis numerosa en Galicia non está directamente
vinculada coa emigración galega; trátase da inmigración colombiana. A presenza
de iberoamericanos en Galicia responde a distintos factores, históricos
e recentes, e explica, en boa medida, outras características da inmigración
estranxeira en Galicia, como, por exemplo, a elevada porcentaxe de
mulleres (51%, máis de cinco puntos por riba da porcentaxe a escala estatal).
GRÁFICO IV:
EVOLUCIÓN DOS ESTRANXEIROS EN GALICIA POR CONTINENTE DE PROCE-
DENCIA (1998-2005)
Fonte: Elaboración propia cos datos do Padrón Municipal de Habitantes do IGE
(www.ige.xunta.es)
Mentres que nos comezos do cambio de ciclo migratorio de Galicia
para converterse nun contexto receptor de poboación estranxeira, predominaba
unha achega poboacional procedente do país veciño 2 , na actualidade
a proporción de estranxeiros comunitarios en Galicia é cada vez menor.
2 Izquierdo Escribano, A. E Golías Pérez, M. (2004): “A poboación estranxeira en Galicia. Do
dominio portugués á latinoamericanización”, en Grial nº 162.
91 f e r v e n z a s

A 31 de decembro de 2005, o 51% dos 55.091 estranxeiros con residencial
legal eran comunitarios -case 15 puntos porcentuais menos que a finais do
2002-. En números absolutos, os residentes comunitarios seguen a crecer, en
España e en Galicia; pero aumentan moito máis os estranxeiros que residen
legalmente no chamado réxime xeral. Non obstante, a proporción de residentes
legais iberoamericanos non diminúe, aumenta; se ben é cada vez
menor o peso dos que proveñen de Arxentina, Cuba e Venezuela. O crecemento
dos fluxos colombianos dos últimos anos é unha das notas máis rechamantes
da evolución recente da inmigración estranxeira en Galicia.
GRÁFICO V:
PRINCIPAIS NACIONALIDADES DE ESTRANXEIROS EN GALICIA POR SEXO
(2005)
Fonte: Elaboración propia cos datos do Padrón Municipal de Habitantes do IGE
(www.ige.xunta.es)
Outra tendencia rechamante é a crecente diversidade de nacionalidades
presentes na nosa Comunidade autónoma. Tomando o padrón municipal
de habitantes como fonte de datos, en 1998 só tres nacionalidades superaban
a cifra de 1.000 efectivos en toda Galicia (Portugal, Arxentina e
Venezuela). En 2005, son 16 as nacionalidades distintas con máis de 1.000
representantes empadroados. Entre os fluxos máis recentes sobresaen os
chegados de Romanía, Ecuador e Perú.
Tan importante é saber cantos estranxeiros son, e dende cando, como
saber onde están, coñecer a súa distribución territorial dentro de Galicia.
Concéntranse todos nos mesmos municipios ou distribúense igualitariamente
por toda a Comunidade autónoma? Inflúe a nacionalidade na tendencia
92

de residir nun ou noutro municipio? Todos estes temas serán abordados polo
miúdo no seguinte apartado deste artigo.
3.3. A DISTRIBUCIÓN TERRITORIAL DA POBOACIÓN
ESTRANXEIRA EN GALICIA: FACTORES DE ASENTAMENTO E
LOCALIZACIÓN ESPACIAL
3.3.1. Os principais padróns municipais de asentamento da poboación
estranxeira en Galicia
Para analizar o asentamento nos municipios galegos dos estranxeiros
empadroados temos que remitírmonos a datos do padrón municipal de habitantes,
e en concreto á desagregación de datos correspondente á data do 1
de xaneiro de 2004.
Naquel momento, o total de inmigrantes en Galicia achegábase aos
60.000, cifra realmente escasa en comparación co potencial de atracción
doutras comunidades autónomas. Pero tampouco a distribución territorial
en Galicia desta estranxeiría é homoxénea, pois serán as provincias da
Coruña e de Pontevedra as que concentran máis do 70% dos estranxeiros
no 2004 -Pontevedra cuns 22.617 (38,7%) e A Coruña cuns 19.945 (34,16%)fronte
ás provincias do interior con escasa presenza de foráneos -a provincia
lucense alberga a tan só un 9,49 por cento de estranxeiros e Ourense a
un 17,6%-.
Vexamos agora os principais concellos nos que se asentan estes inmigrantes.
Tendemos a describir a inmigración en Galicia como un fenómeno
netamente urbano e, en moi boa medida, así é; con todo, a distribución dos
inmigrantes en Galicia non encaixa co perfil das sete cidades tradicionais (A
Coruña, Santiago, Ferrol, Vigo, Pontevedra, Lugo e Ourense) senón que hai
que botar man das cidades do sistema urbano secundario para poder distinguir
as principais lóxicas de asentamento. Así, as sete cidades galegas concentran
algo menos do 50% do total de inmigrantes empadroados en Galicia
no ano 2004, concretamente o 45,7%. Mesmo dentro delas hai diferenzas en
canto á capacidade de atracción migratoria: Vigo concentra o 16% do total
da inmigración galega e A Coruña o 11%; o resto das cidades tradicionais só
chegan ao 5% sobre o total de estranxeiros empadroados; mesmo o concello
de Verín despraza a Ferrol en números absolutos do total de estranxeiros.
Se buscásemos as maiores aglomeracións numéricas a nivel municipal,
excluíndo as sete cidades, atopariámonos cos seguintes concellos, ordenados
de maior a menor segundo o número de estranxeiros residentes:
93 f e r v e n z a s

TÁBOA II:
DISTRIBUCIÓN DO NÚMERO DE ESTRANXEIROS RESIDENTES NOS PRINCIPAIS
CONCELLOS GALEGOS EXCLUÍNDO AS SETE CIDADES (2004)
Fonte: padrón municipal de habitantes ao 1/01/2004. INE (www.ine.es)
Estes concellos ocupan os primeiros postos na recepción de inmigrantes
en Galicia por motivos realmente diversos, pero, indo ao que agora nos
atinxe, a maior parte destes concellos forman parte do sistema urbano composto
polas cidades do sistema secundario, que ben poden ser resultado da
periurbanización da trama da cidade central, con evidente contigüidade con
esta e que actúan como barrios periféricos das cidades principais (véxase o
caso de Oleiros con respecto á Coruña ou de Ames con respecto a Santiago),
ou ben aqueles que forman parte da trama da área metropolitana da cidade
central, aínda que non colinde con esta (como son os casos de Arteixo e
Redondela) ou ben núcleos urbanos en rexións de compoñentes urbanos
(Marín ou Ponteareas, na provincia de Pontevedra) ou rurais (Xinzo de Limia
ou Lalín) (García, 2003).
Entre estes concellos e as sete cidades centrais galegas dáse conta
das tres cuartas partes da estranxeiría residente en Galicia. A inmigración
94

desafía así o sistema urbano tradicional, e opta por pautas de asentamento
urbano difuso, localizando a súa residencia en áreas urbanas ou periurbanas
emerxentes na trama urbana galega.
Os patróns de asentamento da inmigración estranxeira en Galicia
son claramente diferenciadas en función do colectivo nacional do que
esteamos a falar; o que implica a existencia de:
• Municipios especializados na recepción dun determinado colectivo
migratorio que se ocupa nun “nicho” laboral específico practicamente
en exclusiva (isto é, sen competencia por parte doutros
colectivos estranxeiros). Por exemplo: o caso dos marroquís en
Arteixo ou Vilaboa que se dedican case en exclusiva á venda ambulante.
• Concellos que se converten en focos de atracción migratoria ante
a falta de man de obra nativa no sector pesqueiro (habendo, nestes
casos, dúas situacións posibles; aqueles concellos nos que existe
unha diversidade de orixes traballando no mesmo sector, ou
aqueles nos que un único colectivo nacional se encarga en exclusiva
de satisfacer a man de obra neste sector primario). Por exemplo,
concellos nos que diversos colectivos nacionais traballan no sector
pesqueiro serían o caso de Burela en Lugo e de Ribeira na Coruña.
• Concellos (as sete cidades tradicionais e núcleos urbanos próximos
a estas) que ofertan unha pluralidade de “nichos” laborais á poboación
inmigrante, sendo a distribución ocupacional da estranxeiría
moi semellante á que se pode dar en calquera cidade española.
3.3.2. A localización residencial da poboación estranxeira nas urbes galegas
Despois de analizar os principais patróns de asentamento da poboación
estranxeira en Galicia pasamos a comentar a localización residencial da
estranxeiría nas principais cidades galegas.
A concentración de estranxeiros dentro de determinados barrios
dunha cidade soe medirse a través do chamado índice de segregación ou
de disimilaridade, polo que se contrasta o peso de estranxeiros e de
españois por sección censal (Massey e Denton, 1998; Lamela e Martínez,
2004). É un cálculo que suxire a porcentaxe de estranxeiros que terían que
ser realoxados para acadar unha distribución por barrio idéntica á dos
españois. Como se pode ver na Táboa III, das principais cidades de Galicia,
a segregación dos estranxeiros varía dende un mínimo do 19,7% na Coruña,
a un máximo do 29,7% en Pontevedra. As cifras máis altas son semellantes
ás de cidades como Madrid (30%) e Barcelona (27%), pero hai que ter en
conta que un 27% dos estranxeiros de Barcelona, por exemplo, suporía
mobilizar a case 51.000 habitantes, mentres que o 24,6% dos estranxeiros
de Vigo son pouco máis de 2.300.
95 f e r v e n z a s

TÁBOA III:
ÍNDICE DE SEGREGACIÓN DA POBOACIÓN ESTRANXEIRA POR SECCIÓN CEN-
SAL NAS PRINCIPAIS CIDADES GALEGAS (2004)
Fonte: Elaboración propia cos datos do padrón municipal de habitantes de 2004
(www.ine.es)
En todo caso, a concentración de estranxeiros en determinados
barrios non é sempre, ou necesariamente, un mal sinal ou indicador de discriminación.
Ben pode acontecer que responda ao simple feito de que os
acabados de chegar se asenten alí onde hai vivendas dispoñibles -e que a
oferta se concentre nuns mesmos barrios de construción recente, por exemplo-.
Pero sería un mal sinal cando os barrios con elevada presenza de
estranxeiros son tamén os barrios que concentran indicadores de pobreza
tales como o paro, os edificios en malas condicións, baixo nivel de estudos,
etc. É este o caso? En Galicia, xeralmente, non. En case todas as cidades
principais, non é o característico das seccións censais con alta porcentaxe
de estranxeiros, as altas taxas de paro, a elevada presenza de edificios ruinosos
ou en condicións deficientes, ou un baixo nivel de estudos. A excepción
é Ourense, cun feixe de seccións censais con altas taxas de paro e un
peso relativamente alto de estranxeiros.
Non obstante, a análise das condicións residenciais dos estranxeiros
dentro das sete cidades principais de Galicia non dá conta da posible segregación
de barrios desfavorecidos nos concellos periféricos e metropolitanos.
E, aínda que se vén insistindo, dende contextos xeográficos moi distintos,
que a formación de enclaves étnicos abrangue zonas metropolitanas cada
vez máis amplas (Pamuk, 2004), os datos dos que dispoñemos non se prestan
á análise intramunicipal de municipios pequenos.
4. O MERCADO DE TRABALLO DA INMIGRACIÓN EN GALICIA
Co obxectivo de caracterizar a inmigración estranxeira en Galicia
como forza de traballo, así como o mercado de traballo que os acolle, facémonos
algunhas preguntas básicas. Cantos dos estranxeiros residentes en
Galicia traballan? Cantos buscan traballo? Cales son as ocupacións ou sectores
ocupacionais nos que se empregan máis estranxeiros? E a todas estas
96

preguntas nos gustaría responder matizando as diferenzas entre nacionalidades
e con respecto á poboación española.
Para saber cantos dos estranxeiros residentes en Galicia están ocupados,
o correcto será preguntármonos, en primeiro lugar, polos estranxeiros
afiliados na Seguridade Social -en réxime de alta laboral ou asimiladas-.
Segundo os últimos datos dispoñibles 3 , a 28 de febreiro de 2006, en Galicia
son 29.417 -o que representa o 1,71 por cento do total de traballadores
estranxeiros en España- a maioría, concretamente o 63%, teñen a nacionalidade
de países que non son da UE. Para o total español, esa maioría
ascende ao 83% das altas.
Tamén sabemos que a 31 de decembro de 2005 os estranxeiros con
permiso de residencia en Galicia eran 55.091; dos cales, 46.671 teñen idades
entre os 16 e os 64 anos. De maneira que podemos dicir que traballa
aproximadamente o 61% dos estranxeiros en situación legal e en idade de
traballar. O mesmo cálculo para España aumenta a un 73,5% a porcentaxe.
O que non podemos saber con estes datos é cantos dos que non están dados
de alta na Seguridade Social como traballadores, nin moito menos cantos
dos que non teñen permiso legal de residencia, están en situación de paro.
É importante ter en conta que nese estimado do 39% de residentes legais
que non están afiliados á Seguridade Social como traballadores están tamén
os inactivos (estudantes, cónxuxes que non buscan emprego, outro tipo de
cotizantes, etc.). A estimación do paro ocupacional entre os estranxeiros
hai que buscala noutras fontes de interpretación menos fiables.
Pero sobre os estranxeiros dados de alta como traballadores na
Seguridade Social, podemos saber máis cousas. Sabemos que o 62,7% son
homes (2 puntos porcentuais máis que a escala estatal). Neste sentido,
prodúcese un contraste coa distribución por sexo dos estranxeiros empadroados
(47,8% homes) ou con permiso de residencia (49%) que non debe
asumirse só como a sombra da inactividade laboral feminina. A irregularidade
laboral agóchase tamén tras estas diferenzas.
3 Para máis información consultar información do Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais:
http://www.tt.mtas.es/periodico/seguridadsocial/200603/af_extr_feb_06.pdf
97 f e r v e n z a s

GRÁFICO VI:
PORCENTAXE DE TRABALLADORES ESTRANXEIROS DE ALTA NA SEGURIDADE
SOCIAL EN ESPAÑA E EN GALICIA POR RÉXIMES LABORAIS (28/02/2006)
Fonte: Elaboración propia a partir dos datos do Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais
(MTAS)
A maioría -o 68,5%- das altas danse dentro do Réxime xeral da
Seguridade Social. Séguenlle en peso, aínda que de moi lonxe, as altas no
Réxime de traballadores do fogar (12,6%), os autónomos (11,8%), as altas
no Réxime dos traballadores do mar (4,3%) e no Réxime agrario (2,8%). A
gran diferenza respecto do total español é o pouco peso relativo deste último
(9,6% en España), pero cómpre apuntar tamén a maior importancia en
Galicia do Réxime de autónomos (que en España non acada o 9% das altas
de estranxeiros) e o de traballadores do mar (que representan só o 0,2% a
escala estatal).
De todas as nacionalidades representadas entre as altas na
Seguridade Social en Galicia, -con data do 28 de febreiro de 2006- na súa
gran maioría corresponden a portugueses. Representan o 28,7% do total,
seguidos polos colombianos, que só representan o 10,3%. O colectivo portugués
abrangue a máis de 8.000 traballadores, pero non predominan en todos
os tipos de réximes: son maioría no Réxime xeral (33%), no de autónomos
(26%) e no Réxime agrario (42%). Pero entre os traballadores do mar xa son
máis os peruanos, por exemplo. Así mesmo, no Réxime de traballadores do
fogar, é maioría a nacionalidade colombiana (1 de cada 4 traballadores
neste réxime é colombiano), seguida doutras nacionalidades iberoamericanas.
98

GRÁFICO VII:
PRINCIPAIS NACIONALIDADES DE TRABALLADORES ESTRANXEIROS DE ALTA
NA SEGURIDADE SOCIAL EN GALICIA (28/02/2006)
Fonte: Elaboración propia a partir dos datos do Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais
(MTAS)
Os datos permítennos distinguir tamén sectores de actividade máis
concretos dentro do Réxime xeral, que representa case o 70% dos traballadores
estranxeiros en alta laboral en Galicia. Como en España, tamén en
Galicia a maioría dos estranxeiros en Réxime xeral da Seguridade Social
traballan no sector da construción (32 %), na hostalaría (16%) e no comercio
e talleres mecánicos (14%). Pero neste repartimento por sector de actividade
obsérvanse diferenzas importantes segundo se trata de estranxeiros
con nacionalidade da Unión Europea ou non. No sector da construción, o
58% é de nacionalidade comunitaria. Hai que supoñer que, na súa maioría,
portugueses. Pero no sector comercial e de reparación mecánica, e moito
máis na hostalaría, a maioría dos estranxeiros son de nacionalidades non
comunitarias (66% e 81%, respectivamente). No total de España, só o 10 %
dos estranxeiros na construción son de nacionalidade comunitaria; e noutros
sectores, o predominio dos non comunitarios é aínda máis acusado.
99 f e r v e n z a s

GRÁFICO VIII:
DISTRIBUCIÓN PORCENTUAL DE TRABALLADORES ESTRANXEIROS DE ALTA
NA SEGURIDADE SOCIAL EN GALICIA POR PRNCIPAIS SECTORES DE ACTIVIDA-
DE (28/02/2006)
Fonte: Elaboración propia a partir dos datos do Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais
(MTAS)
O que estes datos nos van debuxando ata o momento é un mercado
de traballo para estranxeiros que mantén un “nicho” laboral significativo
para os traballadores portugueses, os nosos inmigrantes de sempre, á vez
que deixa lugar a novos fluxos de inmigrantes que se reparten nun número
máis amplo de sectores ocupacionais. En todo caso, non debemos esquecer
que os portugueses non son os únicos europeos con presenza significativa en
Galicia, porque a consecuencia da emigración pasada abundan tamén os
galegos de nacionalidade suíza e italiana (estes mesmo comunitarios), con
frecuencia nacidos en Arxentina. Pero no tema do mercado laboral da
inmigración estranxeira, estamos a falsear a realidade se non recoñecemos
o amplo sector que reside e traballa sen papeis, de forma irregular.
O reto está en achegarse a unha medida desa situación.
5. ACTITUDES CARA AOS ESTRANXEIROS EN GALICIA
Ata agora, estivemos a presentar o comportamento da inmigración
estranxeira en Galicia: o seu ritmo de chegada, lugares de asentamento,
lugares de orixe e “nichos” laborais. Pero nas posibilidades e patróns de
integración dos estranxeiros en Galicia terán que ver tanto as características
da poboación que chega coma a receptividade da poboación que acolle.
Como están a recibir os galegos aos inmigrantes estranxeiros? Con solidariedade,
con indiferenza, con receo? Que actitudes predominan?
100

Hai dúas maneiras básicas de aproximarnos ao estudo das actitudes
cara á inmigración por parte da sociedade de acollida: a través dos feitos e
a través dos discursos. Seguramente a maioría de nós preferiríamos que fose
a “realidade palpable” a que dese conta do grao de receptividade cara á
inmigración, pero non hai feitos tan evidentes que se presten a un debate
sobre a súa interpretación. Por dar un exemplo simple, a escaseza de
matrimonios interraciais, debería constituír unha proba de racismo por
parte dos autóctonos ou de resistencia á integración por parte dos foráneos?
Aínda así, o debate sobre os feitos e a interpretación que merecen seguramente
depare resultados máis ricos que o debate sobre as opinións vertidas
por uns e outros; pero é imposible aquí tentar unha presentación xeral
das actitudes detectadas a través dos feitos. En cambio, podemos facer
algúns apuntamentos sobre o que sabemos das actitudes dos galegos cara
aos inmigrantes a través das enquisas realizadas.
Aínda que sexa preguntando ao respecto, a negativa cara a determinados
grupos sociais é difícil de medir por dúas razóns principalmente:
a) En primeiro lugar, porque a maioría de nós queremos ser “correctos”
(politicamente). Isto é, non queremos que as nosas opinións
sexan tachadas de prexuizosas, nin queremos ser identificados
como racistas ou xenófobos.
b) En segundo lugar, a intolerancia ou a tolerancia son actitudes que
se expresan en graos e respecto a situacións moi distintas. Poucas
persoas son racistas respecto a todos os ámbitos da vida social, así
como moi poucas persoas poden confesarse libres de todo tipo de
prexuízos en todas as circunstancias. Contando con estas dificultades
metodolóxicas, nas enquisas deseñadas para medir as actitudes
cara aos grupos máis susceptibles de sufrir discriminación, é
normal facer moitas preguntas indirectas e con matices distintos
que permitan detectar o grao real de rexeitamento ou aceptación
que o entrevistado sente cara a tales grupos ou categorías. Así, por
exemplo, non só se lles pregunta aos entrevistados directamente
sobre a opinión que lles merecen as persoas dun ou doutro tipo,
senón tamén a opinión que cren que teñen ao respecto doutras
persoas achegadas, ou o que se cre que opina a xente en xeral.
Ademais, non só se pregunta por unha valoración global, senón
que se concreta preguntando sobre canto lles importaría telos de
veciños, de compañeiros de traballo, ou formando parte da súa
familia.
Entre as enquisas deste tipo máis importantes realizadas en España
está a serie realizada anualmente por CIRES-ASEP dende 1991 ata o 2003
sobre unha mostra de 1.200 persoas de 18 ou máis anos, representativa da
poboación española. Se ben a enquisa non é representativa a escala
autonómica, a mostra estratificada por comunidade autónoma permite
101 f e r v e n z a s

explorar se a comunidade de residencia ten efectos significativos sobre os
resultados.
Segundo a análise realizada por Díaz Nicolás (2005) coas mostras acumuladas
de 14 destas enquisas realizadas sobre as mesmas preguntas e
baixo un mesmo deseño metodolóxico, o territorio de residencia é o factor
menos importante na actitude xenófoba e racista cara aos estranxeiros,
sendo o máis importante as características socioeconómicas da poboación -
e concretamente, a idade e o nivel de instrución das persoas enquisadas-.
A igualdade de idade e nivel de estudos, obsérvanse poucas diferenzas entre
comunidades autónomas no seu indicador de xenofobia. Porén, cómpre
resaltar que serán os habitantes daquelas comunidades autónomas españolas
con maior “presión migratoria” os que amosen maiores índices de rexeitamento
cara á poboación estranxeira (CIS, 2004).
Non obstante, no presente artigo queremos afondar sobre a receptividade
relativa de Galicia cara á poboación estranxeira en comparación co
conxunto do estado, para o cal, a continuación, presentamos algúns resultados
da enquisa de 2003, resaltando só as diferenzas máis marcadas respecto
aos totais de España.
De comparar as respostas de Galicia e España na enquisa ASEP de
2003, podemos abstraer dúas hipóteses de traballo que terían que verificarse
con enquisas representativas a escala autonómica:
• En primeiro lugar, semella que en Galicia o rexeitamento é maior
cara aos grupos sociais tradicionalmente estigmatizados que cara
aos acabados chegados, como se predominase un tipo de intolerancia
conservadora e tradicional.
• En segundo lugar, Galicia destaca polos seus resultados contraditorios,
con respostas maioritarias que ás veces semellan mostrar unha
sociedade especialmente tolerante, e outras veces especialmente
racista. Ilustremos o dito con algúns exemplos.
Cando se pregunta sobre a posible molestia de ter como veciño a
representantes de determinados grupos e categorías sociais, en Galicia
rexistráronse fobias máis intensas que a media española contra as prostitutas,
os expresos, drogadictos e xitanos, á vez que tamén é máis marcada a
aceptación dos grupos que, en xeral, xeran menor receo (en concreto,
homosexuais e inmigrantes sudamericanos). Segundo esta enquisa, en
Galicia amola moito menos que no resto de España ter como veciños a persoas
doutras nacionalidades que a persoas con outra problemática social;
pero como no resto de España, o marroquí é o veciño menos aceptado entre
os inmigrantes e o sudamericano o máis apreciado. Só a un 21,4% da mostra
galega lle dá igual ter como veciño a un marroquí, cifra que ascende ao 61%
cando se trata dun potencial veciño sudamericano.
102

Cando se pregunta pola reacción posible ante unha filla namorada
dun home de distinta extracción social, obsérvase un patrón similar ao
observado sobre o veciño potencial. En Galicia, coma no resto de España,
causa máis rexeitamento a relación cun xitano que con estranxeiros, así
sexan norteafricanos ou de raza negra. Pero en Galicia, ese receo do xitano
e da relación cunha persoa maior é moi superior ao da media española.
A endogamia é a norma valorada e maniféstase maior desconfianza ante
as diferenzas culturais.
Agora ben, as respostas maioritarias da mostra galega aos distintos
ítems da enquisa non mostran un retrato coherente da actitude cara á inmigración
estranxeira. Polo contrario, as respostas a unha e outra pregunta
acostuman contrarrestarse e dificultan todo intento de interpretación global
partindo só desta enquisa. Moitas das preguntas amósanos unha sociedade
galega especialmente tolerante cara aos estranxeiros. Así, por exemplo,
un 59% dos galegos enquisados está en desacordo coa idea de que a
difícil situación económica dos españois os exima de ofrecer axuda aos inmigrantes,
fronte a só o 41,6% da poboación total española. Un 79% rexeita
que, no fondo, a todos nos desguste que os nosos fillos compartan escola
con nenos doutras razas, fronte ao 66% na mostra total. O 75,7% rexeita
tamén a idea de que a inmigración estranxeira acabe minando a identidade
española, fronte ao 59% da poboación total.
En troques, abundan tamén as preguntas que mostran os galegos
especialmente reticentes a recoñecerlles dereitos aos inmigrantes ou a promover
a plena integración dos estranxeiros. Así, só o 12,6% dos galegos
enquisados está de acordo con que o inmigrante que traballe legalmente en
España teña dereito a votar, fronte ao 58,5 da mostra total. Só o 4,7% está
de acordo con que o matrimonio cun español outorgue dereitos inmediatos
á nacionalidade española e con que non deberían existir limitacións ao libre
establecemento de calquera cidadán en calquera país, fronte ao 50,8% e ao
42,4%, respectivamente, da poboación total española. O 84% dos galegos
afirma que só se deberían admitir traballadores estranxeiros cando non
haxa españois para os mesmos postos de traballo, fronte ao 54% da mostra
global. O 63% dos enquisados galegos opina que a presenza de traballadores
estranxeiros incrementa o paro entre os españois (vs. o 50% en España), e o
80,5% opina que contribuíron ao aumento da delincuencia en España (vs. o
71,3% en España).
Unha das preguntas que máis claramente serve para detectar a poboación
para a cal a inmigración estranxeira representa un problema ou unha
situación desagradable é a que pide ao entrevistado unha valoración da
magnitude do fenómeno no país. Cando se opina que os estranxeiros que
viven en España son “demasiados”, a resposta non remite só ao coñecemento
demográfico do que responde senón á súa percepción subxectiva
sobre a acollida ou encaixe social da inmigración estranxeira. En 2003, o
42,8% dos españois enquisados que respondeu a esta pregunta opinou que
era demasiado o número de persoas doutra nacionalidade, raza, relixión ou
103 f e r v e n z a s

cultura vivindo no país; pero só o 20,5% da mostra galega opinaba desta
forma. De feito, só Cantabria presentaba unha porcentaxe máis baixa neste
ítem. E con todo, a aparente receptividade fronte á inmigración estranxeira
que demostra a poboación galega a partir desta pregunta, ten que ser
posta en dúbida pola elevadísima porcentaxe de enquisados que dubidan e
non contestan á pregunta -o 24% da mostra galega. A xulgar por esta e
outras preguntas clave, pódese dicir que nesta enquisa Galicia destaca máis
na súa ambigüidade que na súa receptividade cara aos inmigrantes. Así
tamén, por exemplo, cando se pregunta se é boa ou má para a nosa cultura
a chegada de inmigrantes doutras culturas, o 68% dos galegos responde
que “nin é boa nin é mala”, porcentaxe que se reduce ao 47,5% respecto ao
total da mostra española.
A actitude de relativa aceptación ou rexeitamento cara á inmigración
depende en boa medida dos estereotipos que se teñen sobre os inmigrantes
estranxeiros e sobre o feito migratorio mesmo. Algunhas preguntas da
enquisa que pretenden recoller estereotipos desta índole revelan que en
Galicia predomina unha visión dos inmigrantes estranxeiros como poboación
especialmente desfavorecida e do proceso migratorio coma unha situación
desgraciada. En España, a maioría dos enquisados (un 58,4%) opina que é
preferible que os inmigrantes cheguen a España coas súas familias e se asenten
para sempre, fronte ao 41,6% que prefire que a estadía dos inmigrantes
sexa temporal e conclúa co retorno. En Galicia son minoría (35,3%) os que
prefiren a permanencia fronte ao retorno. En España, o 33% dos enquisados
opina que os inmigrantes resultan beneficiosos para o problema do avellentamento
e do sistema de pensións. En Galicia, só o 7% opina así porque son
maioría os que pensan que os traballadores inmigrantes forman parte de
familias numerosas que consumen servizos sociais e achegan pouco á
Seguridade Social (36,3% vs. 14,2% en España) e outro 31% non sabe ou non
contesta (fronte a un 16% de abstención a escala nacional).
Porén, a necesidade atribuída aos inmigrantes non é recibida con
xenerosidade. A diferenza da opinión maioritaria na poboación total, a
maioría da mostra galega rexeita que o Estado axude os inmigrantes facilitándolles
vivenda, subsidio de desemprego ou cursos de formación profesional;
e ata un 48% rexeita mesmo que o Estado ofreza cursos en español
para inmigrantes. Só se salva o dereito á asistencia sanitaria pública, defendida
pola inmensa maioría dos galegos.
Pero o punto álxido da contradición acádase cando tentamos identificar
os factores que dificultan en maior medida a integración dos estranxeiros.
En España, a maioría das persoas enquisadas perciben que as dificultades
de integración dos distintos grupos de inmigrantes ten que ver
principalmente coa relixión, os costumes e o idioma. Son minoría os que
recoñecen nas diferenzas económicas, legais ou raciais o principal escollo a
superar. Como era de agardar, dado que compartimos idioma e relixión, a
porcentaxe máis elevada de recoñecemento da irregularidade como principal
problema para a integración, obtense respecto do colectivo sudameri-
104

cano, cun 20%. Con todo, que o racismo na sociedade española sexa a principal
dificultade para a integración é unha opinión sostida por un máximo
do 10% dos enquisados a escala nacional cando se lles pregunta en concreto
polos africanos de raza negra. En Galicia é distinto. Na mostra galega,
esta dificultade rolda sempre o 30%, con independencia da orixe dos estranxeiros
considerados. De maneira que son moitos os galegos que rexeitan
políticas de apoio activo á integración e moitos os que ven noutros un racismo
especialmente pernicioso para acadar esta integración.
Para rematar coa exploración da enquisa, é importante ter en conta
ata que punto as opinións vertidas responden a estereotipos e imaxes
pouco contrastadas coa realidade do día a día. Segundo a mesma enquisa,
a gran maioría dos españois non tivo nunca unha conversación longa cun
marroquí, nin cun africano negro, nin cun asiático, nin cun europeo do
leste. Falamos de maiorías que van do 75% ao 90%. De feito, só un terzo da
poboación xeral confesa ter conversado algunha vez cun xitano. En cambio,
ata un 40% dos españois mantivo unha conversación longa cun sudamericano.
En Galicia, estas cifras son aínda moito máis rechamantes. Os que
nunca conversaron con inmigrantes doutra raza e doutra lingua superan
sempre o 90%, mentres que só un 7% conversou cun xitano e pouco máis
dun cuarto da mostra cun sudamericano (26,3%).
Con este longo comentario dalgúns dos resultados da última enquisa
ASEP para o Observatorio Permanente da Inmigración do Ministerio de
Traballo e Asuntos Sociais, pretendíase deixar claro dúas cousas. En primeiro
lugar, queríase ilustrar a complexidade de medir as actitudes de
xenofobia ou tolerancia cara aos grupos sociais minoritarios. En segundo
lugar, pretende avisar de que en Galicia semella necesario un traballo
importante de información sobre a realidade migratoria que vaia más alá
dos titulares que poidan salpicar a prensa diaria.
6. A MODO DE CONCLUSIÓN
A inmigración estranxeira en Galicia é un fenómeno recente e pouco
intenso poboacionalmente en comparación con outras comunidades autónomas
españolas ou outros países europeos. Pero, porén, como sociedade
preséntanos ante nós o reto da diversidade cultural e social que traen consigo
estes novos veciños, polo que coa facilidade que resultante deste lento
apousar dos fluxos migratorios na nosa Comunidade debemos planificar un
modelo de integración capaz de fortalecer a convivencia entre persoas e
culturas.
Un primeiro paso, que é o que se pretendeu esbozar neste artigo,
parte da necesidade de coñecer as características da poboación estranxeira
asentada en Galicia, favorecendo o coñecemento de ferramentas estatísticas
para a súa análise, describindo este fluxo migratorio dende diversos
planos -demográfico, mercado laboral, asentamentos, etc.- e achegándonos
105 f e r v e n z a s

ás percepcións que os galegos amosan sobre esta nova realidade. Quixemos
dar o primeiro paso: o paso de coñecer esa nova realidade social, paso indispensable
para empezar o camiño da “integración social” e da convivencia
en pé de igualdade entre “acollidos” e “receptores”.
7. BIBLIOGRAFÍA
Cea D´Ancona, M.A. (2004): La actividad de la xenofobia en España. ¿Qué
miden las encuestas?. Centro de Investigaciones Sociológicas. Madrid.
Díez Nicolás, J. (2005): Las dos caras de la inmigración. Ministerio de
Traballo e Asuntos Sociais. Observatorio Permanente de la
Inmigración. Madrid.(http://extranjeros.mtas.es/es/general/DOS
CARAS INMIGRACION.pdf).
García Docampo, M. (2003): A construcción social do territorio galego.
Editorial tresCtres, A Coruña.
Golías Pérez, M.: “Marroquíes en Galicia” en López García, B. (2004): Atlas
de la inmigración marroquí en España. Observatorio Permanente de
la Inmigración (MTAS) y Universidad Autónoma de Madrid, Madrid.
Lamela, C. e M. Martínez (2004): “Premisas teóricas y metodológicas para
el estudio de la movilidad socioespacial de los inmigrantes”, en IX
Congreso de Población Española, Universidade de Granada. Na web:
http://www.ieg.csic.es/age/poblacion/ADMIN/PUBLICACIONES/
Carmen Lamela y Miguel Martínez.pdf
López de Lera, D. (2005): “Demografía de los extranjeros en Galicia.
Incidencia en el crecimiento de su población”, en Revista Galega de
Emprego, nº 4. Santiago de Compostela. Ed. Xunta de Galicia.
Massey, D. S. e N. A. Denton (1988): “The Dimensions of Residential
Segregation”, en Social Forces 67 (2): 281-315.
Pamuk, A. (2004): Immigrant Clusters and Homeownership in Global
Metropolis: Suburbanization Trends in San Francisco, Los Angeles and
New York. Institute of Urban and Regional Development, Univ. of
California at Berkeley, Working Paper 2004-02.
Pérez Caramés, A. e Lamela Viera, C. 2005. “A inmigración en Galicia:
vivenda e localización territorial”. Estudo para Interreg III-A
“Inmigrantes e cidadáns” (en prensa).
106

AS PATEIRAS DO ASFALTO.
ALGUNHAS CONSIDERACIÓNS
SOBRE OS XITANOS ROMANESES EN
ESPAÑA
INTRODUCIÓN
Joaquín López Bustamante
Director da Revista de Investigación Xitana I Tchatchipen
Membro da Xunta Directiva de Unión Romaní
Romanía é o estado europeo no que vive un maior número de xitanos.
Aínda que o seu goberno só recoñeza “oficialmente” medio millón, en
Romanía viven entre dous millóns e dous millóns e medio de romà segundo
todos os cálculos, o que supón ao redor do 10% da poboación. Os xitanos
constitúen a minoría étnica máis numerosa daquel país e a de maior crecemento
demográfico. Unha comunidade secularmente marxinada, pobre,
analfabeta, desprotexida e especialmente vulnerábel. Unha comunidade
cuxa historia está marcada por dous espantosos sobresaltos: a escravitude e
o Holocausto.
Só hai que remontarse unhas cantas xeracións. Para os xitanos de
Romanía non está tan lonxe o recordo da escravitude, obrigados polos boiardos
a traballar a terra en condición de escravos, os amos podían castigalos
coa morte. En 1835, nos regulamentos orgánicos de Moldavia e Valaquia
podíase ler que os xitanos “non eran homes senón persoas que dependían
de outras, co seu patrimonio e a súa familia.” 1 A existencia de mercados de
escravos está moi documentada e algúns escravos xitanos, os chamados skopici,
eran, como escribe Joaquín Albaicín, “brutalmente castrados para que
serviran de cocheiros ás damas romanesas de alta liñaxe sen risco para os
seus maridos”. A manumisión dos xitanos que non estaban sometidos á clerecía
comezou en 1844. En 1855 Alejandro Ghyka conseguiu a liberación dos
200.000 escravos romaneses que seguían sendo propiedade dos clérigos.
Tras a escravitude, o seguinte capítulo desta historia romanesa da
infamia está protagonizado polas atrocidades do filonazi Antonescu, o
1 Monleón, José: Apuntes para una historia gitana en I Tchatchipen nº 43, Instituto Romanò.
Barcelona, 2003
107 f e r v e n z a s

mariscal romanés, que durante a Segunda Guerra Mundial asasinou ou
deportou a miles de xudeus e xitanos. Na súa honra o exército erixiu recentemente
un busto nun parque de Bucarest. As actuais autoridades romanesas
recoñecen a deportación, en 1941, de máis de 20.000 xitanos romanos
a Transnistria, onde morreron a causa de enfermidades, inanición ou vítimas
de brutais malleiras.
Máis próxima aínda no tempo está a sanguenta ditadura de Nicolae
Ceausescu cuxas forzas policiais, a sinistra Securitate, perseguiron con
especial inquina aos xitanos baixo as consignas dun comunismo asimilacionista
e uniformador.
OS XITANOS EN ROMANÍA
Na actualidade, a gran maioría da comunidade xitana de Romanía
vive en condicións moi precarias: extrema pobreza, altas taxas de desemprego,
segregación escolar e sanitaria. Unha imaxe social moi negativa, e a
case inexistente representación política e institucional, acrecentan a súa
exclusión e a súa vulnerabilidade.
O final do comunismo supuxo para a comunidade xitana un empeoramento
substancial das súas condicións de vida. Tras a caída do réxime ditatorial
de Ceausescu no 1989 – co paradoxo de ser botado en menos hoxe por
moitos xitanos - houbo numerosos pogromos antixitanos. Violentos ataques
e incendios de vivendas xitanas tiveron lugar en distintas cidades romanesas
entre 1990 e 1993. Na cidade de Turu Lang, máis de mil energúmenos
con fachos asaltaron o barrio xitano e queimaron trinta casas. Forzas paramilitares
e grupos neonazis encargáronse do traballo suxo, mentres que a
sociedade recruaba o seu secular rexeitamento aos romà e os convertía nunhas
vítimas contra as que se podía atentar sen que a ninguén semellara
importarlle o máis mínimo, sen que ninguén tivese que pagar por iso. Á gran
maioría dos xitanos, salvaxemente atacados, denegóuselles o seu dereito á
xustiza e ás compensacións que debían ter recibido polos delictos que se
cometeron contra eles.
As investigacións, levadas a cabo polo European Roma Rights Center
(ERRC), sobre as violacións dos dereitos humanos dos xitanos en Romanía
concluíron que ás vítimas xitanas se lles denegara escandalosamente o
dereito á xustiza. As indiscriminadas redadas policiais, as frecuentes torturas
e malos tratos nas comisarías, as escasas ou nulas garantías procesuais
son feitos que, ou non se investigaron, ou se fixo de xeito tan irregular que
converteron todos estes atropelos en actos impunes. Moitos xitanos foron
asasinados ou resultaron feridos por disparos da policía que, suxeita a un
sistema de xurisdicción militar, foi pechando cada caso co punto final da
impunidade dos culpábeis.
A relación entre os romà e a policía está baseada na crenza xeral de
que todos os xitanos son delincuentes, de aí que os prexuízos por parte da
108

policía sexan un factor determinante no trato abusivo e vexatorio aos romà.
Amnistía Internacional, no seu informe de 2003 sobre Romanía, denunciou
que “en moitos dos casos de tortura e malos tratos policiais de que se tivo
noticia, as vítimas eran persoas de orixe étnica romanesa. Os malos tratos
ían acompañados de intimidación e insultos de índole racista. Aínda que
tales incidentes foron numerosos, presentáronse poucas denuncias formais”.
2
Durante a transición romanesa, o peche de numerosas fábricas e a
privatización da terra, entre outros factores, supuxeron a perda de máis de
catro millóns de postos de traballo nunha década. Os xitanos convertéronse
en chibos expiatorios dunha sociedade convulsa pola transición ao capitalismo,
na que se instalaban irremediabelmente a crise económica e a
corrupción política.
SEGREGACIÓN
Cando as autoridades romanesas definen sen ambaxes as súas políticas
de vivenda como “segregacionistas”, saben de que falan. E saben tamén
que o contrario lles faría perder votos. Entrementres, moitas familias son
expulsadas dos seus míseros asentamentos nos que non hai normalmente luz
eléctrica nin auga corrente. Cómpre subliñar o difícil que resulta para un
xitano romanés alugar ou mercar un piso.
É especialmente difícil o acceso aos servizos médicos para moitas
comunidades xitanas que viven en pobos illados ou nas aforas das cidades,
sen transporte público e sen teléfono. A moitos xitanos se lles negou en
numerosas ocasións o acceso aos servizos médicos por motivos racistas ou
se lles habilitaron dependencias segregadas nos hospitais.
A maioría dos nenos xitanos en Romanía son discriminados no dereito
a unha educación digna. Aínda que este dereito está garantido por lei, os
nenos xitanos son con frecuencia excluídos da escola. Van a clases ou escolas
segregadas, nalgúns casos asígnanselles escolas para nenos discapacitados
mentais. Nas escolas regulares son comúns os abusos físicos e os tratos
humillantes, tanto polo persoal da escola coma polos propios compañeiros.
A presenza de “nenos da rúa” nos suburbios das grandes cidades é
notoria, e as cifras que dispoñen as ONG indican unha sobrerrepresentación
de xitanos entre estes nenos que viven á intemperie, sen hixiene nin coidados
médicos e con frecuencia expostos á violencia e ás drogas.
Os xitanos teñen prohibida a entrada, ou son rexeitados, en numerosos
comercios, restaurantes, discotecas, e outros lugares públicos.
2 http://www.amnistiainternacional.org/infoanu/2003/index.html
109 f e r v e n z a s

A falta de documentos identificativos válidos impediu a moitos xitanos
exercer o seu dereito ao voto nas eleccións, o que supón a exclusión da
súa participación efectiva nunha sociedade democrática.
O racismo social e institucional tolérase e medra, fortalecido pola
impunidade, ante a pasividade cómplice da sociedade e o cinismo dos
gobernantes. A incorporación de Romanía á Unión Europea será previsibelmente
no 2007, pero ademais do cumprimento de condicións e criterios
económicos, Europa debe esixir tamén o respecto efectivo aos dereitos
humanos das minorías. E nese exame, a día de hoxe, Romanía suspende
estrepitosamente.
EUROPEOS NO 2007
Romanía aspira a ser membro da Unión Europea no 2007 e para iso
require o cumprimento dos criterios políticos estabelecidos para a adhesión,
entre os que figuran os denominados Criterios de Copenhague, que se refiren
ao respecto dos dereitos das minorías. Romanía debe protexer na lei e
na práctica os dereitos recoñecidos no Pacto Internacional de Dereitos
Civís e Políticos, e debe usar os sistemas adecuados para lograr progresivamente
a aplicación efectiva de todos os dereitos recoñecidos no Pacto
Internacional de Dereitos Económicos, Sociais e Culturais sen discriminación
de ningún tipo.
Tanto a Organización para a Seguridade e a Cooperación en Europa
(OSCE) coma a Comisión Europea contra o Racismo e a Intolerancia (ECRI)
alertaron sobre a gravidade da situación dos romà en Romanía. A OSCE
recoñeceu “as dificultades particulares ás que se enfrontan os romà e a
necesidade de tomar medidas efectivas para lograr a completa igualdade
de oportunidades”, mentres que a ECRI apremou ás autoridades romanesas
para que revisaran o funcionamento do seu sistema xudicial a fin de determinar
o alcance da discriminación na administración de xustiza, e instoulles
a aplicar medidas para combater as prácticas discriminatorias da policía.
A constitución romanesa, aprobada por referendo en 1991, consagra
a Romanía, no seu primeiro artigo, coma un estado de dereito, democrático
e social no que a dignidade do home e os dereitos e liberdades dos
cidadáns representan os valores supremos e están garantidos sen diferencias
de raza, nacionalidade, orixe étnica, lingua, sexo, opinión, pertenza política
ou orixe social.
Nos últimos años, o goberno romanés levou a cabo reformas lexislativas,
entre elas modificacións no código penal que contemplan o delicto de
incitación ao odio racial. Creouse a Comisión Interministerial para as
Minorías Nacionais e recoñecéronse aos romà como minoría. Peter
Kovacs–Eckstein, ministro delegado para as minorías nacionais de Romanía,
recoñeceu nun discurso ante a OSCE, non sen certa mornura, que “a pesares
de todos os esforzos feitos, constatamos a existencia de certos fenó-
110

menos visíbeis de exclusión dos romà nos diferentes aspectos da vida
social.”
Romanía foi un dos países receptores das axudas económicas da Unión
Europea destinadas a programas de acción social coa minoría xitana –os programas
PHARE-. O certo é que todas estas medidas reveláronse claramente
insuficientes para garantir os dereitos dos xitanos romaneses, e para facer
efectiva a igualdade de oportunidades desta poboación, secularmente marxinada
e estigmatizada, no seu propio país.
O DESPREZO CARA Á CULTURA XITANA
Non hai outro país en Europa no que o xitano teña peor valoración
social. Dos flamantes líderes da ultradereita son de agardar os exabruptos
racistas, pero o antixitanismo tan enraizado historicamente na sociedade
romanesa explica que até Cioran e Mircea Eliade, os máis respectados intelectuais
romaneses, deixaran, de xeito significativo, opinións e comentarios
nos que os xitanos saímos bastante mal parados.
A falta de respecto pola identidade cultural dos xitanos púxose de
manifesto cando en 1995 o Ministerio de Asuntos Exteriores de Romanía tratou
de impedir, mediante un decreto, que os xitanos se chamen a si mesmos
rom, ou que usen a palabra “romanó” para chamar ao seu idioma, porque
“é posible confundilo co romanés” e iso pode levar a situacións inadmisíbeis.
A pretensión deses xenocidas culturais era que os xitanos foran chamados
tigani, que é un termo considerado polos propios xitanos coma despectivo.
A principios dos noventa naceron moitas organizacións ultranacionalistas
e de extrema dereita, en cuxas proclamas fascistas os xitanos foron
sempre obxecto das súas iras. O Partido da Grande Romanía, liderado por
Cornelio Vadim, obtivo nas eleccións xerais de 2000 o 22% dos votos, o que
situou á súa formación coma a segunda forza política do país co seu discurso
xenófobo e neofascista. Daquela púxose de moda o seguinte chiste: “no
contestador automático do teléfono de Cornelio Vadim ofrécense dúas
opcións: para os romaneses, pulse o 1; para húngaros e xitanos, pulse o
gatillo”.
Valeriu Nicolae e Hannah Slavik son os autores dun durísimo informe
sobre a situación dos xitanos en Romanía publicado en 2003 pola revista
Roma Rigths. 3 O que vén a continuación está extraído dese texto. Son as
opinións que sobre os xitanos teñen algúns cargos públicos de Romanía.
Entre comiñas, o que sae por esas bocas: “Hai que illar aos delincuentes
3 Nicolae, Valeriu e Slavik, Hannah: “Being a `Gypsy´: The Worst Social Stigma in Romania”
en Roma Rights. nº 1 e 2 – 2003. European Roma Rights Center. Budapest, 2003 (pp.213-
218)
111 f e r v e n z a s

xitanos en colonias especiais” foi a proposta de Cornelio Vadim, convertido
en senador electo. Di Vadim que hai que evitar a transformación de Romanía
nun “campamento xitano” e di tamén ter unha solución para iso: “unha bala
para cada xitano”. Pouco despois, o alcalde de Craiova, a maior cidade do
surleste de Romanía foi aínda máis lonxe: “estes cheirentos xitanos deben
ser exterminados”. Os medios de comunicación reproduciron amplamente
estas declaracións e moitas outras de similares propósitos.
“A democracia ofreceu á xente a oportunidade expresarse con liberdade.
Por iso, agora móstrannos o seu racismo sen disimulos”. A frase é de
Ionel Manole, membro do grupo de música xitana Taraf de Haïdouks e, a
tenor das declaración públicas que reproducimos, semella non faltarlle
razón a este xitano.
ESCOURA
Son frecuentes os discursos antixitanos de personaxes públicos, que
van desde os insultos ás chamadas ao exterminio. Mircea Bot, xefe de
policía de Bucarest, chegou a dicir: “este lixo de xitanos son os responsábeis
de todo o que vaia mal en Romanía”.
Todo vale. O certo é que para a inmensa maioría da sociedade romanesa
os xitanos son lixo. E os que son lixo merecen que se lles denegue a
atención médica, o lixo merece que as ofertas de emprego nos anuncios por
palabras dos periódicos inclúan sempre dúas palabras de máis: “xitanos,
non”, o lixo merece que os locais públicos amosen carteis que lles prohiben
a entrada. Até merecen que os seus fillos –pequeno lixo, pero lixo de todos
os xeitos- deambulen cos seus famélicos corpiños morenos polas cloacas de
Bucarest, ulindo cola ata que as mafias de traficantes de seres humanos se
ocupen deles.
Nas guerras dos Balcáns o lixo xitano era carne de canón e era utilizado
para limpar territorios minados. A moitos dos refuxiados xitanos de
Kosova non lles chegaban nin as sobras da axuda humanitaria. Na República
Checa construíronse muros para illar aos xitanos. En Eslovaquia esterilízanse
ás xitanas sen o seu consentimento. En Hungría, moitos nenos xitanos van
a escolas para discapacitados mentais.
Neste clima social no que se está enquistando o racismo, o rexeitamento
medra de xeito imparábel e refórzanse os prexuízos. E non nos pode
sorprender que haxa familias cuxa única actividade laboral sexa a mendicidade;
que haxa “nenos da rúa” e falsos tolleitos pedindo esmola. E tampouco
nos debe sorprender que houbera un autoproclamado “Rei dos
Xitanos”, cuxa coroa pesaba sete quilos de ouro macizo e que dicía que
todos os xitanos do mundo eramos os seus súbditos. Un dos seus fillos foi
noticia meses atrás: o herdeiro desta estrafalaria “dinastía real” organizou
a mascarada dun casamento infantil –que hoxe non debe consentirse, pero
que durante a escravitude era o xeito de impedir o dereito de pernada- cuxo
112

exotismo espertou en toda Europa un morboso interese mediático polas
adolescentes “princesas” cíngaras.
Os medios de comunicación romaneses, un día si e outro tamén, falan
mal dos xitanos. E os freakies xitanos con Mercedes e dentes de ouro, esa
minoría esperpéntica que -que casualidade- acostuma estar sempre rodeada
de fotógrafos e cámaras de televisión, ese patético elenco esfórzase por
estar á altura dos seus tópicos, co que se alimentan os prexuízos e se agrava
o rexeitamento.
SER XITANO EN ROMANÍA
Ser xitano en Romanía é difícil. E acostuma ser perigoso. As asociacións
romanís coma Romani Criss y Aven Amentza non dan abasto para
denunciar tanta inxustiza, e algunhas ONG internacionais, entre elas
Amnistía Internacional e a Liga de Dereitos Humanos, dan voces de alarma
e elevan as súas denuncias ante organismos internacionais.
Din os investigadores Nicolae e Slavik, a xeito de conclusión das súas
denuncias, que “non é raro que exista o estigma social, o raro é que poidamos
atopar a alguén disposto a admitir que é xitano en Romanía.” 4
Para moitos xitanos romaneses a segregación no seu propio país non
lles deixa máis opción que a de aceptar esa condición de paria sen dereito
a ter dereitos, ou ocultar a súa condición xitana para evitar discriminacións
e represalias, ou saír do país. Unha inmigración que ten moito de fuxida.
INMIGRACIÓN
A discriminación, o acoso e a segregación impiden que a maioría dos
xitanos do leste de Europa poidan sentirse cidadáns de pleno dereito nos
países nos que viven e, como afirma Françoise Kempf, “non poden participar
na vida da sociedade maioritaria e, por conseguinte, non poden ter os
sentimentos de pertenza a unha colectividade enraizada nun territorio e
cunha historia común. Este feble sentimento de pertenza é unha das causas
que poden explicar os movementos migratorios da comunidade romaní
do Leste cara a Unión Europea durante os últimos anos.”
A pesar de que moitas veces se recorre ao tópico da proverbial inclinación
xitana á romántica vida errante, as motivacións ás que obedece a
decisión de emigrar son ben distintas. “Estes movementos”, continúa
Kempf, “nada teñen que ver co nomadismo e son fenómenos complexos.
Con todo, o feito de que grandes comunidades, non sempre as máis miserábeis
(estas non teñen nin os medios para emigrar), estean dispostas a ven-
4 op. cit
113 f e r v e n z a s

delo todo e a emigrar (...) é o resultado flagrante do rexeitamento cara á
comunidade romaní e da vontade, por parte das sociedades maioritarias, de
non querer vivir preto delas.” 5 A súa situación pre-emigración é, na maior
parte dos casos, a da pertenza a unha comunidades sen ilusións nin futuro
e instalada irremisibelmente na marxinalidade social máis extrema.
Son moitos os xitanos romaneses que fuxiron do seu país e moitos
máis os que quixeran facelo. Cando chegan aos países occidentais atópanse
cunha realidade ben distinta á imaxinada, pero cren que as penalidades que
lles agardan non serán peores que as que padeceron no seu país.
A grande maioría dos inmigrantes xitanos na Europa occidental viven
en condicións de precariedade e insalubridade intolerábel, e cada vez son
máis numerosas, violentas e traumáticas as expulsións que se están levando
a cabo. Di Claude Moncorgé, presidente de Médicos do Mundo en Francia,
que “en vez de declararlle a guerra á pobreza fáiselle a guerra aos pobres.
Créase así o delicto de pobreza. Expulsar aos xitanos é fácil e sen riscos”.
O Ministerio de Interior francés está endurecendo constantemente as súas
políticas e mesm chegou a expulsar a xitanos cuxa situación non era ilegal
co pretexto de que carecían de medios económicos. E iso, como sentencia
Moncorgé, é “covarde e indigno”.
Un acordo asinado en agosto de 2002 entre as autoridades francesas
e romanesas estipulaba unha serie de axudas para os xitanos expulsados de
Francia, que ao regresar a Romanía terían un subsidio de 153 euros e axudas
sociais para a súa reinserción. Segundo os informes levados a cabo en
Romanía por Médicos do Mundo, os xitanos que regresaron ao seu país foron
de novo enganados: ademais de non lograr ningún beneficio de acollida,
“castigóuselles” coa retirada do seu pasaporte.
XITANOS ROMANOS EN ESPAÑA
Os primeiros grupos numerosos de xitanos romaneses que chegaron a
España fixérono hai seis anos. No verán de 1999, os medios de comunicación
informaban das precarias condicións nas que vivían unhas 100 familias
acampadas no barrio madrileño de Malmea, na periferia de Fuencarral.
Foron desaloxados polas forzas policiais a instancias do Concello e da
Delegación do Goberno de Madrid. Esa mesma tarde un neno de cinco anos,
que vivía no asentamento, foi atropelado mortalmente na vía de servizo da
N-I 6 . A cobertura mediática xerou controversias políticas entre os grupos
5 Kempf, Françoise: “Breve presentación da situación do pobo xitano en Europa: obstáculos
á mellora da situación e retos para o futuro.” En SOS Racismo. Informe anual 2003. Icaria
Editorial. Madrid, 2003, (pp. 293-304)
6 Aguirre, Begoña: “Las instituciones madrileñas echan de un poblado a 100 familias rumanas”
en Diario El País, 9-7-1999
114

políticos municipais, incluídas unhas desafortunadas declaracións tinguidas
de desprezo do entón alcalde de Madrid, Álvarez del Manzano. O Defensor
do Menor esixiu ás institucións que se atendera dignamente aos nenos romaneses
e púxose de manifesto a falta de preparación e de recursos dos servizos
sociais para facer fronte a unha situación desas características.
A oposición socialista cuestionou os métodos utilizados para o desaloxo
e planeouse a presentación dunha querela contra o goberno municipal 7 .
Algunhas familias foron levadas a un campamento habilitado para o seu aloxamento
e a maior parte marchou a distintas cidades españolas. Nun principio,
aloxábanse en pensións baratas. Dende entón, a presenza de xitanos
romaneses nas cidades españolas foi medrando, en parte polo “efecto chamada”
e, a partires de xaneiro de 2002, pola supresión da esixencia de visado
para entrar en España para os cidadáns búlgaros e romaneses. En 2002
algúns medios de comunicación calculaban a cifra de xitanos romaneses
residentes en España entre 4.500 e 5.000. Estes primeiros asentamentos
insalubres, os desaloxos posteriores, os accidentes –algúns mortais- que
sufriron varios nenos e no exercicio da mendicidade (en bastantes casos utilizando
a menores para iso) mostraron a necesidade urxente de atender por
causas humanitarias a familias con nenos moi pequenos, con gran risco de
exclusión social e de ser dobremente marxinados por tratarse de persoas
que á súa situación de inmigrantes sen papeis unen a súa condición de xitanos.
Se temos en conta os problemas que deixaron no seu país e os que se
atoparon aquí, é comprensíbel que a súa actitude inicial ante os estraños
sexa de temor e rexeitamento. A pesar da evidente precariedade da súa
situación e a diferenza doutros colectivos, non acostuman recorrer ás asociacións
que ofrecen axuda aos inmigrantes, agás uns poucos que solicitaron
a estas ONG a tramitación da tarxeta sanitaria. A súa actitude receosa
e esquiva coas ONG e os servizos sociais non facilita de ningún xeito a súa
integración. Esta indiferenza pode deberse á súa situación de irregularidade
en España e o conseguinte temor a que se lles devolva ao seu país.
Segundo datos da Delegación do Goberno para a Estranxeiría e a
Inmigración, durante o ano 2003, o colectivo romanés acumulou o maior
número de repatriacións ao seu país de orixe (un 34% foron a Romanía, por
diante de Marrocos, que tivo o 26,1%). 8
Os xitanos romaneses son o grupo máis numeroso da inmigración xitana
procedente dos países do Leste de Europa. Xitanos búlgaros e uns pequenos
grupos de xitanos serbios, checos ou macedonios completan o resto de
7 Diario El País, 11-7-1999
8 Diario El País. 13-1-2004
115 f e r v e n z a s

procedencias. Pero son os romaneses os máis visíbeis. Existen principalmente
dous grandes grupos diferenciados: os romà e os romà vatras. 9
Os romà –maioritarios na inmigración- son un grupo heteroxéneo formado
por diferentes subgrupos de identidade. Manteñen relacións de parentesco
e cooperación entre eles. Practican unha estricta endogamia e son
frecuentes os matrimonios entre adolescentes. Falan, ademais de romanés,
o romanó e proceden de diversas zonas de Romanía, principalmente de
Tandarei e Constanza, e en menor número de Timisoara, Oradea, Kluj,
Pudurai, Pitesti e outras cidades. Adoitan reunirse grupos numerosos nos
casamentos e para determinadas celebracións relixiosas. Agás excepcións, a
súa ocupación maioritaria é a mendicidade e a venda na rúa de periódicos
sociais como La Farola e La Calle. Non están habituados a relacionarse cos
xitanos españois. Son o grupo cun maior risco de exclusión social.
Os romà vatras non se identifican co outro grupo nin acostuman ter
relacións con eles. Moitos vatras ocultan ou disimulan a súa condición étnica.
A maioría non fala romanó, só coñece algunhas palabras. Moitos homes
emigraron sós e deixaron á súa muller e fillos en Romanía. A maioría proceden
de Constanza e de Bucarest. Habitualmente son músicos (xeralmente
violinistas e acordeonistas), e algúns conseguiron empregos na construcción
ou nas recolleitas agrícolas. Existen certos receos e prexuízos mutuos entre
os dous grupos. Os romà consideran “menos xitanos” aos vatras, e estes din
dos romà que teñen “cousas feas e malos costumes”. Estas diferenzas lembran
as que había entre os xitanos “andarríos” e os “caseiros” na España da
primeira metade do pasado século.
A presenza de xitanos romaneses pedindo esmola converteuse en algo
habitual nas rúas españolas, pero en realidade sabemos moi pouco deles e
das súas condicións de vida no noso país. Os medios de comunicación non
poucas veces contribúen a estigmatizar aínda máis a estes inmigrantes 10 . As
reportaxes sensacionalistas xeran unha visión parcial e, polo tanto, inxusta
(non todos os xitanos romaneses responden ás mesmas características) e
poden contribuír ao aumento do rexeitamento social que padecen.
As primeiras impresións sempre apuntaron a considerar que a súa
situación irregular en España e a súa vontade de manter un peculiar estilo
de vida eran as principais razóns do illamento que se impuñan a si mesmos.
Sen negar a importancia destes factores, cremos que esas actitudes estaban
9 Sobre esta diferenciación identitaria e a etnonimia propia destes grupos, débese consultar
o interesante traballo do antropólogo Koen Peeters Los Rroma del Este de Europa en
Barcelona, do que foi presentado un resume nas XXIV Xornadas de Ensinantes con Xitanos
en Pamplona no ano 2004.
10 Servan como exemplo ilustrativo estes titulares: “La mendicidad que viene del Este”
(Diario de Terrassa, 19-10-2002), “Mendigos S.A.” (Interviú-10-2002), “Florin, 14 años y
padre en abril” (El Mundo, 14-12-2004)
116

máis acusadas debido ao desconcerto inicial, ao descoñecemento do idioma
e das canles necesarias para solicitar algún tipo de axuda ou de prestación
social. Coa perspectiva do proceso destes últimos anos pódense observar
algúns cambios de comportamento que talvez facilite o traballo social con
estas familias. Algúns destes cambios semellan apuntar tendencias algo máis
alentadoras: aumentaron o número de nenos matriculados nos colexios
(aínda que a maioría dos menores están sen escolarizar) e reduciuse a utilización
de nenos para a mendicidade (como se sabe, no noso país, esta
práctica é un delicto e a policía actuou en bastantes ocasións con avisos e
advertencias ás nais reincidentes, nalgúns casos practicando detencións que
motivaron sentencias de retirada da patria potestade e a asunción cautelar
da tutela do menor polos servizos sociais).
SITUACIÓN LABORAL
As ocupacións maioritarias son a venda na rúa de periódicos sociais e
de panos de papel, a limpeza de parabrisas nos semáforos (actividades que,
ao igual que a dos músicos da rúa, son moitas veces formas de mendicidade
encuberta), e traballos ocasionais de peonaxe na construcción ou nas
recolleitas agrícolas. En moitos casos son os homes os que quedan na casa
ao coidado dos nenos pequenos mentres as mulleres saen pedir esmola en
“xornadas laborais” de oito ou dez horas. En todos os casos os ingresos
económicos son escasos, irregulares e non predicíbeis e non permiten ir –nin
sequera pensar- máis alá do “vivir ao día” no seu sentido máis literal. A
situación irregular, a falta de formación cualificada, a competencia con
outros inmigrantes e a discriminación e o rexeitamento de que son obxecto,
son as principais dificultades á hora de atopar traballo.
VIVENDA
Os altísimos prezos dos alugueres fan que nos pisos vivan dúas, tres
ou máis familias. Nalgúns casos, as vivendas, a pesar do amoreamento, son
habitábeis e dispoñen dalgúns servizos. Estas familias adoitan utilizar os
parques públicos próximos como lugar de reunión. Algúns grupos viven en
casas ruinosas sen auga corrente que albergan a dúas ou tres familias.
Algúns asentamentos son peores aínda: baixo a ponte de Los
Remedios, en Sevilla, viviron case cen persoas sen máis medios que unhas
míseras mantas e uns chamizos cubertos de lonas. En Barcelona, no solar
dunha antiga fábrica derrubada vivían –ata que foron desaloxadas- máis de
300 persoas sen luz, sen auga, sen latrinas nin servizo de recollida de lixo;
en cubículos de vinte metros cadrados feitos de chapa e cartón.
117 f e r v e n z a s

SANIDADE
Aínda que bastantes persoas teñen a tarxeta sanitaria ou están a tramitala,
os que viven en asentamentos, ao non estar empadroados, non a
poden solicitar legalmente.
Os principais problemas sanitarios están en relación directa coas condicións
de vida en asentamentos moi degradados: insalubridade, falta de
subministro de auga potábel, amoreamento, carencias alimentarias, falta
de hixiene, vacinación infantil inexistente ou moi deficiente, accidentes,
intoxicacións, trabaduras de roedores, etcétera.
A saúde das mulleres xitanas é peor cá dos homes. Os longos períodos
xenésicos (empezan a ter fillos a idades máis temperás e continúan téndoos
até idades máis avanzadas que o resto da poboación) explican o envellecemento
prematuro de moitas xitanas que ademais sofren dalgunhas enfermidades
impropias da súa idade.
Na relación entre os xitanos e os profesionais sanitarios, ademais do
descoñecemento e prexuízos mutuos, acostuma haber barreiras comunicativas
e problemas de comprensión lingüística que dificultan a relación, o
que en ocasións tradúcese nunha inferior calidade da atención prestada.
EDUCACIÓN
É significativo o feito de que o número de nenos sexa menor do agardado
segundo a súa pirámide de poboación. Moitas familias emigraron cos
fillos máis pequenos e/ou cos adolescentes en idade de traballar, deixando
ao resto cos seus avós ou outros parentes en Romanía. A maior parte dos
nenos en idade escolar non están matriculados. A mediación e o asesoramento
por parte de traballadores sociais ou ONG é imprescindíbel no proceso
de incorporación no sistema educativo. Diversos factores -sociais,
económicos culturais- inflúen na falta de escolarización dos nenos:
– A importancia da escolarización e a súa obrigatoriedade non son
aínda comprendidas nin valoradas o suficiente.
– A precariedade económica relega, en moitos casos, a escola ante a
necesidade de achegar algún diñeiro á familia.
– Ao manter empadroamentos en enderezos nos que non viven, as
escolas que lles corresponderían atópanse nalgúns casos lonxe da
súa vivenda. Dependendo das escolas, a matriculación sen estar
empadroados é máis ou menos difícil.
– O absentismo entre os nenos escolarizados é frecuente. Adoitan
quedar a coidar aos seus irmáns ou curmáns menores durante as
ausencias paternas.
118

– Algunhas pautas culturais relativas aos grupos de idade e sexo
(matrimonios entre adolescentes, submisión das mulleres) inciden,
coma é obvio, moi negativamente na escolarización.
SITUACIÓN LEGAL
Os inmigrantes xitanos de Romanía, agás escasísimas excepcións, atópanse
en situación irregular. Nalgúns casos non dispoñen máis que de fotocopias
dos seus pasaportes, cuxos orixinais foron retidos pola policía, mentres
que noutros levan consigo uns antigos e inservíbeis documentos que os
acreditan como solicitantes de asilo. Non todos están empadroados e algúns
figuran censados en enderezos nos que xa non viven.
Existe medo á expulsión e bastante descoñecemento sobre os complexos
procesos legais para a regularización, e é moi habitual ter a convicción
de que ter fillos nacidos en España vai favorecer a súa regularización.
Son frecuentes as viaxes dun ou varios membros da familia a Romanía por
motivos familiares (casamentos, funerais, enfermidades graves...) Estas
viaxes adoitan realizarse en autobuses clandestinos, que empezan a ser
coñecidos como “as pateiras do asfalto”.
As características e as condicións de vida dos xitanos romaneses, que
viven actualmente no noso país, non son as máis idóneas para que se xere
un movemento asociativo propio organizado. Sería desexábel, pero ao meu
xuízo, é prematuro pensar nesta posibilidade. Temos constancia da existencia
dalgunha asociación de xitanos romaneses cuxa actividade está moito
máis cerca da picaresca que da reivindicación e o traballo social. Co cebo
de “arranxar os papeis”, cóbranse aos “afiliados” unhas importantes sumas
de diñeiro (tendo en conta os escasos recursos económicos destas persoas)
que, presuntamente, van parar ao peto dun “presidente” que se dedica a
viaxar regularmente a distintas cidades españolas na procura de novos
clientes.
INTERVENCIÓN SOCIAL
Ante este fenómeno migratorio novo e bastante complexo, é evidente
que os servizos sociais até agora non puideron –e en moitos casos non souberon-
dar respostas adecuadas e axudar a este colectivo de inmigrantes. As
asociacións xitanas tampouco estiveron á altura das circunstancias. Salvo
honrosas excepcións, apenas se teñen preocupado polos problemas destes
xitanos inmigrantes, nin denunciaron dabondo as precarias condicións nas
que malviven.
É necesaria a formación e especialización dos profesionais que vaian
traballar con inmigrantes destas características. A lexislación española
aínda non contempla -como sucede en Francia e noutros países- a obrigato-
119 f e r v e n z a s

iedade de que determinados municipios habiliten espazos dignos e ben
acondicionados para que os grupos itinerantes poidan acampar.
Sabemos que non é fácil o traballo social con estas familias. E tamén
sabemos que non serven as accións illadas. Os programas de intervención
deben ser integrais, deben de estar planificados en distintas fases a medio
e longo prazo, cun seguimento permanente e con avaliacións periódicas.
Programas que necesitan ser apoiados e financiados dabondo. Programas
baseados en “compromisos de dereitos e deberes” que garantan a erradicación
da mendicidade infantil, a escolarización e a vacinación dos nenos e a
participación dos adultos en obradoiros formativos (laborais, de lingua
española, de normas de convivencia...) e que permitan, tras un período de
adaptación, a incorporación ao mercado laboral, o aluguer da vivenda, en
definitiva, unha vida digna para estas familias cuxa chegada ao noso país
puxo de manifesto a enorme distancia cultural -moito maior da que algúns
crían- entre os xitanos españois e os nosos recentemente chegados curmáns
romaneses.
120

MODELOS DE INTEGRACIÓN SOCIAL
DE INMIGRANTES EN GALIZA: O
EXEMPLO DA COMUNIDADE CABO-
VERDIANA DA MARIÑA
I. INTRODUCIÓN
Luzia Oca González 1
Profesora na Licenciatura de Antropoloxía Aplicada ao Desenvolvemento
UTAD - Pólo de Miranda do Douro
“La coexistencia en una formación social de categorías, grupos o segmentos
de población con diferencias étnicas, raciales, lingüísticas, religiosas,
etc., siempre ha ido asociada a la formulación de valoraciones y conceptos,
y con proposiciones de vías o modelos de gestión social de esa
realidad” (Malgesini e Giménez, 2000:50).
Nos últimos anos, Galiza está a xogar un duplo papel en canto aos
movementos migratorios: se até hai poucos anos o seu papel fundamental
foi o de proporcionar man de obra emigrante a outros lugares do Estado
español e a outros países, localizados por todo o globo, nos últimos anos a
chegada e estabelecemento de inmigrantes tense convertido nun fenómeno
habitual que coexiste co anterior, dando pé a novos discursos e prácticas de
intervención por parte das administracións públicas.
Un discurso recorrente ao redor desta nova realidade argumenta que,
dado o noso papel pasado e presente como emigrantes, non haberá problema
para integrar as persoas que veñen, pois xa sabemos como é a emigración.
Este discurso, que provén directamente do poder político e económico,
é utilizado nomeadamente para esconder unha realidade que dista
moito de ser idílica, e para simplificar unha complexa realidade social, que
ten moitas máis faces. En palabras de A. Izquierdo: “el haber sido un país
de emigración no es la vacuna contra el comportamiento que excluye, discrimina
y margina a los venidos de fuera”.
Neste texto quérese abordar a distancia existente entre discurso e
práctica das políticas autonómicas en Galiza en materia de “integración” de
1 Noutros textos aparece como Luzia Fernández González.
121 f e r v e n z a s

inmigrantes, e a súa articulación cos medios de comunicación escrita para
difundir as “bondades” desas políticas. Utilizarei como exemplo desta relación
o caso da comunidade cabo-verdiana asentada na Mariña do Cantábrico
desde 1977. Aínda que esta comunidade non é das cuantitativamente máis
importantes na actualidade, o feito de ser a primeira e máis antiga colectividade
de inmigrantes, xunto coa súa diferenza, tanto racial coma de procedencia
xeográfica, no que di respecto a outros colectivos máis numerosos,
nomeadamente procedentes de América Latina, fai que se teña
convertido nunha das comunidades inmigrantes máis utilizadas para exemplificar,
a través dos media, a inmigración. Este grupo ten sido motivo de
diferentes intervencións públicas a partir de 1998. Os diferentes proxectos
desenvolvidos desde entón son ilustrativos das diferentes concepcións da
integración e dos modelos de xestión da convivencia en que se basean as
intervencións públicas.
II. QUE É A INTEGRACIÓN?
II.1. A INTEGRACIÓN COMO PROCESO MULTIDIMENSIONAL
Nos medios de comunicación podemos ler frecuentemente noticias e
artigos de opinion relacionados coa existencia de comunidades inmigrantes
no territorio galego. Palabras como integración, racismo, cultura, mestizaxe...
son utilizadas a cotio, sen precisar o seu significado. Falar de integración
implica utilizar un dos conceptos máis controvertidos e maleábeis nas
ciencias sociais, nomeadamente neste momento no que gran parte dos discursos
oficiais que se emiten sobre a inmigración gravitan ao seu redor.
Desde o punto de vista da identidade e expresión cultural, o asentamento
de comunidades inmigrantes supón o contacto entre unha maioría
autóctona e unha minoría foránea, o que dá lugar a catro grandes tipos de
convivencia, segundo o esquema que propón Berry (1984), aplicábel non só
a colectividades, senón tamén a individuos. Este autor ten en conta dúas
variábeis, que son cruzadas nas súas versións negativa e positiva: o mantemento
da identidade cultural de orixe e a existencia de relacións positivas
(non puramente laborais, senón tamén de amizade, amor...) entre os colectivos
presentes.
• A asimilación implica que a minoría inmigrante debe deixar de lado
a súa cultura de orixe, pasando a expresarse na cultura dominante
no país de acollida, co fin de relacionarse coa maioría autóctona,
porén sempre desde un posicionamento de desigualdade.
• No caso da separación, a minoría conserva a identidade cultural,
pero en detrimento das relacións positivas. É o modelo da tolerancia:
existe convivencia aparentemente “positiva” sempre que o
colectivo inmigrante “non moleste”.
122

• No caso extremo da marxinación, o grupo foráneo, máis alá de perder
a súa identidade cultural, vive illado e en situación de exclusión
social.
• A integración sería para Berry o tipo de convivencia no cal o grupo
inmigrante conserva e reinventa identidade cultural e costumes de
orixe, e os partilla coa poboación autóctona nas relacións interpersoais
e públicas dunha posición de mutuo respecto. Este modelo
implica o coñecemento e a interacción das diferentes culturas.
O cadro de Berry resulta de grande utilidade para diagnosticar a realidade,
pero a integración non debe ser entendida unicamente con base na
identidade cultural, xa que existen outras dimensións que inflúen de forma
determinante na realidade dos grupos de inmigrantes: cuestións relacionadas
coa situación legal e os dereitos da cidadanía derivados e a inserción
destes colectivos no mercado de traballo, que no caso da inmigración por
motivos económicos é o obxectivo fundamental que perseguen os migrantes.
A integración debe ser entendida como un proceso dinámico determinado
por diferentes factores, e non só pola diferenza étnica ou cultural.
Segundo autores como Laparra (2003:21-25), a integración non debe
nunca ser entendida sen ter en conta como mínimo os contextos laboral, de
legalidade e dereitos de cidadanía, que acompañen a integración relacional
e cultural proposta por Berry.
II.2. MODELOS DE XESTIÓN DA CONVIVENCIA
“A Xunta considera a Burela un modelo de integración” (TITULAR).
“Os resultados que obtemos fan que sexamos un modelo a seguir...”
Declaracións da concelleira responsábel do programa (El Progreso,
18/05/04).
Titulares e declaracións como as anteriores son habituais nos xornais.
Pero, que presupostos teóricos ou conceptuais hai detrás de discursos como
o anterior, e polo tanto, na base das políticas públicas de integración? Desde
as ciencias sociais existe un certo consenso ao redor da existencia de tres
grandes “modelos” de xestión da convivencia entre comunidades culturalmente
diferentes, que xa foran definidos por Gordon (Gordon, 1964). Estes
modelos, ideais, plasmaríanse na realidade en diversas combinacións:
O modelo asimilacionista, presente ao longo da Historia da humanidade,
consiste basicamente nunha proposta de uniformización cultural, que
supón a perda da cultura propia dos grupos minoritarios, neste caso inmigrantes,
que pasarían a expresarse e “vivir” na cultura dominante. Neste
modelo as minorías serían as únicas responsábeis ou implicadas en realizar
o esforzo de desenvolver un proceso tendente á integración, que supostamente
conduciría á desaparición dos preconceptos ou das situacións de discriminación
que poideran existir no que di respecto ás minorías. Este pro-
123 f e r v e n z a s

ceso de integración a través da asimilación exculpa a sociedade receptora
de toda responsabilidade, presentándose, ademais, como algo natural e inevitábel.
O modelo asimilacionista baséase en valores uniformizantes, dominadores
e culturalistas (Malgesini e Giménez, 2000: 49-56).
Para os seguidores do asimilacionismo, as minorías estarán integradas
canto máis se comporten como a maioría, ou sexa, canto menos se expresen
publicamente desde a súa cultura. Non se consideran significativos os
ámbitos do mercado laboral, das relacións interpersoais nin dos dereitos de
cidadanía. Aínda que a crítica xeneralizada a este modelo teña axudado á
formulación doutros, con diferentes bases e implicacións para as políticas
públicas, os presupostos asimilacionistas continúan ben vivos na realidade
actual, como veremos máis adiante.
O segundo modelo na clasificación de Gordon é o melting pot, tamén
denominado fusión cultural, con todo máis que un modelo teórico desenvolvido
é unha especie de mito, substentado na historia da colonización dos
Estados Unidos. A súa proposta baséase na hipotética emerxencia dunha
nova cultura de fusión, composta por contributos de todos os grupos en presenza.
Neste caso, produciríase tamén a perda das culturas orixinais (ídem:
201-205). Segundo este modelo, a integración produciríase sempre que fose
creada unha nova cultura mestiza que viñera substituír as culturas orixinais
en contacto. Tampouco se contemplan os ámbitos anteriormente comentados.
O modelo do Pluralismo cultural aparece como modelo de política
pública, filosofía e pensamento social de reacción á uniformidade asimilacionista.
Oriéntase polos principios do respecto e asunción de todas as culturas,
e do dereito á diferenza, dentro dunha organización social tal que
existan as mesmas oportunidades e igual trato, con posibilidades reais de
participación, para todas as persoas. Desde este modelo, a integración iría
en paralelo á expresión na propia cultura, pero neste punto convén facer
unha distinción entre a expresión illada dentro de cada comunidade étnica,
ou ben pública e partillada entre os distintos grupos. Esta diferenza separa
as dúas vertentes dentro deste grande modelo, que en moitos casos se prestan
a confusión (ídem: 323-327), e que corresponderían ao que Berry denomina
separación ou integración.
a. Multiculturalismo
Até ben entrados os anos 90, esta palabra era practicamente sinónima
de pluralismo cultural. O multiculturalismo pode ser entendido de dúas
formas, xa que é tanto unha situación de feito (sociedade na que coexisten
diferentes grupos étnicos ou culturais) coma unha proposta de organización
social e política baseada nos principios do Pluralismo Cultural.
124

Entre as críticas ao multiculturalismo, en tanto que proxecto político,
temos que destacar que os seguidores do “novo racismo” 2 , desde posicionamentos
ultraconservadores, téntanlle dar a volta ao dereito á diferenza,
defendendo o dereito a esta das sociedades occidentais receptoras de
migrantes, que son vistos como unha ameaza e un perigo para as identidades
nacionais destes países.
Outra crítica frecuente evidencia que o multiculturalismo empurra á
diferenza, ao estar baseado nunha concepción estática da cultura, que lles
nega aos migrantes a posibilidade de reconstrución das súas identidades, e
en moitos casos marca as xeracións de descendentes coa identidade cultural
dos proxenitores, independentemente do seu lugar de nacemento e
socialización. Mais a cultura non é algo dado, que permaneza estático, funciona
como un mecanismo dinámico e cambiante, que as persoas mudamos
na nosa adaptación a novos medios sociais (ídem: 291-297).
b. Interculturalidade
Este concepto, emerxente nos últimos anos, naceu a partir da toma
de consciencia dos límites da proposta anterior, xa que se foi comprobando
que unha simple coexistencia de grupos diferentes non implica integración.
A interculturalidade tense estendido do ámbito da educación a outros como
a comunicación, a intermediación cultural, ou mesmo como proxecto sociopolítico.
Aínda que algúns autores defendan a contraposición entre ambos os
termos, outros, como é o caso de Malguesisni e Giménez (Malguesisni e
Giménez, 2000), consideran que a súa existencia ven tentar colmar as lagoas
que presenta o multiculturalismo, fundamentalmente o seu carácter
estático. A interculturalidade constitúe unha evolución dentro do modelo do
Pluralismo cultural, que tenta reflectir a dinámica social. Ademais, céntrase
na interacción, na mestizaxe e no mutuo influxo dos colectivos en presenza.
A interculturalidade, para Perotti (1989, cit. por Giménez), asume a
diversidade pre-existente, a recreación das culturas en contacto, e a emerxencia
dunha nova síntese, que neste caso non supoña a perda de elementos
da cultura de orixe.
Un dos retos máis importantes da interculturalidade consiste na súa
articulación coas dimensións xurídica e socioeconómica, xa que outras
variábeis, e non só a etnicidade, conforman a realidade, como vimos ao
falar da integración como proceso multidimensional (ídem: 253-259).
2 O Novo Racismo non enfatiza aparentemente as relacións xerárquicas de superioridade e
inferioridade, e xa non pon, aparentemente, o acento nas diferenzas raciais ou biolóxicas,
senón na distintividade étnica e na imposibilidade da convivencia entre culturas (Giménez,
op. cit.:305).
125 f e r v e n z a s

II.3. AS POLÍTICAS PARA INMIGRANTES EN GALIZA
A Administración autonómica galega iniciou unha liña de traballo
focalizado na intervención en varias comunidades inmigrantes no ano 2000.
Neste caso, o IMSERSO, dependente do goberno central, destinoulles uns
fondos ás comunidades autónomas para desenvolver proxectos de intervención
con estes colectivos. No ano 2000, desenvolvéronse 5 proxectos deste
tipo, coordinados pola Consellería de Familia, Muller e Xuventude, a través
da Dirección Xeral de Familia. Unha das comunidades destinatarias foi a
cabo-verdiana da Mariña, a través dun convenio co Concello de Burela, que
contou cunha subvención de 5 millóns de pesetas para a súa execución nese
ano. No ano 2001 o subsidio descendeu a 4 millóns de pesetas, e no 2002 a
3,5 millóns.
A partir de 2003, coa creación da Consellaría de Emigración, este programa
pasou a estar baixo a súa competencia, a través da Dirección Xeral
de Apoio á Inmigración. Desde entón séguese o proxecto coa comunidade
cabo-verdiana, que fai parte da Rede Galega de Atención ao Inmigrante.
Con anterioridade ao ano 2000, as intervencións realizadas con colectivos
inmigrantes desenvolvéronse nomeadamente desde organismos non
públicos (sindicatos, asociacións, ONG, etc.), ou ben no cadro de proxectos
europeos, seguindo a fórmula de contar sempre con algunha administración
(fundamentalmente a autonómica) como supervisora.
Neste cadro desenvolveuse o Proxecto BogAvante, un dos 9 proxectos
asociados en Galiza á iniciativa comunitaria INTEGRA, de emprego e desenvolvemento
de recursos humanos, do cal se falará máis adiante.
III. DE “MORENOS” A CABO-VERDIANOS
Os primeiros traballadores de orixe cabo-verdiana chegaron á Mariña
en 1977, con motivo da construción da fábrica de Alúmina-Aluminio. Unha
vez finalizada esta, ao serlles negada a posibilidade de traballar no seu
cadro de persoal, a maior parte do colectivo, composto daquela fundamentalmente
por homes, que superaban a centea, reemigrou paulatinamente
para outros destinos. Unha parte dos poucos que ficaban enrolouse entón,
ao longo de 1978 e 1979, en embarcacións do porto de Burela, que sufría
unha forte carencia de man de obra, debido á mudanza de sector de moitos
mariñeiros autóctonos, que puideron optar por un traballo na fábrica,
abandonando así a incerteza do mar. Desde aquela, a existencia da comunidade
ten estado determinada pola historia do sector pesqueiro, no cal traballan,
a día de hoxe, practicamente o 100% dos homes adultos, especializándose
na pesca de altura (peixe espada e/ou pescada).
A partir desa mudanza de sector a comunidade comezou a medrar
novamente, pero esta vez seguindo un padrón de asentamento con base na
estrutura familiar, con importante presenza de mulleres e nenos. Foi na
126

década dos 90 que esta comunidade minguou considerabelmente, debido á
campaña de redución de barcos de altura, comezando de novo un forte proceso
de crecemento a partir de 1999, semellante ao que sucede en toda
Galiza. Como resultado, na actualidade a comunidade está composta por
unhas 230 persoas, en proceso de crecemento continuado. Case a metade
delas pertencen á segunda xeración, que xa ten dado lugar a unha incipiente
terceira, composta hoxe por cinco nenos de curta idade. Ao estar
baseado o seu asentamento no traballo masculino na pesca de altura, sempre
ten existido unha tendencia a haber máis homes do que mulleres, especialmente
na primeira xeración, composta polas persoas que viñeron directamente
a traballar, ou como cónxuxes destas en procesos de
reagrupamento familiar.
III.1. (1977/1998): UNHA IMAXE AMBIVALENTE
Se a presenza desta comunidade inmigrante se remonta a 25 anos
atrás, durante algo máis de 20 anos non existiu ningunha preocupación das
administracións local nin autonómica cara a esta. O discurso que políticos e
xornalistas emitían sobre ela incidía unha e outra vez na existencia dunha
“integración perfecta” do colectivo. O concepto de integración que se utilizaba
desde o poder partía dunha idea simple, baseada na inexistencia de
manifestacións racistas na súa cara máis radical: a violencia física contra o
grupo diferente, a aparencia de normalidade. O feito de aseverar a integración
da comunidade ten a función de xustificar e sustentar o mito de normalidade
que o poder sempre alimenta para se manter.
Esta idea de integración é unilineal e claramente asimilacionista, xa
que non ten en conta máis do que a actitude adoptada polo grupo minoritario.
É un concepto estático, xa que presupón que unha vez que os inmigrantes
teñen unha certa cobertura para vivir, e fan algunhas das cousas que
adopta facer o colectivo autóctono, xa se pode afirmar a existencia de integración.
Polo tanto, non sería necesario ningún tipo de intervención tendente
a modificar ou mellorar a situación, xa que esta é definida como perfecta
(Fernández, 2004).
Pero, xunto a esta imaxe pública, “idílica”, ás veces aparecía outra,
negativa, relativa a situacións violentas ou ilegais (pelexas, navalladas, tráfico
de drogas...), nas cales as persoas protagonistas eran marcadas étnica
e racialmente dun xeito explícito.
En definitiva, durante estes 21 anos existiu unha imaxe ambivalente
con respecto a este colectivo, que oscilaba entre o hiper-positivo e o hipernegativo.
127 f e r v e n z a s

III.2. O PROXECTO BOGAVANTE (1998/2000)
Este proxecto de desenvolvemento comunitario foi promovido e dirixido
pola plataforma REGAL (Rede Galega de Loita contra a Pobreza e a
Exclusión Social), no cadro da iniciativa comunitaria INTEGRA, tendo como
organismo supervisor a Consellería de Pesca da Xunta da Galicia. A REGAL
era unha “plataforma non gobernamental e sen ánimo de lucro, aglutinadora
de colectivos, persoas e asociacións, que tiña como principio reitor da
súa actuación a xustiza social, considerando o remate da pobreza e a marxinación
como un dereito democrático fundamental das persoas e dos
pobos”.
Esta experiencia desenvolveuse entre xullo de 1998 e febreiro de
2000, cun orzamento de 6.600.000 pesetas. Constituíu o primeiro achegamento
global á comunidade, trás máis de 20 anos residindo na zona.
Significou de inicio a realización das primeiras investigacións sobre a súa
realidade, necesarias para o traballo con ela (primeiro empadroamento,
reconstrución das fases migratorias, detección de necesidades, definición
colectiva de problemas...). A base da miña estratexia metodolóxica foi a
investigación-acción participativa (IAP), que procura o desenvolvemento de
modelos alternativos de planificación, execución e avaliación de procesos
de transformación social, mediante a participación na investigación e na
acción do colectivo social beneficiario. As xuntanzas periódicas coa comunidade
constituíron a ferramenta metodolóxica máis importante neste proxecto,
que deslocou a capacidade de toma de decisións ao colectivo beneficiario,
dentro do posíbel. Deste xeito, o BogAvante converteuse en algo
propio e non alleo ao grupo, factor que sen dúbida contribuíu decisivamente
á súa boa traxectoria. Do mesmo xeito, a observación participante contribuíu
á miña integración no colectivo e ao coñecemento de todas as persoas,
así como á miña aprendizaxe (crioulo, elementos da identidade
cultural, aspectos sobre Cabo Verde, etc.).
Cando iniciei o meu traballo en Burela, unha das cousas que máis me
sorprenderon foi o discurso que se emitía desde o Concello, que actuaba
como institución “colaboradora” do proxecto. Mantíñase que “os morenos
están integradísimos” 3 , sen ter mantido nunca relación institucional con
eles. Só desde unha concepción asimiladora se pode entender a visión do
goberno local, segundo a cal a comunidade estaba perfectamente integrada.
3 Morenos é a denominación popular, utilizada polo poder municipal, para referirse ás persoas
cabo-verdianas. Esta palabra funciona como un eufemismo de tipo racista e homoxeneizador;
segundo ela as persoas cabo-verdianas non teñen ningunha identidade cultural,
nin proceden dunha xeografía concreta. Son nomeadas, iso si, eufemisticamente, pola cor
da pel.
128

Esta idea contrastaba coas afirmacións das persoas cabo-verdianas,
no proceso de levantamento de problemas e necesidades. A voz da comunidade
evidenciou a existencia de situacións de discriminación e aínda de
desamparo ante as administracións 4 . A aplicación do mapa de relacións de
Berry mostrounos que o modelo maioritario no que as comunidades se
movían era o da separación (manténdose a cultura de orixe a custo de non
manter relacións positivas co grupo maioritario), localizándose uns poucos
casos, os considerados de maior “suceso”, no modelo asimilativo. É de destacar
a inexistencia de casos no modelo de marxinación, xa que a comunidade
ten funcionado sempre como integradora de todos os cabo-verdianos,
independentemente doutros factores. En canto á integración que define
Berry, considero que esta non existía en ningún caso.
O BogAvante traballou coa comunidade cabo-verdiana co gran motivo
de mellorar a súa integración na sociedade da Mariña. Para traballar a prol
desta integración definíronse tres ámbitos de actuación (o laboral, o social
e o (inter)cultural), que constituíron os eixos da miña intervención. Neste
caso, o concepto de integración sería o proposto por Berry, explicado anteriormente,
pero incluíndo os outros dous ámbitos esenciais para non caer no
culturalismo.
Esta intervención, ao fuxir de conceptos asimiladores, daba tanta
importancia á responsabilidade do colectivo cabo-verdiano no proceso de
integración coma ao colectivo autóctono. A súa valoración foi moito positiva,
tanto para a REGAL coma para o colectivo beneficiario. Tamén para o
principal organismo que financiaba, o FSE, que nos escolleu como un dos
proxectos de todo o Estado, asociados ás iniciativas europeas INTEGRA e
NOW, presentes no Seminario “Mujer y Exclusión”, realizado na sede do
IMSERSO en Madrid, os días 2 e 3 de decembro de 1999.
III.3. REGRESO AO PASADO: A INTEGRACIÓN DECRETADA
Unha vez rematado o BogAvante, e trás múltiples tensións co goberno
local, que chocaba coas bases teóricas e metodolóxicas deste, a situación
mudou. En marzo de 2000, un novo programa era destinado á comunidade
cabo-verdiana, pero neste caso funcionando baixo o control do
municipio de Burela, con subvencións anuais da Consellería de Familia, e
4 Estes problemas pódense resumir en: situación de apatridade do colectivo de descendentes
nacidos en territorio español, que levaba a diversas discriminacións no acceso a recursos
sociais, como bolsas de estudo; situacións de desinformación en canto a recursos
sociais: inexistencia de familias usuarias dos Servizos Sociais en Burela; falta de formación
e oportunidades laborais para o colectivo feminino, falta de titulación dos mariñeiros, inoperancia
da Asociación Cultural TABANKA, creada en 1987 e con anos de inactividade; graves
problemas de fracaso escolar na xeración de descendentes, falta de valoración da cultura
cabo-verdiana no seo da propia comunidade, que era totalmente descoñecida para a
poboación autóctona...
129 f e r v e n z a s

posteriormente da de Emigración. Este novo proxecto, do que se afastou a
REGAL por cuestións políticas, supostamente ía continuar coa metodoloxía
e liñas de traballo do anterior, pero a desmesurada ambición de control por
parte do poder político local provocou que ambas se desvirtuasen, ficando
como único ámbito de actuación o cultural, perdéndose a visión integral do
colectivo e outorgándolle novamente outro significado ao concepto de integración
que guiaba este. A integración deixou de ser vista como un proceso,
e foi decretada a súa existencia, como resultado dos problemas solucionados
polo proxecto anterior. Nese momento a integración era unha meta que
xa fora acadada.
A saída da REGAL non implicou a desta traballadora, xa que as persoas
cabo-verdianas presionaron para que continuara a coordinar o traballo do
cal eran beneficiarias. En xullo de 2001 produciuse a miña saída do novo
proxecto, por estar en desacordo coa liña que estaba a levar, a pesar de ter
sido asegurada no inicio a súa continuidade metodolóxico-conceptual. A
miña saída non foi silenciosa, senón que foi exposta publicamente na prensa
5 .
Desde aquel momento sigo o transcorrer dos sucesivos proxectos, non
só como espectadora, xa que continúa a miña relación coa comunidade: o
resultado, do meu punto de vista, é unha volta atrás, ao asimilacionismo e
á visión positiva de inexistencia de problemas e convivencia perfecta. Pero
algunhas cousas mudaron no que di respecto ao asimilacionismo anterior ao
BogAvante: a base fundamental para un proxecto de intervención social
estaba máis que cimentada, o cal foi aproveitado polos novos xestores desta
intervención, que incluíron algúns aspectos “folclóricos” -os máis vistosos
do multiculturalismo- tentando dar unha imaxe renovada, pero caendo no
esencialismo e no culturalismo, ao non ter en conta os ámbitos laboral e dos
dereitos.
IV. A CONSTRUCIÓN DO MITO NOS MEDIOS DE COMUNICACIÓN
A inmigración constitúe hoxe un dos temas máis recorrentes nos
medios de comunicación social, os cales crean opinión ao seu redor. Os
media constitúen un dos maiores produtores de significados, tendo sido analizada
innúmeras veces a súa relación de dependencia do poder político.
Neste caso, as citas extraídas de xornais, que serán analizadas a seguir, evidencian
a dependencia dos media no que din respecto ao poder político, do
que se converten en voceiros. É obvia a falta de rigor e criterio na elaboración
de novas relacionadas coa “integración” da comunidade cabo-verdiana
en Galiza. Pero non sempre foi así.
5 Ver El Progreso, edición da Mariña, do 11/09/2001: “Que integración queremos?”
130

Desde o seu inicio, o BogAvante suscitou unha grande atención por
parte dos medios de comunicación. Este interese foi aproveitado polo proxecto,
que definiu como un dos obxectivos que se debía conseguir o cambio
da imaxe pública da comunidade, que até aquel momento oscilaba entre a
“integración perfecta” e a “marxinalidade”.
De feito, durante os case 2 anos de desenvolvemento deste primeiro
proxecto, existiu unha gran produción de novas relacionadas con el, así
como coa comunidade, utilizada para exemplificar temáticas relacionadas
coa inmigración, o racismo, a integración, etc. Esta información está ao
alcance de calquera persoa nas hemerotecas, fundamentalmente das edicións
locais da Mariña de La Voz de Galicia ou El Progreso. Creo que durante
este tempo conseguimos mudar a imaxe do colectivo: as persoas caboverdianas
comezaron a ser vistas como protagonistas activas dun novo
proceso de integración, ao tempo que eran expostos publicamente os diferentes
problemas que a comunidade tiña. Deixaron de ser vistos como un
colectivo pasivo, homoxéneo e indiferenciado, os morenos, para ser portadores
dunha cultura, que se comezou a mostrar publicamente, persoas
cunha orixe xeográfica e identitaria, cabo-verdianas.
Aquí centrareime fundamentalmente na produción xornalística posterior
á miña saída “voluntaria” do traballo coa comunidade, en xullo de
2001, que ilustra dun xeito elocuente a relación entre o poder e os medios
de comunicación. As citas xornalísticas exemplificadoras desa relación foron
extraídas dos xornais anteriormente citados. A produción de novas relacionadas
coa comunidade non se retomou practicamente até comezos de 2002,
sendo durante un ano e medio bastante insignificante, en consonancia co
realizado durante ese tempo, a pesar de supostamente continuar existindo
o proxecto. En maio de 2003 realízase unha campaña mediática en toda
regra, coincidindo coas Festas de Burela, e a profusión de actividades relacionadas
coa comunidade, simbolizando a integración perfecta a través do
nomeamento, promovido desde o Concello, dunha Raíña das Festas de orixe
cabo-verdiana. Desde aquel momento, e até hoxe, o colectivo volve ser
retórica e recorrentemente utilizado para exemplificar aquela “integración
perfecta”, utilizando frecuentemente como exemplos da comunidade, as
poucas excepcións que confirman a regra, que continúa a ser a inserción do
colectivo nun modelo de convivencia que corresponde fundamentalmente
ao que Berry denomina separación, caracterizado ademais pola concentración,
e polo tanto, dependencia, dun único “nicho” laboral: a pesca de altura.
IV.1. MENTIRAS DESDE O INICIO
O día da presentación do novo programa, que non tiña un nome concreto,
asegurouse expresamente a continuidade das liñas de traballo anteriores,
conforme tiña solicitado a comunidade reunida en asemblea. En
palabras da Concelleira delegada, no día da presentación pública:
131 f e r v e n z a s

“Nesta nova etapa trataremos de continuar o camiño andado por
BogAvante ... tentaremos levar adiante actividades que fomenten a información
e a formación entre estes colectivos e a cidadanía local” (El
Progreso 4/3/00).
IV.2. APROPIACIÓN DO TRABALLO ALLEO
O Concello de Burela tenta repetidamente presentarse como pioneiro
e promotor do traballo de intervención con esta comunidade, ocultando
o labor da REGAL, o que supón falsear a realidade, así como unha clara tentativa
de apropiación do traballo alleo:
“En 1997 el Concello de Burela empezó a trabajar con un programa
europeo, subvencionado por la Consellería de Pesca, que perseguía la plena
integración de la población caboverdiana de la villa. La mayoría de ellos trabajadores
del mar. “Cando rematámo-los fondos conseguimos entrar nunha
subvención que daba Familia para os inmigrantes”, afirma Raquel Río, concejala
delegada...” (El Progreso, 30/05/03).
“Río recuerda que el Concello elaboró una memoria de las actividades
realizadas en este programa, que remitió a la Consellería de Familia “co
obxectivo de conseguir que seguiran financiando o traballo de inmigración”.
La respuesta de Familia se concretó con la firma de otro convenio en el año
2000...” (La Voz de Galicia, 18/05/04).
Ademais, preséntanse como logros deste proxecto realidades que sen
o traballo previo, interrompido polos actuais responsábeis, dificilmente
existirían:
“La integración es el obxetivo principal del programa y prueba de su
eficacia es la existencia de la asociación de inmigrantes caboverdianos
Tabanka y del grupo musical Batuko, que muestran su folclore y costumbres”
(El Progreso, 18/05/04).
Máis alá da tentativa de apropiación do traballo de intervención,
vénse repetindo continuamente a utilización dos resultados dalgunhas das
miñas investigacións -sen citar a súa autoría, claro-, sendo falseadas ou omitidas
as partes que analizan os dados numéricos, cando non eses dados en
si.
“De los primeros caboverdianos ya no quedan muchos por la Costa de
Lugo. Fue la gran oleada de 1985 la que triplicó la comunidad en Burela,
que se unió así a Zaragoza, Bembibre y Madrid como foco de la cultura caboverdiana
en España” (El Progreso, 19/12/04).
Por máis que reviso os meus arquivos, non consigo ver esa grande
“oleada” de 1985; pola contra, nese ano non foi significativa a chegada de
novos inmigrantes (Fernández, 2004).
132

IV.3. COMO FALSEAR A HISTORIA DO COLECTIVO E CONVERTER
AS DISCRIMINACIÓNS EN HIPOTÉTICOS PRIVILEXIOS
Unha ollada aos materiais xornalísticos producidos neste novo contexto
é suficiente para ver como se distorsiona repetidamente a historia do
colectivo, presentándoo como unha “marabilla de adaptación”, obviando
que a “adaptación” ao mar se debeu ao feito de ter sido discriminados no
acceso ao traballo na fábrica que previamente tiñan axudado a construír.
Estas citas demostran un profundo descoñecemento, por exemplo, do medio
de procedencia, mariñeiro para a maioría dos cabo-verdianos que traballan
na Mariña, e da rota seguida polos primeiros en chegar, que non proviñan de
Bembibre, nin moito menos de Zaragoza, senón de Euskadi, Andorra, Teruel,
Portugal...
“La población caboverdiana llegó a Burela procedente de Bembibre y
Zaragoza, a finales de los 70, para trabajar en Alúmina-Aluminio. Pronto se
adaptaron al mar, sector que emplea al 75% de los inmigrantes de una isla
africana sin tradición marinera” (El Progreso, 30/05/03).
Na cita anterior rebáixase substancialmente a porcentaxe de dependencia
da actividade pesqueira, que se sitúa no 100% para os homes adultos,
constituíndo a fonte principal de ingresos de todos os agregados familiares.
Unha nova versión da mudanza de sector como man de obra de
substitución na pesca, que constitúe a verdadeira razón do asentamento da
comunidade, converte a discriminación laboral en “obstáculo psicolóxico”:
“El primer obstáculo que tuvieron que superar aquellos inmigrantes
de finales de los 70 fue psicológico, porque “cando confiaban en quedarse
na industria, viron como Alúmina collía a xente de aquí e tiveron que ir para
o mar”, narra …, del servicio de apoyo al inmigrante de Burela” (El
Progreso, 19/12/04).
Cando se fala do tema da pesca neste tipo de artigos, nunca son realizadas
alusións a outros que aparecen noutras páxinas dos mesmos xornais,
nos cales, por exemplo, a pesca de altura aparece considerada como o oficio
máis perigoso da UE 6 . O tema das condicións laborais nunca é tido en
conta ao falaren da chegada de inmigrantes á zona para incorporarse a este
sector, no cal cada vez é máis significativa a presenza de man de obra
estranxeira nos postos máis baixos das tripulacións.
Nos últimos tempos ocúltanse sistematicamente as dificuldades para
obter a nacionalidade española, que non é outorgada simplemente por
nacer aquí. De feito, durante máis de 20 anos mantívose unha situación de
apatridade dos descendentes que naceran en territorio español, unha clara
discriminación de tipo legal, que traía consigo a falta de dereitos en diver-
6 Ver La Voz de Galicia, do 22/09/03, páx. 23 (Marítima).
133 f e r v e n z a s

sos ámbitos. Do mesmo xeito, existe un descoñecemento total da realidade
numérica do colectivo, que muda en cada artigo:
“En A Mariña residen 300 caboverdianos, 250 de ellos en Burela...en
la localidad viven unas 30 familias de Cabo Verde, la mayoría con hijos
españoles, ya que han nacido en la villa” (El Progreso, 30/05/03)
A imaxe de inferioridade da comunidade constrúese a través da caracterización
das aptitudes dos cabo-verdianos adultos por debaixo da realidade:
“Imos ós institutos para darlles apoio e reforzo ós seus fillos, porque
o cen por cento dos caboverdianos son analfabetos”. Declaracións da concelleira
responsábel, empregada do ensino (El Progreso, 30/05/03).
IV.4. QUE BONITO É O AMOR...
Este tipo de discurso incide na existencia de innúmeras relacións positivas
entre cabo-verdianos e autóctonos, nomeadamente nas relacións amorosas,
falseando a realidade: actualmente existe unha única parella mixta
estábel entre persoas adultas, e 3 ou 4 parellas, entre a xente nova.
Curiosamente, algúns descendentes que actualmente residen fóra de
Burela, si teñen parellas non cabo-verdianas.
“...afirma Raquel Río, quien señala que esta comunidad está plenamente
integrada en Burela. “Viñeron para traballar no mar, casaron con
lugareños e, agora, xa teñen fillos, polo que son tan bureleses como os que
máis” ” (El Progreso, 30/05/03).
“Los matrimonios y parejas mixtas están a la orden del día...” (El
Progreso, 19/12/04).
IV.5. UNHA ASOCIACIÓN DE INMIGRANTES DEDICADA AOS “SEUS
LABORES”
A que se dedica actualmente a Asociación Cultural TABANKA? É unha
asociación de inmigrantes, ou un grupo adscrito á “Sección Femenina”? É
esta a nova formación para o emprego... doméstico?:
“Tabanka también organiza durante el año numerosos cursillos. Los
que más aceptación tienen son el de bordado, manualidades, pintura y
cerámica” (El Progreso, 30/05/03).
Curiosamente, esta asociación, presente sempre neste tipo de artigos,
nin aparece mencionada en documentos da Rede Galega de Apoio ao
Inmigrante (unha especie de memoria de actividades desta Rede, elaborada
na Consellería, que é exposta en palestras, xornadas, etc.) nos cales si o
fan moitas outras que fan parte activa desta.
134

IV.6. COMO SIMBOLIZAR A INTEGRACIÓN
En maio de 2003 deuse a maior intensificación desta campaña, coincidindo
coas festas de Burela e a utilización mediática da comunidade,
como tentando demostrar que despois dos “problemas” que tiñan acontecido,
a integración volvía a existir, sendo representada publicamente por
unha moza de segunda xeración:
“Por primera vez en la historia de esta localidad marinera el galardón
recayó en una caboverdiana, Sonia da Costa Tabares, quien desde su nombramiento
se mostró “satisfecha y orgullosa” de poder representar la total
integración entre ambas comunidades” (El Progreso, 31/05/03).
IV.7. A RAZÓN DE SER DESTE PROXECTO. O SEU SUCESO
Pero, se a integración é modélica... para que é necesario o proxecto?
O seu grande suceso... son os resultados, ou o feito de ser considerado
modélico? Este proxecto, de que Consellería depende?
“A Xunta considera a Burela un modelo de integración”. “Os resultados
que obtemos fan que sexamos un modelo a seguir. O grande éxito é que
a Consellería de Asuntos Sociais ten a Burela como algo modélico na integración
en Galicia polo labor que se desenvolve coa comunidade inmigrante”
Declaracións da concelleira responsábel do programa (El Progreso,
18/05/04).
V. CONCLUSIÓNS
A existencia do Proxecto BogAvante cuestionou fondamente o discurso
dominante que se emitia até ese momento sobre o colectivo cabo-verdiano.
Este discurso contiña en si mesmo unha contradición, xa que a imaxe
pública desta comunidade se situaba no positivo, ou ben na marxinalidade.
Pasouse dun discurso e práctica asentados no asimilacionismo (“os
morenos están integradísimos, polo tanto non é necesaria ningunha intervención”),
a un discurso e unhas prácticas baseadas no interculturalismo,
acompañado dunha concepción da integración que tiña presentes os ámbitos
formativo-laboral e dos dereitos de cidadanía, máis alá do cultural e das
relacións interpersoais e intergrupais. Nese caso practicouse unha intervención
participativa, na que se procuraron camiños mediante a investigación
baseada no traballo de campo directo, propio da antropoloxía.
O resultado final dese enfrontamento é a produción, desde o poder,
dun discurso novamente asimilacionista, máis acompañado de certas prácticas
que nos poderían facer pensar nese multiculturalimo vacío que sinala
e folcloriza a diferenza. A desaparición das liñas de intervención referidas
ao mundo laboral e aos dereitos de cidadanía deixou de lado os problemas
135 f e r v e n z a s

e necesidades máis importantes para caer no culturalismo, no cal unha ou
dúas veces ao ano se celebra oficialmente a diferenza. Neste caso existe de
fondo unha idea da cultura como algo estático, como un arquetipo estancado
en certos elementos folclóricos que son mostrados repetitivamente,
sen evoluír.
Trátase da simple coexistencia, dunha segregación non tan espacial
coma relacional e mental, que segue a responder ao modelo de separación
de Berry. Este non implica en si mesmo a interacción positiva entre os grupos
diferentes, senón só relacións de tipo laboral, caracterizadas pola
subordinación dos e das traballadoras inmigrantes.
Actualmente, a finais de 2004, séguese sen dar resposta ás novas
necesidades do colectivo, relacionadas fundamentalmente coa renovación
constante desta corrente migratoria 7 : necesidade urxente de mediación
intercultural nas escolas coa continua chegada de nenos desde Cabo Verde 8 ,
necesidade de cursos que capaciten os novos mariñeiros para iniciar o máis
rapidamente posíbel a inserción laboral na pesca, e para que coñezan o
novo medio sociocultural no que van residir e traballar, etc. Foron mesmo
fechadas as portas á posibilidade de realizar cooperación internacional solidaria,
e non asistencialista, con Cabo Verde.
A intervención que se está a desenvolver, baseada no asistencialismo
e en prácticas de tipo clientelar, céntrase na parte da comunidade menos
necesitada: as mulleres que foron colectivo diana do BogAvante, das cales
unha boa parte forma o Grupo “Batuko Tabanka”, de música tradicional.
Certamente, aínda que resulte inxenuo dicilo, para min o máis sorprendente
e inquietante dos resultados non agardados daquela primeira intervención
é o feito de que unha boa parte das mulleres coas que traballei máis
estreitamente participen nas actividades do proxecto actual, aínda que o
critiquen porque “xa non é como antes”. Non todas as persoas tomaron ese
camiño: as dúas mulleres que foran o meu contacto inicial, que participaran
de forma activa no proceso, abandonaron os cargos que exercían en
Tabanka no momento no que o Concello retomou a intervención. Entre estas
dúas tomas de posición, existe un complexo abano de situacións intermedias.
7 A renovación da corrente migratoria non recibe ningún tipo de axuda administrativa nin
empresarial, que si se dá no caso dos novos inmigrantes peruanos e indonesios que están a
chegar para inserirse na pesca de altura. As persoas cabo-verdianas continúan a chegar só
a través da iniciativa dos seus familiares e aos servizos privados dun avogado.
8 A chegada de nenos tense acentuado nestes últimos 4 anos, sen que a Consellería de
Educación dispoña de medios para atender esta nova realidade no ámbito escolar.
Constrúese, neste caso, un discurso negador das novas necesidades educativas: “xa que os
nenos teñen unha grande capacidade de aprendizaxe, non hai problema que resolver”.
136

BIBLIOGRAFÍA
BERRY, J., TRIMBLE, J., OLMEDO, E. (1986): “Asessment of acculturation”,
en W. L. LONNER&BERRY (Eds): Field methods In Cros-Cultural
Research (vol. 8). Londres: Sage Publications.
FERNÁNDEZ GONZÁLEZ, L. (2003): “Caboverdianos en A Mariña: gestión de
un proceso de integración desde la Antropología”, en Actas do 9º
Congrés dÁntropologia FAAEE “Cultura & Política”. Simposio nº 9.
Barcelona: editado en CD-Rom polo ICA (Institut Catalá dÁntropologia).
FERNÁNDEZ GONZÁLEZ, L. (2004): “Evolução da comunidade cabo-verdiana
residente no Litoral Lugués”, en VERDUGO MATÉS, R & LOIS
GONZÁLEZ, R (Eds): As migracións em Galiza e Portugal. Contributos
desde as Ciencias Sociais. Santiago: Edicións Candeia.
GORDON, M. (1964): Assimilation in American Life. Oxford: University Pres.
LAPARRA, M. (Ed.) (2003): Extranjeros en el purgatorio. Integración de los
inmigrantes en el espacio local. Barcelona: Bellaterra.
MALGUESISNI, G. e GIMÉNEZ, C. (2000): Guía de conceptos sobre migraciones,
racismo e interculturalidad. Madrid: Los Libros de la Catarata.
XORNAIS CITADOS
La Voz de Galicia, edición da Mariña (18/05/04) (www.lavozdegalicia.es).
El Progreso, edición da Mariña, correspondente ás seguintes datas:
4/3/2000, 30/05/2003, 31/05/2003, 18/05/2004 e 19/12/2004
(www.elprogreso.es).
137 f e r v e n z a s

FONTES DOCUMENTAIS SOBRE
INMIGRACIÓN
RESUMO
Carmen Verde Diego
Diplomada en Traballo Social. Doutora en Filosofía Política e Ética
Profesora de Traballo Social. Universidade de Vigo (Ourense)
Este artigo pretende presentar unha selección de fontes documentais
sobre inmigración así como outros recursos (páxinas web, cine, etc.) que
poidan ser de interese para o achegamento e a investigación do Traballo
Social neste ámbito. Consta de dúas partes: na primeira analízanse as fontes
documentais –secundarias e primarias- e na segunda aparece relacionada
a bibliografía e recursos máis interesantes sobre inmigración. Poden lerse
por separado sen que cada parte perda a súa unidade e pertinencia.
INTRODUCIÓN
Presentamos nas próximas páxinas varios apartados relacionados coas
fontes documentais sobre inmigración. En primeiro lugar, facemos unha
breve descrición dalgunhas fontes secundarias que nos facilitan o acceso á
bibliografía en torno á inmigración. En segundo lugar, analizamos algunhas
das fontes primarias existentes para o estudio da inmigración atendendo ás
diferentes disciplinas das Ciencias Humanas e Sociais das que proceden. En
terceiro lugar presentamos unha selección de bibliografía de interese para
os traballadores sociais á hora de abordar o tema da inmigración ou a intervención
profesional co colectivo de persoas inmigrantes. Esta selección non
pretende ser exhaustiva senón orientar aos profesionais que se inicien na
temática da inmigración ou desexan iniciar unha investigación ao respecto.
Con este mesmo propósito, ao final do artigo, e en cuarto lugar, ofrécense
algúns outros recursos variados, como Internet ou o Cine, que poden ser
interesantes para o Traballo social respecto á inmigración, a interculturalidade,
a mediación intercultural, etc.
1.- BREVE DESCRICIÓN DE FONTES SECUNDARIAS
Existe xa en España unha ampla bibliografía sobre Inmigración e
estranxeiría, especialmente xerada durante a última década (1990-2000),
139 f e r v e n z a s

que aborda estes temas e conlindantes dende moi variadas perspectivas e
dende diferentes disciplinas.
Non só as fontes primarias senón tamén as secundarias nos van posibilitar
achegarnos á bibliografía sobre o tema. Un dos recursos para iso pode
ser Internet, como mostraremos máis tarde; destacar, só polo momento,
que na base de datos ARACNE se relacionan unha serie de direccións
electrónicas moi valiosas e variadas con información sobre movementos
migratorios. Ademais de en Internet, existen outras fontes documentais
secundarias que reúnen bibliografía sobre inmigración. De entre elas destacamos:
Biblio 3W. Revista Bibliográfica de Geografía y Ciencias Sociales da
Universidade de Barcelona e en especial os artigos de Marta Casas
Castañé (1997), Horacio Capel (1999) y Marc Lloret Piñol (2000).
Horacio Capel presenta unha ampla relación bibliográfica seleccionada
principalmente por ámbitos de estudio en:
CAPEL, H. (1999), «La inmigración en España. Unha Bibliografía de trabajos
recientes». Biblio 3W. Revista Bibliográfica de Geografía y Ciencias
Sociales, nº 132, 11 de enero de 1999.
Tamén é moi interesante o artigo de Martas Casas Castañé (1997) que,
aínda que máis centrado na inmigración en Barcelona e no colectivo dos
marroquís, revisa as principais obras sobre inmigración en España en:
CASAS CASTAÑÉ, M. (1997), «Sobre la inmigració estrangera i els marroquins
a Barcelona. Comentari Bibliografàfic». Biblio 3W. Revista
Bibliográfica de Geografía y Ciencias Sociales, nº 46, 1 de septiembre
de 1997.
No que respecta o artigo de Marc Lloret Piñol (2000) resulta de sumo
interese especialmente para a investigación sobre inmigración. Na primeira
parte do seu traballo relaciona os principais centros de investigación europeos
dedicados ao estudio dos movementos migratorios cunha sinopse das
súas máis relevantes áreas de investigación; na segunda parte do artigo presenta
os principais grupos de investigación existentes en diferentes universidades
españolas, así como dependentes de entidades como por exemplo
o COLECTIVO IOÉ. Existen grupos de investigación sobre inmigración en
moitas das Universidades españolas que tamén, dende hai anos, ofrecen
Máster de formación especializada na atención á población migrante e en
competencias profesionais como as de “mediador intercultural”.
LLORET PIÑOL, M. (2000), «Sobre la inmigració estrangera i els marroquins
a Barcelona. Comentari Bibliografàfic». Biblio 3W. Revista
Bibliográfica de Geografía y Ciencias Sociales, nº 259, 3 de noviembre
de 2000.
140

De suma importancia resulta a «Bibliografía comentada» polo
Colectivo IOÉ no libro que se menciona a continuación, que ademais de
obras xerais sobre a inmigración achega unha relación de revistas relevantes
neste tema e Centros de Documentación específica.
COLECTIVO IOÉ (Walter Actis, Carlos Pereda y Miguel Angel Prada) (2002),
Inmigración, escuela y mercado de trabajo. Una radiografía actualizada.
Fundación La Caixa. Edición electrónica do libro en www.estudioslacaixa.es;
pp.138-148.
Tamén temos que destacar as propias fontes secundarias elaboradas
na disciplina de Traballo social sobre inmigración, estranxeiría e temas
afíns como por exemplo:
SANS MªC. y DE PEREDA, A. y ARISSÓ, A. (1992), «Bibliografía selectiva sobre
migraciones». Revista de Servicios Sociales y Política Social,
Monográfico “La inmigración”, nº 28, pp.65-73.
SANS MªC. y DE PEREDA, A. y ARISSÓ, A. (1998), «Bibliografía selectiva sobre
interculturalidad». Revista de Servicios Sociales y Política Social,
Monográfico “Interculturalidad”, nº 44, pp.129-134.
SANS, MªC. (2000), «Bibliografía selectiva sobre “solidaridad”». Revista de
Servicios Sociales y Política Social, Monográfico “Cultura de la
Solidaridad II”, nº 52, pp.89-91.
SANS, Mª.C. (2001), «Bibliografía selectiva sobre “mediación”». Servicios
Sociales y Política Social, nº 53, pp. 111-113.
VÁZQUEZ AGUADO, O. (2005), “Análisis de la Literatura Profesional en torno
a la Inmigración y la Educación Intercultural 1982-2000”. Servicios
Sociales y Política social, nº 65, “Trabajo social y salud II”.
2.- BREVE DESCRICIÓN DE FONTES PRIMARIAS
No que respecta ás fontes primarias presentamos a continuación
algunhas das máis utilizadas en España atendendo ás disciplinas das que
proceden.
Son xa comúns os traballos que reflicten o cambio que supuxo en
España ser un país produtor de emigrantes para converterse en espazo de
acollida de inmigrantes (Muñoz e Izquierdo, 1989; Simon, 1989). Tamén son
habituais os estudos que ofrecen cifras de inmigrantes estranxeiros e investigacións
sobre as súas características (Colectivo IOÉ, 1997; 2002), como
sobre as posíbeis tipoloxías en torno á inmigración (Cortizo, 1993; Vidal,
1993). Abundan, por outra banda, os traballos sobre o impacto económico
da inmigración en España (Bodega y Cebrián, 1992; Ferrieri, 1996) e sobre
o impacto no mundo laboral (Gozálvez, 1990; Lora-Tamayo, 1995; Solana e
Pascual, 1995; Colectivo IOÉ, 1992; Stark, 1993; publicacións do IMSERSO).
141 f e r v e n z a s

O primeiro problema manifestado case sempre nas investigacións
relacionadas coa inmigración é o das fontes relativas ás súas cifras. Este
problema está directamente relacionado co da conceptualización da inmigración
(falamos de “estranxeiros” ou de “inmigrantes”?) e, na nosa opinión,
é determinante para calquera uso posterior que pretendamos facer
dos datos obtidos. Algúns autores teñen abordado esta cuestión suxerindo a
necesidade de complementar os datos ofrecidos polos censos con outros
procedentes doutras fontes e a necesidade de actualizar os padróns
(Courgeau, 1992, Durá Guimerá, 1995). Xa son habituais os estudos que
recomendan o uso doutras técnicas de investigación social non cuantitativas
para afrontar a investigación sobre a inmigración como o método biográfico
(Jiménez, 1995; A.Pascual de Sans y J.Cardelus, 1990), ou a historia oral
(Valero Escandell, 1994).
Entre toda a bibliografía existente podemos destacar a que nos
ofrecen outras disciplinas científicas e que sempre será necesario coñecer
para poder construír un corpus teórico consistente en Traballo social con
poboación inmigrante.
Para comezar son interesantes algúns artigos centrados na análise da
inmigración dende unha perspectiva histórica (Alonso, 1991; Baltá y Llopart,
1990-91; Losada Campo, 1993; Roque, 1989). A historia ofrece neste senntido
normalmente explicacións xenéricas en torno aos fenómenos migratorios,
ás súas constantes e á súa especificidade en determinados contextos.
Son de destacar os estudos dos xeógrafos que adoiotan estudar a
inmigración en relación ao número de inmigrantes existentes nun territorio
e a súa incidencia na poboación total do país de acollida, en especial respecto
aos índices de natalidade e de envellecemento (Abellán, 1993;
Bodega, 1995). Os estudos dos demógrafos acostuman delimitar determinadas
zonas xeográficas (“a inmigración en Cataluña”, a “inmigración no
Levante”, etc.) ou atenden á incidencia de determinados colectivos de
inmigrantes dunha mesma nacionalidade, rexión ou etnia nun territorio (“os
magrebíes en El Ejido”, “os ecuatorianos en Murcia”, etc.). En menor cantidade
encontramos estudos que inciden no impacto demográfico que xera
o proceso migratorio nos propios países de orixe dos inmigrantes. Un aspecto
estudado por algúns autores ten sido a incidencia da inmigración no hábitat
urbano, así como o seu impacto na demanda de vivendas e a ocupación
de vivendas marxinais nas cidades (Lora-Tamayo, 1993; Módenes, 1993).
Os estudos demográficos achegan principalmente datos cuantitativos
sobre a inmigración en España. E adoitan ser a base doutras moitas investigacións
realizadas sobre a inmigración en España.
Outra das disciplinas que nos ofrece bibliografía especializada en
torno á inmigración é o Dereito. Nos artigos dos xuristas abórdase normalmente
o concepto de “inmigrante” e a súa posíbel identificación ou non á
de “estranxeiro”, e estabelécense os límites xurídicos de ambos conceptos,
142

o que vai a permitir utilizar datos oficiais sobre estranxeiría en España en
base a esta distinción xurídica.
Aínda que ás veces esta distinción “artificial” teña sido fortemente
contestada (García Borrego, 2000: 11-12; Sayad, 1979; Spire, 1999) é evidente
que ofrece datos “obxectivos” aos estudosos da inmigración sobre os
estranxeiros “computados” en España. Esta pretensión de “obxectividade”
para delimitar o obxecto de estudo, “a inmigración”, debe deixar claro o
paso que se realiza ao pasar de caracterizar aos inmigrantes e comezar a
caracterizar aos estranxeiros, para non incorrer en graves defectos de análise.
Esta distinción é elemental para unha correcta interpretación en todas
as disciplinas que abordan o tema da inmigración, pero é especialmente
relevante para o Traballo social onde a centralidade dos problemas se orixinan,
ao noso xuízo, nos procesos asociados á inmigración e non nos exclusivamente
relacionados coa “estranxeiría”, aínda que o marco normativo
delimitará de forma importante as intervencións sociais que se realicen coa
inmigración.
Son frecuentes tamén os traballos que abordan a dicotomía entre a
estranxeiría e a cidadanía española. Son estudos que analizan as diferenzas
entre uns e outros, especialmente os dereitos civís, políticos, económicos e
sociais asociados a uns e outros. Desta forma podemos ler traballos que aluden
á análise do concepto de cidadanía e a súa relación cos Estado- nación,
que fan derivar os seus dereitos a partir do criterio de pertenza a un territorio
(Sami Naïr y Javier de Lucas, 1998).
Son tamén abundantes os artigos e libros que analizan o marco normativo
da inmigración –teriamos que dicir da estranxeiría- e valoran as
modificacións das diferentes disposicións internacionais e nacionais sobre
estranxeiros, a lei de estranxeiría, así como sobre os dereitos e os límites
destes, estabelecidos nestas disposicións legais en Europa e en España.
Parte deles realizan unha análise comparativa das diferentes lexislacións
(Alonso Olaiz, 1991; Balboa, 1991; Solé y Aubia 1991; Peces Barba, 1990-91).
Asemade, atópanse estudos sobre as políticas inmigratorias de Europa
e de España, que en sentido estrito non ten “Política de inmigración” aínda
que sí “Política de estranxeiría”, hoxe xa moi mediatizada pola Política
europea. Acostuman ser investigacións comparativas dos diferentes Plans
que teñen existido e existen en España, redactados co obxecto de plasmar
as pautas a seguir para a “integración dos inmigrantes” e que aluden ás
áreas de actuación nucleares para que os procesos migratorios teñan incidencia
positiva no colectivo de inmigrantes e na sociedade de acollida (De
Lucas Martín, 1994, 2000; Pajares, 1998).
Outra das disciplinas que achega unha gran cantidade de bibliografía
sobre inmigración é a antropoloxía. Os antropólogos estudan a inmigración
normalmente a partir dos conceptos de cultura, etnia, relixión, identidade,
alteridade, etnocentrismo, relativismo cultural, etc. Refirense aos elemen-
143 f e r v e n z a s

tos culturais que achegan os inmigrantes ás sociedades de acollida, así como
aos procesos de adaptación, asimilación, integración social, exclusión, marxinación
social, mestizaxe, etc. Tamén abordan o impacto xerado polos procesos
migratorios nas sociedades de acollida afondando nas relacións interétnicas,
os problemas e conflitos inter-raciais, o racismo, a coexistencia de
diferentes relixións, etc. (Pujadas, 1993; U.Martínez Veiga, 1997;
J.A.Fernández de Rota- Ed., 2002). As pesquisas dos antropólogos insisten
no sentido da integración social (ou categorías similares), en moitas ocasións
a partir da propia percepción do colectivo estudado, razón pola cal
utilizan frecuentemente técnicas cualitativas para a elaboración das súas
teses, como as entrevistas profundas, as historias de vida, a observación
participante, a intervención-acción, etc. (A.Ramírez Fernández, 1998).
Unha das disciplinas que máis produción bibliográfica ten posto á nosa
disposición sobre o tema da inmigración ten sido a socioloxía. Os traballos
dos sociólogos son moi variados e abordan moitas das temáticas sinaladas
até aquí. É común encontrar investigacións realizadas sobre a propia conceptualización
do “inmigrante” ao que hai que distinguir do estranxeiro. Ou
aquelas outras que abordan a imaxe social construída pola poboación
española sobre a inmigración. Ou investigacións máis pormenorizadas sobre
todos aqueles elementos que poidan describir aos inmigrantes e ao seu proxecto
migratorio: as motivacións para a súa migración, a incidencia da súa
chegada na sociedade de acollida (Izquierdo, varios; C.Solé-Coord. 2001), a
inserción laboral dos inmigrantes e nos principais sectores de produción, a
integración social da poboación inmigrante (J. Garreta Bochaca, 2003), a
interculturalidade, a multiculturalidade (E.Santamaría, 2002), os problemas
de marxinación racial (E.Terrén-Comp. 2002), etc.
Do mesmo xeito que na antropoloxía, moitos sociólogos utilizan ademais
de técnicas cuantitativas, outras de carácter cualitativo para as súas
investigacións (C.Manzanos Bilbao, 1999).
Ambas disciplinas ocúpanse ademais en profundidade das diversas
teorías, enfoques e modelos de comprensión do fenómeno migratorio; recollidos,
por outra parte, por practicamente case tódalas disciplinas que se
achegan a esta temática.
Outra das disciplinas que leva tratando o tema da inmigración en
España dende fai anos é a Pedagoxía. Xa poden atoparse unha gran cantidade
de traballos destinados a describir o número de estranxeiros escolarizados
e ofrecer propostas para a educación da “segunda xeración”. Moitos
destes traballos son investigacións centradas nun territorio e/ou especializadas
nun sector do colectivo inmigrnate. Así, abunda a bibliografía sobre
educación con nenos de orixe magrebí e/ou de relixión islámica en zonas
xeográficas onde estes colectivos están xa asentados dende hai décadas
como Cataluña e o Levante español.
144

Pero a pedagoxía, en sentido amplo, ofrécenos fontes documentais de
máis arraigada tradición en España: son traballos xa “antigos” –aínda que
sempre de actualidade- centrados en especial sobre a necesidade da educación
intercultural nas unidades didácticas de todos os niveis educativos.
Poden atoparse obras xenéricas que aluden á inmigración, presentan os seus
conceptos básicos, explican como teñen que impartirse os seus contidos a
determinados alumnos de diferentes niveis, e obras máis concretas destinadas
especificamente a presentar as unidades didácticas xa construídas por
completo (obxectivos, temas, metodoloxía, avaliación).
Neste tipo de bibliografía adoitan atoparse sempre os principais conceptos
ligados á inmigración: estranxeiro, asimilación, aculturación, integración
social, etnia, cultura... e outros ligados ao propio proceso de educación
en valores onde é ineludíbel que aparezan apartados destinados á
discriminación, ao racismo e á xenofobia.
Moitas destas publicacións ofrecen boas ideas para a presentación de
unidades didácticas relacionadas co tema da inmigración, e presentan posíbeis
técnicas a utilizar na aula para realizar actividades destinadas especialmente
ao cambio de actitudes e de valores respecto aos prexuízos en
torno ao “estranxeiro” e aos inmigrantes. Neste sentido é especialmente
recomendábel, ao noso xuízo, a colección de textos do Colectivo IOÉ, do
Colectivo Amani, do Seminario Permanente por la Paz, de Sos Racismo e do
Movimiento contra la Intolerancia, por citar algúns dos máis coñecidos xa
que non nos estenderemos neste ámbito.
En canto á disciplina do Traballo Social hai que dicir que nunca foi
allea ao fenómeno da inmigración. Dende que este fenómeno migratorio
comezou a ter incidencia en España encóntranse investigacións realizadas
dende o traballado social (Vázquez Aguado, 2005). Podemos observar asemade
que practicamente todas as Publicacións periódicas do ámbito do
Traballo social con certa tradición en España, teñen dedicado algún
monográfico á “inmigración” ou a temas afíns (interculturalidade, mediación,
etc.), como veremos no próximo apartado.
Dende a perspectiva específica do Traballo social tense afrontado a
temática da inmigración dende diversos puntos de vista. O marco conceptual
e o marco normativo da inmigración e da estranxeiría teñen sido uns
dos temas máis comúns. Tamén estudos en torno aos recursos existentes en
determinadas Comunidades Autónomas para a poboación inmigrante.
Existen asemade investigacións sobre propostas de intervención profesional
co colectivo inmigrante e sobre proxectos de intervención específicos para
este sector da poboación. Tamén se ten abordado a necesidade dun Traballo
social antirracista e de enfoques globais e integrais para abordar a intervención
social coa inmigración: neste sentido, ofrécese na bibliografía que
segue algúns dos textos que nos pareceron paradigmáticos á hora de ofrecer
unha fundamentación teórica e metodolóxica, especificamente idónea,
para a intervención co colectivo dos inmigrantes.
145 f e r v e n z a s

3.- SELECCIÓN BIBLIOGRÁFICA SOBRE INMIGRACIÓN
3.1.- PUBLICACIÓNS PERIÓDICAS SOBRE INMIGRACIÓN
ANUARIO DE MIGRACIONES (1998- varios años). Madrid, Ministerio de
Trabajo y Asuntos Sociales, Subdirección General de Publicaciones,
D.L.
ANUARIO ESTADÍSTICO DE EXTRANJERÍA (1992- varios años) Madrid,
Secretaría General Técnica del Ministerio del Interior, Subdirección
General de Estudios, D.L.
ETNÓPOLIS. Revista de SOS RACISMO BARCELONA. Contén artigos sobre diferentes
ámbitos relacionados coa inmigración e a estranxeiría. Inclúe
nalgúns dos seus números o Suplemento Quaderns de Debat Anti-
Racista. É de carácter cuadrimestral.
INFORME RAXEN. Publicación periódica do Movimiento contra la
Intolerancia sobre inmigración en España. Pode atoparse na súa páxina
WEB www.movimientocontralaintolerancia.com
INFORME ANUAL SOBRE EL RACISMO EN EL ESTADO ESPAÑOL. Publicación da
Federación de SOS RACISMO do Estado español denunciando o racismo
e a xenofobia. Ademais de artigos introdutorios sobre Política
inmigratoria e lexislación, publican as denuncias sobre racismo e
xenofobia por tipos de discriminación e Comunidades Autónomas.
Publícase anualmente dende 1996.
MIGRACIONES. Revista interdisciplinar do Instituto Universitario de
Migraciones da Universidad Pontificia de Comillas. Contén datos sobre
inmigración e estranxeiría. Está dividida en cinco seccións: estudos,
información xurídica, experiencias, bibliografía, convocatorias ou
reunións. Publícase a partir de 1996 e é de carácter semestral.
MUGAK. Revista del Centro de Estudios y Documentación sobre el Racismo
y la Xenofobia. SOS RACISMO ARRAZAKERÍA, Donostia. Contén artigos
sobre inmigración dende diferentes perspectivas e seccións destinadas
a bibliografía específica sobre racismo, xenofobia, inmigración e
estranxeiría. De carácter cuadrimestral, publícase dende 1997.
OFRIM SUPLEMENTOS. Publicación da oficina rexional para a Inmigración da
Comunidade de Madrid. Publicado dende 1997.
QUADERNS DE LA MEDITERRÁNEA (Cuadernos del Mediterráneo). Revista do
Instituto Catalán de estudios y Cooperación del Mediterráneo.
Publicado dende 2000.
146

CÁRITAS. Publicación periódica de Cáritas na que poden atoparse reportaxes
e artigos relativos a diferentes comunidades de inmigrantes en
España, así como reportaxes sobre os seus países de orixe.
3.2.- PUBLICACIÓNS PERIÓDICAS E MONOGRÁFICOS SOBRE
INMIGRACIÓN DENDE O TRABALLO SOCIAL
ALTERNATIVAS. CUADERNOS DE TRABAJO SOCIAL, nº 10 (2002). Sección destinada
á “Violencia contra los inmigrantes y las minorías”; pp.347-
386.
CUADERNOS ANDALUCES DE BIENESTAR SOCIAL, nº 6-7 (2000). Foro de
Debate: Multiculturalismo y crítica intercultural; pp. 211-254.
CUADERNOS DE ACCIÓN SOCIAL, nº 18 (1989). Monográfico sobre Refugiados:
pp.33-47.
DOCUMENTACIÓN SOCIAL
nº 66 (1987). Los inmigrantes en España
nº 97 (1994). Monográfico sobre Interculturalidad.
RTS: REVISTA DE TREBALL SOCIAL, nº 160 (2000). Monográfico sobre racismo.
SERVICIOS SOCIALES Y POLÍTICA SOCIAL
nº 28 (1992). Monográfico sobre Inmigración.
nº 44 (1998). Monográfico sobre Interculturalidad.
nº 51 (2000). Monográfico sobre Cultura de la Solidaridad I.
nº 52 (2000). Monográfico sobre Cultura de la Solidaridad II.
nº 53 (2001). Monográfico sobre Trabajo social y Mediación.
3.3.- PUBLICACIÓNS NON PERIÓDICAS SOBRE INMIGRACIÓN
ABAD VÁZQUEZ, L.V. (1993), Inmigración, pluralismo y tolerancia. Madrid,
Ed. Popular.
ABDELAZIZ, M., CUADROS, A., GAITÁN, L. (2004), La intervención social con
colectivos inmigrantes. Madrid, Universidad Pontificia de Comillas.
ABELLÁN GARCÍA, Antonio (Ed., 1993), Una España que envejece. Palos de
la Frontera, Universidad Hispanoamericana Santa María de la Rábida.
AGRELA ROMERO, B. y VILLANUEVA GARCÍA, A. (1999), «Las Políticas sociales
de intervención con la población inmigrante extranjera: una aproximación
desde el Trabajo Social». CABS. Cuadernos Andaluces de
Bienestar social, Monográfico “Trabajo social, la inmigración y el
racismo”, nº 4, 31-57.
147 f e r v e n z a s

AGUILERA ARILLA, J., GONZÁLEZ YANCI, P. P. y RODRÍGUEZ, V. (1993),
«Actitudes de la población española ante los inmigrantes extranjeros».
Estudios Geográficos, Madrid, LIV, nº 210, pp. 145-154.
AJA, E. (RECOP., 1999), La inmigración extranjera en España: los retos educativos.
Barcelona, Fundación La Caixa.
ALONSO E. (1990), «Minorías étnicas, inmigrantes extranjeros, racismo y
trabajo social Comunitario». RTS: Revista de Treball social, nº 17,
pp.89-101.
ALONSO, E. (1992), «Migraciones, Racismo y Xenofobia». Revista de
Servicios Sociales y Política Social, Monográfico “La inmigración”, nº
28, pp.33-39.
ALOUR OLAIZ, E. (1991), «Migración: un hecho difícil y controvertido». RTS:
Revista de Treball Social, nº 123.
ALQUÉZAR PUÉRTOLAS, V. (1998), «Opiniones en torno a los Servicios para
inmigrantes y minorías: Entre lo comunitario y lo especializado».
Revista de Servicios Sociales y Política Social, Monográfico
“Interculturalidad”, nº 44, pp.93-103.
APARICIO, R. (Dir.) (1998), Manual para el Diseño y Gestión de Proyectos de
Acción Social con Inmigrantes. Madrid, Ed.IMSERSO.
APARICIO, R. y TORNOS, A. (2002), El Estado de Bienestar y la inmigración
en España. Madrid, Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales.
ARGEREY VILAR, P. (2001), La política de inmigración en la Unión Europea.
Madrid, Documentos del instituto de Estudios Europeos.
BARBERO, J.M. y CORTÉS, F. (2005), Trabajo Comunitario. Organización y
desarrollo social. Madrid, Alianza Editorial.
BENHABIB, Seyla (2005), Los Derechos de los otros: extranjeros, residentes
y ciudadanos. Barcelona, Gedisa.
BLANCO LAMARCA, M. (2002), Inmigración en femenino. Sin lugar, CITE-
GALICIA e Consellería de Familia e Promoción de emprego, Muller e
Xuventude.
BLANCO, C. (2000). Las migraciones contemporáneas., D.L. Madrid, Alianza
Editorial.
BODEGA FERNÁNDEZ, Mª I. y CEBRIÁN DE MIGUEL, J.A. y otros (1993),
«Migraciones recientes de los países magrebíes a España». Estudios
Geográficos, Madrid, Vol.LIV, nº 210, pp. 19-52.
148

BODEGA FERNÁNDEZ, Mª I., y CEBRIÁN DE MIGUEL, J.A. (1995), «Una lectura
económica de algunas migraciones contemporáneas. El caso de
España». Estudios Geográficos, Vol. LVI, nº 221, pp. 645-674.
CABALEIRO GOÁS, M. (1997), Síndromes psicopatolóxicas condicionadas pola
inmigración e emigración. Santiago de Compostela, ed. Xunta de
Galicia.
CALVO BUEZAS, T. (1989), «Actitudes y prejuicios de los españoles ante los
refugiados y ante los extranjeros» en VV.AA. (1989), Movimientos
humanos en el Mediterráneo Occidental. Barcelona, Institut Català
d’Estudis Mediteranis; pp. 259-270.
CALVO BUEZAS, T. (1989), Los racistas son los otros: gitanos, minorías en
textos escolares. Madrid, Editorial Popular.
CALVO BUEZAS, T. (1990), El racismo que viene. Madrid, Tecnos.
CANALS, J. (1991), «Ni tan diferentes, ni tan lejanos». RTS, Revista de
Trabajo Social, nº 123, pp.46-58.
CANALS, J. (1992), «Demografía y etnicidad en la formación de la imagen
social de la inmigración». Revista de Servicios Sociales y Política
Social, Monográfico “La Inmigración”, nº 28, pp.11-26.
CAPEL, H. (1999), «La inmigración en España. Una Bibliografía de trabajos
recientes». Biblio 3W. Revista Bibliográfica de Geografía y Ciencias
Sociales . Universidad de Barcelona nº 132, 11 de enero de 1999.
CÁRITAS ESPAÑOLA (1998). Manual de formación intercultural para grupos
multiculturales. Madrid, Cáritas.
CARRASCO CARPIO, C. (1999), Mercados de Trabajo: los inmigrantes económicos.
Madrid, Observatorio permanente de la Inmigración-IMSERSO.
CARRASCO, C. (1999). Mercados de trabajo: los inmigrantes económicos,
Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales, Madrid.
CARRILLO, E. y DELGADO, L. (1998). El entorno, los instrumentos y la evaluación
de la política de inmigración en España (1985-1996). Madrid,
Instituto Universitario Ortega y Gasset.
CASAS CASTAÑÉ, M. (1997), «Sobre la inmigració estrangera i els marroquins
a Barcelona. Comentari Bibliografàfic». Biblio 3W. Revista
Bibliográfica de Geografía y Ciencias Sociales, nº 46, 1 de septiembre
de 1997.
CASEI, J. (1998), «las políticas de inmigración: la regularización de admisión
y la acción integradora» en GOMÁ, R. y SUBIRATS, J. (1998), Políticas
públicas en España. Madrid, Ariel; pp. 317-339.
149 f e r v e n z a s

CASTELLS, M. (2000). El poder de la identidad. Madrid, Alianza.
CEPAIM (2000), Bases estratégicas para la elaboración de un Plan estatal de
Migraciones. Barcelona, Hacer.
CEPAIM (2000), El empleo Bi-Cultural. Barcelona, Hacer.
CHECA, F. (1995), «Del riesgo de las pateras a la supervivencia en los invernaderos.
Inmigrantes en la provincia de Almería». Revista de
Economía y Sociología del Trabajo, nº 29-30, pp.152-167.
CHECA, F. (Ed. 1998), Africanos en la otra orilla: trabajo, cultura e integración
en la España Mediterránea. Barcelona, Icaria.
CHECA, F. y SORIANO, E. (Eds. 1999), Inmigrantes entre nosotros: trabajo,
cultura y educación intercultural. Barcelona, Icaria.
COHEN, A. (1995), «Algunas reflexiones a propósito de la inmigración
magrebí en España». Ería, nº 18, 1995, pp. 287-302.
COHN-BENDIT, D. y SCHMID, T. (1996), Ciudadanos de Babel. Apostando por
una democracia multicultural. Estudio introductorio de Javier de
Lucas. Madrid, Sos Racismo-Talasa.
COLECTIVO AMANI (1994), Educación Intercultural. Análisis y resolución de
conflictos. Madrid, Editorial Popular.
COLECTIVO IOÉ (1987), “Los inmigrantes en España”. Documentación social,
66.
COLECTIVO IOÉ (1992), La inmigració estrangera a Catalunya. Balanç i perspectives.
Barcelona, Institut Catalá d’Estudis Mediterranis.
COLECTIVO IOÉ (1995), «Discurso de los españoles sobre los extranjeros.
Paradojas de la alteridad». Informe, Opiniones y actitudes del Centro
de Investigaciones Sociológicas, nº 8. Madrid, CIS.
COLECTIVO IOÉ (1995), La educación intercultural a prueba: hijos de inmigrantes
marroquíes en la escuela. Granada, Laboratorio de Estudios
Interculturales de la Universidad de Granada.
COLECTIVO IOÉ (1999), Inmigrantes, trabajadores, ciudadanos: una visión
de las migraciones desde España. Patronat Sud-Nord de la Universidad
de Valencia.
COLECTIVO IOÉ (1999). Inmigrantes, trabajadores, ciudadanos. Una visión
de las migraciones desde España. Valencia, Universitat de València,
Patronat Sud-Nord.
COLECTIVO IOÉ (2001), ¡No quieren ser menos!: exploración sobre la discriminación
de los inmigrantes en España. Madrid, UGT.
150

COLECTIVO IOÉ (2001), Mujer, migración y trabajo. Madrid, IMSERSO.
COLECTIVO IOÉ (ACTIS Walter, PEREDA Carlos y PRADA Miguel Angel) (2002),
Inmigración, escuela y mercado de trabajo. Una radiografía actualizada.
Fundación La Caixa. Edición electrónica del libro en www.estudioslacaixa.es
COLETIVO IOÉ (1995), Presencia del Sur. Marroquíes en Cataluña. Madrid,
Institut Català d’Estudis Mediterranis, Editorial Fundamentos.
COLOM, F. (1998). Razones de identidad. Pluralismo cultural e integración
política. Barcelona, Anthropos.
COMISIÓN ESPAÑOLA DE AYUDA AL REFUGIADO (CEAR) (2000). Libro Blanco de
la inserción laboral de Refugiados e inmigrantes. Madrid, CEAR
CONTRERAS, J. (Comp. 1994), Los retos de la inmigración: racismo y pluriculturalidad.
Madrid, Talasa.
CORERA OROZ, C. (2000), «Nuevas formas de exclusión-inclusión. Una propuesta
de intervención desde el Trabajo social». Actas del IX
Congreso Estatal de Diplomados en Trabajo Social y Asistentes sociales.
Santiago de Compostela, Colexio Oficial de Diplomados en
Traballo Social de Galicia; pp. 325-395.
CORTIZO, J. (1993), «Tipología de las migraciones internacionales».
Polígonos. Revista de Geografía, nº 3, pp.9-24.
COURGEAU, D. Análisis de la movilidad a partir de datos de encuestas y
censos. Madrid, Informe del Instituto de Demografía.
CRIADO, M.J. (2001). La línea quebrada. Historias de vida de migrantes.
Madrid, Colección estudios.
DE LA RED VEGA, N. (1997), «Trabajo social y lucha contra la exclusión social
y el trabajo de redes». Revista de Servicios Sociales y Política Social,
Monográfico “Exclusión social”, nº 38, 13-44.
DE LA RED VEGA, N. (2000), «Trabajo social e intervención integral» en
GARCÉS FERRER, J. (DIR). Concepto y alcance del trabajo social hoy.
Canarias, ICEPSS, 123-147.
DE LUCAS MARTÍN, J. (1992), Europa: ¿Convivir con la diferencia? Racismo,
nacionalismo y derechos de las minorías. Madrid, Tecnos.
DE LUCAS MARTÍN, J. (1994), El desafío de las fronteras: derechos humanos
y xenofobia frente a una sociedad plural. Madrid, Temas de Hoy.
DE LUCAS MARTÍN, J. (1996), «Los límites de la universalización de los
Derechos en la crisis del Estado de Bienestar: Dos supuestos de exclusión.
La exclusión de la extranjería; La exclusión interna del paro....»
151 f e r v e n z a s

en THEOTONIO, V. y PRIETO, F. (Dirs., 1996), Los derechos económico-sociales
y la Crisis del Estado de Bienestar. Córdoba,
Publicaciones Etea; pp.151-174.
DE LUCAS MARTÍN, J. (2001), La multiculturalidad. Madrid, Consejo General
del Poder Judicial.
DE LUCAS MARTÍN, J. (2002), «La herida original de las políticas de inmigración.
A propósito del lugar de los derechos humanos en las políticas
de inmigración». Isegoría. Revista de Filosofía Moral y Política, nº
26, pp. 59-84.
DE MIGUEL CASTAÑO, C. (2000), «Inmigración, Demografía y políticas de
integración» en GARDE, J.A., Informe 2000. Políticas sociales y
Estado de Bienestar en España. Madrid, Fundación Hogar del empleado.
DE MIGUEL, A. (1993), «Opinión pública y emigrantes extranjeros» en AA.VV.
(1993), Racismo y xenofobia. Madrid, Fundación Rich.
DE ROBERTIS, C. (2000), «Respondiendo a las nuevas situaciones desde los
fundamentos del Trabajo Social». Actas del IX Congreso Estatal de
Diplomados en Trabajo Social y Asistentes sociales. Santiago de
Compostela, Colexio Oficial de Diplomados en Traballo Social de
Galicia, pp.15-34.
DEFENSOR DEL PUEBLO (2003), Escolarización del alumnado de origen inmigrante
en España: análisis descriptivo y estudio empírico. Madrid.
DIEZ NICOLÁS, J. (2001), La inmigración en España: una década de investigaciones.
Madrid, IMSERSO.
DÍEZ NICOLÁS, J. y RAMÍREZ LAFITA, Mª J. (2001). La inmigración en España.
Una década de investigaciones. Madrid, Ministerio de Trabajo y
Asuntos Sociales.
ELÍAS MÉNDEZ, C. (2002). La protección del menor inmigrante desde una
perspectiva constitucional. Valencia, Tirant lo Blanch.
FERNÁNDEZ DE ROTA MONTER (Ed., 2002), Integración social y cultural. A
Coruña, Universidad de A Coruña-Ministerio de Ciencia y Tecnología.
FERNÁNDEZ MATEO, J.M. (1992), «El Defensor del Pueblo ante le problema
de extranjería». Revista de Servicios Sociales y Política Social,
Monográfico “La inmigración”, nº 28, pp.27-31.
FERRIERI, G. (1996), «Aspectos socioeconómicos de las migraciones recientes
en España en el contexto de la Europa meridional. Elementos para
una posible teoría». Informaciones Geográficas, nº 16, pp. 61-92.
152

FOESSA (1994), V Informe Sociológico sobre la situación social en España.
Madrid, FOESSA.
FRASER, N. (2001). «Redistribución, reconocimiento y participación: hacia
un enfoque integrado de justicia» en Informe mundial sobre la cultura
2000-2001. Diversidad cultural, conflicto y pluralismo. Ediciones
Unesco y Mundi-Prensa.
GALVÍN, I y FRANCO, P. (EQUIPO CLAVES), (Coord. 1996), Propuesta metodológica
para el Trabajo Social con inmigrantes. Madrid, Siglo XXI.
GARCÉS FERRER, J. (1992), «Los servicios sociales especializados.
Inmigrantes» en GARCÉS FERRER, J. (1992), Administración social
pública. Bases para el estudio de los Servicios sociales. Valencia,
Tirant Lo Blanch; pp.126-133.
GARCES FERRER, J. y otros (1996), «Inmigrantes en España. Heurísticos para
la Interculturalidad» en GARCÉS FERRER, J. y MARTÍNEZ ROMÁN, M.A.
(1996), Bienestar social y necesidades especiales. Valencia, Tirant lo
Blanch; pp.271-326.
GARCES FERRER, J. y otros (1996), «Trabajo social con poblaciones inmigrantes.
Un modelo cuasi experimental para fomentar actitudes multiculturales.
Alternativas. Cuadernos de Trabajo social, nº 9, pp.97-
107.
GARCÍA FERNÁNDEZ, F. (2002), «Supuestos prácticos de atención Profesional
a Migraciones» En GARCÍA FERNÁNDEZ, F. (2002), La intervención profesional
en Trabajo social: Supuestos prácticos I. Málaga, CODTS de
Málaga. En especial, Apartado 7.4. pp.289-301.
GARCÍA ROCA, J. (1997), «Políticas sociales ante la exclusión. Aportación del
Trabajo social». Revista de Servicios Sociales y Política Social,
Monográfico “Exclusión social”, nº 38, pp.45-65.
GARCÍA ROCA, J. (2000), «Cultura de la solidaridad y sociedad multicultural».
Revista de Servicios Sociales y Política Social, Monográfico
“Cultura de la Solidaridad II”, nº 52, pp.9-25.
GARCÍA RUIZ, T. y otros (2002), «Acceso de los inmigrantes al sistema sanitario».
Revista de Trabajo social y Salud, nº 42, pp. 277-288.
GARCÍA, H. (1996), Minorías étnicas: gitanos e inmigrantes. Madrid, CCS.
GARRETA BOCHACA, J. (2003), La integración sociocultural de las minorías
étnicas (gitanos e inmigrantes). Barcelona, Anthropos.
GIL ROBLES, A. (2000), «Inmigración y Política de inmigración» en GARDE,
J.A. (Ed., 2000), Informe 2000. Políticas sociales y Estado de
153 f e r v e n z a s

Bienestar en España. Madrid, Fundación Hogar del Empleado; pp.711-
726
GIMÉNEZ, C. (Coord., 1993), Inmigrantes extranjeros en Madrid. Tomo I y
Tomo II. Madrid, Consejería de Integración social de la Comunidad de
Madrid.
GOENECHEA, C. (2001), «Estudio descriptivo del alumnado extranjero escolarizado
en Galicia». Migraciones, nº 10, pp.135-159.
GÓMEZ GARCÍA, P. (Coord.) (2001), Las ilusiones de la identidad. Madrid,
Frónesis.
GOYTISOLO, J. (1993), «Racismo y conflicto político». Mientras Tanto, nº
55, pp.59-63.
GOYTISOLO, J. y SAMI NAÏR (2000), El peaje de la vida: integración o rechazo
de la emigración en España. Madrid, Aguilar.
GOZÁLVEZ PÉREZ, V. (1990), «El reciente incremento de la población extranjera
en España y su incidencia laboral». Investigaciones Geográficas,
nº 8, pp. 7-36.
GREGORIO GIL, C. (1998), Migración femenina: su impacto en las relaciones
de género. Madrid, Narcea.
HEALY, K. (2001), Trabajo Social: Perspectivas contemporáneas. Madrid,
Morata.
HIDALGO TUÑON, A. (1993), Reflexión ética sobre el racismo y la xenofobia.
Madrid, Editorial Popular.
IBÁÑEZ ORCAJO, Mª TERESA y MARCO STIEFEL, B. (1996), Ciencia multicultural
y no racista. Enfoques y estrategias para el aula. Madrid,
Narcea.
IZQUIERDO ESCRIBANO, A. (1994) «Inmigrantes y minorías étnicas» en DEL
CAMPO, SALUSTIANO (Ed.), Tendencias Sociales en España (1960-
1990), Vol.III. Bilbao, Ed. Fundación BBV.
IZQUIERDO ESCRIBANO, A. (1994), «La opinión española ante los inmigrantes
árabes». Mientras Tanto, nº 57, pp.49-60.
IZQUIERDO ESCRIBANO, A. (1996) La inmigración inesperada. La población
extranjera en España (1991-1995). Madrid, Trotta.
IZQUIERDO ESCRIBANO, A. (2003), Inmigración, mercado de trabajo y protección
social. Madrid, CES.
JIMÉNEZ JULIÁ, E. (1995), «Algunos apuntes sobre el análisis biográfico y sus
aplicaciones en el análisis de las migraciones». HABITAR, pp. 421-429.
154

LACOMBA VÁZQUEZ, J. (1998), «Migraciones y Trabajo social Intercultural.
Propuestas teóricas y metodológicas». Revista de Servicios Sociales y
Política Social, Monográfico “Interculturalidad”, nº 44, pp.33-53.
LACOMBA VÁZQUEZ, JOAN (2001), El Islam inmigrado. Madrid, Ministerio de
Educación, Cultura y Deportes.
LÓPEZ GARCÍA, B. y otros (1993), Inmigración magrebí en España. Madrid,
Fundación MAPFRE.
LÓPEZ VÉLEZ, R. y HUERGA, E. (2002), Inmigración y salud. Aproximación
desde Atención Primaria. Madrid, PBM; en especial, 24-27.
LÓPEZ, B. (1996), Atlas de la inmigración magrebí en España. Madrid,
Universidad Autónoma de Madrid.
LORA-TAMAYO OCÓN, G. (1993), «Inmigrantes extranjeros y vivienda marginal
en Madrid». Espacio, Tiempo y Forma, Serie VI, Geografía, Tomo
6, pp. 153-168.
LORA-TAMAYO OCÓN, G. (1995), «Futuro de las comunidades extranjeras en
España» HABITAR, pp. 443-449.
MALAGÓN BERNAL, J.L. (1998), Fundamentos del Trabajo social comunitario.
Bases teóricas y metodológicas para la intervención comunitaria.
Sevilla, Universidad Pablo de Olavide.
MALGESINI, G. y GIMÉNEZ, C. (1997), Guía de los conceptos sobre migraciones,
racismo e interculturalidad. Madrid, La Cueva del Oso.
MALUQUER, E. (1997), «Servicios sociales» en VV.AA (1997), II Informe sobre
inmigración y Trabajo social. Barcelona, Ed. Diputació de Barcelona.
MANZANOS BILBAO, C. (1999), El grito del otro: Arqueología de la marginación
racial. La discriminación social de las personas inmigrantes
extracomunitarias desde sus vivencias y percepciones. Madrid,
Tecnos.
MARTÍNEZ J.L. y APARICIO, R. (Eds.) (2005), El Ciclo del Proyecto: Diseño,
gestión y evaluación de proyectos de inserción social de inmigrantes.Madrid,
Ed.Universidad Pontificia Comillas.
MARTÍNEZ VEIGA, U (1997), La integración social de los inmigrantes extranjeros
en España, Madrid, Trotta.
MOLINA, R. (1988), Marco legal aplicable a los extranjeros en España.
Madrid, Comisión Católica española.
MUÑOZ PÉREZ, F. y IZQUIERDO, A. (1989), «L’Éspagne, pays d’inmigration».
Population, Vol. 44, nº 66, pp. 257-289.
155 f e r v e n z a s

NAÏR, S. (2001). La inmigración explicada a mi hija. Barcelona, Debolsillo-
Plaza & Janés.
NAÏR, S. y DE LUCAS, J. (1997), El desplazamiento en el mundo. Madrid, Ed.
Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales.
NARVÁEZ RODRÍGUEZ, A.. (1994), «La inmigración: visión general y programas
de intervención desde una organización no gubernamental,
Málaga ACOGE». Documentos de Trabajo Social. Revista de Trabajo y
Acción social, nº 3, pp. 31-42.
NAVALES, C. (1996), Ciudadano Mohamed. Prólogo de Victoria Camps,
Barcelona, Editorial Libros PM.
NEVES ALMEIDA, H. (2001), «El perfil de la mediación social». Servicios
Sociales y Política Social, nº 53, pp. 79-94.
OLIVERA, Ana y ABELLÁN, Antonio. Evolución demográfica reciente de
Europa. Estudios Geográficos, Madrid, LVI, nº 218, enero-marzo 1995,
p. 169-174.
ORTIZ DUQUE, A.Mª (1996), «Fases de la intervención social con inmigrantes».
Alternativas. Cuadernos de Trabajo social, nº 4, pp. 147-154.
OSO, L. (1998), La migración hacia España de mujeres jefas de hogar.
Madrid, Instituto de la Mujer.
PAJARES, M. (1998), La inmigración en España. Retos y propuestas.
Barcelona, Icaria.
PARELLA RUBIO, S. (2004), Mujer, inmigrante y trabajadora: la triple discriminación.
Barcelona, Anthropos.
PASCUAL DE SANS, A. (2000), «El impacto de las migraciones en la estructura
social» en VV.AA. (2000), Espacios e Políticas sociais. Vigo,
Universidad de Vigo; pp.11-18.
PAZ MÉNDEZ-BONITO ZORITA (1993), «Reflexiones sobre la realidad multicultural
española: implicaciones para el trabajo social». Revista de
Servicios Sociales y Política Social, Monográfico “Cultura de la
Solidaridad II”, nº 31/32, pp.95-104.
PAZ MÉNDEZ-BONITO ZORITA (2000), «La diversidad cultural en la formación
del trabajador social: Fundamentos humanísticos». Revista de
Servicios Sociales y Política Social, Monográfico “Cultura de la
Solidaridad II”, nº 52, pp.27-37.
PÉREZ-DÍAZ, V. y ÁLVAREZ MIRANDA, B. y GONZÁLEZ ENRÍQUEZ, C. (2001),
España ante la inmigración. Barcelona, Fundación la Caixa.
156

POSADA. E. (1993), «La inmigración, piedra de toque de la democracia».
Mientras Tanto, nº 55, pp.65-71.
PRIETO CASTILLO, D. (1984), Comunicación y percepción en las migraciones.
Barcelona, UNESCO-Serbal.
PUJADAS, J.J. (1993), Etnicidad. Identidad cultural de los pueblos. Madrid,
Eudema.
RAMÍREZ FERNÁNDEZ, A. (1998), Migraciones, género e Islam: mujeres
marroquíes en España. Madrid, Agencia española de Cooperación
internacional.
RAMÍREZ GOICOECHEA, E. (1996), Inmigrantes en España: vida y experiencias.
Madrid, Siglo XXI.
REDORTA LORENTE, J. (2001), «La mediación comunitaria hoy». Servicios
Sociales y Política Social, nº 53, pp.105-110.
RIBAS MATEOS, N. (1999), Las presencias de la inmigración femenina: un
recorrido por Filipinas, Gambia y Marruecos en Cataluña. Barcelona,
Icaria.
RIUZ LÓPEZ, B. y RUIZ VIEYTES, J. (2001), La política de inmigración: la
legitimación de la exclusión. Bilbao, Universidad de Deusto.
RONQUILLO A y MUÑOZ Mª D. (1998), Estudio socioeconómico de los residentes
extranjeros en la Costa Brava. Girona, Gobierno Civil.
RUIZ OLABÚENAGA, J.I. (2000), Inmigrantes. Madrid, Acento Editorial.
RUIZ OLABÚENAGA, J.I., RUIZ VIEYTEZ, E.J. y VICENTE TORRADO, T.L.
(1999), Los inmigrantes irregulares en España. La vida por un sueño.
Bilbao, Ed.Universidad de Deusto.
SANS MªC. y DE PEREDA, A. y ARISSÓ, A. (1998), «Bibliografía selectiva sobre
interculturalidad». Revista de Servicios Sociales y Política Social,
Monográfico “Interculturalidad”, nº 44, pp.129-134.
SANS MªC. y DE PEREDA, A. y ARISSÓ, A. (1992), «Bibliografía selectiva sobre
migraciones». Revista de Servicios Sociales y Política Social,
Monográfico “La inmigración”, nº 28, pp.65-73.
SANS, Mª.C. (2001), «Bibliografía selectiva sobre “mediación”». Servicios
Sociales y Política Social, nº 53, pp. 111-113.
SANS, MªC. (2000), «Bibliografía selectiva sobre “solidaridad”». Revista de
Servicios Sociales y Política Social, Monográfico “Cultura de la
Solidaridad II”, nº 52, pp.89-91.
157 f e r v e n z a s

SANTAMARÍA, E. (2002), La incógnita del extraño. Una aproximación a la significación
sociológica de la “inmigración no comunitaria”. Barcelona,
Anthropos.
SCHEURMANN, E. (1977), Los Papalagis. Barcelona, Integral.
SEMINARIO PERMANENTE DE EDUCACIÓN PARA A PAZ, (1993), Sobre a
Inmigración. Educar na Diversidade. Unidade Didáctica 8. Santiago de
Compostela, Seminario Permanente de educación para a paz.
SIGUAN, M. (1998), La escuela y los inmigrantes. Barcelona, Paidós.
SIMON, G. (1989), «Los fenómenos migratorios en Europa meridional: panorama
general» en OCDE (1989), El futuro de las migraciones. Madrid,
OCDE-Ministerio de Trabajo; pp. 389-438.
SINTAS, M. (2000), «Ecuatorianos al otro lado del espejo». Cáritas, Año XLIX,
nº 406, pp.28-31.
SOLANA SOLANA, A. M. y PASCUAL DE SANS, A. (1995), «Mercado de trabajo
e inmigración extranjera en Cataluña: situación actual y principales
tendencias». HABITAR, 1995, pp. 527-538.
SOLANA, J.L. (1999), «Inmigración y Racismo. Retos y propuestas para una
política de Inmigración y un Trabajo Social antirracistas». CABS.
Cuadernos Andaluces de Bienestar social, Monográfico “Trabajo
social, la inmigración y el racismo”, nº 4, pp.59-83.
SOLANA, J.L. (2001), «Identidad cultural, racismo y antirracismo» en
GÓMEZ GARCÍA, P. (Coord. 2001), Las ilusiones de la identidad.
Madrid, Frónesis.
SOLANA, J.L. (2001), «Una década de intervenciones sociales ante los procesos
de exclusión padecidos por los inmigrantes extranjeros en
España». Revista de Servicios Sociales y Política social, nº 55, pp. 9-
32.
SOLÉ, C. (1995), Discriminación racial en el mercado de trabajo. Madrid,
CES.
SOLÉ, C. (Coord., 2001), El impacto de la inmigración en la economía y en
la sociedad receptora. Barcelona, Anthropos.
SOS RACISMO (2001), El Ejido. Racismo y explotación laboral. Barcelona, Sos
Racismo.
STARK, O. (1993), La migración del trabajo. Madrid, Ministerio de Trabajo y
Seguridad Social.
158

STOLCKE, V. (1993), «El “problema” de la inmigración en Europa: El fundamentalismo
cultural como nueva retórica de exclusión». Mientras
Tanto, nº 55, pp. 73-90.
TÉLLEZ, J.J. (2001). Moros en la costa, Madrid, Debate.
TERRÉN, E. (Comp., 2002), Razas en conflicto. perspectivas sociológicas.
Barcelona, Anthropos.
TODD, E. (1996), El destino de los inmigrantes: asimilación y segregación en
las democracias occidentales. Barcelona, Tusquets.
TODOROV, T. (1991). Nosotros y los otros. México Siglo XXI.
TORNOS, A., APARICIO, R., FERNÁNDEZ, M. (2004), El capital humano de la
inmigración. Madrid, IMSERSO.
159 f e r v e n z a s

GALICIA ACOLLE: ASOCIACIÓN PARA
A INTEGRACIÓN DE INMIGRANTES
ESTRANXEIROS
Javier Hermida Porto
Diplomado en Traballo Social e Secretario de Galicia Acolle
Miguel Ángel Valcárcel Calvo
Diplomado en Traballo Social e Tesoureiro de Galicia Acolle
A Asociación Galicia Acolle naceu en marzo de 2003 da man dunha
serie de persoas interesadas polo tema da inmigración.
Naceu cunhas ideas moi definidas: axudar os inmigrantes no proceso
de integración, sensibilizar a sociedade de acollida e esixirlles ás diferentes
administracións políticas de integración.
Estas ideas definíronse concretamente nos estatutos da asociación;
destácanse as seguintes:
1. Defender os dereitos laborais e sociais dos inmigrantes.
2. Darlles información, orientación e asesoramento para facilitar a
súa integración na sociedade.
3. Facilitarlles acceso aos servizos sociais, xurídicos, sanitarios, educativos,
culturais, de lecer e vivenda.
4. Promover o asociacionismo dos inmigrantes.
5. Darlle a coñecer á sociedade a situación dos inmigrantes en
Galicia.
6. Promover a coordinación e a colaboración dos distintos organismos
e das asociacións neste campo.
7. Promover e propoñer nas diferentes administracións solucións aos
problemas dos inmigrantes.
Engadíndose aquelas cuestións que xurdan da continua análise da realidade
que nos rodea.
161 f e r v e n z a s

Polo tanto, Galicia Acolle desempeña varias actividades dentro deste
marco:
información e asesoramento social e xurídico, clases de castelán para
adultos e nenos e clases de apoio para a adaptación curricular dos menores
son os servizos que se lles ofrecen directamente aos inmigrantes. De cara á
sociedade de acollida realízanse campañas de sensibilización e particípase
en foros sociais (de Cáritas, da Universidade de Santiago de Compostela,
Foro de inmigración de Santiago,…). Por último, mantense contacto coas
administracións local, autonómica e estatal 1 para esixir unha mellora da
atención aos inmigrantes.
Por outra parte, Galicia Acolle pertence á federación “Red Acoge” 2
que aglutina a todos os “Acoge” de España. Traballar cun colectivo con
ampla mobilidade xeográfica permite compartir información, presionar a
nivel estatal e ter acceso a programas ministeriais.
A Comunidade galega é a sexta autonomía que máis inmigrantes ten
de España 3 (sendo a sétima en poboación 4 ). Porén, esta realidade non fai
que se produzan problemas sociais debido a que a maioría dos inmigrantes
son de orixe latinoamericana e descendentes de galegos emigrados noutras
épocas. De todo os xeitos, en Galicia Acolle consideramos que o labor de
sensibilización ten que comezar agora e non agardar a que aparezan problemas
sociais.
A poboación galega atópase dispersa e os inmigrantes tenden a concentrarse
nas cidades e nas cabeceiras comarcais, aínda que as diferenzas
entre as cidades son moi notables. Santiago é unha cidade administrativa
(Universidade, Xunta de Galicia,…) mentres que en Vigo, ao ser unha cidade
con moita máis poboación, con porto, e cunha maior actividade industrial
e de construción, aumentan as posibilidades de emprego para un inmigrante.
Isto é o que fai como prioritaria a apertura dunha sede en Vigo,
nestes momentos en proceso de apertura, e, a longo prazo, outra na
Coruña.
1 Concellería de Emigración e Inmigración, antiga Consellería de Emigración e Inmigración e
subdelegada do goberno para a provincia da Coruña.
2 Actualmente en proceso de unificación con Andalucía Acoge para facer unha soa federación
estatal.
3 En Galicia hai 51.709 inmigrantes. Este dato refírese sempre a inmigrantes regulares, no
caso dos irregulares cambian moito pero os datos non son fiables. Fonte: INE. Cifras de
poboación referidas ao 1 de xaneiro de 2004.
4 INE. Cifras de poboación referidas ao 1 de xaneiro de 2004.
162

CONTACTO:
Galicia Acolle: Asociación para a integración de inmigrantes estranxeiros
Rúa San Roque, 6 bis. 1º, 15704. Santiago de Compostela. A Coruña
Teléfono/Fax: 981 574 659
Correo electrónico: galiciaacolle@wanadoo.es
Red Acoge: Federación de Asociaciones Pro Inmigrantes
R/ López de Hoyos 15, 3º Drta, 28006. Madrid
Teléfono: 915 633 779
Fax: 915 630 362
Correo electrónico: acoge@redacoge.org
163 f e r v e n z a s

APORTACIÓNS DO PRESIDENTE DE
A.I.D.A. (ASOCIACIÓN PARA A
INTEGRACIÓN E DESENROLO
AFRICANO)
Ibrahima Niang
Presidente de A.I.D.A.
Coa invitación dunha amiga dos servizos sociais do excelentísimo
Concello de Vigo, quero achegar a miña contribución á revista que edita o
seu colexio profesional, plasmando a visión dun inmigrante africano.
Debo de dar as grazas a Deus por permitirme serlles útil aos meus e
indirectamente á cidade que me acolle desde hai oito anos.
Cada vez solicítanme máis desde diversos ámbitos (social, educativo,
sanitario, xudicial e cultural) e esta confianza merece ser agradecida pola
miña parte. Vemos que chegou a hora de afrontar o problema escoitando os
verdadeiros protagonistas.
Os inmigrantes levan moito tempo achegándose á realidade do país
de acollida, pero faltoulles este interlocutor institucional.
Os traballadores sociais están a ser superados por un fenómeno novo,
cunha realidade socioeconómica que require un diagnóstico especial, porque
emana duns sistemas culturais, educativos, dunha nova xeración migratoria.
Os estranxeiros temos que recoñecer que non fumos quen de facilitarvos
o traballo de entendemento do fenómeno, pero tampouco podiamos
pensar que a dificultade de integración era tan crúa.
Tampouco vimos un interese por parte da Administración de axudarvos
a superar estes problemas, e as reaccións de enfado de moitos inmigrantes
ou nativos de orixe inmigrante albíscanse no horizonte. De forma
moi urxente, os traballadores sociais deben ter das autoridades o recoñecemento
do papel, moi sacrificado, que lles incumbe, para poñer os medios
e os dispositivos precisos que faciliten a atención á poboación inmigrante.
Os profesinais dos servizos sociais tedes un novo papel que é servir de
enlace entre outros ámbitos da sociedade de acollida, pola vosa formación
social. Os inmigrantes debemos responder eliminando as historias de vidas
165 f e r v e n z a s

marcadas polo rexeitamento, polo odio, polo menosprezo, pola discriminación,
polo racismo, para facilitar o voso traballo. Así formariamos un bo
equipo e poderimos achanzar as dificultades da integración.
Na parte que me concerne, como inmigrante de cultura diferente,
creo que en España existe unha gran carencia de traballadores sociais en
tema de interculturalidade. A vosa tarefa non se debe limitar soamente ao
terreno social coñecido, senón que se debe adentrar na nova experiencia
existente para servir de educador profesional. Creo que é de xustiza.
A poboación inmigrante increméntase cada vez máis e a necesidade
de abordar o problema esta aquí, xa que a inmigración non é un fenómeno
transitorio, está hoxe e estará mañá. As necesidades de suprimir ideais co
fin de progresar son tan humanas que os traballadores sociais vos tedes que
preparar (para a resolución das aspiracións lexítimas) nos recursos, para
favorecer a participación e integración social dos inmigrantes. Por iso, todos
temos que traballar xuntos, co obxectivo de facilitarvos o soporte axeitado
para entender, comprender, mellorar a realidade dos novos inquilinos que
somos (os inmigrantes).
A mediación para a integración dos inmigrantes é unha necesidade
indispensable, como concepto para a solución de parte do problema da que
xera a inmigración.
Permitídeme facervos chegar algunhas reflexións de xeito interrogativo
que nos facemos como inmigrantes: Como podemos estar demostrando
todos os días que somos persoas, con valores, crenzas e culturas? Como
pode haber aceptación se se pensa que a miña cultura é inferior á súa?
Como pode haber respecto ou consideración se a súa civilización é superior
á miña?
Preguntas que nos permiten centrar os nosos esforzos en valorar máis
a nosa identidade, saber quen somos, de onde vimos e intentar ensinar ou
informar que somos portadores dunhas historias e unhas culturas que nos
fan diferentes a outros, pero nin mellores, nin peores.
A grande oportunidade que representa a chegada dos inmigrantes
debería de ser aproveitada, cunha visión positiva.
Mentres que haxa desigualdades entre norte-sur, roubo de materia
prima, empobrecemento de países do Terceiro Mundo, a lacra da escravitude
que ten unha nova forma e ruta e que sufrimos durante séculos e que
segue na sombra, a man de multinacionais, nunha palabra, un mal repartimento
da economía mundial, haberá sempre invitados do destino, para fuxir
dos déspotas, das guerras, dos conflitos, da fame...
Como vemos, a xente non inmigra polo seu propio agrado. Desde
1974, Europa pretende pechar as súas fronteiras cara á vía norte-sur, pero
os traballadores están invitados ao mercado laboral. Primeiro, foi temporal
166

a chegada de homes solteiros, co obxectivo de retornar á súa casa. Co control
das fronteiras, o retorno aprazouse, e é entón cando se recorre á reagrupación
familiar, mulleres e nenos engádense ao grupo dos invitados do
destino. E non queda máis remedio que intentar unha mediación a este problema,
pero o medicamento non esta ao alcance do médico (mediador),
porque non soubo medir ou o fixo cunha mediocridade que hai que mellorar.
A melloría deste problema pasa por entender o problema, situalo no
seu contexto e encontrarlle unha solución de integración. Sabemos que non
existe un modelo idóneo de integración e iso non facilita o traballo dos educadores
e dos traballadores sociais.
Xa sabemos que todos os modelos non son válidos:
-O asimilacionista (modelo francés) fracasou, por considerar que “a
cultura minoritaria se debe asimilar á cultura das sociedades de
acollida.
- O modelo multiculturalista (Holanda-Inglaterra onde a convivencia
de cultura é enriquecedora e promove tanto a cultura receptora
coma a cultura dos inmigrantes) na práctica tamén fracasou.
O respecto das culturas é fundamental e a sociedade de acollida debe
ser preparada para xogar este papel determinante para evitar unha segregación,
unha “guetización” que finalmente derivará nunha exclusión social.
A dificultade é enorme, pero sabemos que outro mundo é posible e
soñar con conseguilo pode levar a que sexa unha realidade con todos os elementos
comúns.
Para que a integración sexa unha realidade, hai que facer memoria,
evitando os fracasos enumerados noutros lugares, copiar os resultados favorables
encaixándoos na nosa realidade socioeconómica, política e cultural.
A sociedade de acollida ten que participar sendo actriz no social, no
político e tamén nos medios de comunicación porque a mediación ten outra
razón, ten especificidade na diferenza etno-cultural.
A mediación é definida como un proceso, unha acción e un espazo de
comunicación, entre persoas, grupos, ou empresas ou sectores para chegar
a unha solución final satisfactoria mutuamente en xeral; é o voso traballo e
deséxovos toda a sorte para acadalo.
Para iso:
➢ Hai que potenciar as actividades e os programas sociais da
Administración, das asociacións de inmigrantes, das Ong e doutras
asociacións.
167 f e r v e n z a s

➢ Sensibilizar e incrementar os coñecementos sobre a inmigración a
través de actividades interculturais.
➢ Utilizar a comunicación como medios de intercambio e actualización.
➢ Promover actitudes e valores a prol da solidariedade e a convivencia
fronte ao racismo e á xenofobia.
➢ Facilitar espazos de encontro, reflexión e achegamento a través
de manifestacións culturais dos inmigrantes.
➢ Apoiar os proxectos de formación, sensibilización e interculturalidade
dentro do marco de actuacións da comunidade.
Ao meu xuízo, ese é o camiño que cómpre seguir, se se quere avanzar
no terreo da inmigración e da súa integración:
➢ Definindo unha verdadeira política de inmigración.
➢ Educando os futuros ediles na realidade do inmigrante.
➢ Crear un sistema de fomento de emprego.
➢ Fomentar os programas de sensibilización e de cooperación cos
países de procedencia dos inmigrantes.
➢ Actuar con firmeza e responsabilidade contras os mafiosos, traficantes
de seres humanos.
➢ Axudar os países de orixe para fixar necesidades de cooperación.
Agardamos que a nova xeración de traballadores sociais conxugue a
realidade actual coa experiencia de promocións de onte que lles tocou tourear
co máis difícil destes procesos de integración. Esperemos que as xeracións
futuras entendan e valoren mellor o voso traballo para resolver da
maneira menos traumática a problemática, permitindo así cumprir o desexo,
tanto do inmigrante coma da cidadanía española, digamos do ser humano,
de vivir en paz nunha sociedade cada vez máis multicultural.
Termino a miña contribución pensando que é unha tarefa difícil, se
non existe un apoio institucional, socio-educativo e político-comunicativo
que implique aos verdadeiros protagonistas, os inmigrantes.
168

ENTREVISTA A MARÍA XESÚS LAGO
VILABOA, SECRETARIA XERAL DE
BENESTAR
Pilar Couce Freire
Presidenta do Colexio Profesional de Traballadores Sociais
1.- CAL VAI SER ESA TRANQUILA REVOLUCIÓN DO SOCIAL DA
QUE FALA O VICEPRESIDENTE?
A revolución tranquila a que fai referencia o Vicepresidente da Xunta
de Galicia consiste en iniciar de xeito firme e decidido a implantación dun
novo modelo de servizos sociais que terá ineludiblemente que pasar por una
restruturación e modificación da estrutura organizativa dos servizos sociais
que posibiliten a institucionalización dos servizos sociais. Permitirá pasar
dun modelo de atención residual e de déficits a abordar os dereitos dos
galegos e das galegas a uns servizos de benestar que melloren substancialmente
a súa calidade de vida. Este é, ademais, o mellor momento xa que
no novo estatuto que se está abordar para Galiza se presenta dun xeito claro
que Galiza ten competencias exclusivas, non en asistencia social, senón en
servizos de benestar social, desenvolvemento comunitario e promoción
social.
Por unha banda cando se fala de modelos de servizos sociais non sempre
todos entendemos o mesmo e tendemos a crer que un modelo unicamente
atinxe a distintas teorías de carácter socioeconómico. Pois ben, ao
meu xuízo, neste momento o modelo do que se carece e que deberíamos ter
presente para o desenvolvemento de obxectivos claros é un modelo institucional
redistributivo fronte a unha tipoloxía de modelos residuais, rexido
polas leis do mercado e que teñen como filosofía de fondo aquela desacertada
idea de Adam Smith que di que “en condicións de plena liberdade os
mercados garanten plena igualdade” e terá as seguintes características:
Os servizos sociais son unha plataforma de acción para encamiñar a
política social e actualmente temos ante nós un novo escenario social que
presenta importantes retos pero que tamén posibilita grandes oportunidades
de progreso e exercicio cidadán. Estes son:
1.- Cambios nas estruturas familiares e convivenciais tanto a nivel
estrutural coma funcional.
169 f e r v e n z a s

2.- Crecemento do número de persoas que precisan atención de mínimos
vitais.
3.- Envellecemento da poboación, cun aumento importante do gasto
social na atención a maiores.
4.- Novas formas de exclusión social promovidas por unha sociedade
en continuo proceso de cambio e adaptación a un nivel alto de
información.
Por todo isto, podemos clasificar os servizos que se teñen que desenvolver
en catro grandes áreas:
1.- Promoción de medidas e estratexias para a mobilización e a participación
de todos os actores implicados.
2.- Garantía de mínimos vitais para a subsistencia.
3.- Prevención e atención a situacións de dependencia.
4.- Respostas eficaces e de calidade nas políticas activas de inclusión
social.
Ao igual que os sistemas educativo, sanitario ou de seguridade social,
o sistema público de servizos sociais fundamenta a súa razón de ser nas
necesidades específicas que atende e nas prestacións básicas que garante,
tendo que dar as seguintes respostas:
1.- Acceso real e efectivo aos recursos sociais existentes.
2.- Manter un nivel de calidade na convivencia persoal.
3.- Integración no contorno social.
4.- Exercicio das accións de solidariedade e cooperación social.
Desde a Secretaría de Benestar queremos unha política de servizos
sociais de primeira liña, que ten que saír do illamento, de ser considerada
unha política menor, para introducirse na política xeral.
2.- QUE CAMBIOS VAI NOTAR A CIDADANÍA RESPECTO A
GOBERNOS ANTERIORES EN MATERIA DE SERVIZOS
SOCIAIS E EN CANTO TEMPO SE VERÁN?
A Vicepresidencia vai abordar distintas problemáticas e deficiencias
existentes tanto no eido de persoas maiores coma en equipamentos para
menores e persoas con discapacidade. O primeiro será redactar o Plan de
equipamentos e servizos que nos indique tanto os recursos existentes coma
unha diagnose de necesidades sectoriais e territoriais coa finalidade de
desenvolver unha política de servizos sociais. Así pois, a cidadanía vai notar
170

en breve a implantación de servizos e equipamentos para atender as persoas
con dependencia, vai dispor dunha rede de transporte adaptado, vaise
dar resposta ás necesidades dos enfermos de Alzheimer e outras demencias,
etc. Por outra banda, vaise traballar desde o eido da prevención desenvolvendo
programas de prevención en temas de menores, dependencia, envellecemento
activo ou inclusión social, entre outros.
3.- CON RELACIÓN AOS PROFESIONAIS?
O primeiro que se ten que amosar é a intención de iniciar un diálogo
permanente naquelas cuestións relativas ás áreas do benestar. Neste sentido
xa se mantiveron xuntanzas cos tres colexios profesionais de educadores,
cos traballadores sociais e psicólogos e coa asociación de pedagogos de
Galiza para abordar distintos temas como a necesidade de reformular a normativa,
contar con eles para facer propostas de programas, etc. Por outra
banda, estase a traballar para que os profesionais dos servizos sociais dispoñan
de ferramentas de traballo útiles como pode ser a ampliación do
MATIASS á área de intervención educativa, sanitara e xudicial, ademais da
iniciativa social, e trabállase tamén na implantación da 4ª fase do SIUSS. Así
mesmo, a consolidación dos equipos de servizos sociais a nivel municipal
será unha das prioridades de financiamento do plan concertado.
A Secretaría Xeral de Benestar, a través da súa Dirección Xeral de
Acción Social, disporá dun orzamento global de 252.033.517 euros e a
Dirección Xeral de Xuventude e Solidariedade de 20.464.682 euros. Un
incremento global do 13,26% en acción social e do 4% en xuventude.
En canto ás prioridades de desenvolvemento de programas para esta
lexislatura son as seguintes:
ÁREA DE MENORES
A política de menores, e concretamente o sistema de atención social
á infancia e adolescencia en situación de risco social, ten como finalidade
un interese do menor, garantir o exercicio dos seus dereitos, así como previr
e eliminar as causas que producen exclusión e marxinación. O sistema de
protección á infancia está regulado xuridicamente e son as leis as que definen
principios, dispositivos e procedementos de actuación en cada caso.
Tense como referente a Convención de Dereitos dos Nenos de 1989 e neste
sentido traballamos con:
OBXECTIVOS ESTRATÉXICOS:
➢ Planeamento dunha política de protección ao menor baseada nos
principios de intervención mínima, proximidade, non segregación,
normalización e traballo comunitario.
171 f e r v e n z a s

➢ Potenciar as actuacións de prevención no eido familiar e social,
non só para evitar os internamentos senón traballar para o retorno
dos nenos ás súas familias biolóxicas. Para isto vaise reforzar a
rede de educadores familiares a nivel municipal destinando parte
das axudas de integración ao menor á rede de educadores. Tendo,
ademais, a liña de axudas contratada con Meniños.
➢ Modificación da orde de axudas de integración ao menor: 3 anos
consecutivos máximo de percepción continuada, porta de entrada
aos servizos sociais municipais, proxecto de integración do menor,
informe de seguimento anual.
➢ Reordenar os equipamentos e recursos de protección de menores:
Desde o día 1 de xaneiro estase a facer unha reordenación dos
recursos existentes polo que se van pechar centros non rendibles
e abrir outros necesarios (prazas libres en centros públicos de protección).
➢ Desenvolvemento da rede de seguimento e inspección de centros.
➢ Separación dos réximes de protección e reforma. Estudouse a
mellor fórmula e a distribución de equipamentos e consensuouse
cos xuíces e fiscais, polo que a partir deste ano queda a distribución
seguinte:
➢ Estudo da reincidencia de menores con medidas xudiciais. Análise
do desenvolvemento da Lei 5/2000. Estase a buscar apoio técnico
da Universidade de Santiago.
➢ Promover unha maior axilidade na xestión da adopción. Por unha
banda, traballando para rebaixar o tempo de espera polo certificado
de idoneidade coa creación dun novo equipo en Santiago.
Desde a posesión do novo goberno da Xunta de Galicia, a
Secretaría de Benestar creou 4 novos equipos de adopción e reforzou
os servizos centrais con dous novos técnicos. Editouse tamén
a Guía de adopción internacional.
➢ Traballar na coordinación interdepartamental; preténdese iniciar
un traballo de planeamento conxunto en temas educativos, saúde
(drogas), emprego,etc.
SUBDIRECCIÓN DE MAIORES
O principal obxectivo no eido da política social para os maiores céntrase
no mantemento dos maiores no seu contorno social. Desde o goberno
de Galiza queremos que as persoas maiores non teñan que sentirse desarraigadas
cando precisan de servizos que palíen os seus déficits de autonomía,
polo que se levará adiante un conxunto de prestacións que posibili-
172

ten este obxectivo como o reforzamento da axuda no fogar, aumento da
teleasistencia domiciliaria en todas as súas variantes (ausencia de movemento,
teleasistencia móbil, etc.), servizos de xantar na casa, lavandaría a
domicilio, alternativas convivenciais, etc.
Noutro sentido, temos que ter en conta tamén que en Galiza a porcentaxe
de persoas maiores de 65 anos achégase ao 22% e que moitas delas
son perfectamente autónomas polo que co obxectivo de previr situacións de
dependencia desenvolveranse programas de mantemento da vida activa,
con proxectos e actividades para o lecer, relacións interxeracionais e de
participación social.
➢ Construción de 6 novas resdiencias, de titularidade pública.
➢ Rede de centros de día para enfermos de Alzheimer e outras
demencias.
➢ Modificación da normativa: acceso a centros, vivendas comunitarias,
etc.
➢ Aumento das prazas de teleasistencia e teleasistencia móbil.
➢ Converter os 35 centros sociais dependentes da Xunta de Galicia
en centros interxeracionais onde se desenvolvan programas de
carácter comunitario.
SUBDIRECCION DE DISCAPACIDADE
➢ CEGADI: licitación do proxecto, obra e cumprimento dos prazos
establecidos para a construción do que será o 1º centro de atención
integral a persoas con discapacidade.
➢ Convocatoria do Consello Galego de Discapacidade.
➢ Elaboración da lei de linguaxe de signos.
➢ Incremento (200) de prazas financiadas nas entidades de iniciativa
social.
➢ Mellora da situación da FUNGA: novo local para traballar, rede de
delegados tutelares, etc.
➢ Plan integral de atención a persoas con discapacidade.
➢ Elaboracion de normativa de centros: accesibilidade, autorización
e carteira de servizos.
➢ Elaboracion do plan de accesibilidade e facer cumprir a normativa
actual.
173 f e r v e n z a s

SUBDIRECCION DE INCLUSIÓN
➢ Plan de convivencia co colectivo xitano: medios de comunicación,
emprego, vivenda, educación e sanidade.
➢ Avaliacion do primeiro plan de inclusión e redación do 2º.
➢ Rede de centros de emerxencia social e rede de atención na rúa.
➢ Modificacion da orde do plan concertado para: implantación do
SIUSS, memoria técnica xustificativa, única vía de financiamento
aos concellos, financiamento de servizos especializados.
➢ Única orde de subvencións a entidades de iniciativa social.
➢ Valoración da modificacion da Lei de RISGA: pasado 1 ano. Mínimo
vital sen descontos.
➢ Aumento actual da contía de RISGA nun 10% que supón 30 euros
por persoa, pasando a de 305 a 335 euros.
ÁREA DE DEPENDENCIA
Investiranse un total de 30 millóns de euros para a creación dunha
unidade técnica de coordinacion da dependencia, futura Axencia Galega de
Autonomía Persoal:
➢ Rede de transporte adaptado.
➢ Duplicar os equipos de valoración de discapacidade para atender
as demandas de graduación da dependencia.
➢ Converter prazas válidas en asistidas.
➢ Rede de centros de día e atención comunitaria.
➢ Servizos de xantar na casa e lavandaría.
➢ Implantar centros de día en centros públicos residenciasis da
Xunta de Galicia.
➢ Aumento atencion domiciliaria.
➢ Aumento teleasistencia e T.M.
➢ Crear unha rede de coidadores.
➢ Construción de 13 novos centros de atención á dependencia.
➢ Continuidade dos programas empezados en 2005: 2 FEAFES: habilidades
da vida diaria e atención no medio rural, dano cerebral,
arranxo de vivendas para maiores, podoloxía, etc.
174

ÁREA DE XUVENTUDE E VOLUNTARIADO
1.- Preténdese traballar non soamente en temas de lecer e información,
senón facer unha política de xuventude para os mozos e
mozas máis desfavorecidos: programa de atención á mocidade nos
cárceres galegos, Xuventude Galicia .NET. Apartado especial para
a mocidade e discapacidade.
2.- Fomento do asociacionismo xuvenil.
3.- Creación dunha rede de centros afectivo-sexuais para a mocidade;
apertura en breve do primeiro en Santiago.
4.- Elaboración do plan de voluntariado.
5.- Eliminación de barreiras en centros de xuventude.
MEDIDAS DE CHOQUE PARA AS LISTAS DE ESPERA
das:
Para rebaixar as listas de espera, estanse a articular distintas medi-
Incremento de prazas en centros de atención diurna: Os centros
de día permiten que as persoas maiores con dependencia poidan
recibir unha atención especializada ao tempo que poden permanecer
no seu contorno habitual. Neste senso estase a fomentar o
incremento de prazas de centro de día, a través de convenios con
distintas entidades, coas que a Xunta de Galicia colabora no financiamento
da construción ou o mantemento de varios centros.
Extensión da atención domiciliaria: Está previsto colaborar na
posta en marcha de proxectos que amplíen e complementen os servizos
prestados ata agora na axuda a domicilio, estes novos proxectos
incluirían novos servizos coma o servizo de comida a domicilio,
servizo de lavandaría a domicilio...
Reforma de fogares de persoas maiores: Está previsto pór en marcha,
en colaboración cos concellos, medidas dirixidas á adaptación
dos fogares das persoas maiores que residan soas e axudarlles a
afrontar un envellecemento digno no propio fogar.
Integración das persoas maiores aos servizos do seu contorno:
Prevese a posta en marcha de servizos de transporte adaptado,
acompañamento e apoio ás persoas maiores con dependencia que
teñen problemas de mobilidade e dificultades para o seu desprazamento,
en distintos concellos.
Con relación a aquelas persoas que por razóns socio-sanitarias
sexa imposible o seu mantemento no fogar, incrementaranse as
175 f e r v e n z a s

prazas de financiamento público en centros residenciais: Está
previsto incrementar a cobertura de prazas residenciais de financiamento
público ata acadar a ratio de prazas públicas recomendada
polo Plan Xerontolóxico Nacional: (1,4 prazas públicas por cada
100 persoas maiores de 65 anos). Para isto, están previstas medidas
para que antes de finalizar o ano 2006 haxa en Galiza un total de
8.210 prazas de financiamento público (sexan prazas en centros
propios da Xunta de Galicia, prazas concertadas con outras entidades
ou financiadas a través do cheque asistencial).
PAPEL DA INICIATIVA PRIVADA
Desde a Vicepresidencia contémplase a iniciativa social como unha
parte importante no desenvolvemento dos servizos sociais en Galiza desde
unha óptica de complementariedade coas políticas públicas de actuación no
eido dos servizos sociais, polo tanto, hai unha aposta clara de manter un
diálogo continuo e a procura de espazos de colaboración, que xa se veñen
mantendo na actualidade, pero sempre coa garantía da calidade do servizo
e a través de medidas de seguimeno das actuacións desenvolvidas. Cómpre,
actualmente, encamiñar o dereito de participación da iniciativa social coa
responsabilidade pública dos servizos sociais. En Galiza existe un movemento
asocitivo dinámico e que sempre foi por diante dos problemas e da
propia Administración para a busca de solucións. Non obstante, na miña
opinión, deben camiñar xuntos sabendo cadaquén as súas responsabilidades,
apoiándose para mellorar e traballando para que as galegas e os galegos
vivan o mellor posible.
4.- SENDO TRABALLADORA SOCIAL COMO SE VE O TRABA-
LLO DESDE A TRIBUNA?
O traballo vese cunha moi grande responsabilidade, a de facer o traballo
o mellor posible e imprimirlles aos servizos sociais eses criterios técnicos
dos que tantas veces e en tantos foros temos falado. De todos xeitos,
é moi distinto estar na primeira liña de fronte que en tarefas de goberno. A
veces queremos ir moi de présa e non sempre é posible conseguir cambios
á velocidade que nos gustaría.
5.- EN QUE SE PODE NOTAR QUE A SECRETARIA XERAL SEXA
TRABALLADORA SOCIAL?
Penso que, independentemente de quen sexa a persoa que estea á
fronte da Secretaría, si que é importante que un profesional dos servizos
sociais se sitúe nun espazo posibilitador da toma de decisións en temas de
benestar. O coñecemento, o esforzo e a loita continua amosada polos traballadores
sociais para conseguir unha mellora dos servizos de benestar son
176

unha realidade e para min é unha gran satisfacción, porque non o dicir,
representar a un colectivo profesional que espero teña unha maior presenza
en postos relevantes xa que deste xeito, aínda que indirectamente, se
recoñece o seu importante labor ao longo do tempo.
De calquera maneira, ademais do coñecemento da tarefa que se ten
entre mans é importante dispor de calidades de liderado, comunicación,
capacidade executiva, etc., e estes trazos xa non estou tan segura de que
formen parte do meu currículo profesional. O que si podo asegurar é que
entro nesta nova etapa profesional cunha grande ilusión, con grande interese
en aprender e co compromiso de traballar decididamente polos servizos
sociais en Galiza.
6.- QUE ESPERA DOS E DAS PROFESIONAIS?
Fundamentalmente, apoio nunha tarefa complicada que é poñer a
casa patas arriba para ordenala despois. Pido ilusión e serenidade. Os servizos
sociais son unha carreira de fondo. Dificilmente imos conseguir grandes
cambios en pouco tempo, todo terá que se ir vendo ao seu tempo e eu
pido que as grandes expectativas de cambio que todos temos as situemos no
tempo real. De todos os xeitos, sei que conto con todos os meus compañeiros
e compañeiras de profesión e iso, aínda que pareza unha tontería, fai
que non me sinta soa nesta aventura senón que levo comigo as ideas, a
capacidade de traballo e a profesionalidade dun colectivo ao que estou
orgullosa de pertencer.
Grazas.
177 f e r v e n z a s

CALELLA SEN SAÍDA
OMGBÁ, Víctor: (2001). Calella sen saída.
(Col. Costa Oeste). Vigo. Ed. Galaxia.
O protagonista e narrador deste libro é un mozo africano que chega
a España coa intención de seguir cursando os estudos que iniciou no seu país
natal. Pero a ilusión pronto se esvaece, véndose forzado a entrar no mundo
do traballo precario e a converterse nun inmigrante sen papeis, nun ilegal.
CALELLA SEN SAÍDA é unha crónica novelada, en boa medida autobiográfica,
da vida dos inmigrantes africanos no noso país. Unha narración
realista e emotiva que nos pon en contacto cun mundo moi próximo e, á
vez, mal coñecido.
Victor Omgbá (Camerún, 1967) chega a Madrid en 1995 e ós poucos
meses trasládase á cidade da Coruña. Durante estes anos desempeña varios
traballos que lle permiten sobrevivir e publica algúns relatos en xornais e
revistas. Este é o seu primeiro libro, un relato cheo de apuntamentos autobiográficos
que lle permiten ó lector achegarse á dura historia da inmigración
africana dende unha visión interna, non mediatizada por datos estatísticos
ou análises cualitativas do observador externo do estudo sociolóxico
ou antropolóxico.
Conéctamos cunha historia persoal como moitas das que neste
momento os profesionais de Traballo Social coñecemos na nosa intervención
cotiá, pero a través destas páxinas fai que abandonemos a cadeira do profesional
para colocármonos do outro lado da mesa.
O autor repasa, a través do relato, todo o periplo da súa chegada e a
realidade cotiá onde están presentes fenómenos como o racismo, a discriminación
salarial, as dificultades que se atopan na súa relación coas distintas
administracións, o medo ás redadas policiais e as estratexias de supervivencia.
Apunta en varios momentos do relato cales son os motivos que levan
á mocidade africana ó éxodo cara ó Occidente e fai unha análise crítica da
actual situación dos países deste continente, situación que leva a xente a
unha fuxida cara ó norte, que é a que fabrica a pobreza do sur, converténdoos
en vítimas de novo, vítimas de dous mundos opostos o do Norte e o do
Sur.
Na primeira parte, o protagonista chega a Madrid, coa idea de continuar
uns estudos de Dereito iniciados no seu país de orixe pero problemas
179 f e r v e n z a s

urocráticos impiden que reciba a súa bolsa de estudos e por conseguinte
que poida realizar a súa matrícula e obter tarxeta de residencia. A partir de
aí é a súa supervivencia pura e dura.
A través do relato vemos a importancia das redes sociais tecidas ó
redor dos grupos de inmigrantes, en todo o proceso do asentamento. Ante
políticas migratorias que restrinxen os dereitos e o acceso destes a niveis
axeitados de protección social, e as poucas oportunidades que ofrece a
sociedade de acollida, son os propios compatriotas ou membros das súas
comunidades étnicas os que lle proporcionarán o apoio instrumental e
tamén emocional. Fenómenos como este, a importancia das redes sociais no
proceso do asentamento de inmigrantes, son obxecto de estudo na actual
Antropoloxía das migracións ou en estudos sociolóxicos. Estudos que nos
demostran unha e outra vez que, independentemente de cales son as causas
ou factores que orixinan os fenómenos migratorios, estes, en si mesmo,
constitúen procesos socioculturais con entidade propia, teñen a súa propia
dinámica, que é preciso coñecer se queremos intervir dende o Traballo
Social. Dinámicas que son vividas de xeito diferente por cada inmigrante,
pero como membro dun grupo moitas veces compartidas con outros iguais.
En definitiva, un relato persoal e emotivo, pero non libre de posicionamentos
ideolóxicos respecto ó fenómeno da inmigración, das súas causas
e das súas consecuencias.
180
M.ª Xosé Vázquez Vázquez

REVISTA MIGRACIONES
VV.AA. (2005):
Revista Migraciones, nº 17, primeiro semestre
A revista Migraciones naceu en Madrid no ano 1994 da man do
Instituto Universitario de Estudios sobre Migraciones da Universidade de
Comillas.
O instituto naceu cunha serie de fins:
A investigación teórica e de campo sobre os procesos migratorios.
A promoción da docencia sobre os mesmos procesos nos tres ciclos
do ensino universitario.
O asesoramento e o apoio a entidades, tanto públicas coma privadas,
comprometidas en actividades relacionadas cos inmigrantes.
A creación dun fondo axeitado de bibliografía e documentación.
A cooperación á formación práctica para o traballo de asistencia a
colectivos e ás persoas afectadas polas migracións.
A principal achega deste grupo é a revista Migraciones que ten como
finalidade crear un espazo de difusión e comunicación interdisciplinar neste
campo. De aí que sexa a publicación pioneira no ambito das migracións, xa
que non se limita á simple recolección de artigos ou novas 1 , e ten unha división
en seis sectores:
I. Estudos
II. Opinión
III. Experiencias
IV. Actualidade lexislativa
V. Referencias bibliográficas
VI. Convocatorias
1 O Consello de Redacción está formado por profesores de diversas universidades españolas
coñecidos pola súa relevancia científica e as súas achegas a diferentes organismos nacionais
e internacionais
181 f e r v e n z a s

A actualidade do tema da inmigración e o feito de ser esta revista a
única deste estilo en España convértena de referente informativo para entidades
e profesionais do sector.
No número 17 (xuño de 2005) presentáronse cinco estudos dos cales
os dous primeiros están de actualidade nos medios informativos: “La educación
de los hijos de inmigrantes” e “Las migraciones exteriores en la evolución
reciente de la población de España”.
Os outros tres estudos son de grande utilidade e coinciden con especiais
preocupacións das asociacións de e pro inmigrantes: “La migración
como estresor”, “El papel de las asociaciones de inmigrantes en la sociedad
de acogida” e “La inmigración en la prensa española”.
No segundo bloque, o de opinión, valórase o convenio marco do
Consello de Europa para a protección das minorías e as políticas de inmigración
despois dos atentados do 11 de marzo en Madrid.
Na sección Experiencias explícase o sistema de servizos de correos a
inmigrantes, postal transfer, que de xeito experimental en Madrid,
Barcelona e Lorca ofrece servizos postais e telegráficos, transferencias
internacionais de diñeiro (en cuestión de minutos), así como locutorio
telefónico e internet.
No cuarto bloque deste número, o de actualidade lexislativa, exponse
o importantísimo regulamento de estranxeiros no proceso extraordinario
de normalización que se produciu na primavera deste ano.
Como se pode ver tanto nos temas tratados e coma nos bloques nos
que se atopa dividida, a revista Migraciones é moi completa e ambiciosa no
seu tema de traballo.
A revista, de frecuencia semestral, ten un formato de 21 x 14 cm e
non baixa das 250 páxinas.
182
Javier Hermida Porto

A OPINIÓN DOS COLEXIADOS E
COLEXIADAS SOBRE A REVISTA
GALEGA DE TRABALLO SOCIAL,
FERVENZAS
ANÁLISE DOS RESULTADOS DA ENQUISA
Como sabedes, no nº 8 da Revista incluíase un pequeno cuestionario
coa finalidade de darvos a palabra e que valorasedes diversos aspectos da
mesma, así como a posibilidade de facernos chegar outros comentarios que
nos axudasen a mellorar. A introdución dalgúns cambios nos últimos números
fíxonos pensar na necesidade de coñecer a vosa opinión e saber se iamos
polo camiño máis satisfactorio para todos e todas.
Recibíronse 49 cuestionarios cumprimentados. Esta cifra supón só un
3% da poboación total de traballadores/as sociais colexiados (1.733) que,
como sabedes, somos os que recibimos a revista. Non obstante, para nós son
moi significativos porque expresan a opinión dos que consideraron que tiñan
algo que dicir.
A continuación amósanse os resultados da enquisa realizada, presentados
en táboas e cadros que recollen as vosas respostas. Os comentarios
que se acompañan expresan a posición da mesa de redacción respecto aos
temas tratados.
Seguindo a orde das preguntas do cuestionario amósanse, en primeiro
lugar, os que fan referencia aos contidos de revista, dos que nos interesaba
coñecer a vosa opinión sobre os temas e sobre a calidade dos artigos,
así como a utilidade e as preferencias sobre o carácter teórico ou práctico
dos mesmos.
183 f e r v e n z a s

PREGUNTAS RELATIVAS AOS CONTIDOS:
Táboa nº 1.-
Os temas publicados até agora parécenme en xeral de interese.
Fte. Enquisa 2005
Táboa nº 2.-
Os artigos resúltanme útiles para a miña práctica profesional.
Fte. Enquisa 2005
Táboa nº 3.-
Gustaríame que se engadisen máis artigos de carácter teórico.
Fte. Enquisa 2005
184

Táboa nº 4.-
Gustaríame que se engadisen máis artigos sobre experiencias profesionais.
Fte. Enquisa 2005
Táboa nº 5.-
A calidade dos artigos en termos globais paréceme adecuada.
Fte. Enquisa 2005
Nas preguntas anteriores, máis da metade das respostas sitúanse nos
valores máis altos por riba do valor medio. Destacar as altas porcentaxes da
puntuación 4, correspondentes ao interese (57,2%), utilidade (47,0%) e calidade
(55,0%) dos artigos.
En canto á preferencia sobre o carácter teórico ou práctico dos artigos,
as vosas respostas indícannos o interese sobre experiencias profesionais
pero, ao mesmo tempo, os artigos de carácter máis teórico teñen un respaldo
importante coas eleccións dos valores medio (47,0% puntuación 3) e
altos ( 22,5% e 24,8% puntuacións 5 e 4 respectivamente).
No relativo a esta cuestión, está na liña da mesa de redacción continuar
coa publicación de artigos teóricos e experiencias profesionais, de
xeito que se poida satisfacer o interese de todos e todas.
185 f e r v e n z a s

De seguido, expóñense as preguntas que fan referencia ao formato da
revista, concretadas en aspectos como o deseño, o tamaño e a comodidade
no manexo da mesma.
PREGUNTAS RELATIVAS AO FORMATO:
Táboa nº 6.-
O deseño da revista paréceme atractivo.
Fte. Enquisa 2005
Táboa nº 7.- O tamaño da revista paréceme adecuado.
Fte. Enquisa 2005
Táboa nº 8.- A revista resúltame cómoda de manexar.
Fte. Enquisa 2005
186

En todos os aspectos tratados, as puntuacións 4 e 5 recollen o 75% e
80% das eleccións. Destacar que, en canto á comodidade no manexo, cualidade
moi importante para a mesa de redacción, non hai ningunha elección
por embaixo do valor medio. Podemos considerar que as vosas respostas
avalan o actual formato da revista, polo que a nosa intención e continuar
cun deseño que satisfai á grande maioría.
No seguinte apartado preséntanse os resultados relativos a diferentes
cuestións sobre as que nos interesaba coñecer a vosa opinión e que ocuparon
momentos de reflexión importantes nas reunións da mesa de redacción.
PREGUNTAS SOBRE OUTROS ASPECTOS:
Táboa nº 9.-
Estou de acordo en que colaboren na revista autores de fóra de Galicia e
doutras disciplinas do ámbito social.
Enquisa 2005
Como se observa na táboa, queda patente que as vosas eleccións
apostan pola apertura da revista a outras disciplinas e autores de fóra de
Galicia. Case a metade corresponde ao valor 5, e máis do 40% sitúase nos
valores 4 e 3. Para nós é moi significativa a ausencia de eleccións no valor
máis baixo, e temos que ter tamén en conta que 4 persoas elixiron o valor
2. Neste sentido, e aínda que a mesa de redacción estea por apoiar fundamentalmente
aos traballadores/as sociais de Galicia, consideramos que é
posible, á súa vez, abrir a revista ás aportacións doutras disciplinas e doutros
contextos territoriais, porque pensamos que nos arrequece como profesión.
Resúltanos polo tanto grato confirmar que a maioría apoia esta liña
de orientación da revista.
187 f e r v e n z a s

Táboa nº 10.-
Gustaríame que a periodicidade de Fervenzas fora:
Enquisa 2005
Os resultados saltan á vista e compartimos cos que nos fixeron chegar
á súa opinión o desexo de que a revista teña unha periodicidade cuadrimestral
ou semestral. Podemos intuír ou imaxinar que a persoa que elixe
a periodicidade anual é coñecedora das dificultades que conleva sacar
adiante cada número. O noso empeño é ir vencendo estas dificultades e
intentar editar, como mínimo, un número cada seis meses.
Poden ser aclaratorios, para comprender mellor esta situación, algúns
dos comentarios que se recollen nos cadros 1 e 2 amosados máis adiante.
Táboa nº 11.-
O modelo de revista específica de Traballo Social que máis me gusta é:
Fte: Enquisa 2005
Os modelos de revistas específicas de Traballo Social que máis gustan
son: Servicios Sociais e Política Social e a RTS, quizás tamén porque son as
máis coñecidas. É importante para a mesa de redacción ter outros referentes
de publicacións para orientarnos nas liñas a seguir coa nosa revista en
canto ao carácter dos artigos, ao formato da revista, etc.
188

Táboa nº 12.- Colaboraches algunha vez en Fervenzas.
Fte: Enquisa 2005
A colaboración na revista é un dos aspectos máis relevantes e que
máis preocupa á mesa de redacción, de aí que fixeramos preguntas abertas
coas que puidesedes manifestar craramente a vosa opinión. Deste xeito,
consideramos que son máis significativos os motivos da non colaboración
que as porcentaxes das respostas. Por esta razón, decidimos recollelas literalmente
nos seguintes cadros, aínda que algunhas delas son case iguais e
outras sáense do contexto da revista.
Cadro nº 1.-
Por que non colaboraches?
Fte: Enquisa 2005
189 f e r v e n z a s

É salientable que a falta de tempo sexa un dos principais motivos para
que moitos de vós, que poderiades aportar a vosa experiencia e coñecementos,
non o fagades. Exercemos unha profesión centrada na intervención
máis que na produción de coñecementos. O ritmo de traballo permite moi
poucos espazos para a reflexión teórica e práctica das nosas actuacións.
Somos conscientes disto, pero seguimos a vos animar a buscar estes espazos
e a escribir e, por suposto, a que nos fagades chegar as vosas aportacións.
Cadro nº 2.-
Outros comentarios
Fte: Enquisa 2005
En canto a inclusión de artigos de temas específicos como persoas
maiores, persoas con discapacidade, etc. é intención da mesa tratar a
diversidade de ámbitos, sectores, temas… que configuran o noso campo de
190

traballo. Non obstante, neste sentido estamos condicionados polos artigos
que nos enviades, aínda que cando vemos que se bota en falta algún, imos
á procura del. Non sempre temos éxito. Insistimos en animarvos a escribir a
todas e a todos, aínda que pensedes que traballades nun campo moi coñecido
xa, ou á inversa, tan pouco coñecido que non interese. Todos aprendemos
de todos.
A XEITO DE CONCLUSIÓNS:
Nos seguintes cadros recóllense o valor ou categoría da moda, a porcentaxe
correspondente, que significa a resposta máis elixida en cada pregunta,
así como a media e a desviación media, que mostra o promedio de
desviación dos valores respecto á media.
Cadro nº 3.-
Respostas máis elixidas en cada pregunta
Fte: Enquisa 2005
191 f e r v e n z a s

Cadro nº 4.-
Media das respostas e desviación media
Fte: Enquisa 2005
Queremos finalizar esta análise incidindo na idea de que para que a
publicación dea máis números ao ano depende fundamentalmente de que
nos fagades chegar as vosas aportacións. Desde a mesa ofrecémosvos o noso
apoio e manifestamos a vontade de seguir a mellorar a calidade da revista,
co convencemento de que todos xuntos podemos convertela no referente do
desenvolvemento do Traballo Social en Galicia.
Unha aperta a todos e todas, compañeiros e compañeiras.
192
A mesa de redacción

CONDICIÓNS PARA PRESENTAR
ARTIGOS REVISTA GALEGA DE
TRABALLO SOCIAL.
1.- Serán presentados por escrito, en papel DIN-A4 e en disquete de 3 ½ na
sede do Colexio, ou a través do correo electrónico xerencia@traballosocial.com,
en procesador de textos word, tipo de letra Arial, tamaño 12
e interlineado 1,5.
2.- A presentación do artigo debe de ser a seguinte:
• 1ª páxina: recollerá o titulo do artigo, o nome do autor/a ou autoras/es,
a súa profesión, a institución ou o lugar de traballo ou o campo
no que desenvolve a súa labor.Conterá un resumo de 10 a 12 liñas do
artigo.
• Artigo: deberá ocupar 30 páxinas como máximo.
• O formato das citas de autores será:
Nome do autor, ano: nº de páxina
• As notas ó pe de páxina deben ter letra de tamaño 10 tipo de letra
Arial e interliniado simple.
• As táboas, cadros, gráficos...deberán intercalarse no artigo e conterán
a fonte de datos ó pé dos mesmos.
• Unha última páxina deberá recoller a bibliografía, do seguinte xeito:
⇒ Apelido do autor en maiúscula e o nome en minúscula seguido do
ano de publicación entre paréntese.
- Libro: Título do libro en cursiva, lugar de publicación e editorial
- Artigo de revista: titulo do artigo entre comiñas, nome da revista
en cursiva, número, referencia temporal e páxinas que comprende
o artigo.
⇒ Lexislación: “referencia lexislativa”, documento, número e data
da publicación.
⇒ Referencias de internet: autor en maiúsculas, ano entre paréntese,
título do artigo en cursiva e páxina subraiada e data de acceso.
193 f e r v e n z a s

• Os artigos presentáranse en galego
• Poderánse publicar artigos non inéditos baixo as seguintes condicións:
que o medio de difusión no que foron publicados sexa de difícil acceso
para os Diplomados en Traballo Social de Galicia, ou ben que foran
publicados noutro idioma.
• A Mesa de Redacción valorará tódolos artigos recibidos, comunicándoselle
ó autor/a a aceptación para a súa publicación.
194