yerel ve global krizlerin dış ticaretimiz üzerine etkileri

MYO-ÖS 2010- Ulusal Meslek Yüksekokulları Öğrenci Sempozyumu
21-22 EKĐM 2010-DÜZCE
YEREL VE GLOBAL KRĐZLERĐN DIŞ TĐCARETĐMĐZ ÜZERĐNE
ETKĐLERĐ: KARŞILAŞTIRMALI BĐR ANALĐZ
Okt. Fatmanur Çubukcu 1 Özgür Naycı 1 Şeyma Akpınar 1 Ahmet Ayyıldız 1
1 Erzurum Meslek Yüksekokulu – Atatürk Üniversitesi - ERZURUM
fibcubukcu@hotmail.com
ozgur_fenerli_1907@hotmail.com papatya_152@hotmail.com
ay-yildiz-ahmed@hotmail.com
ÖZET
1929 Büyük Bunalımından beri dünya ülkeleri birçok ekonomik krizle karşı karşıya gelmiştir.
Küreselleşen, dolayısıyla giderek birbirine daha bağımlı hale gelen ülkeler yaşanan her kriz döneminden az ya da
çok etkilenmektedirler. Özellikle 1990’lı yıllardan sonra yaşanan krizlerin yayılmacı etkisi yeni teorilerin ortaya
atılmasına neden olacak kadar öneme sahip olmuştur. Tüm bunların yanında, ülkelerin kendi iç ekonomik ve
siyasal çalkantıları da krizlere neden olmaktadır. Özellikle yabancı sermayenin bu tür iç istikrarsızlıklara karşı
duyarlı olması nedeniyle, böyle bir durumda kolayca ülkeyi terk etmesi, yaşanan krizlerin etkisini
derinleştirmektedir.
Çalışmamızda, krizlerin her iki kaynağı üzerinde de durulmaya çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kriz; Kriz Modelleri; Global Kriz; Türkiye Ekonomisi ; Yerel Kriz
1.Giriş
Özellikle son yıllarda Türkiye dahil gelişmekte olan ülkelerde yaşanan krizler,
ekonomi üzerinde derin etkiler yaratmış ve bu nedenle ekonomistler ve politika yapıcıları
dikkatlerini bu yöne çekmişlerdir. Yapılan birçok teorik ve ampirik çalışma, krizlerin ortaya
çıkış nedenleri, türleri, ekonomiye ve sosyal hayata etkileri ve sonuçları üzerine
yoğunlaşmıştır.
Krizlerin ortaya çıkış nedenlerine bakıldığında, bu konuda birçok etkenin rol aldığı
söylenebilir. Reel ekonomide ve finansal sektörde meydana gelen krizler, birbirlerini tetikler
mahiyettedir. Ekonomik hayat içinde var olan değişkenlerin bağımlılığı, herhangi bir alanda
ortaya çıkan negatif bir durumun diğer alanlara da zincirleme bir etkiyle yansımasına neden
olmaktadır.
Ülkemizde yaşanan krizlere bakıldığında genel olarak iç ve dış etkenlerin birlikte rol
aldığı söylenebilir. Ancak bazı krizlerin daha yoğun şekilde iç, bazılarının ise dış faktörlerden
kaynaklandığı açıktır. Buna göre, dış etkenlerin en önemli rol oynadığı krizler öncelikle 1978
ve onu yakından izleyerek de 1929 ve 1991 yıllarındakilerdir; en az etkili olduklarıysa 1988-
89 ile 1999 ve 2000 yılı krizleridir.
1

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
Bu çalışmada, öncelikle krizlerin nedenleri, türleri ve kriz modelleri üzerinde
durulacak, daha sonra iç faktörlerin daha yoğun etkili olduğu 2001 krizi ile son yaşadığımız
Global Finansal Kriz karşılaştırmasına gidilecektir.
2.Kriz Kavramı
Yunanca “krisis” kelimesinden türeyen kriz, günlük dilde, zor seçim, bunalım, buhran
karşılığı olarak kullanılmakta; farklı kullanım alanlarında, dengesiz, olumsuz ve istenmeyen
duruma geçişi ifade etmektedir. Bir ekonomi-finans terimi olarak kriz, mal, hizmet, faktör,
para ve döviz piyasalarında, tolere edilebilir düzey ötesinde yaşanan dalgalanmayı anlatır. [1]
Ekonomik kriz, insan ihtiyaçlarının çeşitlenmeye ve bunu karşılayacak kaynakların
yetersiz olmaya başladığı dönemden itibaren üretimde düşüşler ve buna bağlı olarak refah
seviyesinde azalmalar şeklinde kendini gösteren bir olgudur. Bu çerçevede kriz olgusu da
üretim ve tüketim kalıplarında meydana gelen değişmelere bağlı olarak evrim göstermiştir.
Temelde üretim ve tüketimde farklılaşma ise sanayi inkılabı öncesi ve sonrası olarak ele
alınabilir. Ancak sanayi inkılabı sonrasında yaşanan kriz olgusunda 1929 Büyük Bunalımı,
yaşanan krizlerden farklılık göstermiştir. Diğer taraftan, 1950’li yıllardan sonra az gelişmiş
ülkelerin kalkınmalarını finanse etme amacıyla borçlanmaya başlamaları ve 1970’li yıllarda
yaşanan maliyet enflasyonu şokları ve buna bağlı stagflasyon olgusu da bilinen kriz
literatüründe değişime yol açmıştır. Bu süreçte ilk defa 1982’de Meksika’nın borç
ödeyemezlik sorununu gündeme getiren finansal kriz veya bankacılık krizi ile dış ödeme
dengesizliğinden kaynaklanan ödemeler bilançosu veya para krizleri, günümüzde giderek ilgi
odağı haline gelmiştir.[2]
En geniş anlamıyla “ulusal ekonomilerin dünya piyasalarına eklemlenmesi ve iktisadi
karar süreçlerinin giderek dünya piyasalarının dinamikleriyle belirlenmesi” olarak tanımlanan
küreselleşme sürecinin, ulusal mal, hizmet ve finans piyasalarının serbestleştirilmesi ve
uluslararası sermayenin önündeki idari ve yasal engellerin kaldırılarak ulusal üretim ve emek
piyasalarının kuralsızlaştırılması kanallarından oluştuğu görülmektedir. Bu süreç dış
dünyadan bağımsız ekonomi politikaları takip etmeyi sınırlandırdığı veya ortadan kaldırdığı
için ülke ekonomilerini de dış etkilere açık hale getirmektedir. Ülkelerin birbirlerine karşı
bağımlılığının arttığı, birinde yaşanan bir olumsuzluğun diğerini kolayca etkilediği bir
ortamda, krizlerin oluşum süreçleri ve nedenleri ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir. [3]
3.Kriz Türleri
Krizlerin sınıflandırılması konusunda genel bir uzlaşma olmamasına karşın, IMF’nin
tasnifi sıkça kullanılmaktadır. Buna göre krizler üç genel kategoriye ayrılmaktadır:
1. Kur krizleri: Beklenmedik bir olay veya kura yönelik spekülatif bir harekete bağlı
olarak ortaya çıkan kuru koruma çabalarının, faiz oranlarını önemli ölçüde yükseltmesi
ve/veya rezervlerin erimesine yol açması ile yaşanan kur devalüasyonunu nitelendirmektedir.
2. Bankacılık krizleri: potansiyel veya fiili bir bankacılık başarısızlığı ile bankaların
sorumluluklarını yerine getirememesi ve böylece hükümetlerin sisteme geniş ölçekte
müdahale etmesiyle yaşanan krizlerdir.
3. Dış borç krizleri: Kamu veya özel, bir ülkenin dış borç ödemelerini yerine
getirememesiyle meydana gelen krizleri nitelemektedir. [4]
2

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
Diğer bir sınıflandırmaya göre ise, makroekonomik krizler genel olarak reel sektör
krizleri ve finansal krizler olarak iki başlık altında incelenebilir. Bunlardan reel sektör krizleri,
mal, hizmet ve emek piyasalarında üretimde ve/veya istihdamda daralmalar (durgunluk ya da
işsizlik) biçiminde ortaya çıkar. Finansal krizler ise ekonominin reel kesiminde tahrip edici
etkiler doğurabilen ve piyasaların etkin işleyişini bozan finansal piyasa çöküşleridir. Özellikle
yükselen piyasalarda yaygın olarak görülen finansal krizler ana hatlarıyla; para, bankacılık,
dış borç ve sistematik krizler olmak üzere dört grupta toplanmaktadır. Birbirlerini takip eden
bu krizler arasında kesin bir ayrım yapabilmek oldukça zordur.[5]
4.Krizlerin Nedenleri
4.1 Reel ekonomide kriz
Reel krizler mal-hizmet ve işgücü piyasalarındaki üretim ve istihdamda yaşanan ciddi
daralmalar olarak ortaya çıkar.[6]
Her toplum sahip oldukları kaynaklarla en yüksek refah düzeyine ulaşmak ister.
Amaç; refah düzeyini sadece yükseltmek değil, aynı zamanda sürdürülebilir bir büyümeyi
sürekli ve düzenli kılmaktır. Ancak, gözlemler ekonomideki kaynakların bazen aşırı bazende
eksik kullanıldığını göstermektedir. Diğer bir deyişle, bir ekonomide ekonomik faaliyet
hacminin “milli gelir, istihdam, fiyatlar, yatırım vb.” belli bir düzeyi muhafaza ederek
kesintisiz bir şekilde gelişmediği ve zaman zaman dalgalanmalar gösterdiği görülmektedir.
Đktisatta denge gibi kavramların aksine, konjonktür dalgalanmalarının özünde tarihsel
gelişmelere dayalı ampirik bir olay olduğu konusunda genel bir kanı vardır. Ülkelerin
sanayileşmeleriyle ortaya çıkan konjonktürel dalgalanmaları, iktisatçılar yaklaşık bir asır önce
incelemeye ve ölçmeye başlamışlardır. Marks ve Engels 1848 tarihli kominist
manifestolarında konjonktürü “ticari kriz” olarak adlandırmışlardır.
Genel olarak bir ekonomide görülen konjonktürel dalgalanmaların dört devreden
oluştuğu kabul edilmektedir. Bu devreler;
a) Boom (refah devresi)
b) Gerileme (daralma, resesyon devresi)
c) Kriz (çöküş, bunalım, buhran devresi)
d) Genişleme (iyileşme, canlanma)
devresinden oluşmaktadır.
Bir tam konjonktür döneminin süresi yaklaşık bir yıldan, Bir tam konjonktür döneminin
süresi yaklaşık bir yıldan, 10 yıla veya 12 yıla kadar yayılabilir. Genel olarak genişlemeler, en az 10 ay ile
108 aylık bir süreyi kapsamasına karşın, daralmalarda bu süre, 7 ile 65 aylar arasında değişmektedir.
Ekonomik faaliyetlerdeki bir genişleme, bir taraftan ekonomide üretim ve toplam talep artışı
vasıtasıyla toplum refahının artmasına katkıda bulunurken, ekonomik faaliyetlerdeki bir daralma ise, başta
Đşsizlik olmak üzere üretim ve tüketim azalmalarına yol açmakta ve bu durum ekonomide çözümlenmesi
zor problemleri beraberinde getirmektedir. Durgunluk döneminde reel GSMH'da en az 6 ay süren bir
azalma trendi görülmektedir. Genel olarak uzun süreli devam eden daralma veya durgunluk
dönemlerinde işletmelerin kârlılığı azalmakta, işsizlik oranı yükselmekte ve üretim kapasitesi tam olarak
kullanılamamaktadır. Durgunluk çok daha uzun süreli ve çok fazla şiddetli ise bu durum kriz olarak
adlandırılmaktadır. Kriz deyimi yerine bazen bunalım, çöküş, buhran veya depresyon kelimelerinin de
kullanıldığı görülmektedir.
3

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
Kriz aşamasında yatırımlar düşmekte ve hatta atıl kapasiteler nedeniyle yenileme
yatırımları bile yapılamaz hale gelmektedir. Bu devrede firmalar aldıkları kredileri ve yüksek
ücretleri ödemekte güçlük çekerler. Nakit ihtiyaçlarını karşılayabilmek için alacak senetlerini
düşük faizle kırdırmaya, borç senetlerini yüksek faizle konsolide etmeye çalışırlar. Kredilerin
ödenmeme riski artar, bu sebeple bankalar faizleri yüksek tutarlar ve yeni kredilerde isteksiz
davranırlar. Yine bu aşamada, firmaların küçülmesi ve iflasların artması işsizliği artırıcı bir
faktör olmaktadır. Bu sebeple talep daha da düşerek ekonomiyi daraltmaktadır. Okun yasası
çerçevesince, milli gelirdeki düşme işsizliği artırmaktadır. Çünkü üretim azaldıkça milli gelir
azalmakta, milli gelir azaldıkça da işsizlik artmaktadır. Đşsizliğin artması, ücret gelirlerinin
azalmasına, ücret gelirlerinin azalması da toplam talebin azalmasına yol açar. Toplam talep
azalınca yatırım, üretim ve istihdam tekrar azalacak ve bu durum ekonomiyi eşanlı olarak
krize sokacaktır. [3]
4.2. Finansal Krizler
Finansal krizler, finans piyasalarındaki şiddetli fiyat dalgalanmaları veya bankacılık
sektöründe geri dönmeyen kredilerin aşırı artması sonucunda yaşanan ciddi ekonomik
sorunlar olarak ortaya çıkmaktadır. [6]
Finansal krizlerin diğer bir şekli döviz krizleridir. Döviz krizleri genelde sabit kura
dayalı dezenflasyon programları sonucunda ortaya çıkar. Döviz kuru çıpasına dayanan bu
sistemde enflasyon konusunda olumlu gelişme ile birlikte, yerli paranın değer kazanması
sonucu, cari işlemler dengesindeki açık büyür. Buna rağmen sabit kurdan çıkamayan ülkeler, ister
istemez bir finansal krize sürüklenir.
Đki ayrı şekilde ortaya çıkan finansal krizlerin, ortaya çıkış nedenleri ise aynıdır. Bunlar:
• Makro ekonomik yapıda sürdürülemeyen dengesizlik,
• Ters seçim ve Ahlaki yapıdaki bozulma,
• Finansal serbestleşme,
• Sürü psikolojisi olmaktadır.
4.2.1. Sürdürülemeyen Makro Ekonomik Yapı
1990’lı yıllardan itibaren gelişen ülkeler büyümelerini dış kaynağa dayandırmışlardır. Bu
sermaye hareketlerinin özendirilmesi anlamına gelmektedir. Dolayısıyla ülkelerin bağımsız
para veya maliye politikası uygulama şansı ortadan kalkmaktadır. Çünkü ülkeler uzlaşmaz
üçlü gereği, sermaye hareketliliğinin serbest olması durumunda ya faiz oranlarını yada döviz
kurlarını kontrol ederler.
Son yıllarda gelişen ülkelerde döviz kurunu kontrol altına alarak serbest faiz politikası
uygulaması yaygınlık kazanmıştır. Bunun bir sebebi de sıcak para politikası uygulanmasına
imkan tanımasıdır.
1990’lı yıllardaki deneyimler, yumuşak sabit kur izleyen ve sermaye hareketlerine açık
olan gelişmekte olan ekonomilerde parasal krizlerin arttığını göstermiştir. Đzlenilen sabit
kurda hedeflenen oranın inandırıcılığı politik hatalardan ve istikrarsızlıktan, üretim
şoklarından, finansal sektörün zayıflığından ve borçların artmasından yara alır.
Đzlenilmeye başlanılan yumuşak sabit kur politikası ile ülkelere geniş sermaye akımları
davet edilmeye çalışılır. Aşırı kısa vadeli borçlanma, varlık fiyatlarını reel ekonomiden kopuk
4

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
bir şekilde şişirmeye başlar. Mali birikim zamanla reel birikimden ayrılmaya ve kendi kendini
sürdürebilme kapasitesini yok etmeye ve böylece finansal sektörü zayıflatmaya başlar. Sabit
kur nedeniyle sermaye akımlarının sterilize edilememesi reel kuru aşırı değerli hale getirir.
Piyasanın zayıfladığını ve reel kurun aşırı değerlendiğini sezen yabancı yatırımcı
ekonominin belirsizlikler içermeye başladığını görmeye başlayınca, daha önceki dönemlerde
ülke ekonomisine giren sermaye, hızla yurt dışına çıkar. Bu hedeflenen büyüklüklerin
değişmesi anlamına gelir. Böylece program çöker ve ülke krize sürüklenir. Sabit döviz kuru
politikası yerine uygulanacak esnek kur politikasının, finansal krizleri absorbe yeteneğinin
olmasına karşılık, istikrarı bozma riski de yüksektir. Buna karşılık sabit döviz kuru sisteminde
de temel sorun, sabit kurdan “çıkış zamanını” iyi tespit etmektir. Bunun için en iyi zaman
merkez bankası tarafından hedeflenen net döviz pozisyonunun gerçekleştiği ve bu konuda en
üst noktaya ulaşıldığının algılandığı andır.
4.2.2. Ters Seçim ve Ahlaki Yapının Yozlaşması
Genelde bankaların kredi müşterileri arasında asimetrik bilgi problemi vardır.
Bankalar güvenli borç alıcılar ile güvensiz borç alıcıları ayırt edemezler. Bankacılık sektörü
iyi müşteri ile kötü müşteriyi birbirinden ayıramadığından bütün müşterilerine yüksek faiz
uygular. Bu tür uygulama sonucunda ters seçim ortaya çıkar. Kötü müşteri bu yüksek faizi
karşılamaya istekli olur. Böylece geri dönmeyen kredilerin oranı artar. Kredi riskine sahip
olanlar, kredi alabilmek için daha istekli ve ısrarcı olurlar. Bu tutumları sonucu krediyi alan
bu kesim olur.
Ahlaki tehlike günümüz finansal krizlerin en önemli nedenidir. Ahlaki tehlike finansal
kurumların “nasıl olsa kurtulacağım” inancından doğmaktadır. Bu terim işlerin kötü gitmesi
halinde bedeli ödeyecek olan başkası ise, riski alacak kişinin, alacağı riskin ne kadar
olacağına karar vermesi gereken her durum için kullanılır. Finans kesimdekiler, başlarına bir
şey gelirse hükümetin kendilerini kurtarmak zorunda olduğunu bildiklerinden her türlü riskli
pozisyonları almaya başlar. Açık pozisyonlar artarak yabancı yatırımcı için kriz beklentisinin
doğmasına neden oluyor. Ahlaki tehlike, tasarruf sahiplerinin, bankaların devlet güvencesinde
olduğu mantığı ile mevduatları izlememesi ve bu konuda tedirginlik duymaması ile de iyice
artmaktadır. Böylece bankalar devlet güvencesi altında riskli projeleri destekleyerek
ekonomiyi genel bir krize sokarlar.
Ahlaki tehlike sadece bankacılık sektöründen kaynaklanmaz, aynı zamanda kamudan
da kaynaklanabilir. Gelişen ülkelerin dış kredilere (özellikle IMF kredilerine) güvenerek
yüksek maliyetli yapısal tedbirleri almamaları kamunun ahlaki tehlikesini yansıtır.
4.2.3. Finansal Serbestleşme
1990’lı yıllarda yaşanan finansal krizlerin belki de en temel sebebi sermaye
hareketlerinde yaşanan sınırsız serbestleşmedir. 1990’lı yıllardan itibaren yoğunlaşan
küreselleşme çabaları, sermaye hareketlerinin geleneksel (doğrudan yatırım) işlevlerinin
değişmesine neden olmuştur. Kısa vadeli spekülatif bir hal alan sermaye hareketleri, resmi
kanallardan özel kanallara inerek ülke ekonomileri üzerinde son derece büyük oynaklıklara
neden olmaktadır. Gelişen bir ekonominin, gerekli makro ekonomik şartları (denk bütçe, fiyat
istikrarı, adil bir gelir dağılımı, katma değeri yüksek olan malların üretimi, denetimli
5

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
bankacılık kesimi, derinliği olan finansal kesim, reel büyümeyi sağlayan bir ekonomik
yapılanma) sağlamadan, finansal serbestleşmeye geçmesi, ülkeye yarardan çok zarar
getirebilmektedir. Uzun dönemli sermaye hareketlerinden yararlanmak isteyen bir
ekonominin istikrarlı bir reel büyüme oranına sahip olması gerekmektedir. Yapısal ve
kurumsal zayıflıklar taşıyan bir ekonomide sermaye hareketlerini etkileyecek imkanlar sınırlı
olduğu için, kısa vadeli sermaye akımları, ancak yüksek faizler sunularak cezp edilmeye
çalışılır. Bu durum da kriz riskini artırır.
Kısa vadeli sermaye hareketleri sonucunda finans piyasaları, genellikle kaynakların
risk ve kazançlarını doğru yansıtma, tasarruf ve yatırımları dengeleme gibi geleneksel
işlevlerden uzaklaşarak, aşırı oynak değerlerden para kazanmaya çalışan kurumlar haline
gelmektedir. Bu oynaklık istikrarsızlığı da beraberinde getirmektedir.
4.2.4. Sürü Psikolojisi
Ekonomik büyüklükleri sürekli kötüye giden bir ülkenin krize girmesi doğaldır.
Đktisadi birimler ülke ekonomisi ile ilgili bu bilgileri rasyonel olarak değerlendirdiğinde
spekülatif ataklar krizi tetiklemektedir. Fakat ülke ekonomisinin verileri normal olduğu halde,
iktisadi birimlerin bu bilgileri rasyonel şekilde kullanmamaları da, (yani ekonomide bir
bozukluk varmış gibi hareket etmeleri de) krizin bir başka nedeni olmaktadır. Burada krizin
çıkmasına veya spekülatif atak olmasına neden olan sürü psikolojisidir. Finansal piyasalarda
herkes birbirinin ortalama fiyatını tahmin etmeye çalıştığından iktisadi birimler diğer iktisadi
birimlerin ne yaptıklarına dikkat ederler. Örneğin Latin Amerika krizlerinde iktisadi
birimlerin, ekonomik göstergelere göre değil sadece diğerleri öyle yapıyor diye borç
verdikleri ortaya çıkmıştır. Durum böyle olunca ekonominin iyi ya da kötü dengesi iktisadi
beklentilere bağlı olmaktadır.
Bu tür krizlerde kritik nokta para ve maliye politikalarının sonuçları değil, bu
politikaların iktisadi birimler tarafından nasıl algılandığı önemlidir. Bütün iktisadi birimler
aynı anda aynı bilgiye sahip olmadığından, diğer iktisadi aktörlerin davranışlarını izlerler.
Örneğin bir spekülatörün otoritelerinin veya bankaların mali durumlarıyla veya kararlarıyla
ilgili önemli bir bilgiye sahip olduğunu varsayalım. Buna bağlı olarak portföyünde bir
değişmeye giderse, diğer yatırımcılar da bu spekülatörün kendilerinin bilmediği bir bilgiye
sahip olduğunu düşünüp, aynı eğilimi gösterirler. Belli bir süre sonra bu katlanarak devam
eder. Bu tür bir eylem sürü psikolojisi olarak adlandırılmaktadır.[7]
5.Kriz Teorileri
Dünyanın çeşitli bölgelerinde ortaya çıkan iktisadi krizler, bu krizlerin nedenlerini ve
krizle ilgili politika önerilerini içeren teorilerin geliştirilmesini sağlamıştır. Kriz teorileri,
krizlerin ortaya çıktığı dönemler açısından üç grupta toplanmaktadır. Birinci grupta 1980’li
yıllarda Latin Amerika ülkelerinde ortaya çıkan krizleri açıklamak amacıyla geliştirilen
teoriler yer alırken, ikinci grupta 1990’lı yıllar boyunca Türkiye’de dahil olmak üzere
dünyanın çeşitli bölgelerinde meydana gelen krizleri açıklayan teoriler ele alınmaktadır.
5.1. Birinci Nesil Teoriler
1980’li yıllarda geliştirilen teoriler, birinci nesil kriz teorileri olarak bilinmekte ve
1970’lerin sonunda batı Amerika’nın güneyinde yer alan Arjantin, Şili ve Uruguay’da
6

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
yaşanan kriz deneyimlerine dayanmaktadır. Bu krizlere dayalı olarak geliştirilen geleneksel
Ortodoks görüşe göre krize yol açan temel neden kamu maliyesindeki açıklardır. Bu açıklar,
dış ticaret bilançosu ve buna bağlı olarak cari işlemler bilançosunda açığa yol açmaktadır. Pek
çok ülkede olduğu gibi ülkemizde son yıllarda ortaya çıkan krizlerde cari işlemler dengesinin
bozulması önemli bir neden olmuştur.[8]
5.2. Đkinci Nesil Teoriler
Đkinci nesil modeller, özel sektör davranışlarında değişme meydana geldiği zaman bu
değişime hükümetlerin reaksiyon göstermeleri durumunda ne gibi bir sonucun ortaya
çıkacağına veya hükümetlerin sabit döviz kuru politikası ile diğer hedefleri arasında tercih
yapmak zorunda kalırlarsa ortaya nasıl bir sonuç çıkacağına açıklık getirmeyi
hedeflemektedirler. Đkinci nesil modellere göre izlenen makroekonomik politikalar döviz kuru
politikası ile tutarlı olsa bile, piyasa beklentilerinde meydana gelen bir değişme hükümetlerin
tercihlerini değiştirebilir ve ekonomi bu şekilde kendiliğinden oluşan, (kendi kendini
besleyen) bir krize girebilir. Dolayısıyla ikinci nesil modellere göre, ekonomi, spekülatif
hareketlerin olmadığı denge durumunda iken, beklentilerin değişmesine ve spekülatif
atakların başlamasına neden olan herhangi bir gelişme, birdenbire krizi başlatabilir. Buna göre
birinci nesil modellerde olduğu gibi makroekonomik göstergelerin sürekli bozulma
göstermesi krizin oluşması için gerekmeyebilir, temel ekonomik göstergeler sürekli bozulma
göstermese de ödemeler dengesi krizi başlayabilir. Đkinci nesil modellerin ortaya koyduğu
krizlerin kendi kendini beslemesi (selffulfilling) şeklinde isimlendiren ilk iktisatçı Obstfeld
(1986) olmuştur. Daha sonra yapmış olduğu çalışmalar, ikinci nesil kriz literatüründe önemli
bir yer almaktadır.[9]
5.3. Üçüncü Nesil Teoriler
Birinci ve Đkinci Nesil Krizlerden farklı bir karakter arz eden Asya krizi sonrası
yaygınlaşan ve Üçüncü Nesil Kriz Modelleri olarak anılan kategori içinde, farklı ülkelerde ard
arda yaşanan krizlerin oluşum dinamiğini açıklamayı amaçlayan Bulaşma (contagion)
Modellerine göre, krizler, benzer kırılganlıklara sahip ülkelerin ortak şoklara maruz kalması
veya farklı mekanizmaların etkisiyle yakın veya benzer ülkelere yayılır. Bulaşmadan kasıt, bir
ülkede başlayan krizin, bulaşıcı hastalıklar gibi, bir başka ülke için kriz ihtimalini
doğurmasıdır. Bu modellere göre bulaşma için, bir ülkede başlayan krizin başka bir ülkenin
makroekonomik temellerini veya piyasa aktörlerinin beklentilerini etkilemelidir. Birinci
durumda taşma (spillover), ikinci durumda saf bulaşmadan (pure contagion) söz edilir.
Ülkeler arası ticari ve finansal bağlantılar, krizin bulaşma kanalları olmaktadır. Mesela bir
ülkede yaşanan ve devalüasyonla sonuçlanan kriz, rekabet avantajını yitiren rakip ülkeyide
devalüasyona zorlar. Yatırımcıların asimetrik bilgi yüzünden, borç çevirme sorunu yaşayan
bir ülkeden hareketle bir başka ülke enstrümanlarından çekilmesi krizi bulaştırır.[1]
Özetle, kriz teorileri ile ilgili bu açıklamalar, krizlerin esas olarak iki nedenden
kaynaklandığını ortaya koymaktadır. Bunlardan birincisi, kamu ve özel sektör tarafından
yapılan sınırsız harcamalar ve bunların neden olduğu bütçe açıkları, dış ticaret bilançosu
açıkları ve ulusal paranın değer yitirmesidir. Đkincisi ise, uluslar arası spekülatif sermaye
akımlarının yol açtığı problemlerdir.[8]
7

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
6. Türkiye’de Yaşanan Ekonomik Krizler
1929 yılında yaşanan Büyük Bunalım ve sonrasında Türkiye’de gerek iç ekonomik
gelişmelere, gerekse uluslararası ekonomik konjonktüre bağlı olarak birçok kriz dönemi
yaşanmıştır.
Son 30 yılda ekonomide iç ve dış kaynaklı çeşitli krizlerle karşılaşılmıştır. Bazı krizler
sonucunda, ekonomide tam anlamıyla yapısal bir yenilenme yaşanırken, bazılarında krize yol
açan veya krizin etkisini derinleştiren içsel sorunlara karşı önlemler alınmıştır. Ekonomide
yaşanan kriz ve bunun sonucunda geniş kapsamlı yeniden yapılanma süreci 1980 krizinde
gözlenmiştir. 1977 yılından itibaren ekonomide gittikçe belirginleşen ve 1979 yılındaki ikinci
petrol şoku ile derinleşen krize karşı “24 Ocak Kararları” olarak bilinen bir dizi yapısal
düzenleme 24 Ocak 1980 tarihinde yürürlüğe konulmuştur.[10]
1980’e gelinirken, 1971 ve 1973 petrol şoklarının da yansıması olarak enflasyonda üç
haneli seviyelere ulaşılması, ihracatın tıkanması ve ödemeler dengesinde rekor açıklar, döviz
rezervlerinde azalma ve buna bağlı ithalatta kısıtlamalar, büyümede duraklama ve dövize
çevrilebilir mevduat hesaplarında kur garantisinin kaldırılması ve yurt dışı çıkışlarına
sınırlandırmalar getirilmesi, vadesi gelen dövize çevrilebilir mevduat borçları ve bunların
faizlerinin ödenememesi gibi sorunlar bulunuyordu.
1980’lerde dışa açılma ve serbest kur rejimi ile ihracatta çok önemli sıçramalar
kaydedilmiş; dış ticaret fazlasının GSMH içindeki payında 1980-1984 döneminde fazla
iyileşme görülmemiş, ancak 1985’ten sonra bu oranda lehte sonuçlara ulaşılabilmiştir. Đstikrar
politikasının temel amaçlarından olan yüksek enflasyonu düşürme hedefinin
gerçekleştirilememiş olması, ekonomideki sonradan ortaya çıkacak dengesizliklerin kaynağı
olmuştur.
Türkiye ekonomisinde kırılmanın olduğu finansal liberalizasyon sonrası dönemde, yani
1991, 1994, 1999 ve 2001 yıllarında, fert başına milli gelirde düşüşler gözlemlenmiştir. Bu
dönemde Türkiye ekonomisi 1994 ve 2000-2001 yıllarında ağır ekonomik krizler yaşamış;
1994, 1999 ve 2001 yıllarında IMF ile Stand-by anlaşmaları yapmak durumunda kalmıştır. [2]
Şubat 2001 Krizinin ardından Nisan ayı ortasında “Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı”
kapsadığı önlemler ve yasal düzenlemeler ile birilikte kamuoyuna açıklanmıştır. Program
yapısal reformlar ve yasal düzenlemelere öncelik vermiştir. Program çerçevesinde, mali
sektörün yeniden yapılandırılması, Merkez bankasının bağımsızlığının sağlaması, devlette
şeffaflığın artırılması, kamu finansmanının güçlendirilmesi ve ekonomide rekabetin ve
etkinliğin artırılması amaçlanmıştır.
2001 sonrası dönemde, ekonomide yaşanan iç ve dış kaynaklı dalgalanmalar genelde kısa
süreli, reel büyüklükler üzerine etkileri sınırlı ve çoğunlukla döviz kuru kaynaklı olmuştur.
Dalgalanma dönemlerinde, özellikle para politikası kararları devreye sokulmuş ve beklenti
yönetimine öncelik verilmiştir. 2006 yılı Mayıs-Haziran döneminde yaşanan döviz kuru
dalgalanması hem piyasa göstergeleri hem de reel büyüklükler üzerine önemli ölçüde etkili
olmuş ve para politikası önceki dalgalanmalardan daha sert tepki vermiştir.
ABD’de başlayan “Mortgage Kredileri” kaynaklı kriz, 2008 yılı Eylül ayından itibaren
“Global Finansal Krize” dönüşmüş ve tüm ülkeleri etkisi altına almıştır. Başta gelişmiş
ülkeler olmak üzere tüm ülkeler para politikalarını gevşetmişler, ekonomideki daralmayı
hafifletmek için genişlemeci maliye politikası uygulamalarına başlamışlardır. 2008 yılı son
çeyreğinde, hemen hemen tüm ülkelerde ekonomik daralma yaşanmış, sanayi üretimi,
istihdamı ve dış ticareti büyük ölçüde gerilemiştir.
8

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
Türkiye ekonomisine ilişkin gerek piyasa göstergeleri gerek reel ekonomik büyüklükler,
ekonominin global krizden 2008 yılının son çeyreğinden itibaren önemli ölçüde olumsuz
etkilendiğini göstermektedir. Bu dönemde, GSYĐH yüzde 6.2 oranında gerilemiş, işsizlik
oranı yükselmiş, imalat sanayi üretimi ve dış ticaret hızla daralmıştır. Başlangıçta döviz
kurları ve faiz oranlarının hızla yükselmesine rağmen, ekonomideki hızlı daralmayı
yavaşlatmak için Merkez Bankası tarafından politika faizlerinin önemli ölçüde düşürülmesi ve
döviz ve tl. likiditesine yönelik önlemler alınması, döviz kurları ve faiz oranlarının tekrar
gevşemesini sağlamıştır. Ayrıca üretim ve istihdamı teşvik etmek amacıyla geçici vergi
indirimleri yürürlüğe konulmuş, kredi maliyetlerini düşürücü bazı düzenlemeler yapılmıştır.
Đç ve dış talepte hızlı daralma ve uluslar arası temel mal fiyatlarındaki düşüş enflasyonda da
gerilemeyi beraberinde getirmiştir. Zaman içinde piyasa göstergelerinde kısmen olumlu
gelişmeler gözlenmesine karşın, üretim, istihdam ve ihracat alanlarında sorunlar önemini
korumaktadır.[10]
Bu genel bilgilerin ışığı altında Türkiye’de yaşanan ekonomik krizler aşağıdaki şekilde
sıralanabilir.
1929 Krizi
Türkiye Cumhuriyeti, ekonomik krizle ilk kez 1929 yılında tanıştı. 1929’da bütün
dünyada büyük bir ekonomik bunalım patladı. Buna Türkiye ekonomisinin kendi sıkıntıları ve
ilk taksitinin ödenmesi gereken Osmanlı borçları da eklenince ciddi bir “kambiyo krizi”
yaşandı. Türk parasının değeri düştü.
1948 Krizi
Đkinci Dünya Savaşı’nın başladığı 1944 yılında bütçe açık vermeye başladı. Savaş, tüm
dünyada olduğu gibi Türkiye’de de ekonominin dengeleri sarstı. Türkiye devalüasyonla da bu
dönemde tanıştı. 1946 yılında, bütçe fazla vermesine rağmen ihracatı artırmak için
devalüasyona gidildi. Ancak hedefe ulaşılamadı.
1954 Krizi
Dış sermayeye açılma ve serbest piyasa ekonomisine geçiş dönemi 1950-1954 yıllarında
başladı. 1951 yılında bütçe açık vermeye başladı ve bu durum 1963’e kadar 12 yıl boyunca
devam etti. Kore Savaşı nedeniyle dünya piyasasında hammadde fiyatlarını fırlattı. Kredili
ithalat uygulamasına geçildi. Bunun sonucunda ticari nitelikli dış borçlar ödenemez hale
geldi. Dış borç yükü ve kamu açıkları arttı. Enflasyon yüzde 20’lere çıktı ve Türkiye
ekonomisi krize girdi.
1958 Krizi
1950’li yıllarda uygulanan dışarıdan sermaye ithaline ayarlanmış serbestleşme programı
1958 krizini hazırladı. 1958’e gelindiğinde Türkiye’nin günü gelmiş 256 milyon dolar
tutarında dış borcu ve de kucağında bir “kambiyo krizi” bulunuyordu. Ağustos ayında Türkiye
IMF ile bir istikrar programı uygulamayı kabul etti. Devalüasyona gidildi. Dış ticaret açığı
büyüdü.1958 yılında 55.3 milyon dolar olan bütçe açığı 1959’da 266.7 milyon dolara
yükseldi. Türkiye 1959 yılında hayat pahalılığında Brezilya’dan sonra dünya ikincisi idi.
9

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
1969 Krizi
1969’da Türkiye hafif bir krizle sarsıldı. IMF programı yürürlüğe kondu. Türk parası
devalüe edildi. 1971’de darbe yapıldı.
1974 Birinci Petrol Krizi
1974 yılında petrol fiyatlarının patlayarak 4 katına çıkması Türkiye ekonomisini olumsuz
etkiledi. Aynı yıl Kıbrıs Barış Harekâtı ile birlikte batılı ülkelerin üstü örtülü ekonomik
ambargosu başladı. Petrol fiyatlarındaki artış ithal edilen sanayi ürünlerinin fiyatlarını da
tırmandırdı. Dış ticaret açığı büyük oranda artış gösterdi. Türkiye o yıl 303 milyon dolarla
rekor bir bütçe açığı verdi. Turizm ve işçi gelirleri düştü. Đstihdam sorunu büyüdü.
1978 Krizi
Dönemin hükümetleri düşük faizli kredileri hiç ödenmeyecekmiş gibi alıp kullandılar. Bu
borçlar bir yandan tüketimi ve ithalatı pompalarken bir yandan da sabit yatırımları ve buna
bağlı ithalatı pompaladı. 1970 yılında 1.8 milyar dolar olan borcumuz, 1977 yılında 10 milyar
dolara çıktı. 1978 yılında kısa vadeli borçların toplam borç içindeki payı yüzde 52’ye ulaştı.
1978’de kriz patladı. [11] Diğer bir ifadeyle, “Petro-dolarları” dolaşıma döndürme
politikasının yarattığı aşırı kısa vadeli borçlanmanın, Türkiye ile birlikte bir dizi gelişmekte
olan ülkeyi de birlikte krize götürmesi, uluslararası bankaların gelişmekte olan ülkelere
kredileri kısıp faizleri yükseltmeleri. [12]
1979-1980 Đkinci Petrol Krizi
OPEC üyeleri petrol fiyatını 1979 ve 1980’de ikinci kez yüzde 150 oranında artırdı. Bu
şok Türkiye’yi yoğun ekonomik kriz yaşarken yakaladı. Đşsizlik oranı yüzde 20’lere yaklaştı.
Enflasyon yüzde 63.9’a yükseldi. 1979-1980 petrol krizi, halkı 1974 petrol krizinden daha
fazla etkiledi. Hükümet enflasyonu kontrol altına almak, dış kaynak açığını kapatmak ve
ekonomiyi yeniden işler hale getirmek için “24 Ocak Kararları”nı yürürlüğe koydu. 24 Ocak
kararlarıyla birlikte TL % 48,6 oranında devalüe edildi.
1986 Krizi
Alınan tedbirler sonucunda 1978’de 2.3 milyar dolar olan ihracat 1983’te 5.7 milyar
dolara çıktı. Anılan yıl dış ticaret açığı 3.6 milyar dolar, bütçe açığı ise 2.5 milyar dolar olarak
gerçekleşti. Bütçe açığının ulaştığı rakam, bir önceki yıla göre yüzde 150 artışı işaret
ediyordu. 1986 yılında kamu harcamalarının artması nedeniyle ekonomik dengesizlik yaşandı
ve devalüasyon yapıldı.
1988-1989 Krizi
Kamu açıklarındaki artış ve mali piyasalardaki dalgalanma sonucunda faizler yükseldi.
Döviz rezervi azaldı. 1989 yılına gelindiğinde Türkiye dışa açık serbest piyasa
ekonomilerinden biri oldu. Đstikrar politikaları uygulanırken ortalama 17.4 milyar dolar olan
dış borç stoku, 1989 yılında 41.7, 1990 yılında ise 49 milyar dolara çıktı. Kısa vadeli borçlar,
toplam borçların yüzde 19’unu buldu. Ticari bankaların döviz açığı büyüdü. Stagflasyon
sürecine girildi.
10

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
1991 Krizi
1991 krizini Körfez krizi tetikledi. 1990 yılında toplam sermaye girişi 4 milyar dolar oldu.
Bunun 3 milyar doları kısa vadeli idi. Dış borç stoku 8 milyara dolara yakın artış gösterirken
kısa vadeli borçlardaki artış 4 milyar dolara yaklaştı. Cari işlemler bilançosu, tarihi bir
sıçramayla açığını 2.6 milyar dolara çıkarmıştı. Büyük çaptaki sermaye girişi TL’yi aşırı
değerlendirirken ihracatı caydırdı, ithalatı pompaladı. 1991’de Körfez krizi çıktı ve Türkiye’yi
riskli bir ülke konumuna getirdi. Sermaye kaçışa geçti. 2.6 milyar doları aşan sermaye kaçışı
ekonomiyi durgunluğa soktu. TÜFE yüzde 52.4 artarken TEFE artışı yüzde 64’e ulaştı.
Büyüme hızı yüzde 0.3’e düştü. Kriz etkisini bir yıl gösterdi.
1994 Krizi
Kısa süreli ama çok şiddetli oldu. Kriz 1993 sonlarında başlayıp 1994’te patladı. Đçeride
zaten üstüste iki yıldır sürmekte olan temel dengesizliklerin üzerine Avrupa para
piyasasındaki kargaşanın eklenmesi krizi tetikledi. Cari açık da 1 milyar dolardan 6.4 milyar
dolara fırladı. Dış borç stoku 12 milyar dolar artış gösterdi. Kısa vadeli borçlar 18.5 milyar
dolara fırlayarak tarihi bir rekor kırdı. 1994 tam bir felaket yılı oldu. Toplam net sermaye
çıkışı 4.2 milyar dolara vardı. Faiz hadleri Hazine bonolarında yüzde 400’ü aşarken TEFE
yüzde 121, TÜFE yüzde 106’e yani üç haneli rakamlara sıçradı. GSMH’da yüzde 6’ya varan
daralma olurken işsizlik yüzde 20’ye vurdu. Krizde yarım milyon kişi işinden atıldı.
1998-99 Krizi
1998’de Asya-Rusya krizi, Türkiye’yi, enflasyonu düşürmek amacıyla harcamaları kıstığı
ve istikrar programı uyguladığı sırada yakaladı. Krizi tetikleyen unsur, 6 milyar doları aşan
sıcak para çıkışı oldu. Mali kuruluşlar dışında bütün kesimler yüzde 5-6 daralmaya girdi.
GSMH’da yüzde 6.4 düşüş oldu. TEFE yüzde 63’e fırladı. Reel faizler yüzde 37’ye ulaşarak
rekor kırdı. Dış borç stoku 103 milyar dolara, iç borç stokunun GSMH’ya oranı yüzde 32’ye
çıktı. Faizi yüksek, vadesi kısa borç birikimi 1999 sonunda Hazine’yi iç borçları artık
döndüremediği noktaya sürükledi. Aralık 1999’da hükümet IMF ile stand-by anlaşması
imzaladı.
2001 Krizi
Stand-by anlaşmasının ardından 2000 yılında devreye giren istikrar programı büyük
çöküşün baş sorumlusuydu. Türkiye döviz kurunun çapaya bağlanmasıyla çıkmaz sokağa
girdi. Cari işlemler açığı giderek büyüdü ve yıl sonunda 9.8 milyar dolara çıkarak tarihi bir
rekor kırdı. Dolar çapası nedeniyle toplam kısa vadeli borçlar 28.9 milyar dolara, toplam dış
borç stoku 114.3 milyar dolara çıktı. Yabancı bankalar vadesi gelmemiş kredilerini geri
çekmeye başlayınca gecelik faizler göklere tırmandı ve Türkiye tarihine “Kara Çarşamba”
olarak geçen 22 Kasım 2000’de para krizi patladı. 13 banka ve çok sayıda aracı kurum battı.
Kasım kriziyle artan faizler ve ödeme güçlüğe düşen bankaların vadesi dolmayan kredileri
geri çağırması, iç pazarın daha da daralması bunda büyük rol oynadı. 3.5 milyar dolarlık net
sermaye çıkışıyla döviz fiyatları ve faizler tırmanışa geçti. Kriz öncesi 670 bin TL olan dolar
Nisan’da 1 milyon 161 bine tırmandı. IMF programı çökmüştü. [11]
11

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
2008 Global Finansal Kriz
2007-2008 dünya ekonomik krizinin çıkış noktası ABD bankalarının portföyünde her
zaman önemli yer tutan ipotekli konut kredileridir. Bu ortamda “subprime” konut kredisi
olarak da adlandırılan ve ABD’ de düşük gelir grubuna açılan konut kredilerinin toplam konut
kredileri içindeki payı artmıştır. Bu payın 2003’te yüzde 8.5’ten, 2006’da yüzde 20.1’çıkması
sistemin barındırdığı riski artırmıştır. Kredi ödemelerinde yaşanan problemler, geri çağrılan
krediler ve sonrasında teminatların (konutların) satışı, konut fiyatlarında dikkate eğer bir
düşüşe neden olmuştur. Banka sermayelerindeki erime süreci böylelikle tetiklenmiş ve bir
kısırdöngü içine girilmiştir.[13] Daha sonra ardı ardına gelen iflaslar ve finansal sistemin
çökmesiyle derinleşen kriz, dünyanın diğer bölgelerine de hızla yayılmıştır.
7. 2001 Yerel ve 2008 Global Finansal Krizlerinin, Genel Ekonomik Göstergeler ve Dış
Ticaretimiz Üzerine Etkileri
Yerel ekonomik krizler, bir ülkede politik ve/veya ekonomik nedenlerle ortaya çıkan
ve ülkenin temel ekonomik yapısını ciddi bir şekilde sarsan olaylardır. Global ekonomik kriz
ise, uluslararası ekonomide aniden ve beklenmedik bir şekilde ortaya çıkan olayların makro
açıdan ülke ekonomisini, mikro açıdan ise firmaları ciddi anlamda etkileyecek sonuçlar ortaya
çıkarması, bunun da sonradan yansıma etkisi ile diğer ülkeleri etkisi altına almasıdır.
Ekonomik krizler genelde reel olamayan ekonomide çıkıp reel ekonomiyi etkisi altına alır.
Diğer bir deyişle finansal sektör ve reel sektör arasındaki farkın açılması yaşadığımız son
global krizi de içine alacak şekilde ekonomik krizlerin kaynağı olarak görülmektedir. Reel
ekonomi, mal ve hizmet üretimi, reel olmayan ekonomi (finansal ya da mali sektör), parasal
hareketler ve göstergeler demektir. Krizler, mali piyasalardaki balonun patlamasından çıkar.
Türkiye gibi, ekonomisi büyük ölçüde “dış sermaye girişlerine bağlı” ülkelerde kriz,
devalüasyonla başlar. Devalüasyon, para kaçışına sebep olur. Para kaçınca mali sektör çöker,
mali sektör çökünce, reel ekonomi işleyemez hale gelir, üretim düzeyi düşer, istihdam düzeyi
azalır ve işsizlik oranı artar. Ekonomi darboğaza girer.
Küreselleşmenin yarattığı uluslararası anlamda birbirine bağımlı ekonomik yapılar,
yaşanan olumsuzlukların dünya genelini sarmasına neden olmaktadır. Özellikle 1940’lı
yıllardan beri yaşanan liberalizasyon ve entegrasyon çabaları ile birlikte gelişen dünya
ticareti, ülkelerin dış ticarete bağımlı bir yapıya ulaşmalarına sebep olmuştur. Gerek ülke
içinde ve gerekse uluslar arası alanda ortaya çıkan krizlerin en önemli etkisi dış ticaret
akımları üzerine olmaktadır. Ortaya çıkan her kriz, ülkelerin dış ödemeler bilançosu değerleri
ve dengesi üzerinde dikkate değer etkiler bırakmaktadır.
Çalışmanın bu bölümünde, birçok kriz dönemleri yaşamış olan Türkiye ekonomisinin,
bu krizlerden etkilenme derecesi, yerel ve global kriz ayrımı yaparak ortaya konulmaya
çalışılacaktır. Farklı kriz dönemlerinde iç ve dış unsurların etkilerini birbirinden ayırmak
aslında kolay değildir. Ancak tüm bu kriz dönemleri içerisinde, ekonomimiz üzerinde ciddi
yaralar açan 2001 krizinin, diğerlerine oranla daha fazla yurt içi dinamiklere bağlı olarak
ortaya çıktığı söylenebilir. Son yaşadığımız ve dünyanın büyük bölümünde az ya da çok
etkileri hissedilen 2008 Global Finansal Krizini ise bu anlamda daha çok dış etkenlerden
kaynaklanan bir kriz olarak yorumlamak mümkündür. Bu bağlamda bu iki kriz dönemlerinin
karşılaştırılması, krizlerin yarattığı etkilerin araştırılması yönünden farklı bir bakış açısı
sunacaktır.
12

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
7.1. 2001 ve 2008 Krizlerinde Temel Ekonomik Göstergeler
Bu bölümde, 2001 ve 2008 kriz dönemlerinde, temel ekonomik göstergelerdeki
değişmeler incelenirken, kriz öncesi ve sonrası dönemleri de bir ölçüde değerlendirebilmek
amacıyla veriler mümkün olduğunca krizden bir önceki ve bir sonraki yılları da kapsayacak
şekilde derlenmeye çalışılmıştır. Temel ekonomik göstergeler olarak GSYH, GSYH büyüme
hızı, KBGSYH, TÜFE değerleri, işsizlik oranı, Bütçe dengesi/GSYH, FaizDışıFazla/GSYH,
Vergi Gelirleri/GSYH, Toplam Kamu Net Borç Stoku/GSYH, Kamu Kesimi Borçlanma
Gereği (KKBG)/GSMH rakamlarına yer verilmiştir.
Tablo1. 2001 ve Global Finansal Kriz Dönemlerinde Temel Ekonomik Göstergeler
GÖSTERGELER 2001 Krizi Global Finansal Kriz
2000 2001 2002 2007 2008 2009
GSYH(Milyon TL) 166.658 240.224 350.476 950.534 950.534 953.974
GSYH (Milyon $) 265.384 196.736 230.494 648.754 742.094 617.611
GSYH Büyüme Hızı
6.8 -5.7 6.2 4.7 0.7 -4.7
KBGSYH ( $ )
4.146 3.006 3.492 9.234 10.440 8.590
TÜFE(Yıl Sonu) 39.0 68.5 29.7 8.39 10.06 6.53
Đşsizlik oranı 6.5 8.4 10.3 10.3 11.0 14.0
Bütçe dengesi/GSYH
(%)
-8.0 -12.1 -11.5 -1.6 -1.8 -5.5
FaizDışıFazla/GSYH
(%)
4.3 5.0 3.3 4.2 3.5 0.1
VergiGelirleri/GSYH
(%)
15.9 16.5 17.2 18.1 17.7 18.1
Toplam Kamu Net
Borç Stoku/GSYH
66.3 61.4 29.5 28.2 32.5
(%)
KKBG/GSYH (%) 8.9 12.1 9.83 0.07 1.62 5.27
2001 krizi ve Global Finansal Kriz dönemlerinde GSYH verileri incelendiğinde, 2001
Krizinde TL ve Dolar bazındaki farklılıklar göze çarpmaktadır. Bu dönemde yaşanan yüksek
enflasyon olgusu ile birlikte, TL bazında artmış gibi görünen GSYH, dolar bazında önemli bir
düşüş göstermiştir. 2000 yılından 2001 yılına gelinirken GSYH yüzde 5.7 gibi önemli bir
oranda azalış göstermiş, kriz sonrası toparlanma döneminde de tekrar 6.2’lik bir büyüme
rakamına ulaşılmıştır. 2007-2009 döneminde ise GSYH’da yaşanan değişiklikler, önceki kriz
dönemine göre farklılık arz etmektedir. Krizin başladığı dönem olarak kabul edilen 2008’de
büyüme rakamları azalmasına rağmen negatif değerlere inmemiş, ekonomik büyüme
anlamında etkiler daha çok 2009 yılında kendini göstermiştir. Ancak orta vadeli planlarda
2010 ve sonrası dönemlerde toparlanmanın devam edeceği öngörülse de, 2003 sonrasında
yaşanan ortalama %7.5’lik büyüme rakamlarına ulaşılamayacağı açıktır. Bu açıdan
bakıldığında Global Finansal Krizin GSYH ve büyüme üzerindeki etkilerinin daha derin
olduğu söylenebilir.
13

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
Đşsizlik oranlarına bakıldığında, 2007 yılına gelindiğinde, önceki kriz dönemlerinden
miras kalan işsizlik oranının azaltılamamış olması nedeniyle bu orandaki artış sürmüş ve 2009
yılında %14 oranına ulaşmıştır. 2009 sonrası dönemde de bu oranda azalış görülmeyeceği
tahmin edilmektedir.
Kamu bütçesi ile ilgili verilere bakıldığında, 2001 yılı sonrasında izlenen sıkı maliye
politikası sonucu gözlemlenen iyileşmenin Global krizle birlikte sekteye uğramasına rağmen,
2001 krizine göre kamu maliyesi verilerinin daha olumlu bir seyir izlediği söylenebilir.
Toplam Kamu Net Borç Stoku/GSYH verilerinde gözlemlenen anlamlı gelişme bu söyleme
delil teşkil eder mahiyettedir. Vergi gelirleri ile ilgili verilere bakıldığında, 2001 krizinde
düşüş yaşanmamasına rağmen Global Krizde yaşanan düşüşün, ekonomiyi canlandırmak
adına yapılan vergi indirimleri ve istisnalarından kaynaklandığı söylenebilir.
7.2. 2001 Ve 2008 Krizlerinin Dış Ticaretimiz Üzerine Yansımaları
Kriz dönemlerinde yaşanan özellikle sermaye hareketleri ve döviz kuru hareketlerine
bağlı olarak dış ticaret dengesinde de önemli değişikler meydana gelmekte, bu da ülke
ekonomisini önemli ölçüde etkilemektedir. Özellikle ülkenin dışa bağımlılığının arttığı bir
ortamda bu ekiler daha da derinden hissedilebilmektedir. Bu bağlamda araştırmanın bu
kısmında iki kriz döneminde dış ticaret verilerinde meydana gelen değişmeler otaya
konulmaya çalışılmıştır.
Aşağıda yer alan tablo 2 ve tablo 3’te cari işlemler dengesi ve sermaye hesabı ile ilgili
bazı veriler derlenmeye çalışılmıştır.
Tablo 2. 2001 ve Global Finansal Kriz Dönemlerinde Mal ticareti ve Denge Değerleri
GÖSTERGELER 2001 Krizi Global Finansal Kriz
2000 2001 2002 2007 2008 2009
Đhracat (FOB)
(Milyon $)
27.775 31.334 36.059 107.272 132.027 102.135
Đthalat (CIF) (Milyon
$)
54.503 41.399 51.554 170.063 201.964 140.919
Dış Ticaret Dengesi
(Milyon $)
-22.057 -3.363 -6.390 -62.791 -69.936 -38.784
Cari Đşlemler Dengesi
(Milyon $)
-9.920 3.363 -626 -38.311 -41.946 -13.959
Kaynaklar: www.tüik.gov.tr , www.tcmb.gov.tr , www.maliye.gov.tr , www.sgb.gov.tr
2001 ve 2008 kriz dönemleri dış ticaret verileri açısından değerlendirildiğinde,
öncelikle cari işlemler dengesi ile ilgili veriler Tablo 2’de özetlenmiştir. Kriz ortamının kur, iç
ve dış talep ve rekabet gücü üzerindeki etkileri bilinmektedir. Bu açıdan bakıldığında, aslında
kriz sonrası dönemin ihracatı artırıcı etkileri de beraberinde getirdiği 2001 krizinde kendini
göstermektedir. Kriz sonrası dönemde artan ihracat hacmi, ithalatta önce bir düşüş sonra yine
belirli ölçüde bir artışa rağmen, cari işlemler dengesinde iyileşmelere yol açmıştır.
Buna rağmen Global Finansal Kriz döneminde bu duruma ters bir sonuçla karşı
karşıya kalmaktayız. Global Finansal Krizde cari işlemler dengesindeki açık, özellikle krizin
etkilerinin en yoğun hissedildiği 2008 yılında önemli ölçüde büyümüştür. Bu durumu uluslar
arası piyasalardaki ciddi talep daralmalarına bağlamak mümkündür. Tablo 2’den de
izlenebileceği gibi, 2008 yılından 2009 yılına geçerken, ithalat hacminde yaşanan önemli
daralmaya rağmen, dış ticaret açığı önemini korumuştur.
14

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
Tablo.3 2001 ve Global Finansal Kriz Dönemlerinde Sermaye Hesabı Hareketleri
GÖSTERGELER 2001 Krizi Global Finansal Kriz
2000 2001 2002 2007 2008 2009
Doğrudan Yabancı
Sermaye Girişi
982 3.352 1.082 22.047 18.269 7.860
(Milyon $)
Sıcak Para Akımı
(Net) (Milyon $)
-538 -12.443 -559 -1.679 3.144 -3.988
TCMB Brüt Döviz
Rezervleri(Milyon$)
22.172 18.787 26.807 73.317 71.008 70.689
Kaynaklar: www.tüik.gov.tr , www.tcmb.gov.tr , www.maliye.gov.tr , www.sgb.gov.tr
Sermaye hesabı rezervlerde yaşanan gelişmeler Tablo 3’te özetlenmeye çalışılmıştır.
Bu açıdan bakıldığında, her iki kriz döneminde de doğrudan yabanı sermaye girişlerinde önce
artış, sonra bir azalış olduğu gözlenmektedir. Tablo 3’teki en çarpıcı gelişme ise sıcak para
akımı değerlerinde görülmektedir. 2001 kriz döneminde yurt dışına çıkan büyük miktardaki
sıcak para, krizi derinleştiren en önemli faktör olmuştur. Global Finansal Kriz döneminde ise
önce bir artış sonra da bir azalış görülmektedir.
2001 Krizinde döviz rezervlerine ilişkin verilere bakıldığında ihracat hacminin
artmasının izleri kendini göstermektedir. Buna bağlı olarak döviz rezervlerinde artış meydana
gelmiştir. Yukarıda bahsettiğimiz Global Finansal Kriz döneminde meydana gelen ihrcat
hacmindeki daralma döviz rezervlerine de yansımış Global Finansal Kriz dönemine döviz
rezervlerimizde azalmalar yaşanmıştır.
8.Sonuç
Türkiye ekonomisinde makroekonomik politikalarda gözlemlenen istikrarsızlık ve
kamu maliyesindeki bozukluklar, Global Finansal Kriz hariç olmak üzere genel olarak kriz
öncesi dönemlerin özelliği haline gelmiştir. Bu yüzden her kriz döneminin ardından
makroekonomik dengeleri yerine oturtabilmek adına önlem paketleri devreye sokulmuştur.
Daha sonra da programlara güven ortamını oluşturmak ve ek finansman ihtiyacını karşılamak
için IMF ile anlaşmalar imzalanmıştır. Ancak halen içinde bulunduğumuz kriz ortamında
henüz bu tür bir gelişme yaşanmamıştır. Đç makroekonomik dengelerin, önceki kriz
dönemlerine göre daha sağlam ve sağlıklı olması buna sebep olarak gösterilebilir. Buradan
hareketle ister yerel isterse dış dünyadan kaynaklanan global bir kriz olsun, yaşanan krizlerin
etkilerinin derinleşmesinde iç dinamiklerin yoğun etkisinin olduğu açıktır.
2001 Krizi ve öncesinde yaşanan diğer kriz dönemlerinin çoğunda, göze çarpan bir
diğer özellik eksi ekonomik büyüme ile enflasyonda artışın aynı anda yaşanmasıdır. Ancak
diğer kriz dönemlerinin aksine, Global Finansal kriz döneminde enflasyon oranında azalış
görülmüştür. Bu olguda yine sağlıklı bir ekonomik yapının yanında, talepteki ve uluslar arası
fiyatlardaki düşüş ve vergi indirimi önlemlerinin önemli rolü olmuştur.
Kriz dönemlerinin dış ticaretimiz üzerine etkileri incelendiğinde genel olarak şu
yargıya ulaşılır. Kriz öncesi dönemlerde yaşanan yüksek oranlarda cari açık, hızlı sermaye
girişi ve kurun aşırı değerlenmesi söz konusu iken ortaya çıkan krizlerden sonra ani sermaye
çıkışları ile başlayan süreçte ulusal para değer kaybetmekte, buda cari işlemler açığını giderici
etkiler doğurmaktadır. Özellikle kurun değer kaybetmesiyle artan ihracat hacmi bu konuda en
15

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
önemli etkendir. Đhracatın artmasına iç talepteki daralma ve rekabet gücünün iyileşmesinin de
etkisinin olduğu söylenebilir. Bu gelişme 2001 Krizi sonrası da yaşanmıştır. Ancak Global
Finansal Kriz dönemi verileri incelendiğinde yukarıda bahsi geçen gelişmelerin tersine, cari
işlemler dengesi açıklarının önemini koruduğu gözlemlenmiştir. Global Kriz döneminde,
krizin dünya çapında hızla yayılması ve bir çok ülkenin ciddi yaralar alması sebebiyle dış
talepte yaşanan büyük düşüşler ihracatın azalmasına neden olmuş, önceki kriz dönemlerinde
yaşanan gelişmeler yaşanmamıştır. Đthalat hacminde meydana gelen önemli daralmaya
rağmen cari açığın devam etmesi, dışa açık bir ekonomik yapının bu konuda etkili olduğunu
göstermektedir.
Özetle, yaşanan krizlerin tümünde iç ve dış etkenlerin birlikte rol oynadığını söylemek
mümkündür. Ancak son yaşanan kriz tecrübesi, dış kaynaklı krizler sonrası özellikle dış
ticaret verilerinde ortaya çıkan negatif tablonun düzelmesinin çok daha fazla zaman
gerektirdiğini ortaya koymuştur.
9. Kaynaklar
[1] Bayraktutan, Y., “ Küresel Finansal Krizler ve IMF”, Ekonomik Kriz Öncesi Erken Uyarı
Sistemleri, Makale Derlemesi, Arıkan Yayınları,Đstanbul, 2006.
[2] Emsen, Ö.S., “Ekonomik Krizler ve Türkiye Deneyimi”, Beta Basım Yayım, Đstanbul,
2003.
[3] Kar, M., Taban, S., “Kriz Erken Uyarı Sinyalleri Olarak Reel Ekonomi Göstergeleri”,
Ekonomik Kriz Öncesi Erken Uyarı Sistemleri, Makale Derlemesi, Arıkan Yayınları,
Đstanbul, 2006.
[4] Uzun, A. M., “Latin Amerika’da Yaşanan Finansal Krizlerin Kriz Erken Uyarı
Göstergeleri Açısından Değerlendirilmesi”, Ekonomik Kriz Öncesi Erken Uyarı Sistemleri,
Makale Derlemesi, Arıkan Yayınları,Đstanbul, 2006.
[5] Işık, N.,Alagöz, M., Yıldırım, M., “1990 Sonrası Türkiye’de Yaşanan Krizler: 1994, 2000
ve 2001 Krizleri”, “Kriz Erken Uyarı Sinyalleri Olarak Reel Ekonomi Göstergeleri”,
Ekonomik Kriz Öncesi Erken Uyarı Sistemleri, Makale Derlemesi, Arıkan Yayınları,Đstanbul,
2006.
[6] Ekşi, Đ. H., Akçacı, T., “Ekonomik Kriz Perspektifinde Kamu Ve Özel Sektör
Performansları”, Finans Politik Ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Ekim, 2009, Sayı:536
[7] Eren A., Süslü B., “Finansal Kriz Teorileri Işığında Türkiye’de Yaşanan Krizlerin Genel
Bir Değerlendirmesi”, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı:41, Yıl:7, Eylül-Ekim 2001,
[8] Atik, H., “Kriz Erken Uyarı Sinyalleri Olarak Dış Ticaret Hareketleri”, Ekonomik Kriz
Öncesi Erken Uyarı Sistemleri, Makale Derlemesi, Arıkan Yayınları,Đstanbul, 2006.
[9] Doğanlar, M., Bal, H., Özmen, M., “Döviz Krizi Modelleri” ÇÜ., Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, Cilt 16, Sayı 1, 2007
16

Çubukcu, F., Naycı, Ö., Akpınar, Ş., Ayyıldız A.
[10] Yükseler, Z., “Türkiye’de Kriz Dönemlerinde Ekonomik Gelişmeler ve Ödemeler
Dengesi Uyumu”, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Yayınları, Temmuz, 2009.
[11] ATO Krizler tarihi. http://www.atonet.org.tr/yeni/index.php?p=276&l=1
[12] Kazgan, G., “Türkiye’de Ekonomik Krizler:1929-2001 Nedenleri ve Sonuçları Üzerine
Karşılaştırmalı Bir Đrdeleme”, DEGEV- Türkiye Đş Bankası, Đstanbul, 2002.
[13] Akmeşe, H., Çetin H., “2008 Dünya Ekonomik Krizinin Türkiye Ekonomisi ve Türk-
Azeri Ekonomik Đlişkileri Üzerindeki Etkileri”, Journal of Azerbaijani Studies
[14] www.tüik.gov.tr ,
[15] www.tcmb.gov.tr ,
[16] www.maliye.gov.tr ,
[17] www.sgb.gov.tr
17