Tarıma Dayalı Gıda Sektörü GeliÅimi Yol Haritası - Sanayi Bölgeleri ...
Tarıma Dayalı Gıda Sektörü GeliÅimi Yol Haritası - Sanayi Bölgeleri ...
Tarıma Dayalı Gıda Sektörü GeliÅimi Yol Haritası - Sanayi Bölgeleri ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Şanlıurfa'nın <strong>Sanayi</strong>sinin Yeniden<br />
Yapılandırılması için<br />
Teknik Destek Projesi<br />
Şanlıurfa Tarıma Dayalı Gıda <strong>Sanayi</strong> Sektörü <strong>Yol</strong><br />
Haritası<br />
Mart 2010<br />
İş Tanımına Referans<br />
Bileşen D İş geliştirme hizmetleri<br />
Eylem D.3 Sektörel kalkınma yol haritalarının geliştirilmesi<br />
Eylem D.3.2 Sektörel kalkınma yol haritalarının ve eylem<br />
planlarının geliştirilmesi<br />
Çıktı D.3.2.2 Tarıma ldayalı gıda sanayisi sektörü yol haritası |<br />
UNDP<br />
Tanımlama<br />
• Sektör bulgularının gözden geçirilmesi.<br />
• Orta vade sınai kalkınma için ana stratejik kılavuzlar<br />
Şanlıurfa <strong>Sanayi</strong>sinin Yeniden Yapılandırılması Avrupa Birliği (AB) tarafından<br />
finanse edilen ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından<br />
yürütülen bir teknik destek projesidir. Projenin sözleşme makamı Merkezi Finans ve<br />
İhale Birimi'dir (MFİB). Projenin faydalanıcısı <strong>Sanayi</strong> ve Ticaret Bakanlığı'dır<br />
(STB).
İçindekiler<br />
YÖNETİCİ ÖZETİ ................................................................................................................................. 1<br />
1 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ DURUM DEĞERLENDİRMESİ ................... 5<br />
1.1 Tarıma dayalı gıda sektörü eğilimleri .................................................................................... 5<br />
1.1.1 Küresel eğilimler .............................................................................................................................. 5<br />
1.1.2 Bölgesel eğilimler .......................................................................................................................... 10<br />
1.1.3 Yerel eğilimler ................................................................................................................................ 16<br />
1.2 Tarıma dayalı gıda sanayi sektörü analizi ......................................................................... 19<br />
1.2.1 Sektör haritası ve analizi .............................................................................................................. 19<br />
1.2.2 Mevcut sanayiye genel bakış ...................................................................................................... 22<br />
1.2.3 Sektör elmas analizi ...................................................................................................................... 46<br />
1.3 Anahtar sonuçlar ve Şanlıurfa için getirdikleri ................................................................... 54<br />
2 TARIMSAL GIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI ....................................................................... 56<br />
2.1 Sektör Vizyonu ....................................................................................................................... 56<br />
2.2 Vizyona Erişmedeki Kritik Boşlukların Ele Alınması ......................................................... 56<br />
2.3 Sektör Stratejileri .................................................................................................................... 59<br />
2.3.1 Strateji 1: Stratejik yatırımları çekmek için bölgenin eşsiz potansiyelinin kullanılması ...... 62<br />
2.3.2 Strateji 2: Mevcut tarımsal gıda sektörünün rekabet edebilirliğinin arttırılması ................... 66<br />
2.3.3 Strateji 3: Ürün standartlarının yükseltilmesi ve ürünlerin markalaştırılması ........................ 71<br />
2.3.4 Strateji 4: Girişimciliğin ve yeni yatırımların beslenmesi ........................................................ 73<br />
2.3.5 Strateji 5: Hem çiftlik hem de sanayi seviyesinde teknolojinin özümsenmesinin<br />
sağlanması .................................................................................................................................................. 75<br />
2.4 Aşamalandırma ve eylem planı ........................................................................................... 77<br />
3 SONUÇLAR .................................................................................................................................. 80<br />
Resim listesi<br />
Şekil 1: Şanlıurfa tarım üretimi / Türkiye toplamı ................................................................................ 16<br />
Şekil 2: Şanlıurfa tarımsal gıda sektörü yol haritası ............................................................................. 20<br />
Şekil 3: Şanlıurfa tarım üretimi ............................................................................................................. 25<br />
Şekil 4: Diğer illere oranla Şanlıurfa'nın tarım üretkenliği - Mersin ve Gaziantep çok daha fazla<br />
üretken .................................................................................................................................................. 26<br />
Şekil 5: Ekili tarım alanının dağılımı ................................................................................................... 27<br />
Şekil 6: Şanlıurfa ve Mersin arasındaki üretim şablonu - Mersin daha yüksek katma değerli ürünlerde<br />
çok daha uzmanlaşmıştır ....................................................................................................................... 28<br />
Şekil 7: Türkiye toplamının yüzdesi olarak Şanlıurfa organik üretimi ................................................. 29<br />
Şekil 8: Organik üretim hacmi karşılaştırması - Şanlıurfa 1. sırada (2007) .......................................... 29<br />
Şekil 9: Organik üretime ayrılmış arazinin ortalama boyutlarının karşılaştırması (2007) .................... 30<br />
Şekil 10: GAP bölgesinde hayvan ve hayvan ürünleri değerinin karşılaştırması - Şanlıurfa 2. sırada 32<br />
Şekil 11: Şanlıurfa'da hayvan ve hayvan ürünleri değerinin evrimi - değer görece sabit kalmıştır ...... 32<br />
Şekil 12: Şanlıurfa'da et ve süt üretimi değerinin evrimi - değer görece sabit kalmıştır ...................... 33<br />
Sayfa i
Şekil 13: Tarıma dayalı gıda sektörü değer zinciri (Tipik durum) ........................................................ 42<br />
Şekil 14: Tarıma dayalı gıda sektörü değer zinciri (ideal durum)......................................................... 43<br />
Şekil 15: Gıda güvenliği sistemi ........................................................................................................... 45<br />
Şekil 16: Şanlıurfa Tarımsal Gıda sektörü elmas analizi ...................................................................... 47<br />
Tablo listesi<br />
Tablo 1: Karşılaştırmalı ihracat durumu, 2009 ..................................................................................... 11<br />
Tablo 2: Şanlıurfa'nın tarımsal üretimi, 2009 ....................................................................................... 23<br />
Tablo 3: Şanlıurfa'da hayvancılık (kasaba ve köyler dahil) .................................................................. 31<br />
Tablo 4: Ceylanpınar devlet çiftliğinde sığır ve mandıra çiftçiliği ....................................................... 35<br />
Tablo 5: Ceylanpınar devlet çiftliğinde koyun yetiştirme ..................................................................... 35<br />
Tablo 6: Şanlıurfa'nın Tarım ve Gıda <strong>Sanayi</strong>sinde istihdam ve üretim hacmi (2009).......................... 39<br />
Tablo 7: Ürün türüne göre işleme tesisi sayısı ...................................................................................... 40<br />
Tablo 8: Tarımsal gıda stratejisi ve proje haritası ................................................................................. 61<br />
Tablo 9: Tarımsal gıda yatırım bölgesi kararları için kriterler .............................................................. 63<br />
Tablo 10: Tarıma dayalı gıda sektörü stratejilerinin aşamalandırılması ............................................... 77<br />
Tablo 11: Projenin ilk etkisi için zaman çerçevesi ............................................................................... 78<br />
Tablo 12: Projelerin Şanlıurfa tarıma dayalı gıda sektörünün karşılaştığı hususlara katkısı ............... 80<br />
Sayfa ii
Kısaltma Listesi<br />
ABIGEM<br />
BDS<br />
MFİB<br />
AB<br />
GAP BKİ<br />
IGEME<br />
ESKP<br />
KOSGEB<br />
STB<br />
OSB<br />
GA<br />
KOBİ<br />
KÖSS<br />
TDE<br />
TOBB<br />
BMKP<br />
AB İş Geliştirme Merkezi<br />
İş Geliştirme Hizmetleri<br />
Merkezi Finans ve İhale Birimi<br />
Avrupa Birliği<br />
Güneydoğu Anadolu Projesi Bölgesel Kalkınma İdaresi<br />
İhracatı Geliştirme Etüt Merkezi<br />
Entegre Sınai Kalkınma Planı<br />
Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı<br />
<strong>Sanayi</strong> ve Ticaret Bakanlığı<br />
Organize <strong>Sanayi</strong> Bölgesi<br />
Güneydoğu Anadolu<br />
Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler<br />
Küçük ölçekli sanayi sitesi<br />
Teknik Destek Ekibi<br />
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği<br />
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı<br />
Önemli Feragatname: Bu rapor "Şanlıurfa Sanayasinin Yeniden Yapılandırılması için Teknik Destek Projesi"<br />
kapsamında hazırlanmıştır. Proje Avrupa Birliği tarafından finanse edilmekte ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı<br />
tarafından yürütülmektedir. Projenin sözleşme makamı Merkezi Finans ve İhale Birimi'dir. Projenin faydalanıcısı <strong>Sanayi</strong><br />
ve Ticaret Bakanlığı'dır. Bu raporun içeriği hiçbir şekilde sözü geçen kurumların görüşlerini yansıtmamaktadır.<br />
Sayfa iii
YÖNETİCİ ÖZETİ<br />
Küresel, bölgesel ve yerel eğilimlerin ayrıntılı bir incelemesinin ardından bu rapor<br />
Şanlıurfa'daki mevcut tarım ve gıda işleme sektörünün Temmuz 2009 çalıştayında<br />
paydaşların hedefledikleri vizyonun yerine getirilmesi için tam olarak ne yapılması<br />
gerektiğini inceleyen bir analizle devam rtmektedir.<br />
2020 yılına kadar Şanlıurfa'daki tarımsal gıda sektörü ürünlerinin kalitesi ve<br />
Mezopotamya konsepti temelli güçlü bir bölgesel markalaşma ile birlikte<br />
uluslararası gıda standartlarına uygunluk ve tarımsal turizmden işlenmiş<br />
organik gıdaya kadar birçok katma değerli güçlü ürün portföyüyle tanınmış bir<br />
sektör olacaktır.<br />
Küresel, ulusal ve bölgesel eğilimler<br />
Gelecek yıllarda tarım ve tarımsal gıda endüstrisi gıda güvenliği ve sağlıklarıyla ilgili<br />
olarak ürün kalitesi açısından artan müşteri endişesi ile karşı karşıya kalacaktır. Gıda<br />
ürünleri ticareti de daha fazla uluslararası çapta ve daha fazla denetlenen bir hale<br />
gelerek değişmektedir. Diğer taraftan sanayi, yeni formüllerle, farklı paketlerle, yeni<br />
ürünlerle vs. rekabet etmektedir. Ancak, kalkınmasını tarım ve tarımsal gıda<br />
sanayileri temelinde gerçekleştirmek isteyen bir bölge için, küresel eğilimler, gıda<br />
tüketimi ve sınai kullanım için tarımsal ürünlere olan talebin, gelecek yıllarda büyüme<br />
için muhteşem fırsatlar olacağını göstermektedir.<br />
Şanlıurfa'da Tarım<br />
Türkiye, gıda alanında büyük miktarda ticaret fazlası bulunan az sayıda ülkeden<br />
biridir. Özellikle Şanlıurfa ilinin yaklaşık 1.200.000 hektar ekili alanla, büyük bir tarım<br />
sektörü vardır. Bu araziden şu anda 210.000 hektarı sulanmakta, ayrıca 280.000<br />
hektarı da 2008-2012 GAP Eylem Planı doğrultusunda sulanacak olup 300.000<br />
hektarının da daha uzun vadede sulamanması beklenmektedir. Yağmurla beslenen<br />
tarımdan sulamalı tarıma geçişin ürün verim ve hacminde büyük etkileri olacaktır.<br />
Şanlıurfa'nın tarım arazisi Türkiye toplamının %13'ünü ve Güneydoğu Anadolu<br />
bölgesinin %35'ini oluşturmaktadır. İş gücü üretkenliği hala düşüktür, ancak yerel iş<br />
gücünün neredeyse %73'ü tarım sektöründe çalışmaktadır.<br />
Tarım çıktısı ağırlıklı olarak pamuk, tahıllar, bakliyat ve yağlı tohum yönündedir.<br />
Örneğin Şanlıurfa Türkiye’nin pamuğunun % 36'sını, yağlı tohumlarının % 20'sini<br />
üretir. Diğer yandan, Türkiye'nin meyve ve sebze üretiminde Şanlıurfa'nın payı çok<br />
daha düşüktür.<br />
Şanlıurfa'da gıda işleme<br />
Gıda işleme sektöründe Şanlıurfa'nın durumu pek de parlak değildir; salça ve<br />
hayvancılık işleriyle uğraşan az sayıda kar edebilen şirket hariç sanayi çok küçüktür,<br />
iyi gelişmemiştir ve tarımsal ürünlerdeki büyük çeşitlilik ve bolluğa rağmen çok az<br />
sayıda ürünü kapsamaktadır. Gerçekten de antepfıstığı vakası bu konuda<br />
1 TARIMSAL GIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
aydınlatıcıdır; Şanlıurfa'daki üretimin çoğu Gaziantep'te işlenir ve Antep fıstığı<br />
markasını taşır.<br />
Sektörde yaklaşık 1.500 kişi çalışmaktadır. İş gücü, pamuk yağı değirmenlerinde 370<br />
işçili 27 şirket, bulgur ve mercimek üreticilerinde 248 işçili 29 şirket, mısır<br />
kurutucularda 125 işçili 26 şirket, buğday unu değirmenlerinde 91 işçili 7 şirket ve<br />
mısır unu değirmenlerinde 26 işçi olarak dağılmıştır. Birçok sanayi düşük teknoloji<br />
kullanımı ile ve görece ucuz işgücü ile çalışmaktadır.<br />
Sonuçlar<br />
İlin ekilebilir ve sulanan arazi açısından avantajları olmasına rağmen Şanlıurfa'nın<br />
hektar başına satış olarak ölçülen tarımdaki asıl üretkenliği şu anda ulusal<br />
ortalamanın % 65'i seviyesindedir. Tarımsal üretkenlikteki farklar tarım için<br />
kullanılabilen arazideki ürün seçimi ile açıklanabilir. Tarımsal üretkenliğin ulusal<br />
ortalamanın üstünde olduğu bölgelerde daha yüksek kar marjlı ürünlere ayrılan arazi<br />
miktarı da daha yüksektir. Tarlaların ortalama alanı, tarla ekipmanı kullanımı ve<br />
yüzey sulamaya karşı basınçlı sistemlerin tercihi de açıklamanın parçasıdır.<br />
Bölge bazı güçlü avantajlara sahiptir. İklim ve çok çeşitli mahsullerin yetiştirilebileceği<br />
ekilebilir arazinin boyutları. Yerel nakliye altyapısı muhteşemdir ve Türkiye'yi<br />
Ortadoğu pazarına bağlayan ana yol üzerindedir. Bu uluslararası havalimanını<br />
(kargo ve ön soğuk depolama merkezleri vardır), otoyol ağını ve son olarak<br />
demiryollarını içerir. Bölge yenilenebilir enerji üretimine uygundur. Hem Ziraat<br />
Fakültesi hem de Gıda Mühendisliği Bölümü (Ar-Ge için iki önemli bilgi kaynağı) ile<br />
Harran Üniversitesi'nin varlığı, Ar-Ge ve ders programı tasarımı gibi konularda<br />
üniversite-özel sektör işbirliği potansiyeli sunmaktadır. Ortadoğu pazarının yakınlığı<br />
da özellikle geçtiğimiz beş yılın büyüyen ihracat hacmi göz önüne alındığında bir<br />
başka avantaj sunar. Destekleyici hizmetler açısından bölgede çeşitli tarım makinesi<br />
ve ekipmanı imalatçıları ve distribütörleri vardır, bunun yanında yeteri miktarda fona<br />
sahip olan ve yakın zamanda kurulmuş olan, birikmiş uzmanlığı, bilgisi ve ağ<br />
kapasitesi kısa süre sonra bir Bölgesel Kalkınma Ajansı ile tamamlanacak olan<br />
Bölge Kalkınma İdaresi (GAP BKİ) de vardır.<br />
Doldurulması gereken ana boşluklar<br />
Bu bağlamda Şanlıurfa'daki tarımsal gıda sektörü ele alınması gerekecek olan birçok<br />
rekabet edebilirlik boşluğuyla karşı karşıyadır. Sekiz önemli boşluk, önem sırasında<br />
olmaksızın aşağıda özetlenmiştir.<br />
• İşbirliği ve ağ geliştirilmesi<br />
• Güvenilir ve sabit tarımsal ürünlere erişim<br />
• Uluslararası yönetmelikler ve standartlara uyum<br />
• Pazar yapıları, tercihleri ve ihtiyaçlarına hitap etmede sınırlı şirket içi kapasite<br />
2 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
• Pazar erişim pencerelerini ve mevsimlik fırsatları değerlendirmede sınırlı<br />
şirket içi kapasite<br />
• Lojistik altyapısı tedarik zinciri yönetim yetenekleriyle uyumsuz<br />
• Katma değerli ve yüksek marjlı ürün eksikliği<br />
• Girişimcilik eksikliği<br />
Sektör kalkınma stratejileri iki seviyeye odaklanmıştır: tüm tedarik zincirini organize<br />
edip yönetebilecek köklü şirketlerin bölgeye çekilmesi; ve yerel girişimcilerin büyük<br />
gıda işleyicilere tedarikçilik yapabilme yeteneklerinin yükseltilmesi ile kendi katma<br />
değerli ürünlerini geliştirebilmelerinin sağlanması. Toplam olarak beş ana strateji ve<br />
her biri için gıda sektörünün rekabetçiliğini güçlendirebilecek alt stratejiler<br />
belirlenmiştir. Rekabetçiliğin geliştirilmesi için on yedi proje belirlenmiştir ve bunların<br />
yedisi için profiller ve uygun bir hibe başvuru sürecinin başlatılması için özetler<br />
hazırlanmıştır. Alt stratejiler ve projelerle ilişkili olarak stratejiler aşağıdaki tabloda<br />
özetlenmiştir.<br />
Tablo ES1: Teklif edilen stratejiler alt stratejiler ve projeler<br />
Stratejiler Alt stratejiler Proje örnekleri<br />
#1: Stratejik yatırımları çekmek<br />
için bölgenin eşsiz potansiyelinin<br />
kullanılması<br />
#2: Mevcut tarımsal gıda<br />
sektörünün rekabet<br />
edebilirliğinin arttırılması<br />
#3: Ürün teklifinin<br />
markalaştırılabilecek bir seviye<br />
yükseltilmesi<br />
#4: Girişimciliğin ve yeni<br />
yatırımların desteklenmesi<br />
1.1: Büyük bir tohum tedarikçisinin çekilmesi<br />
1.2: Sözleşmeli tarımda çalışan sınai işleyicilerin<br />
çekilmesi<br />
1.3: Pazar güçlerine tepki verilmesi<br />
2.1: Gıda güvenliği seviyesinin arttırılması<br />
2.2: Sertifikalandırma seviyesinin arttırılması<br />
2.3: Şirket yöneticilerinin yöneticilik becerilerinin<br />
geliştirilmesi<br />
2.4: OSB'ye yeni gelenler için geçici destek<br />
sağlanması<br />
2.5: Bulgur alt sektörünün güçlendirilmesi<br />
2.6: Meyve ve sebze üretiminin arttırılması<br />
2.7: Hayvan üretim alt sektörünün kalkındırılması<br />
3.1: Bir sektör pazarlama bilgi sistemi<br />
uygulanması<br />
3.2: Ürün teklifinin yükseltilmesinin faydalarının<br />
tanıtılması<br />
3.3: Yükseltilen teklifin markalanması ve tanıtımı<br />
4.1: Tesisler ve destekler aracılığıyla iş<br />
inkübasyonunun sağlanması<br />
4.2: Kadın kooperatiflerinin oluşturulmasının<br />
hızlandırılması<br />
4.3: Bölgede ele alınmamış alanlardaki fırsatların<br />
Sözleşmeli çiftçiliğin<br />
özendirilmesi ve<br />
kolaylaştırılması<br />
Hedefli tarımsal gıda<br />
yatırımlarının geliştirilmesi<br />
Ayçiçek yağı üretim yatırımı<br />
çekilmesi<br />
Gıda güvenliği<br />
sertifikalandırmasına ilişkin<br />
özendirme ve eğitim faaliyetleri<br />
Gıda şirketlerinin işletme<br />
yönetimi alanında eğitimi<br />
Tohum seçim hizmeti<br />
sağlanması*<br />
Hayvan besiciliği ve süt üretim<br />
kapasitesinin geliştirilmesi<br />
Meyve ve sebzeler için yüksek<br />
verimlilikte kurutucular temin<br />
edilmesi*<br />
Tarımsal gıda için bir pazar bilgi<br />
sisteminin oluşturulması*<br />
Bir ticaret geliştirme merkezi<br />
kurulması<br />
Bir gıda işleme pilot tesisinin ve<br />
bir inkübatörün kurulması*<br />
Hazır yemeklerin işlenmesi için<br />
bir kadın kooperatifinin<br />
kurulması*<br />
3 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Stratejiler Alt stratejiler Proje örnekleri<br />
#5: Hem çiftlik hem de sanayi<br />
seviyesinde teknolojinin<br />
özümsenmesinin sağlanması<br />
araştırılması<br />
5.1: Üniversite ve sanayi arasında iletişim<br />
kanallarının oluşturulması<br />
5.2: <strong>Sanayi</strong> ve üniversite arasındaki bağlantıların<br />
gelişmesi için mekanizmalar oluşturulması<br />
Kırsal alanlar için bir kadın<br />
kooperatifi pilot projesinin<br />
kurulması*<br />
Ön fizibilite çalışmalarının<br />
gerçekleştirilmesi<br />
Tarımsal gıda sektörü STK'ları<br />
arasında<br />
kapasitenin<br />
geliştirilmesi<br />
Bir tarımsal gıda üniversitesi<br />
kurulması - sanayi<br />
koordinasyon komitesi<br />
kurulması<br />
Bir tarımsal gıda uygulamalı<br />
araştırma enstitüsü ve referans<br />
laboratuvarı kurulması<br />
4 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
1 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ DURUM DEĞERLENDİRMESİ<br />
1.1 Tarıma dayalı gıda sektörü eğilimleri<br />
1.1.1 Küresel eğilimler<br />
1.1.1.1 Gıda güvenliği, kalitesi ve sağlık konusundaki endişeler<br />
Gıda güvenliği ve kalitesi<br />
Devletlerden ve tüketicilerden gelen artan baskı nedeniyle gıda güvenliği ve kalitesi<br />
gıda sanayii için yüksek öncelikli bir husus haline gelmiştir. Müşteri güveninin<br />
sürdürülmesi daha sıkı kamu güvenliği standartları gerektirirken küresel tedarik<br />
zincirleri daha karmaşık hale gelmektedir. Bu, küçük şirketlerin bu yeni kurallara<br />
uyabilme becerilerini olumsuz yönde etkileyecektir.<br />
Hem özel hem kamusal olarak daha sıkı gıda güvenliği ve kalite standartlarının<br />
gelişmekte olan ülkeleri, özellikle de en marjinal üreticileri ve ihracatçıları uluslararası<br />
ticaretin dışında tutma potansiyeli vardır. Daha yüksek değerli tarımsal gıda<br />
ürünlerinin küresel değer zincirleri üzerinde yapılan araştırmalar standartlara uyum<br />
yönetiminin karmaşıklıklarının rekabetçiliği nasıl etkileyeceğini göstermektedir.<br />
Örneğin küçük ölçekli üreticilerin katılımında ihracatçılar önemli bir rol oynamaktadır.<br />
Sertifikalandırma ve izlenebilirlik<br />
Gıda güvenliğini arttırmanın yollarından biri sertifikalandırma ve izlenebilirlik<br />
yöntemleri geliştirmektir. Ürünler yalnızca temel bitki hijyeni ve sanayi güvenliği<br />
mevzuatına uygun olmakla kalmamalı, kaynaklar ve onaylar süpermarket rafından<br />
üreten çiftliğe kadar takip edilebilmelidir. Bu, mümkün olduğunda, her zaman uygun<br />
ısı kontrolünü de içermektedir.<br />
Doğal ve organik gıdalar<br />
"Geçtiğimiz on yılda gıda pazarlamada en büyük eğilim organik, "doğal" ve hatta<br />
"işlenmemiş" gıdaya doğru yönelmek olmuştur". (The Economist, 24 Eylül, 2009). Bu<br />
eğilimlerin arkasındaki motivasyon kısmen tüketicilerin daha sağlıklı ürünler<br />
yiyeceklerine inanmalarıdır. Organik üretim ve organik olarak işlenmiş gıda<br />
segmentlerinin önemi artmaya devam etmektedir. Ancak segmentler yukarıda<br />
tartışılan çok ülkeli küreselleştirme eğilimlerinden bağımsız değildirler. Organik sıfatı<br />
kesinlikle büyük gıda işleyiciler tarafından bir pazarlama aracı olarak benimsenmiştir:<br />
uluslararası tanınırlığa sahip bir ketçap markasının "organik" bir ketçabı bile vardır.<br />
İşlevsel gıdalar<br />
Bir başka gıda eğilimi de bilinçli olarak daha sağlıklı ya da daha besleyici olacak<br />
biçimde değiştirilmiş "işlevsel gıdaların" pazarlanmasıdır. Avrupa ve Kuzey Amerika<br />
pazarında bir süredir gıda ürünlerine vitamin ekleniyor olsa da işlevsel gıda eğilimi<br />
ana akımın dikkatini ilk defa yoğurtlara yapılan eklentilerle çekmiştir. Birçok<br />
5 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
pazarlamacı eğilimleri benimsemiş de olsa etiketlerdeki sağlık iddialarına ilişkin<br />
düzenleyici makamların bir takım endişeleri vardır.<br />
Yine de bu tür ürünler sıkı bir mevcudiyet elde etmiş görünmekte ve modern gıda<br />
işleme işinin karmaşıklığını gösteriyorlar. İşlevsel gıdalar için küresel pazarın<br />
2007'de 78 milyar dolardan 2013'te 128 milyar dolara çıkması beklenmektedir<br />
(PricewaterhouseCoopers, The Economist, 24 Eylül 2009). Örneğin Nestlé'nin Ar-Ge<br />
çalışmalarını standart gıda işlerine oranla daha yüksek kar marjına sahip işlevsel<br />
gıdalara odakladığı bildirilmiştir. (The Economist, 29 Kasım, 2009).<br />
1.1.1.2 Ticaretin yapısında değişiklik<br />
Uluslararası gıda tedariki<br />
Geleneksel olarak gıda uluslararası ticareti yapılan bir ticaret ürünüdür: Yeni<br />
Zelanda’nın eti ve tereyağı ile İzmir inciri net bir ulusal kökeni olan yalnızca iki<br />
örnektir. Ancak katma değer ağlarının geçtiğimiz on yıllarda uluslararası ticaretin<br />
kalite simgesi olan şablonları, gıda sanayiinin gözünden kaçmamıştır. Örneğin<br />
domatesler birçok ülkeden tedarik edilebilir, ön ezme ve konsantrasyon işlemlerinden<br />
orada geçebilir ve son karışım ve paketleme için üçüncü bir ülkeye nakledilip daha<br />
sonra uluslararası ve yerel pazarlara sunulabilir. Süreçte kullanılan baharatların,<br />
koruyucuların ve paketlerin kaynakları da aynı derecede çeşitli olabilir.<br />
Ancak işlenmiş gıdanın küreselleşmesi, ticaret hareketlerinin büyük oranda mevsim<br />
farklılıkları ile beslendiği taze üründen daha az görünürlüktedir. Bu, örneğin, güney<br />
yarımküre ürünlerinin kuzeyin kış mevsiminde kuzey yarımkürede bulunabilmesini<br />
sağlar. Ticaret, daha varlıklı ülkelerde taze ürünlere ve daha genel olarak dünya<br />
genelindeki ülkelere bu tür ürünleri karşılayabilen pazar segmentlerinde yerel olarak<br />
mevcut olandan daha düşük fiyatlı gıdaya yıl boyu erişim sağlamıştır.<br />
Yerel satın alma hareketi<br />
Ancak geçtiğimiz yıllarda, özellikle kayda değer bir tarım tabanı olan daha zengin<br />
pazarlarda gıda alanında bu büyük uluslararası ticarete belirli bir ters tepki gelişmeye<br />
başlamıştır. Yerel satın alma hareketi yerel gıda üretim yeteneğinin gelişmesini, ya<br />
da daha doğru bir deyimle yeniden gelişmesini teşvik etmiştir. Bazı tüketici<br />
segmentleri yerel üreticileri desteklemek için daha fazla ödemeye razıdırlar. Bunu<br />
lezzet ve saflığının üstün olduğuna inandıklarından ve bunun yerel çiftlik temelli<br />
toplulukları ve kültürü güçlendirdiğini ve sürdürdüğünü bildiklerinden yaparlar. Bunun<br />
bir uzantısı uluslararası ticaretle ve şimdiki bağlamda gıda ve ürün nakliyesiyle ilişkili<br />
"karbon izi" hakkında artan farkındalık ile gelişmiştir.<br />
Bu faktörlerin, etkileri artarsa, önde gelen zengin ülke pazarlarına taze ürün<br />
geliştirilmesini frenleme riski bulunmaktadır.<br />
6 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Gıda tedariki için arazi alımı<br />
Geçtiğimiz yıllarda yeni bir fenomen ortaya çıkmıştır. Bazı hükümetler ve siyasi<br />
nüfuza sahip şirketler dünya pazarından gıda satın almak yerine yurt dışında tarla<br />
satın almakta veya kiralamakta, mahsulleri orada yetiştirmekte ve kendi pazarlarına<br />
sunmak için bu malları ithal etmektedirler. Suudi Arabistan ve Körfez devletleri en<br />
önemli oyunculardır fakat Hindistan'dan Afrika'ya doğru yatırım olduğu da<br />
bildirilmiştir. Mahsuller çoğunlukla buğday ve biyolojik yakıtlar gibi ana ürünlerdir.<br />
Odak Afrika'daki toprakların alımı üzerinde olsa da Türkiye'ye de ilgi duyulduğunu<br />
gösteren basın raporları vardır.<br />
Planet World Food Company (PWFC) raporlarına göre Suudi Arabistan'da böyle bir<br />
şirket vardır. PFWC, Türk tarımcılarla önümüzdeki beş yılda Türk tarımına yaklaşık 3<br />
milyar dolar yatırım yapılacağı konusunda bir anlaşma yapmıştır. (Business Monitor<br />
Online, 14 Temmuz 2009). Açıklamalara göre Bahreyn merkezli bir şirket olan<br />
Vision3 ile Türkiye Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı bünyesindeki Tarım İşletmeleri<br />
Genel Müdürlüğü (TİGEM) arasında bir mutabakat anlaşması imzalanmıştır. Vision3,<br />
bölgedeki tarım sektöründeki öngörülü inisiyatiflere yatırım yapmak için oluşturulmuş<br />
Bahreyn merkezli İslami yatırım aracı olan AgriCap'in tanıtımcısıdır. (Kaynak: Gulf<br />
Daily News, 16 Nisan 2009).<br />
Menşe bölgesinin markalaştırılması 1<br />
Bir başka eğilim de Menşe bölgesi kavramının markalaştırılması ve korunmasıdır.<br />
Birçok ürün genel olarak ürünün ilk geldiği bölgenin adıyla bilinir. Bunun Avrupa'da<br />
en çok bilinen ilk örnekleri şarap ticaretinden gelmiştir: ve en bilineni Şampanyadır.<br />
Şampanya bölgesi diğer bölge ya da ülkelerden gelen şarapların Şampanya olarak<br />
adlandırılmaması için başarılı hukuki mücadeleler vermiştir. Geçtiğimiz yıllarda bu<br />
uygulama oldukça genişletilmiştir. Örneğin "Espelette Biberi" olarak bilinen Fransız<br />
biberi 2000 yılından bu yana Fransız yetkililer tarafından bir AOC (Kontrollü Menşe<br />
Adı) olarak, ve 2002'den beri AB tarafından PDO (Koruma altına alınmış menşe adı)<br />
olarak sınıflandırılmıştır. Bu işaretleme Parmigiano, Şampanya, Rokfor, vs. gibi diğer<br />
ürünleri de korumaktadır.<br />
1 Avrupa Birliği Kanunları aşağıdaki coğrafi göstergeleri düzenler (ya da daha kesin olarak Koruma Altına Alınmış Mahreç<br />
İşareti (PGS) çerçevesindeki rejimleri) Koruma altına alınmış menşe adı (PDO) ve Koruma Altına Alınmış Mahreç İşareti<br />
(PGI). İlk tespit ürünün belirli bir bölgede üretildiğini (ve o bölgenin doğal karakteristik özelliklerini taşıdığını) gösterirken,<br />
ikincisi daha çok belirli bir bölgeye özgü bir üretim yöntemini gösterir (belirli bir bölgede üretilmiş olması gerekli değildir<br />
fakat üretim aşamalarından en az biri belirtilen bölgede gerçekleşmiş olmalı ve ürünün genel karakteristik özelliği üretim<br />
bölgesinden bağımsız olarak aynı olmalıdır). Ayrıca geleneksel ayrıcalık garantisi (TSG) adında üçüncü bir sınıflandırma<br />
vardır. TSG işareti bir tarım ürünü veya gıda maddesinin geleneksel malzemelerle imal edildiğini gösterir ya da geleneksel<br />
bir imalat veya işleme sürecini yansıtan üretim veya işleme biçimini ya da geleneksel içeriği olmalıdır. Diğer bir deyişle<br />
TSG statüsü almak için bir ürünün coğrafi olarak belirlenmiş bir alanda imal edilmesi şart değildir; ürünün geleneksel olması<br />
ve benzer ürünlerden farklı olması yeterlidir.<br />
PGS kanunu AB'de 1992 yılında yürürlüğe girmiştir ve AB üyesi olmayan ülkelerle iki yönlü anlaşmalar aracılığıyla aşama<br />
aşama uluslararası alana genişlemiştir. Çoğu durumda AB'nin Mahreç İşareti sistemi belirli ülkede kullanılan sistemle paralel<br />
olarak işler ve bazı durumlarda hali hazırda kurulmuş olan adlandırma sistemine bağlı olarak çalışır.<br />
7 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Süpermarketler ve gıda toptancıları<br />
Süpermarket ve hipermarketlerin rolü hala önemlidir; ancak kritik oyuncular<br />
perakende satış noktalarını işleten gıda tedarik ve dağıtım gruplarıdır. Çeşitli<br />
mağaza türlerini ve bazen çeşitli mağaza markalarını temsil eden artan çeşitlilikte<br />
perakende satış noktalarına hizmet ederler. Bu tedarik, dağıtım veya toptan satış<br />
gruplarının daha yenilikçi olanları ürün geliştirme ve tedarikinde önemli bir rol<br />
oynarlar. Organik gıdanın ana akıma dâhil olmasına, örneğin bu tür ürünlere<br />
raflarında yer ayırarak büyük katkıları olmuştur.<br />
Gıda hizmet sanayii<br />
Perakende gıda satış noktaları tipik bir ev için önceden hazırlanmış gıdalara<br />
odaklanırken gıda hizmet sektörünün farklı talepleri vardır. Gıda hizmet sektörü<br />
restoranları, otelleri ve kurumsal gıda hizmetini kapsar. Perakende ticarette olduğu<br />
gibi eğilim, örneğin vakum paketli porsiyonlarla et kesmenin ortadan kaldırılması gibi<br />
pişirme öncesi hazırlık işlerini azaltma yönündedir. Tipik olarak gereksinimler daha<br />
büyük formatta kaplar ya da paketleri de içerir fakat giderek artan biçimde talep<br />
sanayi için fiili standartları belirleyebilir. Örneğin ABD merkezli güçlü bir tavuk<br />
şirketinin ticari olarak mevcut olan çoğu pilicin fiili boy, kilo ve kalite standardını<br />
belirlediğine inanılmaktadır.<br />
Gıda dağıtım grupları ve tedarikçilerin gelişimi<br />
KOBİ'lerin özel ürün etiketi tedarik edilmesi yoluyla kalkınmalarında süpermarket<br />
gruplarının rolü yukarıda tartışılmıştır. Bazı gruplar talep eğilimlerinin farkındadır ve<br />
tedarikçi gelişiminde aktif olarak "iyi kurumsal vatandaşlar" olarak davranırlar.<br />
Örneğin büyük bir Hollanda grubu Mali'den gelen mangolar için bir lojistik değer<br />
zinciri geliştirilmesinde önemli bir rol oynamıştır.<br />
İsveç'te yaklaşık 80 perakende satış noktasıyla Konsum Varmland bölgedeki en<br />
büyük perakendecidir. Aynı zamanda özellikle yerel olarak üretilen gıdalara<br />
odaklanan birçok gıda işleme kuruluşu da işletir. Şirket yaklaşık 136.000 üyenin<br />
sahip olduğu bir kooperatiftir. Şirket, küçük yatırımcıların yerel gıda üretimine az<br />
riskle yatırım yapabilmelerini sağlayan bir İnovasyon Gıda Arenası işletmektedir.<br />
Konsum, alan, girişimci hizmeti ve güvenli satış kanalı sağlar.<br />
Çiftçi temelli inisiyatifler<br />
Süpermarketler büyük miktarlarda tutarlı ürüne ihtiyaç duyarlar bu da ya büyük<br />
çiftliklerin işine gelir ya da ürünün daha küçük çiftliklerden satın alımı, uygun biçimde<br />
düzenlenmesi, yıkanması ve paketlenip süpermarketlere veya merkezi depolarına<br />
götürülmesi için bir aracı gerektirir. Bu aracı işlevi çiftçi temelli organizasyonların<br />
görevi üstlenmeleri için bir fırsat sağlamıştır. Örneğin Hollanda da bu zamana kadar<br />
birçok kayda değer oyuncu gelişmiştir.<br />
8 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
1.1.1.3 Ürünlerin çeşitliliğinde değişiklikler<br />
Yeni ürün oluşturma<br />
Gıda işleme sanayii tüketicilerin değişen şablonlarına uyum sağlamak için sürekli<br />
yeni ürünler oluşturmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri'nde her yıl pazara yaklaşık<br />
9.000 yeni ürün katılmaktadır.<br />
Markalar ve özel etiket<br />
Süpermarket raflarında ulusal olarak tanınan gıda ürünü markalarının hakimiyetine<br />
rağmen Özel Etiket ürünlerin varlığı gıda üreticileri için bir pazar olarak giderek artan<br />
önemde bir rol oynamaktadır. Özel etiketli ürünler başta köklü markaların imajlarını<br />
zedelemeden fiyat kırma stratejileri olarak görülmekteydi. Bu tür ürünlerin bazen<br />
köklü markaların üreticileri tarafından sıklıkla aynı kalitede üretildiği bile oluyordu.<br />
Ürünler süpermarket gruplarının talebi üzerine üretildiği için normalde gerekli olan<br />
çeşitli kaydetme izinleri ve ürün tanıtımları kaçınılmaz olabilmektedir. Bu her şekilde<br />
para tasarrufu sağlar. Örneğin Kuzey Amerika'da çoğu ürün kategorisinde özel etiket<br />
ürünlerin hacim olarak ortalama %25'e ulaştığına inanılmaktadır. Bu zamana kadar<br />
sanayi birçok önemli yönde gelişmiştir:<br />
• Yukarıda anlatıldığı gibi indirimli ürünler. Bu daha küçük gıda üretim<br />
fabrikalarına köklü büyük markalarla rekabet ve yeni müşterilerle ilişki<br />
geliştirme fırsatı sunar.<br />
• Gurme özel etiket ürünü: bu durumda süpermarketler özel olarak onlar için<br />
üretilmiş eşsiz özellikli ürünler ekleyerek satışlarını arttırmaya çalışırlar. Bu<br />
tür gurme, yüksek fiyatlı ürünler için talep kaçınılmaz biçimde görece düşük<br />
olduğundan bu küçük, özelleşmiş tedarikçiler için daha da fazla fırsat sağlar.<br />
• Gıda hizmet sektörü: bazen tatlılar ve hamur işleri gibi özelleşmiş pahalı<br />
ürünler tedarik eden otel ve restoran tedarikçileri.<br />
• Kurumsal pazar: çeşitli kurumsal müşterilere markasız ve bazen daha düşük<br />
kalitede ürün tedarik ederler: ordu, eğitim kurumları, hastaneler, cezaevleri,<br />
vs.<br />
ABD'de ve artan biçimde tüm dünyada sanayinin bu segmenti için büyük pazarlama<br />
inisiyatifleri Özel Etiket İmalatçıları Derneği desteğiyle organize edilir. 2<br />
Paketleme<br />
Satış değeri üretmedeki etkisi kanıtlandığından bu yana, gıda ürünlerinin<br />
paketlenmesi giderek artan biçimde önemli bir faktör haline gelmiştir. Yeme<br />
alışkanlıkları, demografik ve sosyal eğilimler değiştikçe raflardaki gıda ürünlerinin<br />
çeşitliliği artmaktadır, paketleme de giderek artan biçimde buna uygun olarak<br />
tüketicilere (hedef tüketici profili, tüketimde rahatlık, taşınabilirlik, atılabilir paket,<br />
2 www.plma.com<br />
9 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
sağlık faydalarının tanıtımı, besin ya da rejim bilgileri, vs.) yardım edecek (ya da<br />
bazen yönlendirecek) biçimde uyarlanmaktadır. Ayrıca, paketlemeye ilişkin birçok<br />
ulusal ve uluslararası yasal çerçeve vardır (paketleme için kullanılan malzeme ve<br />
etikette verilen bilgi). Bunların bir sonucu olarak gıda paketi tasarımı kendini genel<br />
tasarım hizmetlerinden farklılaştırmış ve bir uzmanlık ve farklılaşma alanı haline<br />
gelmiştir.<br />
Sonuç<br />
Kalkınmasını tarım ve tarımsal gıda sanayileri temelinde gerçekleştirmek isteyen bir<br />
bölge için küresel eğilimler gıda tüketimi ve sınaî kullanım için tarımsal ürünlere olan<br />
talebin gelecek on yıllarda büyüme için muhteşem fırsatlar olacağını göstermektedir.<br />
Bu eğilimler aynı zamanda o çevrede başarılı olmak için gerekli koşullara ilişkin<br />
rehberlik sunar: gıda güvenliği ve kalitesi konusunda artan endişe devletlerin ve<br />
uluslar üstü kurumların giderek daha fazla kural ve yönetmelik yayınlamalarına<br />
neden olmaktadır; uluslararası rekabeti ve mal, işlenmiş ürün ticaretini etkileyen<br />
küresel ekonomi.<br />
1.1.2 Bölgesel eğilimler<br />
1.1.2.1 Türkiye'de tarıma genel bakış<br />
Türkiye, dünyada gıda alanında kendine yeten az sayıda ülkeden biridir. Ülkenin<br />
verimli toprağı, suya erişim, uygun bir iklim ve çok çalışan çiftçiler başarılı bir tarım<br />
sektörü meydana getirmektedir. Ayrıca ülkedeki farklı iklimlerin çeşitliliği sayesinde<br />
çok çeşitli mahsuller yetiştirilebilmektedir; ülkede sürekli ılıman bölge ve Akdeniz<br />
iklimi mahsulleri ile birlikte birçok alt tropik mahsul de yetiştirilebilir.<br />
Tarım GYİH'nın %11,3'ünü teşkil eder (2004) ve Türkiye'deki gıda kuruluşlarının<br />
sayısı 27.000'dir 3 . Ayrıca Türkiye net tarımsal ürün ihracatçısıdır. Ticaret bilançosu<br />
2,00 milyar € (2005 yılında 2,5 milyar €) kadar bir fazla gösterir ve bu son yıllarda<br />
büyümektedir. Ana ihracat kalemleri meyve (narenciye dahil) ve sebzeler, fındık,<br />
tahıl, (imal edilmemiş) tütündür fakat aynı zamanda nohut, mercimek, pamuk ve<br />
zeytinyağı da ihraç eder. İhracat ile ilgili olarak, tarım ihracatının %78'i işlenmemiş<br />
mallar şeklinde olduğundan (2003) hala gelişim imkânı vardır. Bu nedenle daha<br />
yüksek katma değerli ve daha yüksek marjlı ürünler için potansiyel oldukça yüksektir.<br />
"İyi Tarım Uygulamaları" (GAP) standartları 4 ; Geçtiğimiz yıllarda sadece gıda<br />
sanayisi ve üretici kuruluşları tarafından değil aynı zamanda birçok mal için tarım<br />
uygulamalarını çiftlik seviyesinde kodifiye etmeyi amaçlayan devletler ve STK'lar<br />
tarafından da bir dizi İyi Tarım Uygulamaları (GAP), kod, standart ve düzenleme<br />
3 Türk Gıda <strong>Sanayi</strong>i ve Türkiye'de Gıda Zinciri Sürdürülebilirliği - Yard. Prof. Cesarettin Alaşalvar, TÜBİTAK Marmara<br />
Araştırma Merkezi Gıda Enstitüsü, Türkiye<br />
4 GAP (İyi Tarım Uygulamaları) ifadesinin tanımı FAO internet sitesinden alınmıştır.<br />
10 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
geliştirilmiştir. Bunların amaçları ticaret ve devlet yönetmelik gereksinimlerinin<br />
(özellikle gıda güvenliği ve kalitesi açısından) karşılanmasından özellikli ya da niş<br />
pazarların daha belirli ihtiyaçlarına kadar değişiklik göstermektedir. İyi Tarım<br />
Uygulamaları kavramı üretim sürecinin her adımında çevresel olarak sürdürülebilir ve<br />
sosyal olarak kabul edilebilir uygulamalara ve/veya çıktılara karar verilmesi için bir<br />
referans aracı olarak kullanılabilir. Bu nedenle GAP'ın uygulanması Sürdürülebilir<br />
Tarım ve Kırsal Kalkınmaya (SARD) katkıda bulunacaktır.<br />
Türkiye'de tarıma elverişli alanın büyüklüğü ve farklı iklimler çok çeşitli mahsuller<br />
alınabilmesini sağlamaktadır. Türkiye aynı zamanda büyük bir tarım üreticisi ve<br />
dünyada gıda açısından kendine yeten sekiz ülkeden biridir. Aynı zamanda dünyada<br />
sebze ve meyve üretiminde sırasıyla beşinci ve dokuzuncu sıradadır 5 . Avrupa'daki<br />
en büyük pamuk, çay ve tütün üreticisidir. Türkiye'nin ana tarım ihracatları bakliyat,<br />
tahıl, şeker pancarı, zeytin, narenciye, tütün, pamuk ve canlı hayvandır.<br />
Tablo 1: Karşılaştırmalı ihracat durumu, 2009<br />
Türkiye'nin ihracatı<br />
(2009)<br />
Toplam ihracat değeri –<br />
102,1 milyar ABD Doları<br />
Tarım <strong>Sanayi</strong>sinin toplam<br />
ihracat değeri – 13,2 milyar<br />
ABD Doları<br />
• Tarım ürünleri: 9,9<br />
milyar ABD Doları<br />
• Hayvan ürünleri: 828<br />
milyon ABD Doları<br />
• Ormancılık ürünleri: 2,5<br />
milyar ABD Doları<br />
GAP bölgesinin ihracatı<br />
(2009)<br />
Toplam değer – 3,8 milyar<br />
ABD Doları<br />
Tarım <strong>Sanayi</strong>sinin toplam<br />
ihracat değeri – 1,15 milyar<br />
ABD Doları<br />
• Tarım ürünleri: 979,2<br />
milyon ABD Doları<br />
• Hayvan ürünleri: 25,8<br />
milyon ABD Doları<br />
• Ormancılık ürünleri:<br />
141 milyon ABD<br />
Doları<br />
Şanlıurfa'nın ihracatı<br />
(2009)<br />
Toplam değer – 124,5 milyon<br />
ABD Doları<br />
Tarım <strong>Sanayi</strong>sinin toplam<br />
ihracat değeri – 21 milyon<br />
ABD Doları<br />
• Tarım ürünleri: 18<br />
milyon ABD Doları<br />
• Hayvan ürünleri: 708,4<br />
bin ABD Doları<br />
• Ormancılık ürünleri: 2<br />
milyon ABD Doları<br />
Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı www.dtm.gov.tr, Türkiye İhracatçılar Meclisiwww.tim.org.tr<br />
2009'da Türkiye 13 milyar dolardan fazla tarım ürünü, hayvansal ürün ve orman<br />
ürünü ihraç etmiştir. GAP bölgesinin Türkiye'nin toplam ihracatındaki payı %3.7,<br />
tarım ürünlerindeki payı %9.8'dir. Bu, genel olarak tarım ürünleri (%85), ormancılık<br />
ürünleri (%12) ve hayvansal ürünlerden (%3) oluşmaktadır.<br />
5 http://www.developing8.org/countries/turkey<br />
11 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
1.1.2.2 Türkiye'de tarıma dayalı gıda sanayisine genel bakış<br />
Türkiye'nin tarım ve işlenmiş gıda ihracatı 6,87 milyar € seviyesindedir (8,90 milyar $,<br />
2006). Gıda ve tarım ihracatının yaklaşık %50'si Avrupa Birliği ülkelerine, geri kalanı<br />
eski Sovyetler Birliği yeni Bağımsız Devletler Topluluğu’na, Suudi Arabistan'a,<br />
Mısır'a ve diğer ülkeleredir. Gıda ve tarım ithalatı 4,30 milyar € seviyesindedir (5,38<br />
milyar $, 2006). En büyük ithalat kalemleri (değerlerine göre): tahıllar, yağlı tohumlar,<br />
hayvani ya da bitkisel yağlar, hayvan mamaları dâhil gıda sanayisi artıkları ve<br />
atıklarıdır.<br />
Gıda, içecek ve tütün taleplerinin toplamından oluşan Türkiye'nin tarımsal gıda<br />
pazarının toplam hacmi yaklaşık olarak 50 milyar € civarındadır; bu yaklaşık olarak<br />
GYİH'nın %20'sine denk gelir. Paketlenmiş gıdanın payının bu sayının dörtte biri<br />
olduğu tahmin edilmektedir ve artan gelir seviyesi, şehirleşme ve artan tüketici<br />
bilinçliliği ile gelişmektedir.<br />
Türkiye'nin gelecekteki kalkınmasıyla paralel olarak tarım sektörünün önemi<br />
değişmektedir ve rekabetçi kalması için önemli düzenlemeler gerekecektir; bunun<br />
yollarından biri tarımsal ham madde üretiminden (ve ihraç etmekten), daha fazla<br />
işlenmiş gıdaya geçiş olabilir. Türkiye'nin bu değişikliklere uyum sağlamada çektiği<br />
zorluklar 25.000 adet ve çoğunlukla küçük, aile şirketlerinden oluşan tarımsal gıda<br />
sanayisinin büyük ölçüde parçalı olmasından kaynaklanmaktadır. 6 Birleşme ve<br />
uzmanlaşma gereklidir fakat ailelerin sahip olduğu mali yapı bunu zorlaştırmaktadır.<br />
Örneğin meyve suyu üretimi Türkiye'de hızla büyümüştür. Fakat sektör tamamen<br />
ham meyve üretimine dayandığı için ham meyve üretiminin hızla büyüyen meyve<br />
suyu üretimine yetişememesi sorun yaratmıştır. Meyve Suyu Endüstrisi Derneği<br />
(MEYED) tarafından toplanan 2000 ve 2005 yılları arasındaki veriler, meyve suyu<br />
üretimi için kullanılan ham meyve miktarının yüzde 9,1 arttığını, bunun yanında ham<br />
meyve üretiminin yalnızca yüzde 3 arttığını göstermektedir; bu nedenle bazı şirketler<br />
yabancı kaynaklara yönelmektedir ve bu da ithal meyve miktarının giderek artmasına<br />
neden olmaktadır.<br />
Yine Türk meyve suyu üreticileri yalnızca yerel tüketime bel bağlamamışlardır.<br />
2007'de toplam 81.029 ton meyve suyu ihraç edilmiş ve distribütörlere 160,2 milyon<br />
$ kazandırmıştır. İthalatlara gelince, 18.621 ton meyve suyu, 34,5 milyon $ maliyetle<br />
ithal edilmiştir. İhracatlar genel olarak AB üye ülkelerine gitmektedir (özellikle<br />
Almanya'ya) fakat aynı zamanda ABD, Japonya, Azerbaycan, İsrail ve Rusya'ya da<br />
ihracat yapılmaktadır.<br />
Türkiye, Antep fıstığı üretiminde dünyanın üçüncü en büyük üreticisi olarak İran ve<br />
ABD'yi izlemektedir. Türkiye yaklaşık 110.000 ton Antep fıstığı üretmektedir ve<br />
6 Ayrıca bkz. Türkiye Tarım İşletme Raporu 4. Çeyrek 2009, http://www.researchandmarkets.com/reports/<br />
1072134/turkey_agribusiness_report_q1_2009.htm<br />
12 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
bunun yaklaşık 1/3'ü Şanlıurfa ilinden gelmektedir. 7 Ancak, su eksikliğinden dolayı<br />
Türkiye'nin arazi başına Antep fıstığı üretimi diğer ülkelerle karşılaştırıldığında<br />
görece düşüktür. Aynı zamanda Antep fıstığı için yapılan araştırma ve geliştirmeler<br />
yetersizdir, net bir pazarlama stratejisi yoktur ve Antep fıstığın dünya pazarlarında<br />
genel imajı zayıftır.<br />
Türkiye'nin işleme sanayisinin çeşitli tarımsal üretimle zengin bir tarım temeli olsa da<br />
tarım üretiminde kalite, sürdürülebilirlik ve verimlilik açısından yapısal sorunlar gıda<br />
işleme sektöründe geri tepmeye neden olmaktadır. Gıda işleme sektörünün en<br />
büyük sorunlarından biri standartlaşmış ham maddelerin sürdürülebilir üretimi ve<br />
üretim seviyelerindeki dalgalanmalardır. Bu genel olarak birincil seviyede üretimin<br />
küçük ölçekli doğasından ve iklimin (sıcaklık, kuraklık) tarım mahsulü ve hayvan<br />
üretimine doğrudan etkisinden kaynaklanmaktadır.<br />
Ticaret özgürlüğünün tarımsal gıda sektörüne etkisi<br />
Türkiye'de bazı yerel fiyatlar, örneğin buğday, kontrol edilmektedir ve dünya<br />
fiyatlarının oldukça üstünde tutulmaktadır. 1995'te gelişmekte olan ülke statüsüyle<br />
DTÖ'ye katılan Türkiye yüksek fiyat tarifeleri koyabilmiştir ve aynı zamanda ithalat<br />
lisansları için mevsimlik yasaklar ve yerel üreticilerin korunması için ithalat<br />
düzenlemeleri gibi fiyat tarifesi tabanlı olmayan kısıtlamalar da uygulamaktadır.<br />
Ancak devlet tarım sektöründeki rolünü azaltmak için giderek daha fazla uluslararası<br />
baskı altında kalmakta ve pazar özgürlüğü ile özelleştirme hedefleriyle paralel olarak<br />
1990'lardan bu yana kendini yavaş yavaş tahıl pazarından çıkarmaktadır. 8<br />
Avrupa Birliği ile sürmekte olan görüşmeler ve uluslararası anlaşmalar büyük<br />
olasılıkla tarım sübvansiyonlarını ürün desteğinden çiftlik geliri desteğine<br />
kaydıracaktır. Çiftçiler üretimlerini daha fazla pazar talebine göre ayarlayabilecekleri<br />
için bunun ileriki ticaret eylemlerinde olumlu etkileri olacaktır. Ticaret özgürlüğü, daha<br />
ucuz tarımsal hammaddeler dışında açık pazarlar sayesinde gıda işleme sanayisine<br />
daha fazla rekabet getirecektir.<br />
Gıda Güvenliği - Türkiye'de Ana Gıda Politikaları ve Gıdaya İlişkin Mevzuat<br />
Özellikle 1996'da AB ile Gümrük Birliğinin ardından gıda güvenliği artan biçimde<br />
öncelikli bir alan haline gelmiş olupi, bununla birlikte devlet tarafından Türkiye gıda<br />
mevzuatının AB müktesebatıyla uyumlu hale getirilmesine başlanmıştır.<br />
Yeni Türk gıda mevzuatı bağlamında gıda güvenliği kontrolü (bu ilgili AB mevzuatı ile<br />
neredeyse tam olarak uyumludur) üretim ve ithalat/ihracat aşamalarında Tarım ve<br />
Köy İşleri Bakanlığı (TKİB) tarafından yürütülmektedir.<br />
7 TURKSTAT; GTÖ, Türkiye'nin Tarım ve İşlenmiş Gıda <strong>Sanayi</strong>i, İstanbul Ticaret Odası, 2008<br />
8 (Ayrıca bkz. Türkiye Tarım İşletme Raporu 1. Çeyrek Q1 2009,<br />
http://www.researchandmarkets.com/reports/1072134/turkey_agribusiness_report_q1_2009.htm)<br />
13 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Yeni mevzuatımızın gıda üretiminde kurulmasını öngördüğü gıda güvenliği<br />
sisteminin çiftliklerde İyi Tarım Uygulamaları (GAP); tarım sanayisinde AB'nin<br />
"çiftlikten sofraya" gıda güvenliği yaklaşımına paralel olarak HACCP (Tehlike Analizi<br />
Kritik Kontrol Noktaları), GMP (İyi İmalat Uygulamaları), GHP (İyi Hijyen<br />
Uygulamaları), RA (Risk Analizi: risk değerlendirme, yönetim ve iletişim) temeline<br />
dayanan bir yönetmeliğe dönüşmesi beklenmektedir.<br />
1.1.2.3 Ortadoğu pazar potansiyeli<br />
Türkiye'de modern sanayi ve ticaret ile birlikte geleneksel zanaat ve tarımın<br />
kompleks bir karışımı olan dinamik bir ekonomi vardır ve Türkiye yıllar boyu<br />
Ortadoğu pazarında önemli bir oyuncu olmuştur. Türk hükümeti iki yönlü ticaret<br />
hacmini ve Ortadoğu ülkeleriyle ekonomik işbirliğini arttırmayı şiddetle istemektedir.<br />
Türkiye'nin Ortadoğu ülkelerine ihracatı yaklaşık 20 milyar ABD Doları'na ulaşmıştır 9 ,<br />
toplam ihracatta Ortadoğu ülkelerinin payı yaklaşık olarak %20'dir. Ortadoğu<br />
pazarları (özellikle Suriye ve İran pazarları) kültürel benzerlikler, tüketim alışkanlıkları<br />
ve yakınlık açısından Türkiye'nin Güneydoğu ve Doğu bölgeleri için erişilebilir<br />
pazarlardır. Ayrıca Büyük Arap Serbest Ticaret Anlaşması (BASTA 10 ) yürürlüğe<br />
girdiğinden ve Suriye ile diğer üyeler arasındaki gümrükler kaldırıldığından, Suriye,<br />
Türk şirketler için bir kapı işlevi görmektedir.<br />
Türkiye'nin Ortadoğu'da 4 ülkeyle iki yönlü serbest ticaret anlaşmaları vardır (İsrail,<br />
Suriye, Mısır ve Filistin). Ortadoğu'ya ihracattaki artış büyük oranda iki yönlü<br />
anlaşmalara bağlı görünmektedir. Anlaşmalar uyarınca ihracatçı firmaların vergisiz<br />
mal ticareti, pazarlara ve pazar bilgisine serbest erişim gibi fırsatları vardır.<br />
Şanlıurfa'nın Ortadoğu'ya toplam ihracatı 2009 11 yılında 105 milyon ABD Doları<br />
seviyesine ulaşmıştır (Irak - 43 milyon ve Suriye - 58 milyon ABD Doları), çünkü<br />
Şanlıurfa'daki ihracatçı firmaların Irak ve Suriye'ye yakınlıklarından dolayı nakliye<br />
avantajları vardır. Nakliye maliyetleri ve yukarıda bahsedilen diğer avantajlar<br />
nedeniyle, Irak'ın işgali ve Suriye ile Türkiye arasında ticaret serbestisinin ardından<br />
geçtiğimiz yıllardaki ihracat artışında görülebildiği gibi Ortadoğu çok önemli bir<br />
pazardır.<br />
Sonuç<br />
Türkiye’deki tarım sektörü geçtiğimiz birkaç yılda kayda değer büyüme ile karakterize<br />
olmuştur. Sektöre daha fazla şirket yatırım yapmış, çiftlikler modern makinelerle,<br />
araçlarla, vs. donatılmış ve mekanizasyon giderek popüler hale gelmiştir. Organik<br />
9 Dış Ticaret Müsteşarlığı, www.dtm.gov.tr<br />
10 BASTA: BASTA, Arap Birliği Sosyal ve Ekonomik Konseyi bünyesinde 1 Ocak 1998'den bu yana yürürlükte olan<br />
Ticareti Kolaylaştırma ve Geliştirme Anlaşması'nı etkin hale getirmek için idari bir program olarak ilan edilmiştir. BASTA<br />
üyesi olan 17 Arap ülkesi vardır: Ürdün, Fas, Kuveyt, BAE, Suriye, Tunus, Bahreyn, Lübnan, Libya, Suudi Arabistan, Irak,<br />
Sudan, Umman, Mısır, Yemen, Katar, Filistin<br />
11 Türkiye İhracatçılar Meclisi www.tim.org.tr<br />
14 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
tarım büyümektedir ve organik ürünler Avrupa'da organik ürünlerin giderek artan<br />
önemi ve popülerliğine paralel olarak Türkiye'de de daha popüler hale gelmektedir.<br />
Daha sağlıklı yiyeceklere genel bir ulusalar arası eğilimin ardından tahılların,<br />
baklagillerin, süt ürünlerinin, etin, içeceklerin, tütünün, meyvelerin ve sebzelerin yerel<br />
tüketimi artmaktadır.<br />
Türkiye'deki birçok tüketici geçmişte konvansiyonel gıda ile organik gıdanın farkını<br />
bilmiyordu, ancak Türkiye'de Genetiği Değiştirilmiş (GD) gıdalara ilişkin farkındalık<br />
seminerler, paneller, medya vs. aracılığı ile yükseltilmiş olup yerel pazarda artan<br />
sağlık farkındalığı ile Türkiye'deki tüketicilerin yakın gelecekte organik olarak üretilen<br />
ürünler talep edeceği tahmin edilmektedir. Bu nedenle gelecek yıllarda organik<br />
üretim hacminin artması beklenmektedir. Bazı perakende zincirleri müşterilerine<br />
organik ürünler sunmaya başlamışlardır.<br />
Diğer taraftan müşteri talebinin işlenmiş gıdaya doğru kayması da organik tarım<br />
üretiminin yapısını etkilemiştir. Bu bağlamda üretici firmalar yeni eğilimlere ayak<br />
uydurmak için donmuş ve korunmuş meyve ve sebzeler, bitki çayı, aromatik yağlar,<br />
vs. gibi ürünlere önem vermektedir. Bu nedenle kullanıma hazır ve tüketici dostu<br />
ürünlerin payının önümüzdeki yıllarda artması beklenmektedir.<br />
Tarım sektörü hem hacim hem de üretkenlik çeşidi ve kalitesi açısından hızla<br />
gelişmektedir. Büyük Türk şirketleri hayvan besiciliği, meyve ve sebze üretimine<br />
yatırım yapmaktadırlar. Yabancı yatırımcıların tarım sektörüne yaptıkları yatırımın<br />
artması beklenmektedir. Yabancı şirketler (özellikle Avrupa şirketleri) işleme<br />
tekniklerini geliştirip değer yaratacak uzman bilgi ve deneyime sahiptirler. Tarım ve<br />
sanayi arasında entegrasyon ve şirket birleşmeleri artacak ve sektör hızlı bir büyüme<br />
yakalayacaktır.<br />
Günümüzde gıda üreticileri için güvenli ve sağlıklı ürünleri sorumlu bir biçimde<br />
yetiştirmek konusunda sürekli bir mücadele söz konusudur. Tüketiciler,<br />
perakendeciler ve mevzuattan gelen yeni baskılar çiftçiler ve yetiştiriciler üzerinde<br />
yeni taleplere neden olmuştur. Bunlar giderek artan biçimde çiftçiliğin çevreye<br />
(toprak ve deniz) etkilerini azaltan üretim teknikleri kullanılmasını, kimyasal<br />
kullanımının azaltılmasını ve doğal kaynakların verimli kullanımını, bunların yanında<br />
hem işçilerin hem de hayvanların ve deniz yaşamının refahının korunmasını<br />
gerektirmektedir. İyi tarım/balık çiftliği uygulamalarına uyum göstermek, pazar erişimi<br />
için temel öneme sahip hale gelmiştir. İyi tarım uygulamaları daha yaygın hale<br />
gelecektir; GlobalGAP sertifikası pazarda İyi Tarım Uygulamaları için anahtar<br />
referans olacaktır. Gıda işleme sanayisine gelince, İyi İmalat uygulamaları (GMP),<br />
HACCP, ISO 22000 ve ISO 9001 gibi sistemlerin tesisi ve uygulanması hızla<br />
artacaktır.<br />
15 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
1.1.3 Yerel eğilimler<br />
1.1.3.1 Şanlıurfa'nın tarım sektörü<br />
Şanlıurfa'da tarım sektörü yaklaşık 1.200.000 hektar üzerinde çalışmaktadır. Bu<br />
boyut içinde 210,000 hektar sulanmaktadır, bir başka 280,000 hektar 2012'nin<br />
sonuna kadar sulanacaktır ve gelecek birkaç yılda 300,000 hektarın daha sulanacağı<br />
öngörülmektedir. Yağmurla beslenen, hayvancılık ve bitki üretimi ile desteklenen 800<br />
kg/hektar buğday üretiminden modern sulamalı 5.000 kg/hektarlık buğday üretimine<br />
geçiş muazzam olmuştur. Ürün yetiştirme modeli daha az hayvan ve daha çok<br />
buğday, mısır ve pamuğa yönelmiştir.<br />
Şanlıurfa'nın tarım alanı Türkiye'nin toplam tarım alanının %13'ünü ve aynı zamanda<br />
Güneydoğu bölgesinin %35'ini oluşturur. ŞUTSO'ya göre yerel iş gücünün<br />
neredeyse %73'ü tarım işinde çalışmaktadır.<br />
Tarım mallarının üretimi ağırlıklı olarak pamuk, tahıllar, bakliyat ve yağlı tohum<br />
yönündedir. Örneğin Şanlıurfa Türkiye’nin pamuğunun %36'sını yağlı tohumlarının<br />
%20'sini üretir. Buna karşın, Türkiye'nin meyve ve sebze üretiminde Şanlıurfa'nın<br />
payı çok daha düşüktür. Örneğin meyvelerin payı yalnızca %1'dir.<br />
Şekil 1: Şanlıurfa tarım üretimi / Türkiye toplamı<br />
Kaynak: TUİK<br />
2006 Şanlıurfa Tarım Planı'na göre 2002'de en çok üretimi yapılan mahsuller pamuk<br />
ve buğdaydır. Bu iki mahsulde yüksek yoğunluğun sebebi, pamuk üretiminden elde<br />
edilen gelirin diğer mahsullerden çok daha fazla olmasıdır. Üreticilerin Şanlıurfa'da<br />
sulanan alanın en az %50'sinde pamuk üretimine devam edeceği, buğday ve mısırın<br />
sırasıyla en çok üretilen ikinci ve üçüncü mahsul olacağı tahmin edilmektedir.<br />
16 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
1.1.3.2 Şanlıurfa'nın tarıma dayalı gıda sektörü<br />
Şanlıurfa’da, salça ve besicilik gibi birkaç kar eden şirket hariç, gıda sanayisi çok<br />
gelişmiş değildir. 90'ların ortalarında büyük sulama projeleri kurulmadan önce tarım<br />
üretimi yalnızca buğday ve baklagillere odaklanmıştı. Bu, Atatürk barajının inşası ve<br />
GAP bölgesinin kalkınmasıyla değişti. Gıda sanayisi üretime paralel olarak yavaş<br />
gelişti (buğday değirmenleri, bulgur tesisleri)<br />
Mısır ve pamuk gibi daha fazla sulanan mahsullere doğru bir yetiştirme eğilimi ortaya<br />
çıkmıştır. Bu mahsullerin marjları buğday ve baklagillerden bir miktar fazla da olsa<br />
meyve ve sebze gibi daha yüksek değerli mahsullere kayma ya da besin<br />
mahsullerini (mısır ya da alfalfa gibi) et ve süt gibi daha yüksek değerli ürünlere<br />
dönüştürme işleri gerçekleştirilmemiştir (Kaynak: GAP Bölgesi için Rekabet<br />
Gündemi).<br />
Küçük paydaşları desteklemeyi düşünen devletin büyük olasılıkla sebze ve meyve<br />
gibi yoğun iş gücü gerektiren tarım ürünlerini teşvik etmesi gerekecektir. Aslında<br />
meyve ve sebzelerin tarımsal değerdeki yüzdesi GAP'ta %34 civarındayken Türkiye<br />
genelinde %58'ine denk gelmektedir. Genel olarak yerel gıda işleme ve gıda hizmet<br />
şirketlerinin çoğu büyük oranda yerel pazara yönelmişlerdir.<br />
Sonuçlar<br />
GAP projesinin bölgede (özellikle Şanlıurfa'daki tarım sektöründe) olumlu etkileri<br />
gözlenmiştir (örn. üretim hacmi artmış ve mahsul modeli değişmiştir). Meyve ve<br />
sebze gibi daha fazla katma değerli ürün yetiştirilmiştir. Şanlıurfa bölgesi için fırsatlar<br />
önümüzdeki yıllar için önemlidir ve bazı göstergeler şimdiden bu eğilimi<br />
doğrulamaktadır: TAT salça gibi büyük ölçekli şirketler tarafından yakın zamanda<br />
yapılan yatırımlar ve yeni OSB’de yer almak isteyen adaylar gibi.<br />
Özellikle TAT Domates Salçası şirketinin salça yatırımlarının ardından domates<br />
çekici bir mahsul haline gelmiştir; çiftçiler geçmişte yalnızca yerel türde domates<br />
ürettiklerini, şimdi iklim ve toprak koşulları açısından yetiştirilmesi daha kolay olan<br />
birçok domates çeşidi olduğunu fark ettiklerini anlatmaktadırlar. Bu nedenle domates<br />
üretiminin gelecekte artması beklenmektedir. Ayrıca TAT şirketi yakın gelecekte<br />
domates üretimi için sözleşmeli çiftçilik sistemiyle çalışmayı planlamaktadır.<br />
Sürdürülebilirlikle karakterize olan yeni veya modern çiftlik sistemi entegre çiftçilik,<br />
organik çiftçilik, doğal çiftçilik, tarımsal ormancılık ve sözleşmeli çiftçilik gibi çeşitli<br />
tarımsal sistemleri temsil eder; Bu çiftçilik sistemleri arasında sözleşmeli çiftçilik<br />
sistemi çiftçilerin yaşam standardının yükseltilmesi için en uygunu olarak<br />
görülmektedir. Bu çiftçilik sistemi geçtiğimiz otuz yılda tarım performansını<br />
geliştirecek kurumsal bir yenilik, bazen kırsal kalkınma ve/veya yapılanma için<br />
anahtar bir unsur olarak tanıtılmıştır. Bu sistem gelecekte Şanlıurfa'da daha yaygın<br />
olacaktır. Tarımsal kalkınmanın dışında bölgedeki tarıma dayalı gıda sanayisi de<br />
17 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
gelişecektir, çünkü tarıma dayalı gıda sanayisi tesisleri sözleşmeli çiftçilik sistemi ile<br />
yeterli miktarda yüksek kaliteli ham madde tedarik edecektir. 2007'de 51 çiftçi<br />
organik tarıma başlamıştır (19328 hektar, 73578 ton) 12 . Aynı zamanda sözleşmeli<br />
çiftçilik sistemiyle organik tarım üretimi de kademeli olarak büyümektedir.<br />
Birçok oyuncu (üretici kuruluşları, kooperatifler ve özel ticaret şirketleri gibi) pazar ve<br />
tarımsal gıda ürünleri arasında arabirim oluşturacak (özellikle süt, meyve ve sebze<br />
ürünleri için) ve ildeki pazar gereksinimlerini yerine getirecektir. Yani yerel gıda<br />
ürünlerinin süper/hiper market zincirlerine yerleştirilmesi gelecekte<br />
gerçekleştirilecektir.<br />
12 Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, 2007 rakamları<br />
18 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
1.2 Tarıma dayalı gıda sanayi sektörü analizi<br />
1.2.1 Sektör haritası ve analizi<br />
İşlenmiş gıdalar, dönüştürülmek ve değer kazanmak için birincil tarımsal ürünlere<br />
gerek duyarlar (hayvanların da tanım itibariyle tarımsal ürün olduğuna dikkat edelim).<br />
Şanlıurfa'nın durumunda gıda sektörü yalnızca işlenmiş gıdaya değil, doğrudan ya<br />
da temel bir işlemden (meyve sebzelerde olduğu gibi taze tüketim için yıkama ve<br />
paketleme veya bulgurda olduğu gibi kaynatma, kurutma ve öğütme gibi) sonra<br />
satılan tarımsal ürünlere de odaklanmıştır. Bu nedenle hem tarımsal ürün<br />
yetiştiricileri hem de gıda işleyicileri aralarında doğrudan ve güçlü bağlantılarla sektör<br />
haritasının merkezi odak noktalarıdır. Güçlü bağlantıların olduğu bölgelerde çiftçiler<br />
yerel (ve dış) işleyicilerin ve diğer ihracatçıların talebine göre mahsul yetiştirmektedir.<br />
Ancak Şanlıurfa'da üretilen mahsul türleri genel olarak devlet teşvikleriyle belirlenir.<br />
Bunun sonucu olarak iki sektör oyuncusu arasındaki bağlar son derece zayıftır<br />
(neredeyse hiç yoktur) ve işleme amacıyla yanlış türde ham madde üretilmektedir.<br />
Bu teşvik programları, Devlete, sanayi özel sektörünün yönünü belirlemede anahtar<br />
rol verirken bir yandan da devlet bütçesine bir yük haline gelmekte ve bölgenin<br />
sürdürülebilir kalkınmasına katkıda bulunmamaktadır.<br />
19 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Şekil 2: Şanlıurfa tarımsal gıda sektörü yol haritası<br />
Kaynak: İç görüşmeler<br />
Girdi tedariki<br />
Tarımsal ürün üreticilerinin girdileri tablonun sol tarafındaki yeşil kutularda<br />
gösterilmiştir Taze ürünler (meyve ve sebzeler) için depolama tesisleri hariç tüm<br />
girdiler bir dereceye kadar yerel olarak mevcuttur. Saha araştırmalarında ve çalışma<br />
grubu toplantılarında gözlendiği üzere, gelişim imkanı olmakla birlikte, girdi<br />
tedarikçileri ve yetiştiriciler arasında tatmin edici düzeyde bağlantı mevcuttur. 13<br />
13 Bölgedeki bazı çiftçiler Tarım İl Müdürlüğü, TİGEM ve diğer şehirlerdeki aracılardan sertifikalı fidanlar ve tohumlar<br />
alırlar. Ancak bölgede az sayıda fidan ve tohum aracısı olduğu göz önünde bulundurulduğunda birçok çiftçi uygun tohum ve<br />
fidanlara yönlendirilmemekte, bu da gıda sanayii için düşük kalite ya da uygun olmayan ham maddeyle sonuçlanmaktadır.<br />
20 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Diğer taraftan haritanın sağ tarafındaki yeşil kutularda gösterilen gıda imalatçıları için<br />
girdilerin hiçbiri yerel olarak mevcut değildir (yerel olarak mevcut olan fakat iyi<br />
gelişmiş lojistik hizmetleri olmayan nakliye hariç). Bu nedenle üreticilerin bu girdiyi<br />
tedarik etmek için dışarıya yönelmeleri gerekmektedir, bu da üretim maliyetini ve<br />
süresini arttırır.<br />
Hem yetiştiricilerin hem de üreticilerin diğer tarımsal ürünlerle ilişkili oyuncularla (örn.<br />
pamuk, yem, biyolojik yakıt) ve ihracat pazarları için yerli alıcılarla doğrudan<br />
bağlantıları olmalıdır.<br />
Eğitim ve araştırma kurumları<br />
Harran Üniversitesi (Ziraat Fakültesi ve Gıda Mühendisliği Bölümü ile), Mesleki<br />
Eğitim Kurumları (lise ve yüksekokul seviyelerinde) ve MEKSA (Mesleki Eğitim Vakfı)<br />
daha etkin biçimde kullanılabilecek avantajlardır. Odak noktasındaki sektör ile<br />
(çiftçiler ve imalatçılar) Eğitim ve Araştırma Kuruluşları (şu anda bölgede mevcut<br />
olmasa da sektörün gelişimine büyük ölçüde katkıda bulunabilecek olan TÜBİTAK<br />
dahil) arasındaki bağlantıların da acil biçimde geliştirilmesi gerekmektedir.<br />
Buna ek olarak ilde akredite Gıda Analiz Laboratuarı yoktur, bu da yerel imalatçıların<br />
ve ihracatçıların test ve analiz için örnekleri diğer şehirlere göndermelerine neden<br />
olmaktadır. Tarım İl Müdürlüğü'nde bir gıda analiz laboratuarı bulunmaktadır fakat<br />
gerekli olan test ve analiz türleri açısından donanım ve insan kaynakları sınırlıdır. Bu<br />
iki kaynağın da geliştirilmesi ve işlevsel olarak sanayiye daha faydalı hale getirilmesi<br />
gerekmektedir.<br />
Kamu kurumları<br />
Sektör (yetiştiriciler ve işleyiciler) ile Kamu kurumları (Devlet, Valilik ve Bağış<br />
Kurumları) arasındaki bağlantılar da mevcuttur fakat tatmin edici bir seviyeye<br />
gelmeleri için geliştirilmeleri gerekmektedir. Bu, kanun ve yönetmeliklerin<br />
tasarlanması ve/veya revize edilmesi için özellikle geçerlidir (yayım hizmet<br />
tedarikinin tasarımı, tarım sübvansiyonlarının işleyicilerin ürün talepleriyle uyumlu<br />
hale getirilmesi, tüm sektör kapılarını açık bırakmaktansa (5084 sayılı Kanunun<br />
revizyonu) yatırımcıların odak sektörlere (tarıma dayalı gıda sanayi, tekstil ve imalat)<br />
yatırım yapmaya motive edilmesi, yalnızca yatırımcıların karşılaştığı engellerin<br />
ortadan kaldırılması/azaltılması değil aynı zamanda yatırımların ve yeni girişimlerin<br />
kolaylaştırılması da gerekmektedir. Yakın zamanda kurulan Bölgesel Kalkınma<br />
Ajansı'nın bu bağlantıyı güçlendirmesi beklenmektedir. Ancak İşletme Temsilcisi<br />
STK'ların ve sektör kuruluşlarının BKA'nın eylemlerini sektöre özgü stratejiler ve<br />
ihtiyaçlar doğrultusunda planlamasına yardımcı olması gerektiğinin altının çizilmesi<br />
önemlidir.<br />
Bu sorunu çözmek için Üniversite, GAP Araştırma ve Uygulama Merkezi ve tarımsal STK'lar aracılığıyla gösterim çiftlikleri<br />
kurulabilir.<br />
21 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
STK'lar ve destekleyici kurumlar<br />
Sektör haritasında belirlenen son büyük zayıflık sektör ile sivil toplum kuruluşları,<br />
dernekler ve birlikler arasındaki bağlantıların zayıflığıdır. Bu kuruluşlar mevcuttur ve<br />
üyeleri de sektördendir ancak yine de kuruluşların eylemleriyle sektörün ihtiyaçları<br />
arasında güçlü bir bağdaşım belirlemek zordur.<br />
Pazar bağlantıları<br />
Pazar bağlantıları iyi işlememektedir veya en azından potansiyel büyük ölçekli<br />
yatırımcıların ihtiyaç duyabileceği standartlarda değillerdir. Gıda perakendecileri<br />
lojistik ve kalite sorunları nedeniyle çoğu taze ürünü yerel olarak tedarik etmektense<br />
Mersin'den getirmektedir. Benzer biçimde küçük ölçekli bir gıda işleyicinin çıktıyı<br />
garanti etmesi ve kontrol etmesi için güvenilir bir yol yoktur. TAT gibi büyük ölçekli bir<br />
imalatçı tedariki garanti altına almak için sözleşmeli çiftçilik yoluna gitmek<br />
zorundadır; küçük ölçekli çiftlikler yanlış işleyen bir pazarın kararsızlığına maruz<br />
kalmaktadır. Yatırımların gerçekleşmesi için bu risklerin azaltılması gerekmektedir.<br />
1.2.2 Mevcut sanayiye genel bakış<br />
1.2.2.1 Tarım sektörünün incelemesi<br />
Şanlıurfa ilinde "doğrudan gelir destek" sistemine kayıtlı neredeyse 60.000 çiftçi<br />
vardır. Ortalama çiftlik boyutu 13,3 hektardır, 60.000 çiftçi mevcut tarım arazisi olan<br />
1.215.609 hektarın yalnızca 800.000 hektarını oluştururlar; bu da yaklaşık 30.000<br />
çiftliğin henüz kayıtlı olmadığını göstermektedir. Her bir çiftliğin yaklaşık 4 tam<br />
zamanlı aile üyesi çalıştırdığı varsayılırsa, çiftçilikte istihdam toplam 360.000 kişidir<br />
(90.000 x 4).<br />
Şanlıurfa'da üretilen ürünlerin çoğu borsada ticareti yapılan mallardır ve çiftçilerin<br />
fiyatlar üzerinde hiçbir kontrolü yoktur. İlde üretilen çeşitli ürünler şunları içerir:<br />
buğday, arpa, kimyon, mısır (tane), ham mısır yağı, bulgur, nohut, çeltik (kabuksuz<br />
pirinç), fiğ, mercimek (kırmızı), pamuk, susam, ayçiçeği, ayçiçek yağı, ham ayçiçek<br />
yağı, nötr pamuk yağı, sığır, et ve et ürünleri, ceviz, biber (kırmızı), kuru nane, Antep<br />
fıstığı, portakal, badem, kuru üzüm, biber (yeşil), alfalfa, kanola, kavun, organik<br />
ürünler, soya fasulyesi, soğan (taze ve kuru), domates, süt, süt ürünleri (peynir,<br />
ayran, yoğurt, tereyağı), meyve tohumları, otlar ve aromatik bitkiler, patates, karpuz<br />
ve limon.<br />
Birçok küçük çiftçi sıklıkla kuru koşullarda, kişisel bahçelerde ya da sınır mahsulü<br />
olarak sebze (patlıcan, domates, kırmızı biber, taze soğan, vs.) ve meyve (Antep<br />
fıstığı, badem, zeytin, nar, üzüm, vs.) üretimine geçmektedir. Şanlıurfa'da büyük<br />
çiftlik türünde üretim henüz yaygın değildir. Bu küçük çiftçiler ürünlerini çiftliklerinin<br />
kapısında pazarlar ya da toptan satış pazarına sunarlar. Paketleme dahil hiçbir işlem<br />
gerçekleşmez. Bu çiftçi grubu organize değildir, danışmanlık hizmeti almazlar ve<br />
tarım ürünlerinin büyük miktarlarda olmamasından dolayı çok az satış güçleri vardır.<br />
Yalnızca AGRO-GAP Öncü Çiftçiler Derneği ve GapEkoDer - Gap Ekolojik tarım<br />
22 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Derneği kendi üyelerine bir dereceye kadar fidan ve danışmanlık hizmeti<br />
sunmaktadır.<br />
Şanlıurfa Türkiye'deki borsa malı üretiminin kayda değer bir kısmından sorumludur<br />
(%25 buğday, %35 mercimek ve %35 Antep fıstığı). Ancak işleme sanayisi aynı<br />
oranda gelişmemiştir. Örneğin: Antep fıstıkları kavrulmak, işlenmek ve Gaziantep<br />
markası altında satılmak üzere Gaziantep'e nakledilirler. Mercimek ve buğday<br />
(çoğunlukla un ve bulgur biçiminde işlenmiş olarak) Şanlıurfa'da toplu olarak büyük<br />
paketlerde satılır ve diğer bölgelerde perakende satış için yeniden paketlenir (1 kg).<br />
Taze sebze ve meyvelerin taze ürün olarak satışları hala Şanlıurfa sokak pazarı ile<br />
sınırlıdır. Yeterli kalite kontrol, uygun paketleme ve lojistik hizmetleri (soğuk<br />
depolama, soğuk zincir nakliye) eksikliği süpermarketlerin kapılarının açılıp daha<br />
büyük bir pazara erişmede yaşanan güçlükleri açıklamaktadır.<br />
Süpermarket zincirleri kendi günlük taze ürün ihtiyaçlarını karşılamak için dağıtım<br />
aracılarıyla çalışırlar ve bu dağıtım zincirlerine katılmak siparişten teslimata her<br />
adımda iyi bir organizasyon gerektirir (sipariş edilen tüm ürün türleri için, yalnızca<br />
aracının/çiftçinin elindekiler değil). Düzgün faturalandırma ve ödeme şartları da<br />
perakendecinin karar verme sürecini etkilemektedir. Şanlıurfa'da bu tür dağıtım<br />
aracıları yoktur (ya da bu işlevi görecek bir üretici birliği). Bu nedenle Şanlıurfa'daki<br />
perakendeciler bile (süpermarketler) taze ürünlerini Mersin'den almak zorundadırlar.<br />
Daha büyük çiftlikler son derece mekanize buğday ve mısır ile (mekanize<br />
edilebilecek olan) pamuk gibi borsa malı üretimine odaklanmaktadırlar. Bu çiftçiler<br />
mahsullerini Ticaret Borsası aracılığıyla satarlar. Çiftçiler bir Çiftçi Derneği'nde iyi<br />
organize olmuşlardır ve aynı zamanda Ziraat Odası'nda da temsil edilmektedirler.<br />
Şanlıurfa'da 26 mısır kurutma tesisi vardır. Gerekli teknik genişletme hizmetini<br />
almayı başarırlar fakat vizyonları yoktur ve ürünlerini nasıl pazarlayacaklarına ilişin<br />
uzman bilgileri eksiktir.<br />
Tablo 2: Şanlıurfa'nın tarımsal üretimi, 2009<br />
Mahsuller Ekili (da) Üretim (ton)<br />
Tahıllar 7.689.314 3.237.631<br />
Bakliyat 779.407 122.992<br />
Yağlı tohumlar 1.615.768 426.102<br />
Sınai Mahsuller 1.457.100 1.467.971<br />
Soğanlar 4.650 7.263<br />
Çekirdekli Meyveler 3.301 3.312<br />
Yumuşak çekirdekliler 586 599<br />
23 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Mahsuller Ekili (da) Üretim (ton)<br />
Üzümsü meyveler 780.789 22.892<br />
Narenciye 343.293 184.041<br />
Zeytin 57.045 4.747<br />
Baklagiller 130 130<br />
Meyve Taşıyan Sebzeler 189.000 724.142<br />
Kök, Soğan ve Yumru Sebzeler 5.460 11.840<br />
Yapraklı ve Yenebilir Gövdeli Sebzeler 2.425 1.822<br />
Kaynak: Şanlıurfa Tarım İl Müdürlüğü<br />
Şanlıurfa'nın ekonomisi tarım ve hayvan besiciliğine dayalıdır. Ekilebilir arazisi<br />
çoğunlukla tahıl yetiştirmek için kullanılır. Buğday ana mahsuldür (478.000 hektar) ve<br />
onun ardından arpa (200.000 hektar) ve mercimek (60.000 hektar) gelmektedir.<br />
Ayrıca nohut çiftçiliği (8.800 hektar) ve bir Antep fıstığı kültürü vardır (77.000 hektar).<br />
Şanlıurfa'nın sınai mahsulleri pamuk(143.000 hektar) ve kırmızı biberdir (2.000<br />
hektar), yağlı tohum mahsulleri ise ayçiçeği (10.600 hektar) ve susamdır (2.100).<br />
Ayrıca yem (500 hektar fiğ, 4.500 hektar alfalfa, 5.400 hektar silolama için mısır, 100<br />
hektar sorgum, 420 hektar tritikale ve 850 hektar yonca) ve bitkisel yağ üreten<br />
girişimler, yerel ve dış piyasa taleplerini karşılamak üzere geliştirilecektir. Meyve ve<br />
sebze kategorisindeki ana mahsuller üzüm (16,700 ha), zeytin (5,700 ha), domates<br />
(6,000 ha), biber (3,700 ha), karpuz (5,500 ha), kavun (1,200 ha) ve patlıcandır<br />
(1,500 ha) 14 .<br />
Şanlıurfa'da üretilen tahıl Şanlıurfa'daki bulgur ve buğday unu tesislerinde işlenir ve<br />
diğer illere gönderilir (özellikle Gaziantep şehrindeki hamur işi imalatçılarına). Yemler<br />
Şanlıurfa'daki yem tesislerine gönderilmektedir ve ayrıca çiftçiler yemleri<br />
çiftliklerindeki kendi hayvanları için de kullanırlar. Ayrıca düşük miktarda mısır<br />
Adana'daki Cargill nişasta şirketine satılmıştır.<br />
Şanlıurfa'da üzüm ve Antep fıstığı meyve üretim miktarı olarak yüksek miktarda<br />
üretilmektedir (21.694 ton Antep fıstığı ve 89.805 ton üzüm 15 ). Lider Antep fıstığı<br />
üreticileri İran, Kaliforniya, Türkiye (Türkiye'de Şanlıurfa, Gaziantep ve Siirt) ve<br />
Suriye'dir. Antep fıstığının fiyatı yüksektir ve kalitesi Kaliforniya, İran ve Siirt'te daha<br />
yüksektir. Gelişmiş ülkelerde Antep fıstığı mekanik yakalama çerçeveleriyle<br />
toplanırken Türkiye'de hasadın çoğu elle, mevsimlik işçiler kullanılarak yapılır, bu da<br />
14 2009 sayıları, Şanlıurfa Tarım İl Müdürlüğü<br />
15 Şanlıurfa Tarım İl Müdürlüğü<br />
24 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
toplam iş gücü maliyetini arttırır. Ayrıca bölgede Antep fıstığı ve üzüm çiftçilerini<br />
desteklemeye yetecek sayıda işleme tesisi yoktur.<br />
Tarımsal üretkenlik<br />
Pamuk ve tahıllara büyük ölçüde bağımlı olan bu tarım üretimi şablonunun tarım<br />
üretkenliğine hektar başına üretilen değer açısından büyük bir etkisi vardır.<br />
Aşağıdaki resme göre, bu on yılın ilk yılları sırasında tarım üretkenliği artmıştır. 2002<br />
ve 2004 arasında tarım üretkenliği %40 artmıştır. O yılda zirvesine ulaşan toplam<br />
üretim artışı ilerleyen yıllarda (2004-2007) -%3'lük bir oranla hafif bir düşüş<br />
yaşamıştır. İlin ekilebilir ve sulanan arazi açısından avantajları olmasına rağmen<br />
Şanlıurfa'nın tarımdaki asıl üretkenliği şu anda ulusal ortalamanın %65'i<br />
seviyesindedir. (Bkz. aşağıdaki resim 3 ve 4)<br />
Şekil 3: Şanlıurfa tarım üretimi<br />
Kaynak: TUIK ve kendi hesaplarımız<br />
25 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Şekil 4: Diğer illere oranla Şanlıurfa'nın tarım üretkenliği - Mersin ve Gaziantep<br />
çok daha fazla üretken<br />
Kaynak: TUİK<br />
Tarımsal üretkenlikteki farklar tarım için kullanılabilen arazideki ürün seçimi ile<br />
açıklanabilir. Tarımsal üretkenliğin ulusal ortalamanın üstünde olduğu bölgelerde<br />
daha yüksek kar marjlı ürünlere (meyve ve sebzeler gibi) ayrılan arazi miktarı da<br />
daha yüksektir.<br />
26 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Şekil 5: Ekili tarım alanının dağılımı 16<br />
Kaynak: TUİK<br />
Arazinin mahsul türüne göre dağılım (Şekil 5) daha büyük arazisi olan çiftçilerin,<br />
genelde sübvansiyonlar, geleneksel alışkanlıklar ve kar marjı çok daha düşük olsa<br />
da ürünün satışının kolaylığı nedenleriyle emtia mahsulleri yetiştirmeyi tercih ettiğini<br />
gösterir. Yalnızca emtia mahsullerin üretilmesinin kar edilebilir olmadığı küçük<br />
çiftlikleri olan çiftçiler meyve ve sebzeler gibi daha yüksek kar marjları olan diğer<br />
ürünlerle deneyler yapmaktadırlar. Daha çeşitli bir arazi kullanımı tarım üretiminde<br />
bir artışa neden olacaktır.<br />
Şanlıurfa ve Mersin üretim şablonlarının karşılaştırmasına dikkatle bakıldığında<br />
(Şekil 6) sonuçlar daha da açıklayıcıdır. Mersin meyve, kuru üzüm ve zeytin gibi<br />
daha yüksek katma değerli ürünlerde uzmanlaşırken Şanlıurfa birincil olarak emtia<br />
mahsulleri üretmektedir.<br />
16 Ekili tarım arazisi toplam tarım arazisi eksi ekilmemiş arazidir.<br />
27 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Şekil 6: Şanlıurfa ve Mersin arasındaki üretim şablonu - Mersin daha yüksek<br />
katma değerli ürünlerde çok daha uzmanlaşmıştır<br />
Kaynak: TUİK<br />
Organik üretim<br />
Diğer taraftan Şanlıurfa, Türkiye'nin organik üretim merkezlerinden biri haline<br />
gelmektedir. 17 2007'de organik ürün üretimi 73.500 tona ulaşmıştır. Bu üretim<br />
seviyesi göz önüne alındığında Şanlıurfa organik üretim açısından Türkiye'nin bir<br />
17 Organik üretim sayılarının doğru biçimde yorumlanması için ürünler, nasıl toplandıkları ve verinin nasıl yansıtıldığı göz<br />
önüne alınmalıdır. Örneğin, tüm sayılar çiftçiler tarafından satılan ürün miktarına dayalı olsaydı, sayılar yanıltıcı olurdu,<br />
çünkü kayısı, incir ve kuru üzün gibi organik ürünler çiftçiler tarafından kurutulmuş olarak satılırken (toplam hasat<br />
ağırlığının yaklaşık 1/4'ü geride kalır), pamuk (Şanlıurfa'nın organik üretim sayılarında uzak arayla en büyük paya sahiptir)<br />
organik tekstil ürünü olarak kullanılmayan çekirdeklerle satılmaktadır (çekirdekler toplam ham pamuk ağırlığının yaklaşık<br />
%60'ını oluşturur). Bu nedenle, örneğin temel olarak incir ve kuru üzüme dayanan ve yukarıdaki tabloda 19.058 ton olarak<br />
görünen İzmir'in organik üretimi aslında Şanlıurfa'daki 73.578 tonluk organik üretimle karşılaştırıldığında 76.232 ton<br />
toplanan (taze) ürüne (19.058 ton x 4) karşılık gelmektedir. Benzer biçimde Malatya'nın organik üretimi neredeyse tamamen<br />
kuru kayısıya dayanır, bu nedenle miktarın toplanan miktara çevrilmesi için 13.035 tonluk sayı dörtle çarpılmalıdır (52.140<br />
ton), böylece toplanan ham pamukla karşılaştırılabilir (çekirdekli). Tersine çevrilebilir biçimde ürünün "ekonomik açıdan<br />
değerli" kısmı göz önüne alındığında 19.058 tonluk incir ve kuru üzüm 29.431 ton pamuk (73.578 tonun %40'ı) ile<br />
karşılaştırılmalıdır.<br />
Vurgulanması aynı derecede önemli olan bir başka nokta da organik üreticilerin sayısıdır. Organik üreticiler için mevcut<br />
mali destek programı çiftçilerin ilk amacını mevsim başlangıcında gerektirmektedir. Organik tarım gerçekleştirme<br />
amaçlarını ifade eden çiftçilere mevsim ortasında sertifikaları verilir ancak farkındalık ve organik ürünlerin verimli biçimde<br />
üretimi ve pazarlanmasına ilişkin uzman bilgi eksikliği nedeniyle çoğu çiftçi mevsim ortasında konvansiyonel tarıma geri<br />
dönmektedir. Resmi veri tabanı ilk başta organik olarak sertifikalanan arazileri hesaba katar, ancak mevsim sonunda bu<br />
büyük ölçüde değişmiş olabilir.<br />
Proje ekibi resmi rakamlarla karşılaştırmak için sahadan güncel ve güvenilir veri toplayamamıştır.<br />
28 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
numaralı şehri olmuştur. Ayrıca organik üretim açısından Samsun'un Şanlıurfa'nın<br />
ardından büyük farkla ikinci gelmiş olması ilginçtir.<br />
Şekil 7: Türkiye toplamının yüzdesi olarak<br />
Şanlıurfa organik üretimi<br />
Şekil 8: Organik üretim hacmi karşılaştırması -<br />
Şanlıurfa 1. sırada (2007)<br />
Kaynak: TUİK<br />
Kaynak: TUİK<br />
"Türkiye'de Organik Tarımın Ekonomik ve Çevresel Değerlendirmesi" başlıklı bir<br />
makaleye göre:<br />
On yılın sonuna doğru organik tarım ürünleri üretiminde dev bir artış<br />
gözlenmiştir. Birçok çiftçi organik teknikler benimseyerek konvansiyonel<br />
üretim yöntemlerini değiştirme kararı almıştır. Sözleşmeli tarım organik tarım<br />
üretiminde önemli bir özellik olmuştur. Bu yöntem yüklenicilerin ürünün belirli<br />
standartlarda olmasını sağlamasını ve üreticilerin daha önceden anlaşılan bir<br />
ödemeyi garantiye almasını sağlamaktadır. 18<br />
Organik tarımı düşünmek için bir başka avantajlı nokta da bebek maması sektörüdür.<br />
Organik arazi varlığına ek olarak bu yüksek katma değerli ürün için gerekli olan çoğu<br />
önemli tarım girdisi (pirinç, buğday, yulaf, meyve ve sebzeler) halihazırda<br />
Şanlıurfa'da mevcuttur ve/veya sübvanse edilmektedir.<br />
Ve önemli biçimde, Şanlıurfa'nın organik üretimdeki rekabetçi tarafı aynı zamanda<br />
organik üretim için atanmış olan arazinin boyutlarıyla da işaret edilmektedir.<br />
Şanlıurfa'da organik tarım için atanan ortalama parsel 379 hektardır. Türkiye'de ikinci<br />
sıradaki il 145 hektarla Mersin'dir. Ülke ortalaması 13 hektardır.<br />
18 “Türkiye'de Organik Tarımın Ekonomik ve Çevresel Değerlendirmesi,” Dr.Tülin Yücel, KfW-Bank, BüroAnkara; Prof.<br />
Dr. Mehmet Bülbül, Ankara Üniversitesi, Gayrimenkul Gelişimi Bölümü, Yard. Prof. Dr. Harun Tanrıvermis, Ankara<br />
Üniversitesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Turkey<br />
29 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Şekil 9: Organik üretime ayrılmış arazinin ortalama boyutlarının karşılaştırması<br />
(2007)<br />
(Şanlıurfa'da organik tarım için atanan ortalama parsel 379 hektardır)<br />
Kaynak: TUİK<br />
Bu parsellerin oldukça büyük olduğu gerçeği 19 büyük olasılıkla Şanlıurfa dışındaki<br />
bazı önemli yatırımcıların organik pamuğu önemli bir pazar fırsatı olarak<br />
belirlediklerini göstermektedir. Birincil değerlendirme bu yatırımcıların Ticaret<br />
Borsasını etkin biçimde atlatmak ve Şanlıurfa'da "gözlerden uzak" düşük bir profil<br />
sağlamak için kiralama anlaşmaları ve sözleşmeli tarım teknikleri kullandıklarını<br />
göstermektedir. Sonuç olarak bu üretimin yerel olarak derlenen istatistiklerde<br />
görünmesi gerekmez. Resmi istatistikler Şanlıurfa'yı organik üretimin lider merkezi<br />
olarak gösterse de gerçeğin Şanlıurfa işletme toplumunun büyük bir kesiminin<br />
stratejik kararlarının bir yansıması olması gerekmez.<br />
Toplamda Şanlıurfa'nın tarım sektörü diğer Türk illeri ile karşılaştırıldığında üretkenlik<br />
açısından eksik de olsa, Şanlıurfa'nın büyük tarım parselleri organik çiftçilere bazı<br />
avantajlar sağlamaktadır. Bu aynı zamanda organik üretim hacimlerinin gösterdiği ilin<br />
üzere niş pazarlardaki bazı ürünlerin geliştirilmesi için iyi bir konum olduğuna karar<br />
vermiş olan bazı yatırımcıların dikkatini çekmektedir. GAP eylem planı çerçevesinde<br />
19 Parsellerin sıra dışı büyüklüğü Şanlıurfa için bazı avantajlar sağlamaktadır.<br />
1 Komşu organik olmayan çiftliklerden (kimyasal) bulaşma riski büyük çiftliklerde çok daha düşüktür<br />
2 Organik genişletme hizmetleri, kontrol ve sertifikalandırmanın ürün başı maliyeti çok daha düşüktür, çünkü bu hizmetler<br />
çiftliğin boyutlarından bağımsız olarak çiftçi tarafından belirlenir.<br />
3 İyi tarım uygulamalarının mekanizasyonu büyük çiftliklerde ekimden hasada kadar daha verimli biçimde<br />
gerçekleştirilebildiği için toplam girdi maliyeti azalır.<br />
30 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
organik gruplaşma konusunda Şanlıurfa'da UNDP liderliğinde bir proje hazırlanmakta<br />
olup bu proje ildeki ve genel olarak bölgedeki bu hususu daha net biçimde<br />
geliştirecektir.<br />
Hayvan besiciliği<br />
Şanlıurfa hayvan besiciliği için önemli bir merkez olmaya devam etmektedir. GAP<br />
bölgesinde (Tablo 3) hayvan ve hayvan ürünleri değeri açısından Şanlıurfa<br />
Diyarbakır'ın ardından ikinci sıradadır. Ancak gerçek koşullarda ölçüldüğünde<br />
geçtiğimiz 10 yılda ne hayvan değeri ne de hayvan ürünleri değeri kayda değer bir<br />
artış göstermemiştir.<br />
Tablo 3: Şanlıurfa'da hayvancılık (kasaba ve köyler dahil)<br />
Hayvan türü Sayılar, 2009<br />
Sığır 142.153<br />
Büyükba<br />
Manda 855<br />
Toplam 143.008<br />
Küçük<br />
baş<br />
Koyun 2.147.520<br />
Keçi 207.662<br />
Kaynak: Şanlıurfa Tarım İl Müdürlüğü, 2009<br />
Toplam 2.355.182<br />
Tek toynaklı 7.173<br />
Et tavuğu 48.500<br />
Yumurta<br />
Tavuğu<br />
708.506<br />
Kümes Hayvan<br />
Hindi 169.122<br />
Kaz 29.890<br />
Ördek 20.541<br />
Toplam 976.559<br />
Arı kovanları 24.656<br />
Et ve süt üretiminde de benzer bir görünüm vardır. Şanlıurfa'daki et ve süt üretimi<br />
değerinin evrimine ilişkin TÜİK (Türk İstatistik Kurumu) verileri, değerin 1995 ile 2007<br />
arasında görece sabit kaldığını göstermektedir (1995 yılında et üretimi 5.780 tondu<br />
ve bu 2007 yılında yalnızca 6.670 tona çıktı. Süt üretimi 1995 yılında 65.900 ton iken<br />
bu değer 2007 yılında 65.160 tona gerilemiştir.). Çoğu çiftçi tarafından hayvan<br />
31 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
besiciliği ana gelir getiren bir eylem olarak görülmemektedir (şu anda yalnızca iki<br />
hayvan çiftliği bulunmaktadır, bunlardan biri Koç Holding'e aittir - Harranova Hayvan<br />
Mezbahası). Ancak hayvan besiciliği diğer tarım alt sektörlerini birbirine bağlayan<br />
tarım zincirinin temel bir parçasıdır, bu nedenle de hayvancılık olmadan tarımsal<br />
kalkınma tam ve sürdürülebilir olamaz. Bu iş sektörü ana gelir kaynağı olarak<br />
profesyonel anlamda uygulanmamaktadır, bunun ana nedeni çiftçilerin bu işin nasıl<br />
daha verimli ve uygun soylarla uygulanacağı hakkında bilgi sahibi olmamalarıdır.<br />
Hayvanların kayıtlı olmadığı ve kayda değer miktarda kesimin kayıtdışı ve lisanssız<br />
bölgelerde gayrı resmi biçimde gerçekleştirildiği uzak bölgelerde hayvan kontrolü<br />
uygulamak zor görünmektedir. Bu durum geleneksel besicilik yöntemleri ve çıktıyı<br />
arttıracak bilgi ve kaynağa sahip olmayan hayvan sahipleri ile bağlantılıdır. Ayrıca<br />
çoğu hayvan sahibi sadece geçimlerini sağlamak amacıyla çiftçilik yapmaktadır ve<br />
resmi kredi sisteminden hayvanlarına yatırım yapmak için kredi almazlar.<br />
Şekil 10: GAP bölgesinde hayvan ve hayvan<br />
ürünleri değerinin karşılaştırması - Şanlıurfa 2.<br />
sırada<br />
Şekil 11: Şanlıurfa'da hayvan ve hayvan<br />
ürünleri değerinin evrimi - değer görece sabit<br />
kalmıştır<br />
Kaynak: TUİK<br />
Kaynak: TUİK<br />
Ayrıca, ilde hayvan besiciliği için bir Organize <strong>Sanayi</strong> Bölgesi kurulması<br />
planlanmaktadır. Farklı sığır türlerine ev sahipliği yapacak ve yatırımcılara hayvan ve<br />
et üretiminde çalışabilecekleri bir altyapı sunacaktır. Bu, hayvan besiciliği ve et<br />
ürünlerinin kalkınması için ilde büyük bir fırsat sunmaktadır.<br />
Süt ürünleri üretimi<br />
Süt üretimi tüm AB ülkelerinde ve Türkiye'de en önemli tarımsal faaliyettir. Ancak<br />
Türkiye'deki süt ürünleri sektörü toplama, depolama, işleme ve pazarlama<br />
aşamalarında sorunlarla karşılaşmaktadır. Düşük süt kalitesi, yetersiz süt tedariki,<br />
pazarlama ve hijyen, süt ürünleri sektöründeki ana sorunlardır. Süt ürünleri<br />
32 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
sektöründeki diğer sorunlar da yetersiz soğuk zincir ve Türkiye'deki yüksek üretim<br />
maliyetleridir. 20<br />
GAP bölgesine gelince, bölgedeki hayvan varlığının büyük bir bölümü kayıtlı<br />
değildir. Çiftçi aileleri kendi hayvanlarından elde ettikleri sütü hem kendi tüketimleri<br />
için hem de satış için kullanmaktadırlar (pastörize edip paketlemeden). Şanlıurfa'da<br />
sütün büyük bir yüzdesi sokaktaki sütçüden alınır, bu da pastörize edilmemiş ve<br />
paketlenmemiştir. Sokaktan süt almanın ana nedenleri olarak tüketim alışkanlıkları<br />
ve düşük fiyat gösterilebilir.<br />
Koç Holding'in sahip olduğu Harranova Hayvancılık Çiftliği geçmişte sığır besleme ve<br />
sütçülük işletmesi olarak işletilmekteydi. Yukarıda bahsedilen sorunlardan dolayı<br />
yalnızca sığır eti üretimine odaklanmasına karar verildi. Hayvan çiftliği hala aktiftir ve<br />
şu anda 12.000 sığır bulunmaktadır; gelecek yıl için ise 20.000 baş sığır<br />
hedeflenmektedir. 21 Ayrıca tesis bölgedeki tarım faaliyetlerine hayvan çiftliğini<br />
desteklemek için hayvan yemi yetiştirerek başlamıştır (alfalfa, mısır, arpa ve yulaf).<br />
Şekil 12: Şanlıurfa'da et ve süt üretimi değerinin evrimi - değer görece sabit<br />
kalmıştır<br />
Kaynak: TUİK<br />
Şanlıurfa'da süt ve süt ürünleri için bir pazar potansiyeli bulunsa da büyük ölçekli bir<br />
süt tesisi yoktur (tümü görece düşük üretim kapasitesine sahip iki tesis ve Harran<br />
Üniversitesi süt üretim tesisi hariç). Bunun nedeni büyük oranda ilde üretilen toplam<br />
süt miktarının düşük olmasıdır. Şu anda süt üretimine odaklanmış büyük ölçekli<br />
hayvan besiciliği çiftliği yoktur. Süt üretimi çoğunlukla yerel çiftçilerin kendi tüketimleri<br />
içindir ve kalan miktar (tesiste üretim için yok sayılabilecek kadar azdır) hijyenik<br />
olmayan koşullarda pazar yerinde satılmaktadır. Bu, sütün toplanması ve çiftliklerden<br />
üretim tesislerine nakledilmesi konusunda büyük sorunlara yol açar. Bu durum, Koç<br />
20 www.setbir.org.tr<br />
21 Harran ova Hayvancılık şirketi<br />
33 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Holding'i süt üretimini durdurmaya zorlamıştır. Bu nedenlerden dolayı Şanlıurfa'da bu<br />
sektörü teşvik edecek dışarıdan bir müdahale olmadığı sürece kısa vadede süt<br />
üretiminde büyük bir artış beklenmemelidir.<br />
Diğer taraftan hayvan besiciliği sektörünün gelişimi açısından yakın zamanda<br />
gerçekleşen en önemli inisiyatif, Şanlıurfa Tarımsal Kalkınma kooperatifinin Sığır<br />
Yetiştiricileri Birliği 22 ve Belediye gibi yerel oyuncuların katkılarıyla bir hayvancılık<br />
Organize <strong>Sanayi</strong> Bölgesi (OSB) kurma girişimi olmuştur. 853 hektarlık bir araziyi<br />
kapsayan (bölgenin toplam kapasitesi 106.000 sığırdır) bölgede 532 şirket<br />
çalışabilecektir. Hayvancılık OSB’si istihdam yaratılmasını sağlayacaktır (5.000 kişi)<br />
Hayvancılık OSB'sinin geliştirme planı <strong>Sanayi</strong> ve Ticaret Bakanlığı tarafından<br />
onaylanmıştır ve yer seçimi tamamlanmıştır ancak hayvancılık OSB'sinin kurulması<br />
<strong>Sanayi</strong> ve Ticaret Bakanlığı'nın yatırım programında henüz yoktur.<br />
Ceylanpınar devlet çiftliği örneği<br />
Ceylanpınar devlet çiftliği Türkiye'nin en geniş işletmesidir ve 175.000 hektarlık bir<br />
alanı kapsamakta olup Şanlıurfa ilinde bulunmaktadır. Çiftlik tarım ve hayvan<br />
besiciliği açısından önemlidir. Ceylanpınar Çiftliği Devletin sahip olduğu, TİGEM<br />
(Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü) olarak bilinen bir şirket altında organize olan 25<br />
çiftlikten en büyüğüdür. Gelir olarak Ceylanpınar Çiftliği TİGEM gelirinin yaklaşık<br />
yarısını temsil etmektedir. TİGEM Tarım Bakanlığı'na bağlıdır. Daha önce TİGEM'in<br />
14 çiftliği bulunmakta iken bunlar daha sonra özel sektöre kiralanmıştır. Ayrıca<br />
TİGEM çiftliklerinin arazisinin Cargill ve Pioneer gibi uluslararası tohum şirketlerine<br />
müseccel tohum üretimi için kiralandığı rapor edilmiştir. TİGEM'in birincil işlevi<br />
"çiftçilere yüksek kalitede ve yüksek verimlilikte sertifikalı tohum sağlamaktır".<br />
Odaklanılan alan, tahılların özellikle de buğday tohumlarının üretimidir. Ayrıca<br />
çiftliklerin çoğu süt ineği ve koyunu için aktif bir damızlık programı yürütmektedir.<br />
Sulanan alan 10.900 hektardır ve Ceylanpınar Çiftliğinde sulanabilir alan 102.000<br />
hektardır. İlk aşamada 2009 ve 2011'e kadar toplam 50.000 hektar alanın kuyularla<br />
sulanması planlanmıştır.<br />
Ceylanpınar Çiftliğinin çalışması ve çiftlik için mahsul seçilmesinde önemli olan temel<br />
kaynakların göz önünde bulundurulması ile birlikte güncel hasat planı da önemlidir.<br />
Çiftlikteki ana mahsuller buğday (2008'de 30.000 ton, 2007'de 172.000 ton),<br />
mercimek (2008'de 446 ton, 2007'de 3.270 ton), Antep fıstığı (2008'de 166 ton,<br />
2007'de 176 ton), pamuk (2008'de 1.932 ton, 2007'de 2.414 ton), silolama için mısır<br />
(2008'de 19.000 ton, 2007'de 13.000 ton), mısır tanesi (2008'de 19.500 ton, 2007'de<br />
14.000 ton), ayçiçeği (2008'de 1.550 ton, 2007'de 1500 ton), fiğ ve alfalfa’dır 23<br />
Ceylanpınar çiftliğindeki hayvan besiciliğine ilişkin sayılar aşağıdaki gibidir:<br />
22 Sığır Yetiştiricileri Birliği'nin yaklaşık 300 üyesi vardır ve tüm üyeleri süt üreticileridir - Birlik üyesi olmak için üyelerin<br />
en az 5 adet süt veren ineği olması gerekmektedir.<br />
23 www.tigem.gov.tr, 2008 sayıları<br />
34 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Tablo 4: Ceylanpınar devlet çiftliğinde sığır ve mandıra çiftçiliği<br />
Yıl Sığır sayısı Dana sayısı Süt üretimi (ton) Günlük süt ürünü<br />
(kg/sığır)<br />
2006 2,278 942 4,959 6,212<br />
2007 2,012 851 5,953 6,677<br />
2008 2,176 913 6,234 7,431<br />
Kaynak: www.tigem.gov.tr<br />
Tablo 5: Ceylanpınar devlet çiftliğinde koyun yetiştirme<br />
Yıl Damızlık koyun sayısı Kuzu sayısı Süt üretimi (ton)<br />
2006 45,550 20,578 2,680<br />
2007 55,443 33,489 3,021<br />
2008 51,360 22,220 2,853<br />
Kaynak: www.tigem.gov.tr<br />
Ceylanpınar çiftliği hem hayvanların tüketimi hem de satış için yem üretmektedir<br />
(21.600 ton/yıl). Diğer taraftan, Şanlıurfa'da bölgedeki yem talebini karşılamak için<br />
beş adet yem üretim tesisi bulunmaktadır (toplam üretim hacmi 148.160 ton/yıl 24 ).<br />
Sebzeler<br />
Geleneksel olarak Şanlıurfa'da büyük oranda yerel beslenme ve mutfak talebinden<br />
etkilenen baskın sebzeler biber, domates ve patlıcandır. Saha araştırmaları yerel<br />
süpermarketlerin bile yerel sebze üreticileri için bir pazar teşkil etmediğini<br />
göstermektedir, çünkü süpermarketler belirli bir spesifikasyon ve ürünlerin<br />
tedarikinde ve teslimatında tutarlılık gerektirmektedir; genel olarak Şanlıurfa'daki<br />
çiftçiler pazar gereksinimlerini yerine getirebilecek anlayışa sahip değildirler ve çeşitli<br />
ürünleri belirtilen teslimat süresi içinde ve kalitede sunabilecek biçimde organize<br />
olarak hareket edememektedirler. Bu durum meyve üretimi için de geçerlidir.<br />
Diğer taraftan, Koç Holding tarafından Harranova Domates Salçası fabrikasının<br />
kuruluşunun ardında domates üretimi kayda değer biçimde artmıştır. Fabrika şu<br />
anda entegre bir sistemle çalışmaktadır, çiftçilerden tarla kiralamakta ve domatesi<br />
kendi operasyonu içinde yetiştirmektedir, ancak 2010 yılında sözleşmeli çiftçiliğe<br />
başlamayı planlamaktadırlar, bunun da ildeki domates üretimini arttırması<br />
beklenmektedir.<br />
24 Şanlıurfa <strong>Sanayi</strong> ve Ticaret Odası<br />
35 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
2012'ye kadar 700,000 hektarlık arazi sulandığında, özellikle domates, biber ve<br />
patlıcan açısından daha fazla sebze üretimi olması beklenmektedir.<br />
Meyve<br />
Tüketim türüne göre meyveler pazarda (a) taze, (b) dondurulmuş, (c) işlenmiş<br />
(kurutulmuş, meyve suyu ve konsantre, konserve, reçel ve marmelat) ve (d) organik<br />
olarak segmentlere ayrılmıştır.<br />
Şanlıurfa'da üretilen taze meyve yerel olarak sokak pazarında satılmaktadır<br />
(geleneksel olarak aileler tarafından işletilen bakkallarda, açık hava pazarlarında ve<br />
çarşılarda), taze meyveler ildeki süpermarketlere, diğer illerdeki<br />
toptancılara/perakendecilere ve doğrudan ihracat pazarına satılmaz; bunun<br />
nedenleri kalite, soğuk zincir ve bilgi, paketleme/etiketleme, organizasyon ve daha<br />
fazlasının eksikliğidir. Şanlıurfa'da iki reçel/marmelat tesisi ve dört Antep fıstığı<br />
işleme tesis bulunmaktadır. Antep fıstıkları Şanlıurfa'daki tesislerde işlenir ve il<br />
dışındaki (özellikle Gaziantep'teki) işleme tesislerine satılır. Dahası, küçük miktarda<br />
üzüm, kendi tüketimleri için geleneksel yiyecekler (cevizli sucuk) elde etmek üzere<br />
evlerde ev hanımları tarafından işlenir. Şanlıurfa'daki organik üretim alanında tıbbi ve<br />
bitkisel aromatik mahsuller hakimdir.<br />
Antep fıstığı, nar, karpuz ve üzüm Şanlıurfa'da üretilen en önemli meyvelerdir. Ceviz,<br />
badem, dut, erik ve kayısı da yetiştirilmektedir ancak sınırlı miktar ve kalitededir.<br />
Türkiye'nin lider meyve suyu üreticilerinden biri tek çekirdekli meyvelerle deneme<br />
üretimine başlamıştır (özellikle şeftali). Tek başına Şanlıurfa, Antep fıstıklarının<br />
neredeyse %40'ını üretir ancak bunlar Gaziantep'te işlenir, paketlenir ve satılır.<br />
Gaziantep yıllardır yoğun bir markalaştırma kampanyası yürütmüştür ve Antep<br />
fıstığını kendi ürünü olarak tanıtmakta başarılı olmuştur. Bu çabaların sonucunda<br />
Gaziantep’te Antep fıstığı sanayisi, Antep fıstığı üretim ve pazarlamasında kapsamlı<br />
uzman bilgisi birikimi sağlamıştır.<br />
Şanlıurfa fıstıkları daha küçük boyuttadır ancak İran fıstıklarıyla (kısmen düşük<br />
sulamadan ama çoğunlukla ürünün cinsinden dolayı dünya pazarındaki ana rakip)<br />
karşılaştırıldığında aroma ve tat olarak daha yoğundurlar. Yoğun aroması Şanlıurfa<br />
fıstıklarını şekerleme sektörü için daha tercih edilir kılmaktadır, fakat görünümü<br />
(küçük boyutları) daha yüksek kar marjı sunan çerez tüketicileri için bir<br />
dezavantajdır. 2009'un sonunda Şanlıurfa'da Antep fıstığı işleyen yalnızca bir küçük<br />
ölçekli şirket vardı fakat yakın zamanda ikinci OSB'de Antep fıstığı işlemek için<br />
başvuran birkaç şirket daha olmuştur. İşleme şirketlerinin sayısındaki artış<br />
Şanlıurfa'da bu sektörün kalkınması için gerekli zeminin (İK, pazarlama potansiyeli,<br />
uzman bilgi, vs.) inşa edilmesi için bir fırsat sunmaktadır.<br />
Karpuz genel olarak iç pazar için üretilmektedir ve üretimin iniş çıkışları olmuştur.<br />
Şanlıurfa'nın yumuşak iklimi bu ürünün erken ya da geç mevsimde üretilmesine<br />
imkan verir, bu da ülke normalinden yüksek fiyatta satış şansı sağlar.<br />
36 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Üzüm üretimi de artmıştır ancak diğer birçok tarım ürününden daha fazla dikkat<br />
gerektirir ve filoksera zararlısı riskinin göz önüne alınması gerekmektedir. Ancak<br />
ildeki işleme tesislerinin sayısıyla birlikte üzün üretiminin de artması beklenmektedir.<br />
Sera üretimi<br />
1997 yılından günümüze jeotermal enerji kaynaklarına erişimin işletme maliyetlerini<br />
büyük ölçüde azalttığı Karaali köyü ve onu çevreleyen Harran ovasında sebzeler ve<br />
kesme çiçekler seralarda üretilmiştir (ısıtma seraların tüm işletme maliyetleri<br />
arasında en yüksek paya sahiptir, bu nedenle jeotermal enerji kullanımının kar<br />
edebilirlik ve fiyat temelli rekabet gücü üzerinde doğrudan etkisi vardır.) Düşük<br />
seviyeli plastik tünellerde sebze üretimi 2002 yılından bu yana yüksek seviye<br />
tünellerle değiştirilmiştir. Ürünler hem yerel hem ulusal pazarda satılmaktadır ve aynı<br />
zamanda bazı Avrupa pazarlarına ihraç edilmektedir. Tarım İl Müdürlüğü'ne göre<br />
2008'de Şanlıurfa'da seralar için sulanan toplam arazi 24 hektardır.<br />
Sonuçlar<br />
Bulgulara göre yerel ürünlerin önemli bir miktarı Şanlıurfa dışında işlenmekte<br />
ve/veya paketlenmektedir. Yani çiftçiler ürünlerini yerel pazarlarda en düşük pazar<br />
değerinden satmaktadırlar. Gelişim alanlarından birisi de aşağıdakine benzer<br />
inisiyatiflerle daha fazla değer sunmaktır: organik yetiştirme, toprak veya iklim<br />
özelliğinden dolayı özel kalitede olan ürüne odaklanmak (özel soğan çeşitleri, vs.),<br />
doğrudan satış ve restoranlar gibi tazeliğe prim veren yüksek uç müşterilere teslimat,<br />
ürünlerin özel yöntemlerle toplanması (önceden paketlenmiş salata karışımı, karışık<br />
meyve sepetleri), vs.<br />
Türkiye'de hayvancılık sektöründe çok fakat azalan sayıda sığır ve koyun vardır,<br />
bununla birlikte büyümekte olan bir kümesçilik sektörü bulunmaktadır. Sığırlarla ilgili<br />
olarak zamanla yerel türlerden bir uzaklaşma gerçekleşmiştir; yerel türlerin yüzdesi<br />
% 58’den % 35'e gerilemiştir. Bunun aksine, koyun ve keçilerin büyük çoğunluğu<br />
yerel türlerde olmaya devam etmektedir. Hayvan besiciliği tarım üretim değerinin<br />
yaklaşık % 23,95'ini teşkil etmektedir 25 . Türkiye'de hayvancılık sektörü iş yaratmada<br />
önemli bir rol oynamaktadır ve bu sayede iş gücü taşrada kalmakta, şehre göç<br />
azalmaktadır. Şanlıurfa'daki hayvancılık sektörüne ilişkin bulgular; 2003 ve 2009<br />
arasında sığır için büyüme oranı % 33, koyun ve keçiler için % 11’dir 26 , oranlar<br />
Şanlıurfa'da hayvancılık sektöründe büyümenin önemli boyutlarda olmadığını<br />
göstermektedir, çünkü Şanlıurfa insan kaynakları, kırsal kalkınmayı destekleyecek<br />
verimsiz bir kurumsal yapı ve çiftçi kuruluşları, fiziksel altyapının bakımı, düşük gelir<br />
seviyesi ve kırsal nüfusun görece düşük yaşam kalitesi, kırsal nüfusta göç ve<br />
yaşlanma gibi sorunlarla karşı karşıyadır. Bu sorunlarla büyük ölçüde Türkiye'nin tüm<br />
kırsal alanlarında karşılaşılmaktadır. Ayrıca Şanlıurfa'da Hayvan Toplama merkezleri<br />
ve Süt Kooperatifleri yoktur. Diğer taraftan, hayvancılık sektöründeki kayıt dışı pazar<br />
25 TÜİK, 2007<br />
26 KOSGEB Bölgesel Kalkınma Araştırma Raporu, Şanlıurfa Tarım Müdürlüğü<br />
37 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
ve yukarıda bahsedilen tüm sorunlar Şanlıurfa'daki süt ve et sektörünü büyük ölçüde<br />
etkilemektedir. Fakat gelecek yıllarda kayıt dışı pazarın önlenmesi için politikalar<br />
geliştirilecektir.<br />
Tarıma dayalı gıda sanayisinin gelişmesi için tarım sektöründeki soğuk depolama ve<br />
soğuk zincir eksikliği, danışma hizmetleri eksikliği, organizasyon eksikliği ve yukarıda<br />
bahsedilen diğer sorunların ele alınması gerekmektedir.<br />
İthal edilen ve ihracata yönelik meyve ve sebzelerin denetiminden ve kalite<br />
kontrollerinden Dış Ticaret Müsteşarlığı sorumludur. Ancak yerel pazardaki meyve<br />
ve sebzelerin denetimleri ve kalite kontrolleri için üretici kuruluşları<br />
yetkilendirilmelidir. Ancak Üretici Kuruluşları'nın yasal duruşları ve organizasyonları<br />
AB müktesebatıyla yalnızca kısmen uyumludur ve pazardan çekme için operasyonel<br />
sistemleri ya da yeterli işletme fonları yoktur. Bu, Türkiye'deki üretici kuruluşların<br />
kalite kontrol kapasitelerinin güçlendirilmesini gerektirir.<br />
Çiftçileri yetiştirecek mahsul seçmelerinde motive eden en önemli etken teşvikler ve<br />
sübvansiyonlardır. Ayrıca, çiftçiler sübvanse edilmeyen mahsuller yetiştirdiklerinde<br />
pazarda güçlük çekeceklerini varsaymaktadırlar. Bir gıda sanayisinin belirli mahsuller<br />
için talep yaratacak olan gelişimi beklenirken gıda endüstrisine yönelik teşvik ve<br />
sübvansiyonların oluşturulması fırsatı incelenmelidir.<br />
Hayvan besiciliği ve tarım sektörü Güneydoğu Anadolu (GAP) bölgesinde öncelikli<br />
sektörler olarak görülmüştür, bu sektörler GAP Eylem Planı ve Katılım Öncesi Kırsal<br />
Kalkınma Aracı (IPARD) kapsamında bölgede desteklenecektir.<br />
1.2.2.2 İşleme sektörünün incelemesi<br />
Bölgede üretilen hacim ile aynı bölgede işlenen hacim arasında, Tablo 6'da<br />
gösterildiği üzere dengesiz bir durum söz konusudur.<br />
Sayıları temel alan varsayımlar; Şanlıurfa'da üretilen buğdayın % 15'i ildeki bulgur<br />
ve buğday unu tesislerinde işlenmektedir. 270 bin ton mısır (silolama için) hayvan<br />
yemi olarak kullanılmıştır ve kalanın % 0,4'ü (357 bin ton ) Şanlıurfa'daki bir mısır<br />
tesisinde işlenmiştir. Hayvan yemlerinin % 45'i yem tesislerinde işlenmiştir ve Antep<br />
fıstığının % 30'u Şanlıurfa'daki tesislerde işlenmiştir. Diğer taraftan bulgur ve<br />
mercimek sektörleri tarımsal gıda sektöründe en yüksek istihdamı sağlarlar.<br />
Rakamlar Şanlıurfa'da üretilen tarımsal ürünlerin büyük bir miktarının düşük kalitede<br />
ürünler ve/veya ilde işleme tesisi ve depolama tesisi eksikliğinden Şanlıurfa dışında<br />
işlenmekte olduğunu göstermektedir. (Ancak tarım sektörü 58.000 çiftçi ve ailelerinin<br />
ana gelir kaynağıdır.) Bu nedenle tarım sektörü, tarıma dayalı gıda sanayisinde<br />
yeteri kadar katma değer oluşturamamaktadır.<br />
Aşağıdaki şema tarıma dayalı gıda sanayisi sektör değer zincirini göstermektedir. İlk<br />
değer zinciri şeması ürünün değerini arttıran mal ve bilgi akışını göstermektedir.<br />
Tarımsal ürünlerin daha yüksek katma değerli ürünlere işlenmesi (buna bağlı olarak<br />
daha karlı, daha çok iş, istihdam ve bilgi yaratan ürünler) İlk rakam bir değer<br />
38 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
zincirinden ziyade bir tedarik zinciri olan tipik durumu göstermektedir. Düz çizgiler<br />
mal hareketini gösterirken kesikli çizgiler grup elemanları arasındaki bilgi akışını<br />
göstermektedir. Resimdeki siyah kutular mevcut sektör oyuncularını göstermekte ve<br />
sarı kutular mevcut olan fakat şu anda değere katkıları yetersiz olan unsurları<br />
simgelemektedir.<br />
Tablo 6: Şanlıurfa'nın Tarım ve Gıda <strong>Sanayi</strong>sinde istihdam ve üretim hacmi<br />
(2009)<br />
Mahsuller<br />
*Tarım<br />
Üretim (ton)<br />
İşlenmiş gıda<br />
ürünleri<br />
**Gıda <strong>Sanayi</strong>i<br />
Üretim<br />
(ton/yıl)<br />
İstihdam<br />
Mercimek 97.772 (4) Mercimek 12.732<br />
248<br />
(27) Bulgur 61.479<br />
Buğday 1.876.087<br />
(7) Buğday Unu 218,292 91<br />
Mısır 626.929 (1) Mısır Unu 1.710 26<br />
A.Fıstığı 21.694 (4) Antep Fıstığı 6.610 15<br />
Kırmızı biber 49.610 (7) Kırmızı biber 1.152 22<br />
Domates 44.350 (1) Domates salçası 19.845 34<br />
Biber 304.200 (1) Biber salçası 30 2<br />
Pamuk tohumu 405.673<br />
Kanola 2.520<br />
Zeytin 4,584<br />
(82) Hayvansal ve bitkisel<br />
yağlar<br />
851.790 371<br />
Susam 1.320<br />
(2) Tahin, Helva 1.400 64<br />
Yem 302.701 (6) Yem 136.386 246<br />
Sığır 143.000 (2) Et 38.538 44<br />
Koyun, keçi 2.355.182 (10) Süt ürünleri 14.165 83<br />
Toplam<br />
sayısı<br />
çiftçi<br />
58.844 Toplam istihdam 1.246<br />
* Şanlıurfa Tarım İl Müdürlüğü<br />
** Şanlıurfa Ticaret ve <strong>Sanayi</strong> Odası<br />
39 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Gıda işleme şirketleri<br />
Şanlıurfa Ticaret ve <strong>Sanayi</strong> Odası tarafından verilen rakamlara göre sınai gıda<br />
işleme sektöründe istihdam edilen yaklaşık 1.500 kişi vardır. Sıklıkla yalnızca yasal<br />
olarak işe alınan kişiler kayıt edildiğinden bu rakamlar daha yüksek olabilir; fakat<br />
diğer taraftan üretim oldukça mevsimlik ve yarı zamanlıdır.<br />
İstihdam yaratmada önemli alt sektörler ham pamuk yağ değirmenlerinde 370 işçili<br />
27 şirket, bulgur ve mercimek üreticilerinde 248 işçili 29 şirket, mısır kurutucularda<br />
125 işçili 26 şirket, buğday unu değirmenlerinde 91 işçili 7 şirket ve mısır unu<br />
değirmenlerinde 26 işçili bir şirket ve daha birçok küçük işleyicilerdir. Çoğu sanayi<br />
düşük teknoloji kullanımı ve ucuz işgücü ile çalışmaktadır.<br />
Şanlıurfa ilindeki gıda işleme sanayisinin yapısı düşük seviyede işleme ve katma<br />
değeri yansıtmaktadır. Şanlıurfa Ticaret ve <strong>Sanayi</strong> Odası'na göre ilde aşağıdaki<br />
türde işleme şirketleri mevcuttur:<br />
Tablo 7: Ürün türüne göre işleme tesisi sayısı<br />
Bulgur (27) Meyveli gazoz (3)<br />
Pamuk yağı (27) Mezbaha (2)<br />
Kuru mısır (26) Süt ürünleri (2)<br />
Tahin/Helva/Reçel/Pekmez/Lokum (8) Mısır unu (1)<br />
Buğday unu (7) Meyve suyu (1)<br />
Kırmızı biber (7) Pamuk yağı (1)<br />
Antep fıstığı (4) Domates salçası (1)<br />
Mercimek (4) Gıda paketleme (1)<br />
Bu listede Şanlıurfa canlı bir işleme sektörüne sahip görünebilir. Ancak nicel analizler<br />
Harranova Domates Salçası (daha fazla ayrıntı için bkz. Bölüm 4.2.3), bir mezbaha<br />
ve bazı bulgur işleyicileri hariç bu şirketlerin bir çoğunun çok küçük ölçekli olduğunu<br />
ve çok azının bölge dışında üretim ve pazarlamaya, daha da azının ihracata<br />
odaklandığını göstermektedir.<br />
Gelecek birkaç yılda sulama sayesinde yaklaşık 600.000 hektar arazi üretime<br />
geçtiğinde, küçük meyve ve sebze yetiştiricileri olan çiftçiler ya da hayvancılıkla<br />
uğraşan çiftçiler daha çok iş gücü gerektirecek olan daha büyük meyve ve sebze<br />
üretimine başlayacaklarından dolayı birincil üretimde daha fazla istihdam<br />
yaratılacaktır.<br />
40 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Şimdilik tarımda iş gücü iyi eğitilmemiştir ve çoğu iş birincil üretimde verilmektedir.<br />
Fakat tüm değer zinciri yükselirken çiftçilik sektöründeki kişiler katma değer işleminin<br />
gerçekleştiği ve bu nedenle uzun vadede daha çekici işlerin bulunabileceği işleme<br />
sektörüne geçiş yapabilirler.<br />
Bulgur alt sektörü<br />
Ön pişirilmiş küçük boyutlu buğday (genellikle durum) olan bulgur;, işlenmiş<br />
buğdayın en erken biçimlerinden biridir. Yüksek besin değeri, kolay depolama ve<br />
hazırlama nedeniyle Ortadoğu'da popüler kalmış olsa da dünyada da popülerliği<br />
artıyor görünmektedir. Bulgur, ekmeklerde, salatalarda, güveçlerde, yahnide ve<br />
tatlılarda kullanılabilen ya da meze olarak servis edilebilen, çok yönlü cevizimsi tadı<br />
olan bir yiyecektir. Türkiye'de bulgur geniş biçimde üretilmekte ve köylerde ve<br />
evlerde tüketilmektedir. Çok sayıda yeni tesis dahil yaklaşık 500 bulgur tesisi vardır<br />
ve bunlar yılda yaklaşık 1.000.000 ton üretim yapmakta olup yılda kişi başına 12 kg<br />
bulgur tüketilmektedir. 27 Buğdayın bulgur haline getirilmesi çok eski bir işlemdir ve<br />
daha düşük seviye gıda işleme teknolojisi olarak görülebilir. Bulgur işleme dış<br />
malzemelerin çekirdekten ayrıldığı bir kuru temizleme süreci ile başlar. Soyma ve<br />
öğütmenin ardından buğday basınçlı su ile işlenir ve fazla su bir santrifüjle ayrılır.<br />
Ardından bu buğday kepeğin çekirdekten kolayca ayrılması için %15-17 ne oranında<br />
su ile işlenir. Daha sonra çekirdek kırılır ve değirmenden geçirilir. %10 nem<br />
seviyesine kurutulduktan sonra ürün boyuna göre ayrılır (kaba/orta/ince) ve<br />
paketlenir.<br />
Türkiye tüm dünyadaki en büyük bulgur üreticisi ve teknoloji geliştiricisidir. Bulgur<br />
üretiminin % 70'i Gaziantep'te gerçekleştirilir ve burası işleme teknolojisinin<br />
merkezidir. Bu yüksek üretim konsantrasyonu göz önüne alındığında Türkiye<br />
buğday üretiminin % 40'ını gerçekleştiren Şanlıurfa'da neden yalnızca 27 bulgur<br />
işleme tesisi (500 içinde) bulunduğu sorusu cevapsız kalmaktadır.<br />
Son üç yılda Şanlıurfa'da gıda sektöründeki yatırım maliyetlerinin % 50'sinden<br />
fazlasını üstlenen bir destek programı vardı ve bu nedenle birçok yeni bulgur tesisi<br />
kuruldu. Bu bulgur tesislerinin toplan kapasitesi 478.479 ton/yıldır ve bu nedenle<br />
teorik olarak Şanlıurfa'nın Türkiye'de tüketilen bulgurun % 50'sini üretebilmesini<br />
sağlarlar. 28<br />
Tarıma dayalı gıda sanayisi değer zinciri<br />
Aşağıdaki şema tarıma dayalı gıda sektörü değer zincirini göstermektedir. İlk değer<br />
zinciri şeması ürünün değerini arttıran mal ve bilgi akışını göstermektedir. Tarımsal<br />
ürünlerin daha yüksek katma değerli ürünlere işlenmesi (buna bağlı olarak daha<br />
27 Bkz. Yard. Prof.Dr. Mustafa BAYRAM, M.D. Öner, Dünya Tahılı, 1 Kasım, 2002<br />
28 Şanlıurfa <strong>Sanayi</strong> ve Ticaret Odası<br />
41 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
karlı, daha çok iş, istihdam ve bilgi yaratan ürünler) İlk rakam bir değer zincirinden<br />
ziyade bir tedarik zinciri olan tipik durumu göstermektedir. Düz çizgiler mal hareketini<br />
gösterirken kesikli çizgiler grup elemanları arasındaki bilgi akışını göstermektedir.<br />
Resimdeki siyah kutular mevcut sektör oyuncularını göstermekte ve sarı kutular<br />
mevcut olan fakat şu anda değere katkıları yetersiz olan unsurları simgelemektedir.<br />
Şekil 13: Tarıma dayalı gıda sektörü değer zinciri (Tipik durum)<br />
Mahsu<br />
l<br />
Kalınt<br />
ılar /<br />
Tohum<br />
Gübre<br />
İl<br />
Çiftlik<br />
Planla<br />
Daha yüksek<br />
değere<br />
Perakend<br />
e<br />
ğ l<br />
Aracılar,<br />
Distribütör<br />
Diğer<br />
imalatçılar /<br />
l l<br />
Lojistik hizmetleri<br />
(depolama, soğuk<br />
Sertifikasyon ISO22000<br />
Sertifikasyon EurepGAP<br />
Organik<br />
Kaynak: İç tartışmalar<br />
Aşağıdaki şema değer yaratan diğer oyuncuların katılımıyla tarım ürünlerinin daha<br />
yüksek katma değerli ürünlere dönüştürüldüğü ideal bir değer zincirini<br />
göstermektedir. Kırmızı kutularla gösterilen elemanlar kayda değer miktarda değer<br />
katılan yerlerdir. İstenen seviyede değer yaratmak için en az sarı kutularla gösterilen<br />
elemanların katkısının arttırılması ve bağlantıların güçlendirilmesi gibi, bunların<br />
varlığı da temel öneme sahiptir. Görülebildiği gibi bugün Şanlıurfa'da birçok eksik<br />
bağlantı vardır. Sektörün başarılı olması ve yenilik yaratması için bu bağlantılar<br />
kurulmalıdır.<br />
42 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Şekil 14: Tarıma dayalı gıda sektörü değer zinciri (ideal durum)<br />
Mak<br />
inel<br />
EurepGA<br />
pOrganik<br />
Planla<br />
Eğitim ve<br />
öğretim<br />
İşaretler<br />
- - - : Bilgi akışı ____: Mal hareketi<br />
Kaynak: İç tartışma<br />
1.2.2.3 Tarım ve Gıda Sektörü için Kanunlar, Yönetmelikler, Mevzuatlar<br />
AB standartları ile entegrasyon<br />
Ortak Tarım Politikası (CAP) ilk 1962 yılında sunulmuştur ve o zamandan bu yana<br />
birçok büyük reformdan geçmiştir. En yakın zamandaki reform 2003 yılında anahtar<br />
sektörlerde (et, süt ve tahıllar) uygulanmış ve ardından AB'deki tarım üretiminin en<br />
önemli kısmını kapsayacak biçimde genişletilmiştir (şeker, tütün, meyve ve<br />
sebzeler). Reform, toplumun yüksek gıda güvenliği, hayvan refahı ve çevre<br />
standartlarına uygun, düşük maliyetli, yüksek kaliteli ürün talepleri göz önüne<br />
alınarak gerçekleştirilmiştir. Aynı zamanda çiftçilerin rekabet edebilirlikleri ve pazar<br />
odaklılıklarının geliştirmelerini desteklemeyi amaçlamaktadır. Reformun anahtar<br />
unsurları şunlardır:<br />
• Çiftçilerin üretim eylemlerinden bağımsız olarak sabit bir oranda<br />
desteklenmelerini sağlayan bir tek çiftlik ödemesi.<br />
43 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
• Çapraz uyumluluk. Tek çiftlik ödemesi gıda güvenliği, hayvan refahı ve<br />
çevreye ilişkin belirli ortak standartların sağlanması koşuluna tabidir.<br />
• Kırsal kalkınma politikası tutarlı bir çerçevede önceki çabaları devam ettiren<br />
yeni bir Kırsal Kalkınma için Avrupa Tarım Fonu oluşturulmasıyla<br />
güçlendirilmiştir.<br />
• Sıkı bir mali disiplin getirilmiştir.<br />
• Rekabetçiliğin güçlendirilmesi ve pazarların dengelenmesi için anahtar tarım<br />
ürünlerinin (et, süt, tahıllar) fiyatları düşürülmüştür.<br />
Reform süreci kesinlikle devam edecektir ve CAP Türkiye'nin katıldığı günde daha<br />
da değişmiş olacaktır. 20 Kasım 2007'de CAP'ın yukarıda açıklanan hedeflerle<br />
paralel biçimde bir "sağlık kontrolünü" yayınlamıştır.<br />
Ana gıda politikaları ve gıdaya ilişkin yönetmelikler<br />
• Özellikle 1996'da AB ile Gümrük Birliğinin ardından gıda güvenliği artan<br />
biçimde öncelikli bir alan haline gelmiş, bununla birlikte devlet tarafından<br />
Türkiye gıda mevzuatının AB müktesebatıyla uyumlu hale getirilmesine<br />
başlanmıştır.<br />
• Yeni Türk gıda yönetmeliği bağlamında (bu yönetmelik AB yönetmeliğiyle<br />
neredeyse tamamen uyumludur) üretim ve ithalat/ihracat aşamalarında gıda<br />
güvenliği kontrolleri Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı (TKİB) tarafından<br />
gerçekleştirilmektedir.<br />
• Yeni mevzuatımızın gıda üretiminde kurulmasını öngördüğü gıda güvenliği<br />
sisteminin çiftliklerde İyi Tarım Uygulamaları temeline dayanan bir<br />
yönetmeliğe dönüşmesi beklenmektedir; tarım sanayisinde AB'nin "çiftlikten<br />
sofraya" gıda güvenliği yaklaşımına paralel olarak HACCP (Tehlike Analizi<br />
Kritik Kontrol Noktaları), GMP (İyi İmalat Uygulamaları), GHP (İyi Hijyen<br />
Uygulamaları), RA (Risk Analizi: risk değerlendirme, yönetim ve iletişim).<br />
44 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Şekil 15: Gıda güvenliği sistemi<br />
İşleme<br />
Diğer imalatçılar /<br />
alıcılar<br />
Uygulamalı<br />
Ar-ge<br />
Mahsul<br />
planlama<br />
Aracılar, Distribütörler<br />
Perakende mağazaları<br />
(ulusal ve ihracat)<br />
Kaynak: İç tartışmalar<br />
Yerel sınai tesisler için devlet yardımları / destekleri ve teşvikleri<br />
Yatırım Teşvik paketi (5084 sayılı kanun)<br />
4 Haziran 2009'da Türk hükümeti yeni yatırımları teşvik etmek ve Türkiye'nin farklı<br />
bölgelerinin ekonomik kalkınma seviyeleri arasındaki eşitsizliği azaltmak için<br />
tasarlanan yeni bir teşvik paketini duyurmuştur. 28 Şubat tarihli, 5084 sayılı kanun,<br />
yatırım sertifikaları ile yapılan yeni yatırımlarda indirimli kurum vergi oranları<br />
uygulanacağını ifade etmektedir. Bu eylemler için uygulanacak oranlar Bakanlar<br />
Kurulu tarafından kararlaştırılacaktır. Bu nedenle indirimli oranların geçerli olması<br />
için Bakanlar Kurulu kararı yayınlanmalıdır.<br />
5084 sayılı kanun üç temel teşvik uygulaması içerir:<br />
- Yatırım sertifikalı, yeni elverişli yatırımlar için indirimli kurumlar vergisi oranı<br />
uygulanması<br />
- Yatırım sertifikalarıyla yapılan uygun yeni yatırımlar için ücretsiz arazi parselleri<br />
verilmesi<br />
- Bazı koşullara uymaları şartıyla tekstil şirketlerinin kurumlar vergisi oranlarının<br />
düşürülmesi.<br />
Tarım sübvansiyonları<br />
Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı şunları sağlar;<br />
45 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
(a) Doğrudan gelir destekleme programı<br />
(b) Bölge temelli mazot ve benzin desteği<br />
(c) Prim ödeme programları<br />
(d) Hayvan desteği<br />
(e) Kırsal kalkınma desteği<br />
(f) Mahsul sigorta primi destekleri<br />
(g) Diğer destekler<br />
1.2.3 Sektör elmas analizi<br />
Elmas analizi aşağıdaki anahtar bileşenlerle karakterize edilir: Firma stratejisi ve<br />
rekabet, faktör koşulları, talep koşulları, ilgili ve destekleyici sanayiler, işbirliği<br />
kuruluşları ve kamu kuruluşları.<br />
Genel şema aşağıdaki elmas analizinde gösterilmiştir:<br />
46 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Şekil 16: Şanlıurfa Tarımsal Gıda sektörü elmas analizi<br />
47 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Firma stratejisi ve rekabet<br />
Avantajlar<br />
Günümüzün son derece rekabetçi ortamında büyük ölçekli tarımsal işleme<br />
şirketlerinin varlığı tarıma dayalı gıda sanayisinin kalkınması için neredeyse bir ön<br />
koşul haline gelmiştir, çünkü bu mevcudiyet genelde destekleyici sanayilerin<br />
gelişmesine ve gelişmiş bir iş ortamına yol açar ve bu da diğer yatırımcıları çeker.<br />
Koç Holding beş yıl önce Şanlıurfa'da bir hayvancılık çiftliği kurmuştur ve ardından<br />
Harranova Domates Salçası şirketi ikinci ve daha büyük bir yatırım yapmıştır (Tat<br />
Domates Salçası şirketinin bir dalı). Ancak şirketin entegre çalışma sistemi nedeniyle<br />
yerel tedarikçilerle fazla ilişkisi yoktur; kiralık tarlalarda ham madde (domates)<br />
yetiştirir, birçok diğer girdiyi kendi kaynaklarından tedarik eder. Yerel sanayi ile<br />
karşılıklı ilişkilerin zamanla gelişeceği umut edilmektedir.<br />
Şanlıurfa'nın yakın geleceğinde bir başka büyük yatırım olması umut edilmektedir.<br />
Türkiye'deki en büyük meyve suyu üreticisi olan Etap Holding meyve ağaçları<br />
yetiştirmekte ve deneysel bahçelerde testler yapmaktadır, her şey yolunda giderse<br />
gelecek yıllarda Şanlıurfa'ya yatırım yapmayı planlamaktadır. Bu iki şirketin<br />
Şanlıurfa'daki operasyonları arasında yerel tarım ve gıda sanayisi gelişimini<br />
ateşleme ve yeni yatırımcıları çekme potansiyeli vardır.<br />
Gıda işleme işinde ve destekleyici sanayideki firmaların sayısı şu anda düşüktür.<br />
Kapasite kullanımı ve ortalama ürün/hizmet kalitesi seviyesi çoğunlukla arzu edilen<br />
seviyede olmasa da ana oyuncular yerel sanayi ile çalışmaya<br />
başladıklarında/başlarlarsa kesinlikle bir avantaj sahibi olacaklardır.<br />
Yerel ve bölgesel seviyede rekabet seviyesi düşüktür ve bu da şu anda mevcut<br />
şirketler için bir başka avantaj sunmaktadır. Bu da aynı zamanda yerel kapasite<br />
yalnızca kritik kitle ile gelişebildiği için bir dezavantaja dönüşmektedir (aşağıdaki<br />
bölümde analiz edilmiştir). Koç Holding hariç (Harranova Hayvan Çiftliği ve<br />
Harranova domates Salçası Fabrikası), Şanlıurfa'daki gıda işleyicilerinin boyutları<br />
oldukça küçüktür ve hepsi aile şirketleridir, bu da iş yapmada esneklik oluşturur ve<br />
üretim sürecinin çeşitli aşamalarında hızla ayarlama yapılabilmesi anlamına gelir. Bu<br />
tüketiciler tarafından harekete geçirilen ve buna bağlı olarak şirketlerin rekabetçi<br />
kalabilmek için sürekli kendilerini yeniden yönlendirmesi gereken bir ortamda bir<br />
değerdir.<br />
Dezavantajlar<br />
Çoğu kırsal bölgede olduğu gibi Şanlıurfa'da da yerel tarımsal gıda firmalarından<br />
oluşan kritik bir kitle yoktur, bu da ortak ilgi veya ihtiyaçlar kümesi geliştirilmesi<br />
gereken optimum altı bir ortam ve yerel yetkilerden destek alınmasında güçlüğe<br />
neden olur. Düşük şirket yoğunluğu uzman bilgi, kalifiye İK, eğitim ve öğretim<br />
programları, tedarik kaynaklarından gelen nicelik ve nitelik, danışmanlık<br />
hizmetleri ve grubun ihtiyaç duyabileceği diğer hizmetler açısından düşük<br />
48 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
yerel kapasiteye neden olur, bu da grup üyelerinin bu tür girdileri<br />
sağlamalarının maliyetini arttırır.<br />
Şu anda Şanlıurfa'daki gıda üretim şablonu düşük katma değerli ürünler ve bazen<br />
sıfır katma değerli ürünler üzerine kuruludur. "Gıda imalatının" çoğu hala ilk işleme<br />
aşamasıyla sınırlıdır (örn. tahılların öğütülmesi, mısırın kurutulması ve kuruyemişin<br />
kavrulması gibi yalnızca temel işlemler), ancak birkaç istisna da vardır.<br />
Aynı ya da benzer ürünleri (örn. un, bulgur, kurutulmuş mısır) üreten ve değer<br />
katmak ya da ürünleri farklılaştırmak veya yeni pazarları araştırmak yerine fiyatları<br />
düşürerek birbirleriyle rekabet ederek işlerini sürdürmeye çalışan birçok şirket vardır<br />
Bu sorun şirketlerde neredeyse hiç inovasyon olmaması gibi bir başka anahtar<br />
kısıtlayıcı unsurun da altının çizilmesini sağlar. Görüşmelerimize göre bazı<br />
şirketler saha araştırmaları aracılığıyla daha yenilikçi olma girişimlerinde<br />
bulunmuşlardır fakat bu girişimlerin sonuç verdiğini söylemek zordur. İnovasyon<br />
araştırma ve ürün geliştirmeye ve genel olarak şirketlere son derece bağlıdır ve<br />
Şanlıurfa'nın bu araştırmaları gerçekleştirecek kapasitesi yoktur, yerel kurumlardan<br />
da bu konuda pek destek almamıştır.<br />
Ayrıca, şirketler, üreticiler ve kurumlar arasındaki zayıf işbirliği saha<br />
değerlendirmesinde belirlenen, grup gelişimini kısıtlayan en önemli unsurlardan biri<br />
olarak belirlenmiştir ve birçok grup toplantısında tekrar doğrulanmıştır.<br />
Faktör koşulları<br />
Avantajlar<br />
Tarım ürünleri gıda sanayisi için birincil ve en kritik öneme sahip girdilerdir. Bu<br />
konuya ilişkin Şanlıurfa'nın ayırt edici bir avantajı vardır. İklim ve tarıma elverişli<br />
alanın boyutları çok çeşitli mahsullerin yetiştirilebilmesine olanak tanır. Aslında iki<br />
büyük gıda imalatçısının Şanlıurfa'ya yatırım yapmasında bu iki avantaj en önemli<br />
motivasyon etkenleri olmuşlardır.<br />
Yerel nakliye altyapısı ve Şanlıurfa'nın Türkiye ile Ortadoğu'yu birleştiren anayol<br />
üzerinde olması da bir avantajdır. Uluslararası havalimanı (kargo ve ön soğuk<br />
depolama tesisleri ile), Gaziantep, Adana ve diğer şehirleri birleştiren iyi bir otoyol<br />
ağı ve son olarak demiryolu (sıklıkla kullanılmasa bile önemli bir kaynaktır) sınaî<br />
kalkınma için önemli etkenlerdir.<br />
Bölgenin ekolojik ve coğrafi koşulları büyük miktarda mahsul yetiştirme ve bunları<br />
işlemeye elverişlidir. Alan yenilenebilir enerji üretimine uygundur (özellikle güneş<br />
enerjisi).<br />
Şehirde hem Ziraat Fakültesi hem de Gıda Mühendisliği Bölümü (Ar-Ge için iki kritik<br />
bilgi kaynağı) olan bir üniversite bulunması (Harran Üniversitesi) bir artıdır, ancak<br />
uzman bilgi ve özel sektörü destekleme açısından üniversitenin hala gelişmeye<br />
ihtiyacı vardır.<br />
49 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Şanlıurfa'nın Ortadoğu pazarına yakınlığı bu pazarı hedefleyen gıda sanayisi için bir<br />
başka avantaj sunar.<br />
Dezavantajlar<br />
Sınırlı sayıdaki sınaî girişimler nedeniyle becerikli ve uzman iş gücü mevcudiyeti de<br />
azdır. İş gücü becerileri ve uzmanlıkları, toplam sektör vizyonuna paralel olarak<br />
"patlaması" beklenen iş alanlarına göre belirlenmelidir. Bölgedeki genel maaş yapısı<br />
büyük ölçüde vasıfsız yerel işçiler ve becerili işçiler için daha fazla ödeme yapmaya<br />
hazır görünmeyen işletme sahipleri temelindedir. Uzman bilgi için genel işletme<br />
danışmanlık hizmetleri alınması da bölgede pek yaygın değildir.<br />
Ayrıca bölgesel, ulusal, uluslararası ve sektöre özgü araştırma sonuçlarına ve bilgi<br />
kaynaklarına erişim oldukça sınırlıdır. Pazar eğilimleri, tüketici davranışları, ürün<br />
geliştirme, üretim ve işlemedeki değişikliklere ilişkin bu tür bilgiler küresel işletmenin<br />
hızına yetişmede hayati öneme sahiptir.<br />
Sosyal hayat kalitesi yavaş bir şekilde gelişmektedir fakat görüşmelerimizde genel<br />
olarak bölge dışından kalifiye insan kaynaklarının çekilmesinde bir engel olarak<br />
algılanmıştır. Yeni yerel istihdam fırsatları dolayısıyla yerel halk daha iyi fırsatları<br />
olan diğer bölgelere göç etmek istemektedirler. Yine bölgedeki yaşam kalitesinin<br />
büyük eksiklikleri olduğu algısı nedeniyle şehir dışından gelecek yerleşimcileri<br />
çekmesi de zordur (kalifiye elemanlar, müdürler, araştırmacılar, akademisyenler ve<br />
yatırımcılar). Bu sorun kendini hem yüksek işletme maliyeti hem de yüksek kalitede<br />
beceri ve bilgiye sınırlı erişim olarak gösterir.<br />
Toplam iş ortamını kısıtlayan bazı anahtar sorunlar vardır; tarım sektörü ve sanayi<br />
için su tedarik altyapısı (OSB'lerde ve diğer bölgelerde) ve anahtar oyuncular<br />
(tedarikçiler, çiftçiler, imalatçılar, üniversite, resmi kurumlar ve diğer paydaşlar)<br />
arasında işbirliği ve iletişim eksikliği. Esnek işletme yapısı firmaların tedarik zincirinin<br />
diğer sektörleriyle yakın koordinasyon içinde çalışmasını gerektirdiğinden, sürekli<br />
işbirliği eksikliği tüm şirketler için bir tehdittir.<br />
Talep koşulları<br />
Avantajlar<br />
Küresel kişi başına gıda tüketimi arttıkça (özellikle de gelişmekte olan ülkelerde)<br />
yerel, ulusal ve uluslararası pazarlarda işlenmiş gıda talebi, özellikle gelişmekte olan<br />
ülkelerde büyümektedir (Gelişmekte olan ülkelerde paketlenmiş gıda ürünlerinin<br />
perakende satışının yıllık büyüme oranı üst-orta gelir seviyesindeki ülkelerde %7'den<br />
alt-orta gelir seviyesindeki ülkelerde % 28'e kadar değişik göstermektedir ve gelişmiş<br />
ülkelerdeki % 2-3'ten oldukça fazladır). Ayrıca uluslararası gıda işleme sanayisinin<br />
gelecek beş yılda yıllık % 15 büyüme oranı göstereceği tahmin edilmektedir.<br />
Bu eğilim değişen yaşam tarzları ile ilgilidir: daha fazla çalışan kadın, yoğun eğitim,<br />
yiyecek hazırlamada rahatlık ve zaman tasarrufu. Gıda yönetmeliklerinde, gıda<br />
güvenliği uygulamasında değişiklikler ve sağlıklı gıdayla ilgili artan farkındalık da<br />
50 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
talepteki artışı tetikler. Bu bağlamda "sağlıklı gıda" farklı pazarlar için farklı anlamlara<br />
sahiptir: uluslararası pazarlar için eğilim doğal ve besleyici geleneksel gıdalarla<br />
birlikte işlevsel gıdalara doğrudur fakat aynı zamanda keşfedilen ve hızla tanıtılan<br />
(ve tüketilen) gıda çeşitlerine de doğrudur. Diğer taraftan yerel pazarda (Şanlıurfa ve<br />
çevresinde) "sağlıklı gıda" anlayışı daha çok hijyenle ilgilidir (burada yerel olarak<br />
üretilen gıda için hijyen ve gıda güvenliği endişeleri). Her iki anlamda da işlenmiş<br />
gıda için artan talep bir avantajdır. Ulusal pazar için "sağlıklı gıda" ifadesinin anlamı<br />
yukarıda açıklanan iki tanımın arasındadır (uluslararası ve yerel).<br />
Tüketici talebinin çeşitliliği daha küçük firmalar için pazarda başarılı biçimde rekabet<br />
edebilme avantajları yaratır.<br />
"Sağlıklı gıda" eğiliminin başlangıcında birçok kalifiye olmayan firma bu pazara<br />
katılmayı denemiştir ve bu nedenle "organik" ve diğer ürün sınıflandırmaları<br />
tanımlayan uluslararası standartlar (özellikle EC ve IFOAM standartları) kurulmuştur.<br />
Dezavantajlar<br />
Yerel ve uluslararası pazarlardaki talep artışı gelecek vaat ediyor olsa da kalite<br />
beklentileri de artmaktadır. Şanlıurfa gıda işleyicilerinin yeni pazar gereksinimlerini<br />
anlayıp ardından bunlara yavaşça uyum sağlama lüksleri yoktur. Yalnızca pazar<br />
gereksinimleri açısından güncel kalabilen şirketler çalışmaya devam edecektir.<br />
İlgili ve destekleyen sanayiler<br />
Avantajlar<br />
Tarım makinesi ve ekipmanı üreticileri (sulama sistemleri dahil) bölgede yerel olarak<br />
bulunmaktadır. Aynı zamanda ulusal ve uluslararası nakliye sağlayabilecek birçok<br />
nakliye şirketi vardır.<br />
Çiftçilerin sayısı ve boyutları ilde çok çeşitli tarım ürünlerinin yetiştirilebilmesine<br />
olanak tanır. Sınai tarım ürünlerinin (borsadaki ürünler ve/veya sebze ve meyveler)<br />
yetiştirilebileceği büyük tarlalar (>100 hektar) vardır ve aynı zamanda özellikle sebze<br />
ve meyveler gibi daha yüksek kar marjlı, yenilikçi ve/veya daha yüksek katma değerli<br />
ürünlerin üretilebileceği küçük çiftlikler (0-5 hektar) de bulunmaktadır. Görece güçlü<br />
ve fazladan kapasiteye sahip, sanayi ile daha iyi bağlantılı olup değerli yayım<br />
hizmetleri sunabilecek olan STK'lar (AGRO-GAP Öncü Çiftçiler Derneği ve<br />
GapEkoDer - Gap Ekolojik Tarım Derneği, daha önceki AB destekli bir projenin<br />
ürünü) vardır.<br />
Dezavantajlar<br />
Gıda işleme sanayisi ölçek (şirket sayısı) ve kapsam (imalat alanları) açısından<br />
sınırlı olduğundan, işleme makine ve ekipmanları için üretim ve bakım kapasitesi de<br />
tatmin edici seviyenin altındadır. Şirketler makineleri, yedek parçaları ve bakım<br />
hizmetlerini diğer illerden tedarik etmek zorunda kalmaktadırlar. Paketleme<br />
malzemeleri ve hizmetleri de diğer illerden tedarik edilmektedir ve depolama<br />
51 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
tesislerinin sayısı ve kapasitesi küçük ölçekli imalatçılar için yeterli değildir ve yerel<br />
şirketlerin kendi depolarını inşa edecek mali kapasiteleri yoktur.<br />
Çiftçilerin farkındalık ve eğitim seviyeleri düşüktür ve bu "büyük alıcılar" için önemli<br />
bir kısıtlamadır, çünkü belirli ön koşullar talep etmektedirler (örn. ürün<br />
spesifikasyonları, yetiştirme koşulları, ürünlerin teslimat biçimi ve zamanı).<br />
Büyük ölçekli imalatçılar merkezi olarak işletme hizmetleri sunmaktadır, (örn. eğitim<br />
ve danışmanlık (teknik, pazarlama, yönetim), sertifikalandırma, halkla ilişkiler, reklam<br />
ve baskı) ancak yerel imalatçıların da bu hizmetlere ihtiyaçları vardır. Bu hizmetleri<br />
tedarik eden yerel şirketler ya yoktur ya da hizmetlerin kapasitesi ve kalitesi tatmin<br />
edici değildir. Bu nedenle mevcut şirketler bu hizmetleri diğer illerden tedarik etmek<br />
zorunda kalırlar ve bu fazladan maliyet ve zaman gerektirir.<br />
Kimyasal, fiziksel ve mikrobiyolojik analiz sunan bağımsız (ve akredite) şirketler gıda<br />
sanayisi için gereklidir. Kimyasal analiz hizmetleri sunabilen bir kamu laboratuarı<br />
(Tarım İl Müdürlüğü’ne ait) vardır ancak burada gerçekleştirilebilen analizlerin sayısı<br />
sınırlıdır ve görüşmelerimize göre analiz sonuçlarının alınmasında uzun gecikmeler<br />
yaşanmaktadır. <strong>Sanayi</strong> yenilikçi olmak ve işletmenin gerektirdiği hızda ilerlemek için<br />
hızlı ve güvenilir bilimsel veriye ihtiyaç duymaktadır.<br />
İşbirliği Kuruluşları<br />
Avantajlar<br />
Harran Üniversitesi'nin sanayi ile ilişkilerinin geliştirilmesi gerekse de hem bir Ziraat<br />
Fakültesi hem de Gıda (İşleme) Mühendisliği Bölümü olan bir üniversitenin varlığı bir<br />
avantajdır. Şanlıurfa ilindeki birçok kurumun geçmişteki birçok işbirliği projesi<br />
dolayısıyla daha fazla işbirliği için görece güçlü bir temeli vardır.<br />
Aynı zamanda AGRO-GAP Öncü Çiftçiler Derneği ve GapEkoDer - Gap Ekolojik<br />
tarım Derneği gibi görece güçlü kapasitesi, deneyimi ve işbirliği geçmişi olan STK'lar<br />
vardır.<br />
Dezavantajlar<br />
Bazı ortak projeler/araştırmalar gerçekleştirilmiş olmasına rağmen genel olarak<br />
Harran Üniversitesi ve yerel imalat sektörü arasındaki işbirliği zayıftır. Diğer sosyal<br />
ve idari etkenlerle birlikte akademisyenlerin gönüllü olarak özel sektör işbirliği<br />
hakkında çalışmaktan caydıran Üniversite Fon yönetmeliğine ilişkin bir sorun da<br />
vardır. Yönetmelik uyarınca üniversitede bir araştırma gerçekleştirmek isteyen bir<br />
şirket tarafından ödenen miktarın büyük bir kısmı üniversite fonu tarafından alıkonur<br />
ve bunun çok az bir miktarı projeyi gerçekte yürüten akademisyen(ler)e verilir.<br />
Araştırma ve ürün/süreç geliştirme projeleri özel sektörde iki ana ilgi konusudur. Bu<br />
tür projelerin kayda değer miktarda zaman ve kişisel çaba gerektirdiği gerçeği göz<br />
önünde bulundurulursa akademisyenler için uygun teşvikin mevcut olmadığı<br />
sonucuna ulaşılabilir.<br />
52 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Ayrıca küçük sanayi TÜBİTAK tarafından tedarik edilen Ar-Ge çalışmaları mali<br />
desteğinin gerekliliklerini yerine getirmekte güçlük çekmektedirler; başvuru süreci<br />
uzun ve sıkıntılı, çalışma için ön yatırım gerekli, zaman çerçevesi ve giderlerin geri<br />
ödenmesi için koşullar zorlayıcıdır.<br />
Kamu kurumları<br />
Avantajlar<br />
GAP Bölge Kalkınma İdaresinin (GAP BKİ) toplu deneyimi, bilgisi ve ağ kapasitesiyle<br />
birlikte mevcudiyeti bölge için bir avantajdır. Yakın zamanda kurulacak olan yerel<br />
Bölgesel Kalkınma Ajansı yerel sanayinin desteklenmesi için güçlü bir araç olacaktır.<br />
Dezavantajlar<br />
Mevcut tarım sübvansiyon programları ve destek planları sanayi ihtiyaçlarıyla paralel<br />
değildir. Ortak bir vizyon ve buna denk gelen destek stratejilerinde bir fikir birliğine<br />
ulaşılmadığından sübvansiyonların ve destek planlarının bir hedefe yönlendirilmesi<br />
mümkün değildir.<br />
53 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
1.3 Anahtar sonuçlar ve Şanlıurfa için getirdikleri<br />
Yerel ekonominin tarıma sıkı biçimde bağlı olduğu düşünüldüğünde bu sektörün<br />
kalkınması büyük olasılıkla Şanlıurfa'nın yakın ve orta vadedeki ekonomik geleceğini<br />
şekillendirecektir. Yukarıda söz edilen, tarım destek politikalarının Şanlıurfa'daki<br />
ekonomik hayata soktuğu ters teşviklere rağmen, tarım sektörü Şanlıurfa için gerçek<br />
bir karşılaştırmalı avantaj sağlamaktadır.<br />
Şanlıurfa halihazırda ülkenin lider organik üretim merkezi olmada başarılı olmuştur.<br />
Şu anda Şanlıurfa ülkede üretilen organik malların tamamının % 22'sini üretmektedir.<br />
Ayrıca organik tarıma atanan ortalama arazi boyutu ülkede en geniştir ve bu da ölçek<br />
ekonomisinin faydalarını getirir.<br />
Sektör atölyeleri ve alt grup toplantıları katılımcıları büyük fikirler ve kayda değer<br />
bağlılık düzeyleri ile tarımsal gıda sektörünün önünde birçok fırsat olduğu gerçeğinin<br />
altının çizilmesine yardımcı olmuşlardır. Küçük sebze çiftçileri daha iyi organize<br />
olabilir ve ürünlerine değer katabilirler; örneğin ürünlerini bir araya toplayıp,<br />
paketleyip Şanlıurfa ili dışında daha iyi marjlarla pazarlayabilirler. Daha büyük<br />
çiftçiler daha çok sebze ve meyvelere yönelebilir ve çıktılarına daha fazla değer<br />
katabilirler. Örneğin gelecek şeftali, fıstık, badem ve zeytin bahçeleri şimdiye kadar<br />
olduğundan daha fazla alan gerektirecektir. Aynı zamanda borsa değeri olan<br />
ürünlerin çiftçileri daha iyi organize olabilir ve Türkiye'deki yeni pazar fırsatlarını<br />
araştırabilirler. Yerel gıda sanayisi oldukça mütevazı olduğundan gelişim için büyük<br />
alan verilmiştir (yeni teknoloji, yeni ürünler, yani satış kanalları). Ayrıca bölgeye<br />
yatırım yapmak isteyen büyük uluslararası şirketlerle bağlantı kurmak da hizmet, yarı<br />
işlenmiş ürün ve daha fazlasını tedarik edebilecek olan yerel firmalar tarafından bir<br />
fırsat olarak görülmelidir.<br />
Bölgenin gıda işleme tarafı tarım ürünlerinin bol olduğu ve etraftaki şehirlerde<br />
işlendiği bir bağlamda, düşük gelişim ile karakterize olmaktadır. Bu dengesiz durum,<br />
mevcut sanayi ağının kendi durumunu geliştirmek için yeni yollar bulmasına yardım<br />
edilmesi, yeni sanayi girişimlerini geliştirmek için girişimciliği teşvik edip<br />
desteklenmesi ve Şanlıurfa'nın sanayi sektörünün genişlemesine katkıda bulunmak<br />
için dış yatırımcıların çekilmesi olmak üzere üç yönde hareket ederek değiştirilebilir..<br />
Bu özel sektör oyuncularının destek önlemlerini daha etkin kullanmak (daha az pazar<br />
aksaklığı), teknoloji, uzman bilgi ve laboratuarlara daha iyi erişim (kısmen kamu<br />
kuruluşları tarafından sağlanır - Harran Üniversitesi, meslek okulları - fakat aynı<br />
zamanda özel kuruluşlar - örn. özel iş danışmanları) ve iş çevreleriyle ilgili diğer tüm<br />
sorunlar için yerel yetkililerle daha iyi işbirliği içinde olmaları gerekmektedir.<br />
Kısacası, Şanlıurfa, eşsiz tarım potansiyeli temelinde, tarım sektörünü ve tarım<br />
temelli sanayileri değer zincirinin üst seviyelerine çıkaracak bilgi ve beceri setlerinin<br />
yerel girişimcilere sunulması ve Şanlıurfa sermaye sahiplerinin yatırımlarını bu yeni<br />
54 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
iş modellerine doğru çeşitlendirmeleri koşuluyla kendi ekonomik kalkınmasını<br />
gerçekleştirebilir.<br />
55 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
2 TARIMSAL GIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
2.1 Sektör Vizyonu<br />
Tarımsal gıda sektörü paydaşlarının büyük bir kesimi Temmuz 2009, Vizyon 2020<br />
Çalıştayında sektör için bir ekonomik vizyon dile getirmişlerdir.<br />
2020 yılına kadar Şanlıurfa'daki tarımsal gıda sektörü ürünlerinin kalitesi,<br />
Mezopotamya kavramına dayalı güçlü bir bölgesel markalaşma ile birlikte<br />
uluslararası standartlara uyum, tarım turizminden doğal organik ürünlere<br />
güçlü ve katma değerli portföy ile tanınacaktır.<br />
Diğer bir deyişle Şanlıurfa'nın kendisini yüksek kalitede ürünlere sahip bir il olarak<br />
konumlandırması ve mevcut olandan daha yüksek seviyede işlenen bir ürün portföyü<br />
oluşturmaya başlaması gerekmektedir.<br />
2.2 Vizyona Erişmedeki Kritik Boşlukların Ele Alınması<br />
Önceki bölümlerde özetlenen sürekli değişen küresel eğilimlere daha etkin biçimde<br />
uyum sağlamak için sanayide küresel olarak rekabet edebilirliği etkileyen belirli<br />
etkenler vardır ve uluslararası arenada rekabet etmek isteyen tüm tarıma dayalı gıda<br />
sanayisi aktörlerinin kendi işletme modellerinde bu "rekabet edebilirlik itkilerini"<br />
hesaba katmaları gerekmektedir.<br />
Bir kapsamlı rekabet edebilirlik boşluğu bu dinamizm eksikliğinde, optimum altı<br />
performansta ve sektörün küresel sanayinin rekabet itkilerine tepki verme<br />
becerisinde büyük rol oynamaktadır. Bu sorunların ele alınması sektörün 2020<br />
vizyonunun gerçekleştirilmesi için temel ön koşullardır. Ele alınması gereken<br />
kritik boşluklar aşağıda incelenmiştir:<br />
• İşbirliği ve ağ geliştirilmesi<br />
• Güvenilir ve sabit tarımsal ürünlere erişim<br />
• Uluslararası yönetmelikler ve standartlara uyum<br />
• Hedef pazar yapılarının, tercihlerinin ve gereksinimlerinin ele alınmasında<br />
tavsiye varlığı<br />
• Ticaret anlaşmalarına/tercihe bağlı anlaşmalarda ve buna karşılık gelen pazar<br />
erişim pencereleri ve mevsimsel fırsatlara tepki verme konusunda tavsiye<br />
varlığı<br />
• Lojistik altyapısı ve tedarik zinciri yönetim yetenekleri<br />
• Ürünlere değer katılması<br />
İşbirliği ve ağ geliştirilmesi<br />
Yalnızca bireysel hesaplara bağlı kalmaktansa sektör oyuncuları arasında bir işbirliği<br />
kültürü verimlilik, uzman bilgi ve karlılık açısından fayda getirebilir.<br />
56 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Şanlıurfa tarıma dayalı gıda sektörü oyuncularının zamanla bireysel faydaya da<br />
katkıda bulunacak olan ortak fayda için tek bir hedefe doğru birlikte çalışma kültürü<br />
geliştirmeleri gerekmektedir. Aynı zamanda sektörün Harran Üniversitesi, ilgili kamu<br />
kurumları ve diğer önemli sektör paydaşları ile ilişkilerini geliştirmesi gerekliliğinin<br />
altının çizilmesi de önemlidir.<br />
Görünürde bu koordinasyon işlevinden sorumlu birçok çiftçi birliği ve kooperatif<br />
vardır. Saha araştırmalarında görece güçlü olan ve koordinasyon/işbirliği<br />
mekanizması olarak görev yapabilecek kapasitede olduğu belirlenen iki dernek<br />
AGRO-GAP Öncü Çiftçiler Derneği ve GapEkoDer'dir (Gap Ekolojik tarım Derneği).<br />
Ancak özellikle geleneksel olarak yerel pazar için meyve ve sebze üreten daha<br />
küçük çiftçiler genelde hiç organize değildirler. Bu gerçeklik dışarıdan birinin onlarla<br />
iletişim kurmasının zor olduğunu gösterir (örn. olası yatırımcı, araştırmacı, tarım<br />
genişletme temsilcisi, vs.) ve diğer taraftan kendileri için zorlukla bir ortak vizyon dile<br />
getirebilirler çünkü nadiren toplu olarak hareket ederler.<br />
Bir grup yaklaşımı ile sektör kalkınması sosyal sermayeye, yani ana sanayi,<br />
tedarikçiler, hizmet sağlayıcılar, STK'lar ve tarımsal gıda sanayisi ve/veya iş<br />
topluluğu ile bağlantılı kuruluşlar, üniversite ve diğer bilgi sağlayıcılar (örn. araştırma<br />
enstitüleri, Ar-Ge, meslek okulu ve eğitim enstitüleri, danışmanlar) ve mali destek<br />
sağlayıcılar (AB, BM, TKİB, Bölgesel Kalkınma Ajansı, TÜBİTAK gibi) dahil, sektör<br />
oyuncularıyla sosyal bağlantılar ve iletişime son derece bağlıdır.<br />
Güvenilir ve sabit tarımsal ürünlere erişim<br />
Yalnızca miktar olarak değil aynı zamanda sabit kalite olarak da güvenilir tedarik<br />
kaynağına erişim olmadan Tarıma dayalı gıda sanayi şirketleri üretim tesislerini<br />
başlatmada çekimser olacaklardır. Aslında Koç Holding'in Tat Grubunun<br />
Şanlıurfa'da domates salçası operasyonu kurmasının birincil sebeplerinden biri<br />
şirketin sulanan ve tarıma elverişli araziye erişiminin gereken miktar ve kalitede<br />
tutarlı bir ham madde tedarikini sağlayacağından emin olmasıdır.<br />
Uluslararası yönetmelikler ve standartlara uyum<br />
Uluslararası ve ulusal yönetmeliğe uyumluluk zincir rekabet gücü için şarttır. Ulusal<br />
yönetmelikler Türkiye'nin çeşitli konumlarındaki tüm rakipler için yürürlükteyken<br />
uluslararası yönetmelikler hedef pazarlara göre değişebilmektedir. Irak ve Suriye<br />
yönetmelikleri (şu anda Şanlıurfa'nın ana ihracat pazarları) AB ve ABD pazarlarının<br />
yönetmelikleri kadar kısıtlayıcı değildir. Ayrıca büyük alıcılar ve EurepGAP, BRC ve<br />
Organic Label gibi önemli pazarlardaki tüketici grupları tarafından koyulan özel<br />
sektör yönetmelikleri vardır (çiftliğin sanayi kullanımı için olması durumunda<br />
yönetmelikleri işleyici belirler).<br />
57 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Hedef pazar yapılarının, tercihlerinin ve gereksinimlerinin ele alınmasında<br />
tavsiye varlığı<br />
Şu anda Şanlıurfa'nın ana uluslararası pazarları Irak ve Suriye'dir ve ikisinde de fazla<br />
talep yoktur. Ancak kişi başına gelirin ve sektör gelişiminin arttırılmasıyla kalifiye<br />
işçiler için daha fazla istihdam yaratılması (bu da zamanla şehrin sosyal yapısının<br />
gelişmesini sağlayacaktır) için Şanlıurfa yeni pazarlar hedeflemelidir. Ancak diğer<br />
pazarlarda iş geliştirme fırsatları vardır. Tüketici davranışı, yönetmelikler ve bu<br />
pazarları yöneten diğer güçler büyük değişiklik göstermektedir. Bu nedenle<br />
Şanlıurfa'nın çiftçilere ve diğer paydaşlara bu pazarlara ilişkin tavsiyede bulunma<br />
becerisine sahip olması gerekmektedir.<br />
Ticaret anlaşmalarına/tercihe bağlı anlaşmalarda ve buna karşılık gelen pazar<br />
erişim pencereleri ve mevsimsel fırsatlara tepki verme konusunda tavsiye<br />
varlığı<br />
Dünya Ticaret Örgütü'nün kotaları aşamalı olarak durdurma çabalarına rağmen<br />
serbest ticaret henüz tam olarak yerleşmemiştir. Özellikle ABD ve AB gibi daha<br />
zengin pazarlar sıklıkla tarım ürünleri ve gıda ithalatı için kapalıdırlar. Bu ticaret<br />
anlaşmalarının ve tercihe bağlı anlaşmaların getirdiklerinin anlaşılması sanayinin<br />
veya kurumsal rekabet gücünün geliştirilmesi için bir ön koşuldur.<br />
Bununla birlikte hala bu pazarlara ve diğer pazarlara belirli pazar erişim pencereleri<br />
ve mevsimlik fırsatlar aracılığıyla erişme imkanları vardır. Örneğin AB üreticilerinin<br />
pazara hizmet edemediği yılın belirli zamanalrında zamanlarında AB harici üretici<br />
pazarlarına imtiyazlar sağlar ve bu Türk tarım üreticilerinin belirli taze sebze ve<br />
meyveleri AB pazarında pazarlayabilmeleri için dar fırsat pencereleri sağlar.<br />
Özet olarak potansiyel ihracatçıların bu konular ve fırsatlar hakkında zamanında ve<br />
uygun tavsiyeye erişebilmeleri temel öneme sahiptir.<br />
Lojistik altyapısı ve tedarik zinciri yönetim yetenekleri<br />
Şanlıurfa'nın altyapısı dolayısıyla lojistik konusunda potansiyel olarak güçlü rekabet<br />
avantajı vardır. Ancak soğutma ve soğuk depolama tesisleri gibi kilit tesislerin<br />
sağlanması ve etkin biçimde yönetilip izlenen bir sistem kurulması için önemli faaliyet<br />
alanı vardır.<br />
Ürünlerin değerinin arttırılması<br />
Çiftçilerin ve işleyicilerin karlarının arttırılması için değer katılması yolu<br />
seçeneklerden biridir. Gıda güvenliği uygulamaları, daha yüksek kalitede tohumlar,<br />
sertifikalar, ek işleme adımları, vs. her zaman daha yüksek değerli ürünler üretir.<br />
Burada önemli bir sebep çiftçilerin ve şirket yöneticilerinin nasıl yeni ürünlere<br />
geçileceği, nasıl üretken olunacağı, nasıl profesyonel satış yapılacağı ve nasıl<br />
yenilikçi olunacağına ilişkin bilgi ve farkındalık eksikliğidir.<br />
58 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
2.3 Sektör Stratejileri<br />
Sektör kalkınma stratejileri iki seviyeye odaklanmıştır: tüm tedarik zincirini organize<br />
edip yönetebilecek köklü şirketlerin bölgeye çekilmesi ve yerel girişimcilerin büyük<br />
gıda işleyicilere tedarikçilik yapabilme yeteneklerinin yükseltilmesi ile kendi katma<br />
değerli ürünlerini geliştirebilmelerinin sağlanması. Hep birlikte sektörün rekabetçiliğini<br />
güçlendirebilecek beş ana strateji belirlenmiştir. Bu stratejik yaklaşımın anahtar<br />
hedeflerinden biri "uzman bilginin" sektöre getirilmesidir.<br />
Yerleşik operatörler<br />
Uzman bilgi getirmenin bir yolu tedarik zincirinin tüm yönlerini yönetebilen ve yerleşik<br />
pazar çıkışları olan yerleşik, entegre operatörleri çekmektir. Her rekabetçi tedarik<br />
zincirinde işin firmalar arası bölümü ve tedarikçilerin eylemlerini ve iş yapma<br />
yöntemlerini yükseltme kapasitelerini geliştirmek için sorumluluk üstlenen anahtar<br />
oyuncular (koordinasyon gücüne sahiptirler) vardır. Şanlıurfa'nın durumunda<br />
Harranova Domates Salçası fabrikası ve hayvancılık çiftliğinin varlığı bir başlangıç<br />
noktasıdır. Tesis şu anda oldukça entegre bir şekilde, yerel tedarik zinciri ile zayıf<br />
(neredeyse hiç) bağlantı ile çalışmaktadır ve zemin gelişirse 2010'da bu bağlantının<br />
arttırılması planlanmaktadır.<br />
Diğer bir deyişle domates salçası fabrikası, domatesleri şirket tarafından kiralanan<br />
topraklarda yetiştirir ve arazi işi şirket çalışanları tarafından gerçekleştirilir. Bu üretim<br />
sürecinin tam kontrolünü mümkün kılar ve yeterli ham madde almama riskini<br />
minimuma indirir; şirket domates teslimatı için çiftçilerin iyi niyetine bağlı olsaydı<br />
şirket baskı altında kalabilirdi. Bu imzalanan sözleşmeler olması durumunda bile<br />
geçerlidir çünkü teslimat olmaması durumunda mahkemeye başvurmak büyük<br />
olasılıkla çiftçiyi mahvedecektir fakat şirkete herhangi bir fayda getirmeyecektir.<br />
Bu nedenle üretime domates fabrikasının başladığı biçimde başlamak mantıklıdır.<br />
Çiftçiler arasında bilgi yeterince yayıldığında ve çiftçilerle sanayi arasında güven<br />
oluştuğunda eğitimli çiftçilerin kendi arazilerinde ve riski kendine ait olmak üzere<br />
fakat şirketin denetimi altında domates yetiştirmelerine izin vererek bir dış kaynak<br />
süreci başlatılabilir - denetim çoğunlukla tohum malzemesi, tarımsal kimyasalların<br />
kullanımı, yabani ot kontrolü ve hasat konusundadır.<br />
Bu türden diğer şirketler yalnızca aşağıdaki koşullar sağlanırsa bu eşsiz biçimde<br />
sulanmış alana çekilebilirler:<br />
• Mevcut yatırım teşvik programlarının devam etmesi;<br />
• Çiftçilerin daha iyi organize olması ve böylece alt yükleniciliğin<br />
gerçekleştirilebilmesi;<br />
• Daha pragmatik bir Harran Üniversitesi ve diğer hizmet sağlayıcılar tarafından<br />
daha iyi danışmanlık ve iş geliştirme hizmeti sunulması; ve,<br />
• Özellikli sanayi altyapısının uygun biçimde yönetilmesi ve idare edilmesi.<br />
• Mesleki olarak eğitilmiş daha iyi bir iş gücü mevcuttur.<br />
59 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Yerel becerilerin yükseltilmesi<br />
Ancak yalnızca büyük uluslararası şirketlerin gelip Şanlıurfa'da çalışma<br />
başlatmalarını beklemek dar görüşlülük olur. Sektör oyuncularının bir çok cephedeki<br />
becerileri geliştirilmeli, böylece yerel işletmeler rekabet seviyelerini yükseltebilmeli ve<br />
değer zincirinde daha yüksek marjlı ürünlere yükselmeli. Ayrıca şunlar da önemlidir:<br />
• Sektörde daha girişimci bir ruh geliştirilmesi (gelişmiş tarımsal politikalar ve<br />
ardından daha elverişli işletme ikilimi aracılığıyla);<br />
• Teknolojiye erişimin geliştirilmesi (ürün geliştirme dâhil); bu Harran<br />
Üniversitesi (Gıda Mühendisliği Bölümü) tarafından ve Halep, Suriye'deki<br />
ICARDA ve UC Davis gibi uluslararası üniversiteler gibi diğer kuruluşlar<br />
tarafından da sağlanabilir;<br />
• Çiftçiler, gıda sanayisi ve yeni pazarlar arasındaki bağlantıların<br />
sağlamlaştırılması; ve<br />
• Başlangıçları teşvik edip kolaylaştıran kuluçka merkezleri gibi altyapıların<br />
sağlanması.<br />
Aşağıdaki tablo daha sonraki bölümde ayrıntılandırılacak olan sektör stratejileri ve<br />
projelerinin bir özet genel bakışını sunar:<br />
60 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Tablo 8: Tarımsal gıda stratejisi ve proje haritası<br />
* Bu proje ESKP'nin ekinde kısa listelenmiş ve bir proje teklifi haline geliştirilmiştir.<br />
Stratejiler Alt stratejiler Proje örnekleri<br />
#1: Stratejik yatırımları<br />
çekmek için bölgenin eşsiz<br />
potansiyelinin kullanılması<br />
#2: Mevcut tarımsal gıda<br />
sektörünün rekabet<br />
edebilirliğinin arttırılması<br />
#3: Ürün teklifinin<br />
markalaştırılabilecek bir<br />
seviye yükseltilmesi<br />
#4: Girişimciliğin ve yeni<br />
yatırımların beslenmesi<br />
#5: Hem çiftlik hem de<br />
sanayi seviyesinde<br />
teknolojinin özümsenmesinin<br />
sağlanması<br />
1.1: Büyük bir tohum tedarikçisinin çekilmesi<br />
1.2: Sözleşmeli tarımda çalışan sınai işleyicilerin<br />
çekilmesi<br />
1.3: Pazar güçlerine tepki verilmesi<br />
2.1: Gıda güvenliği seviyesinin arttırılması<br />
2.2: Sertifikalandırma seviyesinin arttırılması<br />
2.3: Şirket yöneticilerinin yöneticilik becerilerinin<br />
geliştirilmesi<br />
2.4: OSB'ye yeni gelenler için geçici destek<br />
sağlanması<br />
2.5: Bulgur alt sektörünün güçlendirilmesi<br />
2.6: Meyve ve sebze üretiminin arttırılması<br />
2.7: Hayvan üretim alt sektörünün kalkındırılması<br />
3.1: Bir sektör pazarlama bilgi sistemi uygulanması<br />
3.2: Ürün teklifinin yükseltilmesinin faydalarının<br />
tanıtılması<br />
3.3: Yükseltilen teklifin markalanması ve tanıtımı<br />
4.1: Tesisler ve destekler aracılığıyla işler<br />
inkübasyonun sağlanması<br />
4.2: Kadın kooperatiflerinin oluşturulmasının<br />
hızlandırılması<br />
4.3: Bölgede ele alınmamış alanlardaki fırsatların<br />
araştırılması<br />
5.1: Üniversite ve sanayi arasında iletişim<br />
kanallarının oluşturulması<br />
5.2: <strong>Sanayi</strong> ve üniversite arasındaki bağlantıların<br />
gelişmesi için mekanizmalar oluşturulması<br />
Sözleşmeli çiftçiliğin<br />
özendirilmesi ve kolaylaştırılması<br />
Hedefli tarımsal gıda<br />
yatırımlarının geliştirilmesi<br />
Ayçiçek yağı üretim yatırımı<br />
çekilmesi<br />
Gıda güvenliği<br />
sertifikalandırmasına ilişkin<br />
özendirme ve eğitim faaliyetleri<br />
Gıda şirketlerinin işletme<br />
yönetimi alanında eğitimi<br />
Tohum seçim hizmeti<br />
sağlanması*<br />
Hayvan besiciliği ve süt üretim<br />
kapasitesinin geliştirilmesi<br />
Meyve ve sebzeler için yüksek<br />
verimlilikte kurutucular temin<br />
edilmesi*<br />
Tarımsal gıda için bir pazar bilgi<br />
sisteminin oluşturulması*<br />
Bir ticaret geliştirme merkezi<br />
kurulması<br />
Bir gıda işleme pilot tesisinin ve<br />
bir kuluçka makinesinin<br />
kurulması*<br />
Hazır yemeklerin işlenmesi için<br />
bir kadın kooperatifinin<br />
kurulması*<br />
Kırsal alanlar için bir kadın<br />
kooperatifi pilot projesinin<br />
kurulması*<br />
Ön fizibilite çalışmalarının<br />
gerçekleştirilmesi<br />
Tarımsal gıda sektörü STK'ları<br />
arasında<br />
kapasitenin<br />
genişletilmesi<br />
Bir tarımsal gıda üniversitesi<br />
kurulması - sanayi koordinasyon<br />
komitesi<br />
61 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Stratejiler Alt stratejiler Proje örnekleri<br />
Bir tarımsal gıda uygulamalı<br />
araştırma enstitüsü ve referans<br />
laboratuvarı kurulması<br />
2.3.1 Strateji 1: Stratejik yatırımları çekmek için bölgenin eşsiz potansiyelinin<br />
kullanılması<br />
2.2.1.1 Strateji için gerekçe<br />
Şanlıurfa'nın yatırım potansiyeli altyapı, doğal kaynaklar, sermaye ve düşük maliyetli<br />
iş gücü açısından yüksek olsa da itici güçler (pazar ve girişimcilik) ve<br />
rehberlik/yönlendirme güçleri (bilgi, deneyim, uzman bilgi) açısından boşluklar vardır.<br />
Aslında bu raporun diğer bölümlerinde Şanlıurfa'daki çiftçilerin büyük çoğunluğunun<br />
borsa malı mahsuller yetiştirmeye devam ettikleri ve sulama altyapısındaki büyük<br />
gelişimlerden kaynaklanan beklenmedik geliri yeni yatırımlar yapmak ve daha<br />
yüksek katma değerli ürünlere geçmek için kullanmadıkları ayrıntılı olarak<br />
tartışılmıştır<br />
Şanlıurfa'nın yerel sanayiyi harekete geçirecek ve yönlendirecek yatırımcılara ihtiyacı<br />
vardır. Bunlar tipik olarak işletme yönetimi, gıda işleme ve pazarlama konularında<br />
deneyim ve uzman bilgi sahibi yatırımcı şirketler olacaktır.<br />
Ayrıca yatırımın stratejik olması gerekmektedir, bu da yatırım yapma zamanına<br />
ilişkin güçlü bir sinyal verdiğinden ya da kendi alt yüklenicileri yakına yerleşmek<br />
isteyeceklerinden yatırımcının dolaylı olarak diğer yatırımcıları çekeceği anlamına<br />
gelir. Bir bakıma bu sektöre özgü strateji gıda işleme yatırımcılarının çekilmesi için<br />
belirli bir kılavuzluk sunarak ESKP ana gövdesindeki 1 numaralı ortak stratejinin<br />
uygulanmasına hizmet eder. Özel olarak:<br />
• Hedefli çabalar gereklidir: bire bir görüşmeler her zaman konferanslardan ve<br />
seminerlerden daha etkilidir.<br />
• Yüksek seviyede yatırım geliştirme hizmetleri sunulmalıdır - yasal<br />
kuruluşlardan tedarikçilerin konumlandırmasına ve tesisin kurulmasına kadar.<br />
• İlk odak noktası ulusal yatırımcılar ya da özellikle Şanlıurfa'ya uygun niş<br />
pazarlardaki uluslararası liderler olmalıdır.<br />
• Yerel iş adamları yatırım geliştirme sürecine derinden katılmalıdırlar: gerçek iş<br />
adamları her zaman devlet yetkililerinden daha ikna edicidir.<br />
Bu strateji büyük yatırımcıların ve bölgedeki ihracat odaklı tarımsal gıda şirketlerinin<br />
çekilmesini teklif eder. Daha büyük ölçekli tarımsal gıda yatırımcılarının varlığı<br />
Şanlıurfa’nın tüm tarım ve tarımsal gıda sektörleri için çıtayı yükseltecek, ihracat<br />
yönelimi ve ihracat pazarı bilgisi ile gelişmiş teknolojiler ve üretim/işleme<br />
uygulamaları getirecektir.<br />
62 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Bir yatırımcıyı bölgeye çekmek için gerekli kriterler aşağıdaki tabloda sunulmuştur:<br />
Tablo 9: Tarımsal gıda yatırım bölgesi kararları için kriterler<br />
1. Tarıma elverişli alanın ve uygun iklim koşullarının varlığı<br />
2. Su kaynaklarına erişim<br />
3. Vasıfsız ve yarı vasıflı iş gücünün maliyeti<br />
4. Uygulamalı araştırma tesislerine erişim<br />
5. Pazarlara ve dağıtım merkezlerine erişim<br />
6. Tedarikçilere ve kaynaklara erişim<br />
7. İş ikilimi - verimlilik, dürüstlük, vergilendirme<br />
8. Mallara ve nakliyeye erişim<br />
9. Temel hizmet ve tesislere erişim<br />
10. <strong>Sanayi</strong> parkları<br />
Kaynak: İç tartışmalar ve potansiyel yatırımcılarla röportajlar.<br />
Potansiyel olarak Şanlıurfa bu özelliklerin çoğuna sahiptir ancak henüz güçlü<br />
yanlarını ilgili devlet kurumlarının, özel sektör liderlerinin ve toplumun diğer<br />
kesimlerinin yüksek desteklediği çok etkili bir yatırım çekme programı ile mevcut<br />
güçlü yanlarını nasıl göstereceğini öğrenebilmiş değildir.<br />
3.591 ABD şirketi ile yakın zamanda yapılan, bölgenin işletme iklimine ilişkin yönetici<br />
algısını etkileyecek en iyi bilgi kaynaklarını araştıran bir anketin sonuçlarından biri<br />
Şanlıurfa için öğreticidir. Anket "sanayicilerle diyalog" yatırım konumu kararlarını<br />
etkileyen anahtar etkendi:<br />
Yönetici algısı "bir toplumun kontrollü medya aracılığıyla kendisi hakkında<br />
söylediklerinden ziyade, diğer güvenilir kaynakların bir toplum () hakkında<br />
söylediklerinden büyük ölçüde etkileniyor... "<strong>Sanayi</strong>cilerle daha iyi diyalog<br />
kurulması" - temelde yerel işletme liderlerinin bölgenin işletme avantajlarına<br />
ilişkin dışarıdaki meslektaşlarıyla iletişim kurmalarının sağlanması - hala zorlu<br />
fakat yüksek potansiyel enerjili bir pazarlama fırsatı olarak kalmaya devam<br />
ediyor. 29<br />
Bu gerçeklik tek başına devlet çabalarının sıklıkla yatırımcıların belirli bir bölgeye<br />
yatırım yapmaya ikna olmaları için yeterli olmadığını göstermektedir. Bölgenin<br />
yatırım çekme alanındaki performansının geliştirilmesi için sıklıkla kamu-özel sektör<br />
29 “Kurumsal Amerika'dan bir Görünüm: Ekonomik Kalkınma Pazarlamasında Kazanan Stratejiler” -<br />
http://www.aboutdci.com/winningstrategies.aspx<br />
63 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
işbirliği gerekmektedir çünkü avantajlı teşvik programları, vergi muafiyetleri ve<br />
altyapı, yatırımcıları çekmek için yeterli olmayabilir.<br />
2.3.1.2 Alt stratejiler<br />
Alt strateji # 1: Büyük bir tohum tedarikçisinin çekilmesi<br />
İyi tarım ürünleri elde etmede ilk adım iyi tohumlardır. Giderek artan biçimde tarım<br />
sektörü bu alanda uzman çiftlikler veya şirketlerin ürünü olan iyi tohumlara ihtiyaç<br />
duymaktadır. Bölgenin potansiyeli göz önüne alındığında bir tohum üreticisi tarıma<br />
yarı uyumlu koşullara uyum sağlamış yeni türler geliştirme ve yalnızca bölgede değil<br />
çevre ülkelerde de pazar bulma şansı vardır. Bu yerel çiftçilere daha iyi kalitede ürün<br />
yetiştirme fırsatı vermesi bakımından stratejik bir yatırım olacaktır.<br />
Alt strateji # 2: Sözleşmeli tarım temelinde çalışan sınai işleyicilerin çekilmesi<br />
TAT modeli kullanılarak, bölge yeni sulama teknolojileriyle yeni bir işleme tesisini<br />
destekleyecek yeni mahsulleri başlatacak tarımsal kalkınma için büyük araziler<br />
sunmaktadır. Tarımın durumu göz önüne alındığında bir yatırımcının bu özelliklerde<br />
gerekli tedariki almayı beklemesi mümkün görünmemektedir. Çiftçilerin uygun<br />
tedariki sağlamak için gerekli hazırlıkları tamamlamalarının ardından sözleşmeli<br />
tarım büyük olasılıkla en iyi yol olacaktır.<br />
Alt strateji # 3: Pazar kuvvetlerine yanıt: yüksek fırsatlı ürünlere odaklanma<br />
fakat esnek kalma<br />
Müzakerelere göre ayçiçeği yağı çıkarma alanında bir yatırım fırsatı vardır. Buna<br />
hâlihazırda bu sanayide olan ve ek tedarik arayan bir şirketin çekilmesi ya da olgun<br />
teknolojilere yatırım yapmak isteyen yerel yatırımcılarla ulaşılabilir. Bu yatırım<br />
fırsatlarını yöneten pazar güçlerinin izlenmesinin bir örneğidir.<br />
2.3.1.3 Stratejinin Uygulanması için Belirlenen Projeler<br />
Proje 1: Sözleşmeli çiftçiliğin özendirilmesi ve kolaylaştırılması<br />
Bu proje sözleşmeli tarımın çiftçilere ve gıda imalatçılarına karlı ve güvenli bir iş<br />
modeli (çeşitli bölge ve sektörlerde başarılı biçimde uygulanmıştır) olarak tanıtılması<br />
için tasarlanmıştır. Sertifikalı tarım danışmanlığı, tarım mühendislerinin, veterinerlerin<br />
ve hayvan teknolojisi uzmanlarının bölgede büyüme potansiyeli olan seçilmiş ürün<br />
gruplarında sözleşmeli tarım için genişletme hizmetleri sunmalarıyla şehirde bir<br />
istihdam fırsatı olarak tanıtılacaktır. Model uygulanacak ve çiftçilerin, şirketlerin ve<br />
yeni danışmanların sözleşmeli tarımda deneyim kazanacağı pilot projeler aracılığıyla<br />
yinelenebilir örnekler oluşturulacaktır.<br />
Proje 2: Hedefli tarımsal gıda yatırımlarının geliştirilmesi<br />
Üç alt stratejinin her biri için bu projelere yatırım yapmanın faydalarını gösteren belirli<br />
bir izahname hazırlanacaktır. Bu hazırlık potansiyel ulusal ve uluslararası<br />
yatırımcıların kısa bir listesini de içerecektir. Ardından bu yatırım hedefleri ile<br />
64 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
iletişime geçilecek ve ilgilerinin uyanması için ziyaret edilecekler, saha araştırması<br />
için Şanlıurfa'yı ziyarete davet edileceklerdir.<br />
Proje 3: Ayçiçek yağı üretim yatırımı çekilmesi<br />
Bir ön fizibilite çalışması pazar potansiyelini ve tedarik durumunu tanımlayacaktır.<br />
Çalışmada sözleşmeli tarım yaklaşımı düşünülebilir. Ayçiçeği üretimi şu anda<br />
Şanlıurfa'da sübvanse ediliyor olsa da ilde bu ürün yetiştirilmemektedir. Genel<br />
açıklama üretim kısıtlarıyla ilgilidir - yerel olarak ürünü satın alabilecek ve<br />
işleyebilecek tesis yoktur. Diğer taraftan hali hazırda 14 yağ işleyici ve yağ çıkarıcısı<br />
olan bir tesis vardır, bazıları yetersiz ham madde yüzünden aktif değildir. Türkiye bir<br />
ayçiçeği yağı ihracatçısıdır ve üretimin yaklaşık % 40'ı Ortadoğu ülkelerine ihraç<br />
edilmektedir (özellikle Trakya ve Ege bölgelerinde imal edilip oradan nakledilen).<br />
Ayçiçeği yağının düşük kar marjları ve toplam operasyon maliyetinde nakliye payının<br />
yüksek olmasından dolayı imalatçı için Şanlıurfa'da üretip Ortadoğu’da doğrudan<br />
nakletmede büyük bir maliyet avantajı olacaktır. Diğer taraftan ayçiçeği yerel çiftçiler<br />
için yeni bir ürün olacağından yerel çiftçiler kararsızlık ve bilgi eksikliğinden dolayı<br />
ayçiçeği üretimine geçmekte çekimser olabilirler.<br />
Bu tür bir çalışma gelecekte gerçekleştirilecek olan çalışmalara, belki de ildeki<br />
yatırımın gelişmesinden sorumlu ajans tarafından sunulan birçok hizmetten biri<br />
olarak bir örnek teşkil edebilir.<br />
65 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
2.3.2 Strateji 2: Mevcut tarımsal gıda sektörünün rekabet edebilirliğinin<br />
arttırılması<br />
2.3.2.1 Strateji için gerekçe<br />
Şu anda Şanlıurfa'da görece heterojen fakat düşük kar marjlı bir tarımsal gıda<br />
sanayisi vardır. Bu raporun önceki kısımlarında tartışıldığı üzere sınai gıda işleme<br />
sektöründe şu anda ham pamuk yağı, bulgur, un ve mercimek üretiminde, mısır<br />
kurutma, süt ürünleri ve sığır işlerinde çalışan yaklaşık 1.500 kişi vardır.<br />
Ancak nicel analizler Harranova Domates Salçası, bir mezbaha ve bazı bulgur<br />
işleyicileri hariç bu şirketlerin bir çoğunun çok küçük ölçekli olduğunu ve teknolojiye<br />
önem vermediğini, kalifiye işçi yerine ucuz işçiye çok bel bağladıklarını ve çok azının<br />
bölge dışında üretim ve pazarlamaya, daha da azının ihracata odaklandığını<br />
göstermektedir.<br />
Gelecek birkaç yılda sulama sayesinde büyük miktarda arazi üretime geçtiğinde,<br />
küçük meyve ve sebze yetiştiricileri olan çiftçiler ya da hayvancılıkla uğraşan çiftçiler<br />
daha çok iş gücü gerektirecek olan daha büyük meyve ve sebze üretimine<br />
başlayacaklarından dolayı birincil üretimde daha fazla istihdam yaratılacaktır.<br />
Bu stratejinin toplam hedefi ilin mevcut tarıma dayalı gıda sanayisinin ilin mevcut<br />
ürün portföyüne ilişkin işleme etkinliklerinin daha fazlasını Şanlıurfa'da tutmasıdır.<br />
İşleme eylemlerinin daha fazlasının elinde tutulması ve daha yüksek katma değerli<br />
ürün çeşitliliği oluşturulması pazar gereksinimleri ve tüketici tercihleriyle yönlendirilen<br />
yüksek kaliteli ürünlerin tasarlanmasını ve üretilmesini gerektirecektir. Yerel<br />
oyuncular ihracat pazarı fırsatlarını, gereksinimlerini ve tüketici tercihlerini daha iyi<br />
anladığında sektör oyuncuları daha yüksek katma değerli ürün çeşitliliği oluşturmak<br />
için hızla hareket etmelidirler.<br />
Mevcut mahsullerle çalışmanın iki yönü vardır:<br />
• Mevcut borsa malı mahsuller (örn. buğday, mısır) örneğin işlenmiş gıdalara,<br />
daha fazla işlenerek daha yüksek değerli ürünler haline getirilebilir; ve<br />
• Mevcut özellikle ürünler, örneğin kırmızı biberler ve narlar, daha iyi<br />
pazarlanabilir ve hasat sonrası işleme (örneğin soğuk zincir ve paketleme)<br />
geliştirilebilir.<br />
Önemli bir biçimde, yalnızca gıda işleme değil aynı zamanda paketleme, pazarlama<br />
ve işletme hizmetleri de bölgeye çekilmelidir - bunların tümü büyük değer katabilirler.<br />
Her alanda yeni ürün geliştirmeye odaklanma fırsatı vardır. İşletme ve mühendislikte<br />
yeni ürün geliştirme ifadesi pazara yeni bir ürün veya hizmet getirme sürecinin<br />
tamamını kapsar. Ürün geliştirme sürecinde iki paralel yol vardır: biri fikir üretme,<br />
ürün tasarlama ve ayrıntılı mühendislik işlemlerini içerir; diğeri pazar araştırması ve<br />
pazarlama analizini içerir.<br />
66 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Ürün geliştirmeye odaklanmanın amacı Şanlıurfa'nın mevcut (yarı işlenmiş) tarım<br />
ürünlerinin modern gıda teknolojilerinin yardımıyla daha yüksek değerli ürünlere<br />
geliştirilmesidir.<br />
2.3.2.2 Alt stratejiler<br />
Alt strateji # 1: Gıda güvenliği seviyesinin arttırılması<br />
Meyve ve sebzeleri yıkamak için kullanılan suyun kalitesi, nakliye sisteminde<br />
sıcaklığın kontrol edilmesi, tesislerde depolama ve sergileme, restoranlardaki vitrin<br />
tezgahları her zaman soğuk zincir yönetimi kurallarına uymamaktadır. Nüfusun satın<br />
aldığı ve tükettiği ürünlerin güvenliğine güveninin arttırılması amacıyla gıda<br />
güvenliğinin geliştirilmesi (hem taze hem işlenmiş) için önemli bir çaba sarf edilmesi<br />
gerekmektedir Güvenilir bir gıda sistemi sağlanması için gerekli tüm araçlar<br />
mevcuttur. Eğitim ve izlemenin bir bileşimi durumu daha iyi hale getirecektir.<br />
Alt strateji # 2: GAP ve organik gibi sertifika seviyelerinin arttırılması<br />
Tüm önemli ihraç pazarları artık sıkı güvenlik, kalite ve diğer standart programları<br />
kullanırlar:<br />
“[gelişmekte olan ihraç pazarlarındaki] tüketiciler artık dünyanın her yerinden<br />
yüksek etik, çevresel ve güvenlik standartları uyarınca üretilmiş yüksek kaliteli<br />
gıdayı uygun bir fiyatla ve her mevsimde bulabilmeyi beklemektedirler. Bu<br />
gelişmekte olan ülkelerdeki tarım üreticileri için yeni fırsatlar yaratmaktadır.” 30<br />
Buna ek olarak organik ve Helal gibi belirli niş pazarların kendi sıkı sertifika süreçleri<br />
vardır.<br />
Bu standartlar ve sertifika programları bunlara uyum sağlayamayan şirketler için<br />
etkin bir biçimde giriş engeli görevi görmektedir. Mevcut yerel gıda sanayisinin<br />
kalkınmasının desteklenmesi, bu sanayi alanlarındaki şirketlerin ihracat pazarı<br />
güvenlik ve kalite gereksinimlerine ve uygun olduğunda organik, helal ve diğer<br />
sertifikalara da uymalarını gerektirmektedir.<br />
Alt strateji # 3: Şirket yöneticilerinin yöneticilik becerilerinin geliştirilmesi<br />
Tarıma dayalı gıda sektörü yöneticilerinin şirketlerinin büyümesi için yönetim<br />
becerilerini, özellikle de pazarlama becerilerini geliştirmeleri gerektiğinin farkına<br />
varmaları gerekmektedir.<br />
Yerel gıda imalatçılarının yönetim ve pazarlama yeteneklerinin geliştirilmesi yalnızca<br />
toplam nakit üretimini, karlılığı ve istihdamı arttırmakla kalmayacak, bu önemli<br />
alanlardaki gelişme, olası dış yatırımcılar için yerel işletme iklimini de geliştirecektir<br />
(daha iyi iş kültürü, gıda sektöründe deneyimli insan kaynakları, daha iyi destekleyici<br />
30 http://www.iied.org/sustainable-markets/key-issues/market-governance/small-scale-producers-and-standards-agrifoodsupply<br />
67 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
sanayi, yerel şirketlere hizmet sağlanması aracılığıyla geliştirilen genel hizmetler)<br />
Daha iyi yönetilen yerel şirketler yalnızca ortak girişim, paydaş veya iş ortağı olarak<br />
dış yatırımcıları çekmekle kalmayacak aynı zamanda sanayinin diğer aktörleri için<br />
başarı öyküleri şeklinde örnekler oluşturacaklardır. Bu strateji özellikle orta-uzun<br />
vadede yerel yatırımcılardan ulusal/küresel oyuncular ve iyi tanınan markalar<br />
yaratmak için önemlidir.<br />
Bu stratejinin uygulanmasında eğitim ve danışmanlık hizmetleri, araştırma ziyaretleri,<br />
işletme karşılaştırma etkinlikleri, önerilen tedarikçi modelleri, iyi imalat uygulamaları<br />
için teşvikler ve başarılı örneklerin benimsenmesi göz önünde bulundurulmalıdır. IRS<br />
projesi, girişimcilik ve ticarette Pencere projelerinin uygulanmasıyla bu yönde önemli<br />
ilk adımlar atmaktadır fakat Şanlıurfa'daki kurumların bu çabaları kurumsallaştırması<br />
ve sektöre özgü çabalarla tamamlanmalarını sağlaması gerekmektedir.<br />
Alt strateji # 4: OSB'ye yeni gelenler için geçici destek sağlanması<br />
Yeni OSB'ye başvuranların çoğu tarıma dayalı gıda sektöründendir. 2. OSB'deki<br />
yeni tarıma dayalı gıda sektörü projelerinin planlama ve başlangıç aşamalarının<br />
desteklenmesi için özel çaba sarf edilmelidir; Bu başarı şansını arttıracak ve diğer<br />
yatırımcılar için iyi bir örnek olacaktır.<br />
Alt strateji # 5: Bulgur alt sektörünün güçlendirilmesi<br />
Bulgur üretimi Şanlıurfa tarımsal gıda sektörünün büyük bir bileşeni ve sektör<br />
istihdamının % 38'i ile büyük bir istihdam kaynağıdır. Ancak kapasite kullanımı,<br />
işletme yönetimi ve pazarlama yetenekleri ile hijyen standartlarına uyumluluk<br />
konusunda büyük bir gelişim boşluğu vardır. Bu nedenle bu sektöre özel ilgi<br />
gösterilmelidir. Çoğu düşük kapasiteli olan 27 tesis ile bu sanayinin üretim kapasitesi<br />
ve üretkenlik açısından yakın gelecekte uluslararası standartlara nasıl uyum<br />
sağlayacağını araştırması gerekmektedir.<br />
Alt strateji # 6: Meyve ve sebze üretiminin arttırılması<br />
Meyve ve sebzeler Şanlıurfa tarım sanayisinde görece yeni odak noktalarıdır, ancak<br />
Harranova Domates Salçası fabrikası ile başlatılan inisiyatif ve Harran ovasındaki<br />
büyük ölçekli yatırımcılar tarafından yürütülen bazı tarım testleri nedeniyle, çiftçi<br />
organizasyonları ve AB fonlu projelerin de katkısıyla meyve ve sebze üretimi hızla<br />
artmaktadır.<br />
Bu alt sektörün geniş kapsamı ürün türü (nar, şeftali, üzüm, Urfa biberi, domates,<br />
patlıcan gibi) ve/veya işleme yöntemi (sofra tüketimi için taze paketleme veya<br />
domates salçasına işleme, kurutulmuş ürünler, konserveleme, donmuş gıdalar,<br />
meyve suları ve gıda katkısına işleme gibi) temelinde birçok farklı pazarlama fırsatı<br />
sunmaktadır. Ayrıca lojistik, standartlar ve tüm kritik hususlara ilişkin farkındalık<br />
konularında çok çalışmak gereklidir.<br />
Alt strateji # 7: Hayvan üretim alt sektörünün kalkındırılması<br />
68 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Toplam tarım sektöründe hayvan besiciliği doğal tarım döngüsünde kritik bir<br />
bileşendir (hayvan yemi olarak kullanılan bitki çıktıları ve gübre olarak kullanılan<br />
hayvan dışkısı). Ancak şu anda Şanlıurfa'da bu gelişmemiştir ve hayvan besiciliğini<br />
ve hayvan ürünlerinin işlenmesini (özellikle süt ve et) desteklemek için yeni teşvikler<br />
hazırlanmaktadır. Hayvan ürünleri yerel pazarı (özellikle süt) tatmin edicidir ve<br />
Ortadoğu pazarlarına coğrafi yakınlık hem yerel süt imalatçıları hem de potansiyel<br />
olarak uygun sertifikalı Helal ürün üreticileri için bir avantajdır. Şu anda bu alt<br />
sektörde gelişmiş bir kapasite olmadığından dış desteğe ihtiyaç duymaktadır. Süt<br />
ürünlerinde yerel pazarın büyük bir bölümü şu anda yasal olmayan üretim veya evde<br />
üretim ile karşılanmaktadır. Yerel lisanslı imalatçılar için adil bir rekabet zemini<br />
oluşturmak ve tüketiciler için sağlıklı gıda sağlamak için yasalar daha sıkı biçimde<br />
desteklenmelidir.<br />
2.3.2.3 Stratejinin Uygulanması için Belirlenen Projeler<br />
Proje 4: Gıda güvenliği sertifikalandırmasına ilişkin özendirme ve eğitim faaliyetleri<br />
Bu kampanya birincil olarak çiftçilere, gıda işleyicilere, restoranlara ve taze/hazır<br />
gıda perakendecilerine odaklanmalıdır. Bu kampanyanın materyali gıda<br />
güvenliğindeki iyi uygulamalar hakkında bilgidir. Bu seminerler, Tarım Fuarında bilgi<br />
standı, vs. aracılığıyla gerçekleştirilebilir.<br />
Proje 5: Gıda şirketlerinin işletme yönetimi alanında eğitimi<br />
Bu mevcut yerel gıda sanayisinin gelişimini, şirketlerin yönetim ve pazarlama<br />
becerilerini geliştirerek destekleyecektir. Gelişen yönetim becerisi aynı zamanda dış<br />
yatırımcılardan ithal edilen uzman bilginin tutulması ve daha fazla geliştirilmesi için<br />
bir temel oluşturacak ve diğerleri tarafından kopyalanacak olan yerel başarı<br />
öykülerinin oluşturulmasında bir yapı taşı teşkil edecek ve gelecekte diğer şirketler<br />
ve kurumlar tarafından benzer projeler yürütülmesi için güven verecektir. Bu program<br />
IRS kapsamında planlanan Pencere projeleri için destekleyici nitelikte olacaktır.<br />
Proje 6: Tohum seçim hizmeti sağlanması<br />
Şanlıurfa'daki bulgur sektörü, tercih edilen durum buğdayı tohumlarının düşük kalite<br />
tohumlarla karışıp son ürünün toplam kalitesinin düştüğü homojen olmayan buğday<br />
tohumlardan olumsuz etkilenmektedir. Mobil bir tohum seçim hizmeti önerilmiştir. Bu<br />
çiftlikten çiftliğe hizmet sunmak için hareket eden bir makineden oluşmaktadır. Bu<br />
çiftçilerin buğdayı ham madde olarak kullanan yerel gıda sanayisine (özellikle bulgur<br />
ve hamur işi) yüksek kalitede ve homojen girdi sunmalarını sağlayacak ve buğday<br />
mahsulü ile bulgurun pazarlanabilirliğini arttıracaktır.<br />
Proje 7: Hayvan besiciliği ve süt üretim kapasitesinin geliştirilmesi<br />
Bölgedeki süt üretimi, çiftçilerin verimli üretim için işleyicilerin ihtiyacı olan miktar ve<br />
kalitede süt sağlayamamasından dolayı gelişim fırsatlarını kaçırmıştır. Hayvan<br />
besiciliği için bir demonstrasyon çiftliği kurulacaktır (yerel koşullara uygun seçilmiş<br />
69 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
soylarla), eğitim süresince çiftçilerin eğitim ve konaklaması için çiftlik ekipmanı<br />
olacaktır. Merkez, çiftçiler için teorik ve uygulamalı eğitim sağlayacak ve iyi<br />
besiciliğin verimlilik ve karlılığı nasıl arttırabileceğinin bir örneğini sunacaktır.<br />
Tanıtım çiftliğinden elde edilen süt Harran Üniversitesi süt üretim tesislerinde<br />
işlenecektir.<br />
Proje 8: Meyve ve sebzeler için yüksek verimlilikte kurutucular temin edilmesi*<br />
Meyve ve sebzelerin kurutulması Şanlıurfa'da yaygın olarak kullanılan bir işleme<br />
yöntemi değildir. Konvansiyonel yöntemlerle meyve ve sebze kurutanlar aflatoksin<br />
sorunlarına neden olabilecek hijyenik olmayan risklerle karşı karşıyadırlar. Dahası,<br />
meyve ve sebze üreticilerin çoğu ve çiftçiler gıda güvenliği sağlayan yeni kurutma<br />
teknolojileriyle ilgili bilgilere erişim için gerekli uzman bilgi ve kaynaklara sahip<br />
değildirler. Bu proje meyve ve sebze kurutucularının geliştirilmesini desteklemek<br />
(muhtemelen güneş enerjili) ve potansiyel kullanıcıları güneşte kurutmaktan bu<br />
sisteme geçişe davet etmek içindir.<br />
70 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
2.3.3 Strateji 3: Ürün standartlarının yükseltilmesi ve ürünlerin<br />
markalaştırılması<br />
2.3.3.1 Strateji için gerekçe<br />
Tarım ürünlerinin mevcut kalite seviyesi bunların pazarlanabilirliğini yerel çevre ve<br />
sokak pazarı ile sınırlı tutmaktadır. Ayrıca, Şanlıurfa'nın tarıma dayalı gıda sektörü<br />
pazarlamanın giderek daha karmaşık hale geldiği ve etkin pazarlamanın iyi pazar<br />
istihbaratı ve pazarda rekabetçiliği iten pazar güçlerinin anlaşılması ile desteklendiği<br />
son derece rekabetçi bir ortamda faaliyet göstermektedir.<br />
Şanlıurfa'daki çiftçilik ve gıda işleme topluluğu bölge dışındaki pazar fırsatlarının<br />
tamamen farkında olmadığından bu eksikliğin üstesinden gelmek, AB ve diğer olası<br />
pazarlardaki önemli pazar penceresi fırsatlarını daha iyi anlamak için bir strateji ve<br />
takip eylemleri geliştirilmelidir.<br />
Artık dünyanın her yerindeki şirketler, sanayiler ve bölgeler tüketici için birbirleriyle<br />
rekabet halindedir. Bu son derece rekabetçi pazarda başarılı pazarlama ve<br />
markalaştırma programları hem tek tek şirketler hem de bölgeler için giderek daha<br />
önemli hale gelmektedir. Şanlıurfa'nın tarıma dayalı gıda sektörü, hem sektörü hem<br />
de belirli tarımsal gıda ürünlerini potansiyel hedef pazarlarda konumlandırmak için<br />
net ve tutarlı marka mesajları formüle etme ve ifade etme yeteneği geliştirmelidir.<br />
Bu tür eylemler tarım üreticileri, tarıma dayalı gıda sanayisi işleyicileri ve yerel<br />
ihracatçılar arasında özellikle hedefli katma değerli ürünler açısından bölgesel ve<br />
uluslararası pazar fırsatları konusunda farkındalığı arttıracaktır.<br />
2.3.3.2 Alt stratejiler<br />
Alt strateji # 1: Bir sektör pazarlama bilgi sistemi uygulanması<br />
Ürünlerin geliştirilmesi ya da yeni ürünlerin imal edilmesinde ilk adım doğru pazar<br />
verisine erişimdir. İstihbarat temelli yatırımlar yapılabilmesini ve karar verilebilmesini,<br />
pazarlama ve geliştirmenin hem güncel hem gelecek tüketici gereksinimleriyle<br />
eşleştirilmesini sağlayan bir pazar istihbarat sisteminin kurulması hayati öneme<br />
sahiptir. Bu tür bir sistem özel sektör oyuncularına daha zamanında, güvenilir ve<br />
ilgili iş istihbaratı ve stratejik planlamalarını, pazarlama ve politika kararlarını<br />
bilgilendirecek araçları sunacaktır.<br />
Şanlıurfa'nın Ortadoğu ve AB'ye yakınlığı bu iki pazarın gereksinimlerinin ve<br />
tercihlerinin anlaşılmasını bir öncelik haline getirmektedir. Ancak hedef pazarlar<br />
kapsamlı pazar analizleri doğrultusunda belirlenmelidir. Sektörün odağı yerel üretim<br />
yöntemleri ve uzman bilgi geliştikçe yeni pazarlara doğru kayabilir. .<br />
Alt strateji # 2: Ürün teklifinin yükseltilmesinin faydalarının tanıtılması ve<br />
uygun hizmetlerin tedarikinin sağlanması<br />
Üreticiler ve işleyicilerin daha iyi ürünler geliştirmesine yardımcı olmak için ülkede<br />
birçok hizmet vardır. Yalnızca birkaçını söylemek gerekirse: İyi Tarım Uygulamaları<br />
71 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
sistemi çiftçilerin daha iyi meyve ve sebze sunmalarına yardım edebilir, sertifikalar<br />
bazı perakende pazarı üretimleri (meyve ve sebze) veya sanayi kullanım ürünlerinin<br />
(pamuk) gerçek organik kökeni konusunda temin edebilir.<br />
Çiftçilere sertifikalı olmanın avantajları ve gelir düzeylerine etkisi açıklanmalıdır.<br />
İşleyicilerin de bu programlardan haberdar olmaları gerekmektedir.<br />
Alt strateji # 3: Yükseltilen teklifin markalanması ve tanıtımı<br />
Ürünler tüm alıcı standartları ve sertifika gereksinimlerini karşıladığında<br />
markalaştırma kampanyası onlara pazarda görünürlük kazandıracaktır. Bu yaklaşım<br />
anahtar sektör oyuncularının Türkiye ve yurt dışında ilgili gıda ticaret gösterilerine<br />
gönderilmesiyle güçlendirilebilir. Bunlar (diğerleri arasında) BIOFACH ve GIDA'dır<br />
Bu amaca ilerlerken bazı ürün kategorilerindeki ihracat fırsatlarının belirlenmesi için<br />
belirli saha çalışmaları ve tanıtım inisiyatifleri yürütülebilir; örneğin:<br />
• Konvansiyonel taze meyveler ve sebzeler (AB pazar penceresi)<br />
• Meyve ve sebzelerin daha fazla işlenmesi<br />
• Borsa malı mahsullerin daha fazla işlenmesi<br />
• Aromatik ve tıbbi bitkiler<br />
• Süt ve et işleme<br />
2.3.3.3 Stratejinin Uygulanması için Belirlenen Projeler<br />
Proje 9: Tarıma dayalı gıda sanayisi için bir pazar bilgi sisteminin oluşturulması<br />
Pazarlama performanslarını geliştirmek için çiftçilerin ve işleme sanayilerinin pazarın<br />
ne istediğini anlaması gerekmektedir; üretim itkisi yerine pazar itkisiyle çalışmaya<br />
başlamalıdırlar, yani pazar gereksinimlerini ve fırsatlarını daha iyi anlamalıdırlar.<br />
Boyutları nedeniyle tekil şirketlerin belirli pazar bilgilerine erişecek ve işletmelerini<br />
etkileyebilecek eğilimleri takip edecek kaynak veya uzman bilgileri yoktur. Bu<br />
nedenle pazar fırsatlarını sürekli olarak izleyecek ve Şanlıurfa'nın becerileri ile<br />
küresel/bölgesel pazar fırsatlarını mümkün olan en karlı ve sürdürülebilir biçimde<br />
eşleştirecek bir hizmet kurulmalıdır (özel sektör, iş temsilci kurtuluşları ve diğer<br />
paydaşların katılımıyla).<br />
Proje 10: Bir ticaret geliştirme merkezi kurulması<br />
Projenin toplam hedefi büyümelerinin ve rekabet edebilirliklerinin desteklenmesi için<br />
ürünlerin Türkiye'nin seçilen pazarlarında ve uluslararası sahnede tanıtılmasıdır.<br />
Anahtar unsurlar arasında: fuarlara katılım için grup/birlik temelli destek hizmetleri,<br />
bilgi günleri, B2B/B2C toplantıları vardır. Çalışmanın bir şirket grubu tarafından<br />
istenmesi koşuluyla talep üzerine belirli pazar çalışmaları da yürütülebilir.<br />
72 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
2.3.4 Strateji 4: Girişimciliğin ve yeni yatırımların beslenmesi<br />
2.3.4.1 Strateji için gerekçe<br />
Küresel pazarın kararsızlığına, teknolojik gelişime ve "girişimciliğin" diğer unsurlarına<br />
yanıt verebilecek mekanizmaları olmayan bir yerel ekonomi hızla geri kalacaktır.<br />
Bölgenin amacı "su yüzeyinde kalmak" ve yalnızca kendi yaşam kalitesini sürdürmek<br />
olsa bile bölgenin ekonomisinin minimum düzeyde yeni şirketler, yeni yatırımlar ve<br />
yeni ürünler oluşturması gerekmektedir. Bu türden esneklik pazar ekonomisinin<br />
kalbidir.<br />
Ancak Şanlıurfa'da yüksek büyüme hızlı girişimler ve yeni yatırımlar oluşturmanın<br />
temel sistemini baltalayan birçok önemli faktör vardır. KOBİ'lerin erişebildiği mevcut<br />
destek programlarında yenilik ve yeni yaklaşımlar benimsemenin maliyeti ve riski<br />
KOBİ tarafından karşılanmalıdır. Oysa ki KOBİ'lerin risk taşıyabilecek böyle bir<br />
vizyonları ya da mali güçleri yoktur. Yeni bir yaklaşım denemenin riski ya mali<br />
yollarla ya da yeniliğin ticarileştirilmesiyle desteklenmelidir. Ayrıca yeni girişimlerin<br />
gelişimi için destekleyici sanayilerin ve elverişli koşulların varlığı harici yatırımcıların<br />
yatırım kararı verirken göz önüne aldıkları anahtar hususlardan bazılarıdır.<br />
Girişimciliğin beslenmesi ve yeni yatırımların kolaylaştırılması bir dizi destek<br />
mekanizmasının varlığını gerektirir. Bunlardan bazıları: iş yönetimi, girişimci desteği<br />
ve teknik eğitim, danışmanlıklar, iş ağları kurmanın kolaylaştırılması, mentörlük ve<br />
mali destek vs’dir. Şu anda bu hizmetlerin gerçekleştirilmesi için KOSGEB ile<br />
anlaşılmıştır fakat Şanlıurfa'da fiilen bu işi yapamaz, borç taahhüdüne odaklanmıştır.<br />
Yine de sürdürülebilir girişimcilik için özel ihtiyaçlara göre uyarlanmış kapsamlı ve<br />
sürekli hizmetler gereklidir. IRS projesi dâhilinde bazı eylemler planlanmıştır fakat bu<br />
çabalar başarılı olsa bile sürdürülmeli ve kurumsallaştırılmalıdır.<br />
Yerel girişimcilik başarı öyküleri önemli katalizörler olabilirler, ildeki diğer şirket<br />
sahiplerini diğer girişimci eylemler aramaya motive ederler ve yerel KOBİ'ler<br />
arasında yeniliğin ve yeni yaklaşımların beslenmesi için özellikle geçerlidir.<br />
2.3.4.2 Alt stratejiler<br />
Alt strateji # 1: Tesisler ve destek hizmetleri aracılığıyla işler inkübasyonun<br />
sağlanması<br />
Strateji; Şanlıurfa bölgesinde üretilen tarım ürünlerini kullanacak tarımsal gıda<br />
sektörü yeni girişimlerinin kolaylaştırılması ve yerel pazar için Türkiye ve ihraç<br />
pazarlarında da satış potansiyeli olacak ürün hatlarının hazırlanmasıdır.<br />
Alt strateji # 2: Kooperatiflerinin oluşturulmasının hızlandırılması<br />
Gıda işleme hem şehirde hem de kırsal kesimde kooperatiflerin oluşturulması için<br />
73 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
harika fırsatlar sunar. Bu bağlamda planlayıcılar kadınları toplumda güvenli ve kabul<br />
edilebilir görülen bir çerçevede işe alarak düşük kadın katılım oranını sermayeye<br />
dönüştürebilirler. Kırsal bölgelerde perakende satış için ve yerel ve ihraç pazarları<br />
için gıda hizmet sektörlerine paketleme gibi bazı işleme eylemlerinin geliştirilmesi için<br />
bir kadın kooperatifleri ağı oluşturulmalıdır.<br />
Alt strateji # 3: Bölgede ele alınmamış alanlardaki fırsatların araştırılması<br />
Şanlıurfa'da tarım girdisi olmasına rağmen mevcut olmayan birçok üretim sektörü<br />
vardır. Bu fırsatlar belirlenmeli ve yerel girişimcilerin çıkarları için fırsat çalışmaları<br />
hazırlanmalıdır.<br />
2.3.4.3 Stratejinin Uygulanması için Belirlenen Projeler<br />
Proje 11: Bir gıda işleme pilot tesisinin ve bir inkübatör kurulması<br />
Bu operasyonun amacı bir gıda inkübasyon merkezinin kurulmasıdır. Bu, içinde gıda<br />
ürünü fikirleri olan yeni girişimlerin çalışabileceği ve ürünlerini Türk yönetmelikleri ve<br />
Avrupa yönetmelikleri doğrultusunda gıda işleme tesisleri için geçerli en yüksek<br />
standartları karşılayan bir ortamda imal edebileceği fiziksel bir tesistir. Bir gıda<br />
inkübasyon merkezi sınırlı bir ölçekte örnekleme ve test pazarlama için küçük<br />
miktarda işleme amacıyla tasarlanmıştır. Bir ila üç yıllık bir dönemin ardından şirket<br />
kendi sanayi binasında çalışabilmelidir.<br />
Proje 12: Hazır yemeklerin işlenmesi için bir kadın kooperatifinin kurulması<br />
Kooperatif başlangıç aşamasında Şanlıurfa pazarı için hazır gıda üretimine<br />
başlamak için gıda inkübasyon merkezini kullanacaktır. Bu yiyecekler, hazır yiyecek<br />
pazar grubu için hazırlanacaktır. Pazardan yerel ürünleri kullanıp geleneksel<br />
yiyecekler yapacak ve bunları yerel süper marketlerde bir marka sloganıyla<br />
satacaklardır: Şanlıurfa'da bir kadın kooperatifi tarafından üretilmiştir.<br />
Proje 13: Kırsal alanlar için bir kadın kooperatifi pilot projesinin kurulması<br />
Şu anda tüketici pazarı için paketleme yapılmamaktadır. Aşağıdaki konularda niş<br />
pazarlar geliştirmek için kadın kooperatifi konseptini temel alan projeler organize<br />
edilecektir: perakende ve gıda hizmeti için paketlenmiş yemişler, farklı sertlikte isot<br />
biber paketi ürün hattı ve kurutulmuş patlıcanlar. Kooperatif en iyi kalite kontrolü<br />
seçip çiftçiden satın alacaktır, kurutmayı yapıp pazarlama işini gözetecektir.<br />
Proje 14: Ön fizibilite çalışmalarının gerçekleştirilmesi<br />
Bölgeden gelen tarım ürünleri arasında şunlar için bazı fırsatlar vardır: alfalfa için<br />
dehidrasyon tesisi, sera projeleri, kahvaltılık tahıl hazırlama, hamur işi üretimi, vs.<br />
Bunlardan bazıları IRS projesi kapsamında yapılacaktır fakat proje<br />
kurumsallaştırılmalı ve olası yatırımcıların taleplerine yanıt verebilmelidir.<br />
74 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
2.3.5 Strateji 5: Hem çiftlik hem de sanayi seviyesinde teknolojinin<br />
özümsenmesinin sağlanması<br />
2.3.5.1 Strateji için gerekçe<br />
Araştırma ve gelişme ile girdi tedarikinden üretim ve hasat sonrasına, pazarlama ve<br />
işlemeden toptan ve perakende satışa, Şanlıurfa'nın tüm tarımsal gıda sektör değer<br />
zincirinde net bir iletişim eksikliği vardır. İşbirliği ile sektör parçalanmasının<br />
üstesinden gelmek kaynakların en yüksek seviyeye çıkarılması ve ekonomik rekabet<br />
gücüne ulaşıp bunu sürdürme için en etkin yoldur. Ve sektörün zorluklarının çoğu<br />
ilgili aktörün kritik zorlukların üstesinden gelmek için gerekli koşulları sağlamak ve<br />
sektörün rekabet gücünü arttırmak için organize olma, ağ kurma ve iş birliği yapma<br />
becerisindeki bir çöküşle doğrudan ilişkilidir. Özellikle bu sorun alanı tarıma dayalı<br />
gıda sektörünün gelecek rekabet gücü için en kritik sorunlardan biridir, çünkü bu<br />
alandaki ilerlemeler ya da gerilemeler diğer tüm rekabet gücü sorun alanlarını<br />
etkileyecektir. Özellikle Harran Üniversitesi bariz bir biçimde az kullanılmaktadır:<br />
mühendislik gibi son derece uygulamalı alanlarda bile özel sektör ortakları ile işbirliği<br />
halinde herhangi büyük araştırma çalışması yürütülmemektedir.<br />
Neyse ki bu durumu geliştirmek için birçok kurumda önemli çabalar sarf edilmektedir.<br />
IRS projesi kapsamında kurulacak olan Yerel Rekabet Gücünün Geliştirilmesi<br />
Platformu'nun yerel kurumlar arasında sürecek ortaklıkların geliştirilmesi için ağ ve<br />
vizyon sağlaması beklenmektedir.<br />
2.3.5.2 Alt stratejiler<br />
Alt Strateji # 1 Üniversite ve sanayi arasında iletişim kanallarının oluşturulması<br />
Bu strateji sektörün üniversite ile ve üniversitenin sektörle organize olma, ağ kurma<br />
ve işbirliği yapma kapasitesini geliştirmeyi amaçlar. Bu hem sinerjinin daha etkin<br />
biçimde geliştirilmesini hem de sektörün rekabet gücünün artmasını sağlayacaktır.<br />
Bu alanın beklenen çıktıları üniversitenin ve sanayinin karşılıklı olarak birbirlerinin<br />
ihtiyaçlarını daha iyi anlamalarıdır. Bunun sonucunda üniversitenin mevcut tesisleri,<br />
kaynakları ya da mali kapasitesi sanayinin ihtiyaçlarını karşılamaya yetersiz<br />
olduğunda sanayi üniversiteye destek sağlayabilir. Ayrıca sanayi ve üniversite ortak<br />
projeler, stajyerlikler ve meslekte eğitim gibi etkinliklerle birlikte çalışarak öğrencilerin<br />
deneyim kazanmalarını ve iş dünyasına hazırlanmalarını sağlayabilirler.<br />
Alt Strateji # 2 <strong>Sanayi</strong> ve üniversite arasındaki bağlantıların gelişmesi için<br />
mekanizmalar oluşturulması<br />
Bu stratejinin bir diğer önemli unsuru da yerel eğitim kurumlarının eğilimlerini<br />
uygulamalı araştırmaya kaydırmaya teşvik etmek ve araştırmanın pazar tarafından<br />
yönlendirildiği, pazarla aynı hızda hareket ettiği ve uygun biçimde yayıldığı bir sistem<br />
oluşturmaktır. Bunun öncülü yukarıda açıklandığı gibi alt strateji 1'in başarılı biçimde<br />
uygulanmasıdır.<br />
75 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
2.3.5.3 Stratejinin Uygulanması için Belirlenen Projeler<br />
Proje 15: Tarıma dayalı gıda sektörü STK'ları arasında kapasitenin geliştirilmesi<br />
Yerel sektör STK'larının ve Şirket Temsilcilerinin daha iyi iş geliştirme hizmetleri<br />
sağlama yeteneklerinin geliştirilmesi ve mevcut yerel gıda sanayinin gelişmesi için bir<br />
dizi eylem uygulanacaktır. Katılan STK'ların/Şirket Temsilcilerinin hazırlanmalarına<br />
ve stratejik planlamaları, verimli STK yönetimi, sektör liderliği ve lobi gücü için<br />
yeterlik kazanmalarına, sektör gelişimine etkide bulunacak iş destek hizmetleri ve ağ<br />
sağlamalarına yardımcı olmak için birçok bağımsız adım halinde uygulanacaktır.<br />
Proje 16: Tarıma dayalı gıda sanayisi üniversitesi sanayi koordinasyon komitesi<br />
kurulması<br />
Özel sektör, sektör STK'ları ve Şirket Temsilcileri, kamu sektörü, Harran Üniversitesi<br />
ve MEKSA Vakfı'ndan temsilcilerin bulunduğu, işbirliği sorunlarını tartışmak ve ortak<br />
projeleri kolaylaştırmak, geliştirmek ve yönetmek için periyodik olarak toplanan bir<br />
koordinasyon komitesi oluşturulacaktır. Bu tür ortak projelere örnek olarak şunlar<br />
verilebilir: <strong>Sanayi</strong> itkili ders programı tasarımı; stajyerlik, çıraklık, iş başında eğitim<br />
ve diğer kariyer geliştirme programları; sanayi itkili Ar-Ge ve ürün geliştirme, özellikle<br />
mevcut teknolojilerin Şanlıurfa'da uygulanması; ve diğer kuruluşlarla ortak Ar-Ge<br />
projeleri ve eşleştirme anlaşmaları (Halep, Davis ve diğerleri).<br />
Proje 17: Bir tarımsal gıda uygulamalı araştırma enstitüsü ve referans laboratuarı<br />
kurulması<br />
Yeni teknolojiler getirmek ya da mevcut olanları sanayi kullanımı için geliştirmek ve<br />
sanayi tarafından rehberlik edilen uygulamalı Ar-Ge ve Ürün Geliştirme projeleri<br />
yürütmek için Şanlıurfa'da bir araştırma enstitüsünün (aynı zamanda bir referans<br />
laboratuvarı da olacak) kurulması. Böyle bir inisiyatif tamamen ya da kısmen<br />
KOSGEB ve/veya TÜBİTAK tarafından fonlanabilir. Bu, enstitünün verimliliği ve<br />
sürdürülebilirliği için özel sektörü ve üniversiteyi temsil eden çeşitli kuruluşlarla<br />
ortaklık içinde kurulmalıdır (muhtemelen Teknopark'ta), ve bağımsız bir çalışma<br />
grubu tarafından yönetilen özel bir statüsü olmalıdır. Bu proje sulamaya odaklanan<br />
bir proje olarak başlayabilir ve yarı kurak tarımın diğer yönlerine geçebilir. Amaç,<br />
uluslararası olarak tanınan bir yarı kurak tarımda mükemmellik merkezi kurmak<br />
olmalıdır.<br />
76 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
2.4 Aşamalandırma ve eylem planı<br />
Doğal olarak tüm stratejiler için aynı yoğunlukla ve aynı zamanda eyleme<br />
geçilmemelidir. ESKP'nin ana gövdesinde tartışıldığı üzere kısa vade etkinliklerin<br />
ana itiş gücü büyük ölçekli yatırımların geliştirilmesine yönlendirilecektir. Ardından<br />
bunlar bölge için bir katalizör görevi görecek ve etrafında kuluçka merkezi ve<br />
girişimcilik geliştirici inisiyatiflerin oluşturulabileceği yeni iş fırsatları sağlayacaktır.<br />
Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere her bir strateji için kısa, orta ve uzun vade<br />
perspektifi geliştirilmiştir. Projelerin stratejiye hizmet etmeleri amaçlanmış olsa da<br />
güçlü ve etkin yatırım geliştirme ajansı ihtiyacı gibi bazı önemli unsurlar proje olarak<br />
geliştirilmemiştir - bunlar kamu sektörü tarafından (özel sektörün güçlü destek ve<br />
katılımıyla) sürdürülmesi gereken yetenek birimleridir.<br />
Tablo 10: Tarıma dayalı gıda sektörü stratejilerinin aşamalandırılması<br />
Stratejiler<br />
Kısa Vade<br />
Orta Vade<br />
Uzun Vade<br />
(1-2 Yıl)<br />
(3-5 Yıl)<br />
(5-10 Yıl)<br />
Strateji 1: Stratejik<br />
yatırımları çekmek<br />
için bölgenin eşsiz<br />
potansiyelinin<br />
kullanılması<br />
Büyük yatırımcıları bire bir olarak<br />
hedeflemek ve yatırımcı<br />
gereksinimlerinin karşılanması için<br />
yerel kapasiteyi güçlendirmek<br />
Birincil odak noktası yerel şirketler<br />
olmalıdır.<br />
Grup boşluklarının<br />
kapanması için yatırımcı<br />
aramalarının rafine<br />
edilmesi ve tedarik<br />
zincirlerinin daha da<br />
geliştirilmesi<br />
Yerel tedarik zinciri<br />
yeteneklerinin teknoloji<br />
ortaklığı aracılığıyla<br />
geliştirilmesi<br />
Proje örnekleri:<br />
• Sözleşmeli tarımın teşviki<br />
• Ayçiçek yağı üretiminin<br />
çekilmesi<br />
Seçilen uluslararası<br />
şirketlerin aktif olarak<br />
takip edilmesi<br />
• Tarımsal gıda yatırımlarının<br />
geliştirilmesi<br />
Strateji 2: Mevcut<br />
tarımsal gıda<br />
sektörünün rekabet<br />
edebilirliğinin<br />
arttırılması<br />
Tarım çıktısının kalitesinin<br />
arttırılması için bir dizi temel<br />
hizmetin kullanılabilir olmasının<br />
sağlanması<br />
Proje örnekleri:<br />
Yerel ve dış yatırımcılar<br />
arasındaki sinerji ve<br />
bağlantıların beslenmesi<br />
Hayvan besiciliğinin<br />
teşviki<br />
Tüm tarımsal gıda<br />
sektörünün ihtiyaçlarını ele<br />
alacak biçimde rekabet<br />
destek programlarının<br />
genişletilmesi<br />
• Tohum seçim hizmeti.<br />
Proje örnekleri:<br />
• Meyve ve sebze için gelişmiş<br />
kurutucular<br />
• Gıda güvenliği sertifikası tanıtımı<br />
ve eğitimi<br />
• Hayvan besiciliği ve<br />
süt üretim<br />
kapasitesinin<br />
geliştirilmesi<br />
• Gıda şirketleri işletme yönetim<br />
becerilerinin yükseltilmesi<br />
77 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Stratejiler<br />
Kısa Vade<br />
Orta Vade<br />
Uzun Vade<br />
(1-2 Yıl)<br />
(3-5 Yıl)<br />
(5-10 Yıl)<br />
Strateji 3: Ürün<br />
teklifinin<br />
markalaştırılabilecek<br />
bir seviye<br />
yükseltilmesi<br />
Yerel şirketler ve potansiyel pazarlar<br />
arasındaki bağların oluşturulması ve<br />
sürekli geliştirilmesi<br />
Proje örnekleri<br />
• Tarımsal gıda için bir pazar bilgi<br />
sisteminin oluşturulması<br />
• Bir ticaret kalkındırma merkezi<br />
kurulması<br />
Ürün yükseltme<br />
eylemlerinin sürekli<br />
geliştirilmesi; standartlar<br />
yükseltildikten sonra bir<br />
Şanlıurfa tarımsal gıda<br />
markasının geliştirilmesi.<br />
Şanlıurfa tarımsal gıda<br />
markasının daha fazla<br />
geliştirilmesi<br />
Menşe Adı (PDO) ve<br />
Mahreç İşareti (PGI) ile<br />
birlikte diğer ilgili ürün<br />
standartlarının kurulması.<br />
Strateji 4:<br />
Girişimciliğin ve yeni<br />
yatırımların<br />
beslenmesi<br />
İşbirliğinin teşvik edilmesi ve ön<br />
fizibilite çalışmalarıyla yatırım<br />
riskinin azaltılması<br />
Proje örnekleri:<br />
• Ön fizibilite çalışmaları<br />
yürütülmesi (genel ve somut<br />
yatırımcı ihtiyaçlarını temel alan)<br />
• Hazır yemeklerin işlenmesi için<br />
bir kadın kooperatifinin<br />
kurulması<br />
• Kırsal alanlar için bir kadın<br />
kooperatifi pilot projesinin<br />
kurulması<br />
Gıda işlemede sıfırdan<br />
başlamanın teşvik<br />
edilmesi ve gelişimlerine,<br />
yüksek kalite<br />
standartlarını<br />
yakalamalarına yardımcı<br />
olunması<br />
Proje örneği:<br />
• Bir gıda işleme pilot<br />
tesisinin ve bir<br />
kuluçka makinesinin<br />
kurulması<br />
Yeni, dış yatırımcılarla ve<br />
yeni girişimlerden mevcut,<br />
potansiyel girişimcilerle,<br />
paketleme ve lojistik gibi<br />
elle tutulur iş fırsatları<br />
etrafında iş birliği.<br />
• Özellikli gıda grubu projesi (hali<br />
hazırda planlanmıştır)<br />
Strateji 5: Hem çiftlik<br />
hem de sanayi<br />
seviyesinde<br />
teknolojinin<br />
özümsenmesinin<br />
sağlanması<br />
Tarım genişletme hizmet<br />
sağlayıcıları, üniversiteler,<br />
imalatçılar ve çiftçiler arasında güçlü<br />
bağlantılar sağlanması.<br />
Proje örnekleri:<br />
• TÜBİTAK-MAM ve diğer ilgili<br />
projelerle (Özellikli gıdalar) iş<br />
birliği içinde gıda işlemeye<br />
odaklanacak bir üniversite-sanayi<br />
koordinasyon komitesi kurulması<br />
Bu bağlantıların<br />
kurumsallaştırılması ve<br />
çeşitli durumlarda iyi<br />
çalışmalarının<br />
sağlanması.<br />
Proje örnekleri:<br />
• Tarımsal gıda sektörü<br />
STK'ları arasında<br />
kapasitenin<br />
genişletilmesi<br />
• Bir tarımsal gıda<br />
uygulamalı araştırma<br />
enstitüsü kurulması.<br />
Dış pazarlar için daha<br />
yüksek katma değerli<br />
ürünlere odaklanan, ile özgü<br />
sorunları ve yenilikleri<br />
hedef alan uygulamalı Ar-<br />
Ge becerilerinin<br />
geliştirilmesi.<br />
Sulama teknolojileri üzerine<br />
Ar-Ge merkezleri ve<br />
TÜBİTAK-MAM ve diğer<br />
ilgili aktörlerle ortaklıklar.<br />
Aşağıdaki tabloda gösterildiği üzere, tüm projelerin uygulama için tutulduğunu<br />
varsayarsak, bazıları hızla başlatılabilirken bazılarının sektörün kalkınmasına katkıda<br />
bulunabilmeleri için finansman ve kurulum konusunda daha ayrıntılı biçimde<br />
planlanmaları gerekir.<br />
Tablo 11: Projenin ilk etkisi için zaman çerçevesi<br />
Projeler<br />
kısa vade<br />
orta vade<br />
uzun vade<br />
1-2 Yıl<br />
3-5 Yıl<br />
5-10 Yıl<br />
1 Sözleşmeli çiftçiliğin özendirilmesi ve kolaylaştırılması<br />
78 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Projeler<br />
kısa vade<br />
orta vade<br />
uzun vade<br />
1-2 Yıl<br />
3-5 Yıl<br />
5-10 Yıl<br />
2 Hedefli tarımsal gıda yatırımlarının geliştirilmesi<br />
3 Ayçiçek yağı üretim yatırımı çekilmesi<br />
4 Gıda güvenliği sertifikalandırmasına ilişkin özendirme ve<br />
eğitim faaliyetleri<br />
5 Gıda şirketlerinin işletme yönetimi alanında eğitimi<br />
6 Tohum seçim hizmeti sağlanması<br />
7 Hayvan besiciliği ve süt üretim kapasitesinin<br />
geliştirilmesi<br />
8 Meyve ve sebzeler için yüksek verimlilikte kurutucular<br />
temin edilmesi<br />
9 Tarımsal gıda için bir pazar bilgi sisteminin<br />
oluşturulması<br />
10 Bir ticaret kalkındırma merkezi kurulması<br />
11 Bir gıda işleme pilot tesisinin ve bir kuluçka<br />
makinesinin kurulması<br />
12 Hazır yemeklerin işlenmesi için bir kadın kooperatifinin<br />
kurulması<br />
13 Kırsal alanlar için bir kadın kooperatifi pilot projesinin<br />
kurulması<br />
14 Ön fizibilite çalışmalarının gerçekleştirilmesi<br />
15 Tarımsal gıda sektörü STK'ları arasında kapasitenin<br />
genişletilmesi<br />
16 Bir tarımsal gıda üniversitesi kurulması - sanayi<br />
koordinasyon komitesi<br />
17 Bir tarımsal gıda uygulamalı araştırma enstitüsü ve<br />
referans laboratuvarı kurulması<br />
79 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Projeler<br />
3 SONUÇLAR<br />
Projeler yalnızca stratejilere katkıları nedeniyle değil aynı zamanda sektörün<br />
sorunlarına da etki edecekleri için seçilmiştir. Aşağıdaki tablo teklif edilen her bir<br />
projenin grup sorunlarına doğrudan katkısını belirtir. Bu birçok projenin birden fazla<br />
soruna etki edeceği gerçeğini gösterir.<br />
Tablo 12: Projelerin Şanlıurfa tarıma dayalı gıda sektörünün karşılaştığı<br />
hususlara katkısı<br />
1 Sözleşmeli çiftçiliğin<br />
özendirilmesi<br />
ve<br />
kolaylaştırılması<br />
2 Hedefli tarımsal gıda<br />
yatırımlarının geliştirilmesi<br />
3 Ayçiçek yağı üretim<br />
yatırımı çekilmesi<br />
4 Gıda güvenliği<br />
sertifikalandırmasına ilişkin<br />
özendirme ve eğitim<br />
faaliyetleri<br />
5 Gıda şirketlerinin işletme<br />
yönetimi alanında eğitimi<br />
6 Tohum seçim hizmeti<br />
sağlanması<br />
7 Hayvan besiciliği ve süt<br />
üretim kapasitesinin<br />
geliştirilmesi<br />
8 Meyve ve sebzeler için<br />
yüksek verimlilikte<br />
kurutucular temin edilmesi<br />
9 Tarımsal gıda için bir<br />
pazar bilgi sisteminin<br />
oluşturulması<br />
10 Bir ticaret kalkındırma<br />
merkezi kurulması<br />
11 Bir gıda işleme pilot<br />
tesisinin ve bir inkübatörün<br />
kurulması<br />
12 Hazır yemeklerin<br />
Pazar<br />
Erişimi<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
İnovasyon<br />
Teknik<br />
bilgi<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Ağ<br />
işbirliği<br />
<br />
<br />
Devlet Yatırım Altyapı<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
80 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
ŞANLIURFA TARIMA DAYALIGIDA SEKTÖRÜ YOL HARİTASI<br />
Projeler<br />
Pazar<br />
İnovasyon<br />
Ağ<br />
Devlet Yatırım Altyapı<br />
Erişimi<br />
Teknik<br />
işbirliği<br />
bilgi<br />
işlenmesi için bir kadın<br />
kooperatifinin kurulması<br />
13 Kırsal alanlar için bir<br />
kadın kooperatifi pilot<br />
projesinin kurulması<br />
14 Ön fizibilite<br />
çalışmalarının<br />
gerçekleştirilmesi<br />
15 Tarıma dayalı gıda<br />
sektörü STK'ları arasında<br />
kapasitenin genişletilmesi<br />
16 Bir tarıma dayalı gıda<br />
sanayi üniversitesi<br />
kurulması - sanayi<br />
koordinasyon komitesi<br />
17 Bir tarıma dayalı gıda<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
sanayi uygulamalı araştırma<br />
enstitüsü ve referans<br />
laboratuvarı kurulması<br />
Özet olarak, Şanlıurfa, eşsiz tarım potansiyeli temelinde, tarım sektörünü ve tarım<br />
temelli sanayileri değer zincirinin üst seviyelerine çıkaracak bilgi ve becerilerin yerel<br />
girişimcilere sunulması koşuluyla kendi ekonomik kalkınmasını gerçekleştirebilir<br />
Şanlıurfa’nın yerel yatırımcılarının yatırımlarını çeşitlendirmeye ikna edilmesi ve TAT<br />
gibi diğer büyük ölçekli dış yatırımcıların bölgeye çekilip yerleştirilmesi de temel<br />
öneme sahiptir. Mevcut mahsullerin işlenmesi geliştirilerek bir miktar hızlı gelir elde<br />
edilebilir fakat sektör için en büyük kazanç yerel çiftçiler tarafından üretilen ve ilde<br />
işlenen mahsullerin türü ve kalitesini etkilemek mümkün hale geldiğinde<br />
gerçekleşecektir. Bu büyük miktarda koordineli çaba gerektirecek fakat sistem<br />
genelinde büyük ödülleri olacaktır.<br />
81 TARIMA DAYALI GIDA SANAYİ SEKTÖRÜ YOL HARİTASI | UNDP
Change language