You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Ýçindekiler:<br />
Qýrýmtatar edebiy tiliniñ imlâ qaideleri toplamý .................................................................................... 2<br />
Qýrýmtatar tili ögrenüvinde edebiyatnýñ rolü ve küçü ......................................................................... 17<br />
Hâzâ Hikâyet-i Yusuf aleyhisselâm ve Zeliha ................................................................................ 19<br />
Meftuha-i edebiyye yaki Qýrýmda Ýslâm qalemiyle yazýlmýþlara bir nazar ......................................... 29<br />
Adem ve Havva qýssasý .................................................................................................................... 31<br />
Server Turupçý .................................................................................................................................. 34<br />
Oylanma...................................................................................................................................... 34<br />
Çonðar Köyü.............................................................................................................................. 35<br />
Qartlar ........................................................................................................................................ 35<br />
Köñül........................................................................................................................................... 36<br />
Küz Oylarý .................................................................................................................................. 37<br />
Osman Zekiy<br />
Bir genciñ aðzýndan .................................................................................................................. 39<br />
Qýrýmtatar Edebiyatýnda I Cihan Cenki mevzulý eserler .................................................................... 40<br />
Abdülhakim (Ablâkim) Hilmiy<br />
Çubarým, Balam ......................................................................................................................... 40<br />
Abdurrahman Qadri-zade<br />
Doqtur Rýza Tevfiq Beke Nazire ............................................................................................... 41<br />
Mehmet Nüzhet<br />
Yeter Artýq! .................................................................................................................................. 42<br />
Þevqi Bektöre<br />
Qanlý Ýnsan ................................................................................................................................. 42<br />
Cemil Kermençikli<br />
Cenk Meydaný ............................................................................................................................ 42<br />
Yaqub Þakir Ali<br />
Qavða Sahnasý ........................................................................................................................... 43<br />
Hamdi Giraybay<br />
Hicret ........................................................................................................................................... 45<br />
Folklörýmýznýñ incileri ......................................................................................................................... 48<br />
Qýrýmtatarca’nýñ Tercümeli Ýmlâ Qýlavuzý ......................................................................................... 51<br />
Eki aylýq edebiy-ilmiy-içtimaiy dergi<br />
Sentâbr-Oktâbr 1999<br />
Sahibi: Lütfi Osman<br />
Yazý Heyeti: Ýsmail Kerim, Kemal Qoñurat, Nariman Abdülvahap<br />
Ressamlar: Alim Hüseyinov ve Zarema Trasinova<br />
Asýl nushasýný hazýrlaðan: Lenor Osmanov<br />
Dergi Qýrýmtatar Milli Meclisiniñ matbaasýnda basýldý.<br />
Tel/fax: (06554) 47491, 47501, 42572<br />
E-mail: rcf@crimea.com<br />
Dergi T.C. “Kýrým Türkleri Kültür ve Yardýmlaþma Dernekleri” Genel Baþqaný muhterem<br />
Dr. Ahmed Ýhsan Kýrýmlý tarafýndan kösterilgen maliye yardýmý ile neþir etile.<br />
Aziz Hocamýzða samimiy teþekkürlerimizni bildiremiz.<br />
1
2<br />
QIRIMTATAR EDEBÝY TÝLÝNÝÑ<br />
ÝMLÂ QAÝDELERÝ<br />
TOPLAMI<br />
Qýrýmtatar Edebiy Tili <strong>Elifbe</strong>leri Tarihçesi<br />
Türkiy halqlar kendi yazý tilleri içün V asýrda özel runik elifbe oluþtýrgan, VIII asýrdan soñ ise<br />
Uyður ve Arab elifbelerinden yararlana kelgendirler. Qýrým lehçesinde Arab harflerinen yazýlgan ilk<br />
edebiy eserler XIII asýr baþlarýnda peyda oldular. Arab yazýsý genelliknen türkiy ve özelliknen Qýrýmtatar<br />
tiliniñ fonetik hususiyetlerini keregince doðru yañsýtabilmez edi. Bu yazý 1884-1913 yýllar arasý Ismail<br />
Gaspýralý tarafýndan, 1924 yýlda da Sovetler devrinde islâh etilgen, amma bu uyðulamalar beklenilgen<br />
neticelerni bermegen ediler.<br />
Asrýmýznýñ yigriminci yýllarý baþlarýnda Sovetler Birligi ve Türkiye Cumhüriyetinde türkiy tillerni<br />
latin elifbesine keçirüv meselesi köterildi. Munaqaþalar 1. Türkiyatçýlar qurultayýnýñ (Baku, 1926) latin<br />
elifbesine keçmek qararý ile soñlandý.<br />
Qýrým ASSR’de Qýrýmtatar tiliniñ latin elifbesine keçüvi meselesi 1927. yýlnýñ 10-13 sentâbrinde<br />
çalýþqan 1. Bütünqýrým Ýlmiy Konferensyasýnýñ kün tertibine qoyulðan, 2. Bütünqýrým ilmiy-imlâ<br />
Konferensyasý (agustos 1929) ise latin elifbesini qabul ve tasdiq etken edi. Bu elifbede sozuqlar içün 8<br />
ve tutuqlar içün 24 harf olmaq üzre toptan 32 harf bar edi.<br />
1938 yýlý RSFSR Narkompros’ýnýñ 22 iyün ¹ 989 fermaný ile Sovetler Birligindeki türkiy tillerniñ<br />
hepsi Rus-Kiril elifbesine keçirildi, Qýrým’da ”Yeñi Dünya” gazetesi 1938, 5 aðustos tarihinden Rus-<br />
Kiril elifbesi ile çýqmaða baþladý.<br />
1992 yýl 17-20 iyül aralarý Qýrýmtatar Millýy Meclisi teþebbüsi ile Aqmescitte calýþqan “Qýrýmtatar<br />
tili – latin yazýsýna keçüv problemleri” adlý milletlerarasý konferensya Qýrýmtatar yazýsýný yañýdan latin<br />
elibesine keçirmek qararýný qabul etti. Konferensya tarafýndan seçilgen elifbe komisyasýnýñ teklifi esasýnda<br />
II. Qurultayda aºaðýda ketirilgen elifbe tasdiqlandý. Qýrým Özerk Cumhuriyeti Yuqarý Radasýnýñ<br />
¹ 1139-1, 9 aprel 1997 tarihli qararý da bu elifbeni tasdiq etti.<br />
<strong>Elifbe</strong><br />
§1. Qýrýmtatar elifbesi sozuq davuþlar içün 8 ve tutuq davuþlar içün 23 harf bulundýrmaq ile 31<br />
harften oluþýr. Harflerniñ bileþimi (terkibi), sýrakeliþ ve adlanýþlarý aþaðýdaqý kibidir.<br />
Aa a Ð ð ð a Nn en ªº eº<br />
Bb be Hh haº Ññ eñ Tt te<br />
Cc ce Iý ý Oo o Uu u<br />
Çç çe Ýi i Öö ö Üü ü<br />
Dd de Jj je Pp pe Vv ve<br />
Ee e Kk ke Qq qa Yy yot<br />
Ff ef Ll el Rr er Zz zet<br />
Gg ge Mm em Ss es
§ 2. Qýrýmtatarca’nýñ Kiril ve yañý latin elifbeleri harfleri arasýnda qarþýlýqlar þöyledir:<br />
Àà Aa, â Êúêú Qq Öö ts, s, ç<br />
Áá Bb Ëë Ll ×÷ Çç<br />
Ââ Vv Ìì Mm Äæäæ Cc<br />
Ãã Gg Íí Nn Øø ªº<br />
Ãúãú Ðð Íúíú Ññ Ùù ªç<br />
Ää Dd Îî Oo, Öö Ú –<br />
Åå ye Ïï Pp Ûû Iý<br />
¨¸ yo,yö Ðð Rr Ü –<br />
Ææ Jj Ññ Ss Ýý Ee<br />
Çç Zz Òò Tt Þþ yu, yü<br />
Èè Ýi Óó Uu, Üü ßÿ ya, â<br />
Éé Yy Ôô Ff<br />
Êê Kk Õõ Hh<br />
Ýmlânýñ esas prinsipleri.<br />
§ 3. Qýrýmtatar edebiy tiliniñ imlâsý, yani sözlerni doðru yazuvnýñ tertipke ketirilgen qaideleri þu<br />
prinsiplerge tayanýr:<br />
– fonetik prinsip: sözler nasýl telâffuz etilseler öyle de yazýlýrlar. Bu prinsipnýñ qullanýlýþý sayýca pek<br />
çoq olðan sözlerniñ soñundaki etimolojik b, g, ð davuþlarý yerine (kitab, töþeg, qulað) saðýr<br />
çiftleri p, k, q yazýluvýnda körünir (kitap, töºek, qulaq).<br />
– morfolojýk-fonemik prinsip - her bir morfem, aytýlýþý deñiþken hallarda da bir çeþit yazýlýr: barðanlar<br />
(aytýlýþý barðan-nar), yurt-daº (aytýlýþý yurt-taº), Murat-ov (aytýlýþý Murat-of), boð-ça (aytýlýþý<br />
boh-ça).<br />
– bazý hallarda semantik-etimolojik (siyrek yerine seyrek, silekey yerine sölekey) ve baþqa prinsipler<br />
qullanýlýr.<br />
Fonemler terkibi.<br />
§ 4. Qýrýmtatar tilinde fonemler, baþqa tillerde de olðaný kibi sozuqlar ve tutuqlar diye eki<br />
büyük gruppaða ayrýlýrlar. Buña köre de elifbe harflerine sozuq harfler ve tutuq harfler denilir.<br />
Sozuqlar.<br />
§ 5. Qýrýmtatar tilinde 8 dane qýsqa sozuq davuºlar bar olup, meydanða kelüvlerinde iþtirak<br />
etici nutuq organlarýnýñ ayrý davuþ telâffuzý zamanýndaki durumlarýna köre olar aþagýdaki üç gruppaða<br />
ayrýlýrlar.<br />
1. Aldsýra ve artsýra sozuqlar<br />
a) artsýra (qalýn) sozuqlar: a, ý, o, u<br />
b) aldsýra (ince) sozuqlar: e, i, ö, ü<br />
2. Tüz ve yuvarlaq sozuqlar<br />
a) tüz sozuqlar: a, e, ý, i<br />
b) yuvarlaq sozuqlar: o, ö, u, ü<br />
3. Keñiþ ve tar sozuqlar<br />
a) keñiþ sozuqlar: a, e, o, ö<br />
b) tar sozuqlar: ý, i, u, ü<br />
Sozuqlarnýñ fonetik özellikleri ve imlâlarý<br />
§ 6. Sozuqlar hava aqýmýnýñ boðazdan ve aðýz boþluðýndan, çeñeler açýq olðan halda hiç bir<br />
engelsiz çýqmasýndan hasýl olurlar. Ayrý sozuqlarnýñ imlâsý:<br />
1) a – artsýra, qalýn, tüz, keñiþ sozuqtýr, âdeta qýsqa telâffuz etilir. Uzuncaraq telâffuzý Arabçadan<br />
alýnma bazý sözlerde (bâriz, âþýq, âdet kibi) rast kelir ve bu uzunlýq yazýda â ºeklinde harf<br />
töpesine “tüzeltme iºareti” ketirmek ile kösterilir. Tüzeltme iþaretiniñ g, k, l tutuqlarýndan soñ<br />
kelgen â töpesine ketirilmesi (gâvur, kâr, lâkin kibi) hem sozuq, hem tutuqnýñ yýmþaq telâffuz<br />
3
etilmelerine iþarettir. Arabçadan alýnma saat, musaade, mudafaa kibi sözlerde tekrarlý telâffuz<br />
etilir.<br />
2) e – aldsýra, ince, tüz, keñiþ sozuqtýr, söznüñ baþý, ortasý ve soñunda rast kelir. Arabçadan alýnma<br />
teessüf, teessürat kibi sözlerde tekrarlý telâffuz etilir.<br />
3) ý – artsýra, qalýn, tüz, tar sozuqtýr , açýq hece oluþtýrýrken (Qý-rým, tý-raþ kibi) eþitilmez derecede<br />
qýsqa telâffuz etilir. Söz kökleri ve yalðamalar terkibinde bulunýr.<br />
4) i – aldsýra, ince, tüz, tar sozuqtur, açýq hece oluþtýrýrken (ti-lim, yi-git kibi) eþitilmez derecede qýsqa<br />
telâffuz etilir. Söz baþýnda kelgende (iº, iri, inad kibi) uzuncaraq telâffuz etilir, amma bu uzunlýq<br />
fonemik olmaðaný içün yazýda farqlý kösterilmez. Söz kökleri ve yalðamalar terkibinde bulunýr.<br />
Arabça nispiy sýfatlarnýñ soñunda kelgen uzun i eski latince ve Kiril elifbelerimiz gelenekleri uyarýnca<br />
–iy þeklinde yazýlýr (aliy, siyasiy, samimiy, Remziy kibi).<br />
5) o – artsýra, qalýn, yuvarlaq, keñiþ sozuqtýr. Kökel morfemlerniñ ekinci ve üçünci hecelerinde<br />
(qoqoroz, lololo kibi) pek seyrek bulunýr, yalðama morfemler terkibinde bulunmaz .<br />
6) ö – aldsýra, ince, yuvarlaq, keñiþ sozuqtýr. Kökel morfemlerniñ birinci hecesýnde bulunýr, yalðama<br />
morfemler terkibinde bulunmaz.<br />
7) u – qalýn, artsýra, yuvarlaq, tar sozuqtýr. Tüzeltme iþaretinen mevlûd, alûde, salût kibi yazýlýþlarda<br />
û özünden öñde kelgen l’nýñ yýmsaqlýðýna iþaret eter.<br />
8) ü – aldsýra, ince, yuvarlaq, tar sozuqtýr. Ekinci, açýq hecede kelgende i kibi telâffuz etilir, amma<br />
dudaq çekimi qaidesi uyarýnca ü yazýlýr (dünkü, türlü).<br />
Tutuqlar<br />
§ 7. Qýrýmtatar yazý tilinde 23 tutuq fonem bardýr:<br />
b, c, ç, d, f, g, ð, h, j, k, l, m, n, ñ, p, q, r, s, þ, t, v, y, z.<br />
Tutuqlar ya þuvultý, yaki þuvultý ve ses yardýmýnen hasýl olurlar ki, bazý hallarda þuvultý sesten, bazan da<br />
ses þuvultýdan üstün kelir.<br />
§ 8. Tutuqlar, hasýl oluþlarýnda þuvultý ve sesniñ iþtiraki, nutuq organlarýnýñ durumlarýna köre çeþit<br />
gruppalarða ayrýlýrlar. Imlâ baqýmýndan tutuqlarnýñ ses yolundan çýqýþlarýndaki özelliklerine köre yañravuq<br />
ve saðýr tutuqlar diye gruppalanmalarý önem taþýr, þöyle ki:<br />
1. Ses telleriniñ titreþimli durumýnda hasýl olðan yañravuq tutuqlar: b, c, d, g, ð, j, l, m, n, ñ, r, v, y, z.<br />
2. Ses telleriniñ titreþimsiz durumýnda hasýl olðan saðýr tutuqlar: ç, f, h, k, p, q, s, º, t.<br />
§ 9. Yañravuq ve saðýr tutuqlarnýñ 14 danesi öz aralarý birbirini qarþýlayýcý 7 çift oluþtýrýrlar,<br />
þöyleki:<br />
b∼p, c∼ç, d∼t, g∼k, ð∼q, v∼f, s∼z.<br />
Tutuqlarnýñ 9 danesi çiftsizdirler:<br />
h, j, l, m, n, ñ, r, þ, y.<br />
§ 10. Qýrýmtatarca sözlerde her bir tutuq, egizleþken olmasa (qattý, accý kibi) tek bir harfnen<br />
yazýlýr. Avrupa tillerinden alýnma olup, asýl tildeki imlâsýný deñiþtirmegen know-how, show, Thatcher<br />
kibi bazý sözlerde eki (ve üç) harfnýñ bir tutuq davuþ kibi; fax, xerox kibi keñiþ kütlege tanýþ sözlerde ise<br />
bir tutuq harfniñ eki tutuq davuþ kibi oqulmasý bu qaidege hilâf sayýlmaz.<br />
§ 11. h – ðýrtlaqsal saðýr tutuqtýr, Türkiyce olmaðan sözler terkibinde rastlanýr. Söz baþýnda<br />
eyice, söz soñunda (Allah, günah) ve öcek qapayýcý (sah-na, qah-ve) olaraq kelgende hafifçerek<br />
eþitilir. Qýrýmtatarca’da bu davuþný tüþürip söylemek madayca, yerinde söylemek ise oqumýþça, “kitabiy”<br />
söyleyiþniñ köstergiçi olakelgendir. Ad ve soy adlarý terkibinde bu harfni yazmamaq mümkün degil<br />
(Hüseyinov, Hayder, Abdullah), çünki bu adlar belli-baþlý Arab sözlerinden yapýlðandýrlar, amma<br />
laqýrdýda tüþürmek (Üseyinov, Ayder, Abdulla) yañlýþ sayýlmaz.<br />
Bazý terminlerniñ ifadeleri.<br />
§ 12. Grammatik terminolojimiz az iþlengen ve yetersiz olðaný içün bir qaç yañý yaki azcaraq<br />
tanýþ olðan terminlerni qullandýq, iþte olardan baþlýcalarýnýñ ifadeleri.<br />
4
öcek – Arabça heca ve hece denilgen, halq tilinde de bazan buvun ve öcek denilgen söznüñ<br />
edebiy til leksikasýna alýnmaða layýq biri.<br />
ek – köken ve negizlerge birikip yañý söz ve söz biçimleri yapýcý (türetici) affikstir, yalgama sözü<br />
ile ayný manadadýr.<br />
köken – söznüñ, ek ve yalðamalarý ayýrýp alýnðan soñ qalðan ve belli mana taþýðan eñ ufaq<br />
parçasý. Buña bugünki gramer kitaplarýmýzda tamýr denilmektedir ki, ekisi sinonimdirler.<br />
negiz – tilimizde qullanýlakelgen belli-baþlý sözdür. Kökenden farqý þundadýr ki, negiz terkibinde<br />
canlý (iº-çi, köy-deº, bir-lik kibi) yaki ölgen (qýz-ýl, güz-el, or-aq, tavþ-an kibi) ekler bulunýr ve<br />
olardan daha da yeñi sözler yapýlýr.<br />
eklenti – ek ve yalðamalarnýñ toplama adý, yaný affiks.<br />
eklenme – ek ve yalðama aluv, yani affikslenüv.<br />
Genel davuþ uyumý qanuný.<br />
§ 13. Özel Qýrýmtatar leksikasýna ait söz kökleri, negizler, türeme sözler ve söz þekilleri terkibinde<br />
bulunðan sozuq ve tutuqlar birbiriniñ yanýnda keliþigüzel tarzda degil de “genel davuþ uyumý” (latince<br />
sinharmonizm) denilgen fonetik oluntý uyarýnca yer alýrlar. Sinharmonizm aþaðýdaki üç qaideden oluþýr.<br />
§ 14. Tañlay çekimi (sozuqlarnýñ qalýnlýq ve incelikte uyumý) qaidesi.<br />
Bir söznüñ birinci hecesinde qalýn sozuqlardan (a, ý, o, u) biri buluna ise, soñraki hece sozuðý da<br />
qalýn (bal-dýz, bo-ya, bo-ya-lý); ince bir sozuq (e, i, ö, ü) buluna ise soñraki hece sozuðý da ince (eñiþ-te,<br />
tö-ge-rek) olmalýdýr. Özel Qýrýmtatarca sözler arasýnda bu qaidege uymaðan hangi, ºiºman,<br />
qatmer, inanç kibi negiz ve açýqköz, yüzbaþý, köktaþ … kibi bileþik sözler de bar. Yabancý tillerden<br />
alýnma birtaqým sözler de (inad, metod, meydan, teatro kibi) tañlay çekimi qaidesine tabiy tüþmezler.<br />
§ 15. Dudaq çekimi (qomºu hecelerdeki sozuqlarnýñ tüzlük ve yuvarlaqlýqta uyumý) qaidesi.<br />
Bir söznüñ birinci hecesindeki sozuq tüz (a, ý, e, i) yaki yuvarlaq (o, ö, u, ü) ise, ekinci heceniñ<br />
sozuðý da tüz veya yuvarlaq olmalý (qa-rý, de-li, qu-rum, kö-mür, tü-tün … kibi). Negiz sözlerge tiyiºli<br />
olaraq bu qaide deklarativ bir karakter taþýr, çünkü oña tabiy tüþmegen sözler pek çoqtur (or-man,<br />
qur-ban, kö-pek, kü-mes kibi). Tüzenli bir tarzda dudaq çekimi qaidesi bir öcekli yuvarlaq sozuqlý<br />
negizlerniñ (§ 18) eklenti aluvlari esnasýnda kütülir. Üçünci öcek bu qaidege tabiy tutulmaz.<br />
Bu qaidege tilimizde yer alðan yabancý sözler de uymazlar.<br />
§ 16. Boðaz çekimi – (tutuqlarnýñ öcek çatlarýnda birbirine yañravuqlýq ~ saðýrlýqta uyumý)<br />
qaidesi:<br />
- Birinci öcek tutuq ile bitken, yani qapalý öcek olup ta, qapayýcý tutuq yañravuq yaki saðýr ise, soñraki<br />
öcekni baþlayýcý tutuq ta oña uyðun olaraq yañravuq (ac-cý, kev-gir) yaki saðýr (qaº-qýr, eç-ki) olmalýdýr.<br />
Sonor tutuqlar, yani m, n, ñ, l, r hem yañravuq, hem saðýr tutuqlarnen yan-yanaþa kelebileler<br />
(ol-ta, an-ter, qar-pýz kibi).<br />
Boðaz çekimi qaidesi tüzenli bir tarzda yalðama aluv esnasýnda kütülir (§ 45, 3B).<br />
Arabça – Farsça’dan alýnmalarnýñ çoðunlýðý bu qaidege tabi tüþürilir: ýs-pat (Arab tilinde isbat),<br />
tet-qiq (tedqiq), amma istisnalar da bardýr: tas-diq, meþ-ðul, tat-biq.<br />
Avrupa tillerinden alýnmalar bu qaidege tabiy tüþmezler.<br />
Kökenler ve negizler imlâsý.<br />
§ 17. Qýrýmtatar tilinde köken morfemler ifade ettikleri manalarýna köre üç gruppaða ayrýlýrlar –<br />
isim-kökenler, fiil-kökenler ve yardýmcý söz-kökenler. Ýsim-köken ve fiil-kökenlerniñ söz yapuv ve söz<br />
deñiþtirüv esnasýnda aldýqlarý yalðamalar, bir qaç istisna týþýnda, baþqa baþqadýr. Yardýmcý söz-kökenler<br />
normal gramerde (grammatikada) yalðama almazlar.<br />
Kökenlerniñ sayýca eñ çoq faizi (%76) TST (tutuq-sozuq-tutuq) struktürlidir (bal, tez, yýl, tik-,<br />
tuz, süt … kibi), 4-5 davuºtan oluºqan TSTS (yüce, quru-), STST (alma, añla-), TSTST (qabaq,<br />
qaþýn-), TSTTS (turna, titre-) struktürli oluþmalar ise tarihiy baqýmdan negizlerdir.<br />
§ 18. Dudaq çekimine tabiy tutulðan bir öcekli yuvarlaq sozuqlý kökenlerniñ tam sýralamasý.<br />
TS, ST (qalýn): bu, þu, o, on, oñ, oq, or, ot, oy, uc, un, us, ut, uz \ ol-, oñ-, op-, or-, oy-, oz-, uç-, um-<br />
, uq-, ur-, ut-, uv-, uy-; (ince): öç, ög, öñ, ör, öt, öz, üç, ün, üy \ öv-, öl-, ön-, öp-, ör-, ös-, öt-, ür-, üy-, üz-.<br />
5
TST (qalýn): bol, bom, boq, bor, boy, boz, çoq, çor, çot, fol, fon, fos, foy, kod, loþ, mor, mot, not,<br />
pot, poz, qoç, qom, qol, qoq, qor, qoþ, qoy, qoz, rom, sol, som, soñ, soy, þok, þoh, þor, ton, top, tor, tos,<br />
toy, toz, hor, hoþ, yol, yoq, yoz, zon, zor, buð, buñ, but, çul, çum, çur, fut, mum, mut, nur, put, pud, puf,<br />
pus, qul, qum, quþ, qut, quv, quy, quz, ruh, Rus, suç, suq, zon, suv, tuð, tul, tum, tun, tuþ, tuz, yuq, yut, \<br />
boð-, boz-, coþ-, coy-, çom-, doð-, qon-, qop-, qoq-, qoþ-, qoy-, qoz-, sol-, soq-, sor-, soy-, soz-, tol-,<br />
toñ-, tos-, toy-, toz-, yon-, yor-, bul-, bur-, buþ-, duy- quç-, qur-, yut-, yuv-<br />
(ince): çöl, çöp, çör, göl, gön, köç, kök, köp, kör, köt, köy, köz, lök, möñ, röl, sök, söl, söz, töl, tör,<br />
töº, tös, yön, bür, çüy, dün, gül, gür, küç, kül, küf, kün, küp, küs, küt, küz, sür, süs, süt, tük, tül, tüm, tün,<br />
tüº, tüy, tüz, yük, yün, yüz \ böl-, bös-, çök-, dög-, dön-, köç-, köm-, kön-, köp-, kör-, sög-, sök-, sön-,<br />
tök-, töz-, bük-, bür-, büz-, kül-, küs-, küt-, küy-, sün-, sür-, süs-, süy-, süz-, ºüy-, tür-, tüº-, tüt-, tüy-,<br />
tüz-, yür-, yüz-.<br />
STT: örs, üst, ört \ ört-.<br />
TSTT: (qalýn): furt, forç, lord, mort, pont, port, qurt, qonç, qunt, qurç, qors, sort, þort, tunç, turp,<br />
yurt, yont, hort, zond, borc \ çort-, coyt-, qorq-, yort-.<br />
(ince): börk, cönk, dört, gürz, kürk, künk, kürt, Kürd, körk, künd, Türk \ börs-, bört-, bürk-, sürt-,<br />
sürç-, tünt-, türt-.<br />
Tam mevcudý ketirilgen bu kökenler dört variantlý eklentilerniñ (§ 45) birini almaqlarý kerekkende<br />
yuvarlaq çeþitlerinden qalýn \ ince birini alýrlar.<br />
§ 19. Qýrýmtatarca sözlerniñ soñunda fonetik prinsip uyarýnca b tutuðý yazýlmaz. Arabça-<br />
Farsça’dan alýnmalarnýñ soñunda b tutuði bar ise, telâffuzða köre o saðýr p ile yazýlýr: kitab > kitap,<br />
curab > çorap. Bu soy sözlerge sozuq ile baþlanðan eklenti biriktirilgende p aslýna qaytýp b olur:<br />
kitap > kitabý, çorap > çorabý.<br />
Batý tillerinden alýnmalarda b yerine p yazýlmaz: mikrob (mikrop degil), klub (klup degil).<br />
Bir öcekli (sap, ip, çöp, tüp … kibi) sözlerde p tutuðý eklenti alðanda b olmaz: sap > sapý, ip ><br />
ipi.<br />
§ 20. Amma, yazý tili gelenekleri uyarýnca bazý Doðu alýnmalarý soñunda b tutuðý (Arab, týb,<br />
Rab kibi) bulunabile.<br />
§ 21. Soñunda q ve k bulunðan eki ve çoq öcekli sözlerge sozuq ile baþlanðan eklenti<br />
biriktirilgende q > ð ve k > g dönüºimi olur: qayýq > qayýðý, terek > teregi. Bu qaideden istisnalar<br />
da bar: tatbiq > tatbiqi.<br />
Buña qarþýlýq bir öcekli sözlerde q > ð ve k > g dönüºimi olmaz: qýrq > qýrqý, yük > yükü.<br />
§ 22. Soñunda c bulunðan Arabça-Farsça sözler Türkiye Türkçesinden farqlý olaraq ç ile<br />
yazýlmazlar: tac (taç degil), turunc (turunç degil).<br />
§ 23. Soñunda d tutuðý bulunðan Arabça-Farsça sözlerde (maqsad, murad, aded … kibi) d<br />
yerine t yazýlýr: maqsat, murat, Aqmescit. Bu çeþit sözlernýñ çoqlarý sozuq ile baþlanðan eklenti<br />
alganlarýnda yañýdan t>d dönüºimi körülir (maqsadý, muradý...).<br />
Batý alýnmalarýnda da d > t dönüþimi yapýlmaz: etüd, metod, katod.<br />
§ 24. Ekinci öcek sozuðý tar (ý, i, u, ü) olðan bazý Qýrýmtatarca sözler iyelik yalðamasý alðanda<br />
urðunýñ üçünci öcekke avuþmasý sebebinden ekinci sozuq hafifleþip tüþüp qalir: aðýz > aðzý (agýzý<br />
degil), burun > burnu.<br />
§ 25. Eki tutuq ile bitken bazý Arabça-Farsça sözler soñki tutuqlar arasýna bir tar sozuq (ý, i, u,<br />
ü) soqma ile deniþik yazýlýrlar: umr > ömür, vaqt > vaqýt, fikr > fikir, vaqf > vaquf.<br />
Böylece deñistirilgen alýnmalar iyelik yalðamalarý biriktirgende araða soqulðan (epentetik) sozuq<br />
tüþüp qalýr: vaqýt > vaqtý (vaqýtý degil), fikir > fikri, vaquf > vaqfý.<br />
§ 26. Soñunda q ve k tutuqlarý bulunðan sözlerge küçültme eki (çýq-, çik- \ -çuq, -çük)<br />
biriktirilgende q ve k tüºerler tomalaq > tomalaçýq; köbelek > köbeleçýk.<br />
§ 27. Bileþik isimlerniñ soñki bileþeni (anayurt, aqsoy, gecequº kibi) ve alýnma sözlerniñ<br />
soñki hece sozuðý (institut , katod) yuvarlaq ise, o dudaq çekimi qaidesine tabiy tüºer: aqsoy-lu,<br />
gecequs-u-ný, anayurt-u-mýz, institutu, katodu.<br />
§ 28. Farsça’dan alýnma sözler soñundaki nk birikmesi sozuqnen baþlanðan eklenti arttýrðanda<br />
nk > ng dönüºimi olmaz: renk > renki, bank > banký, Firenk > Firenki.<br />
6
§ 29. Alýnma sözler içinde egiz tutuqlar aslýnda olðaný kibi yazýlýrlar: evvel, kollektiv, diqqat,<br />
attaºe kibi.<br />
§ 30. Soñunda egiz tutuqlar bulunðan alýnmalarnýñ (metall, hürr, kompromiss, zann) bir tutuðý<br />
tüþürilir (metal, hür, kompromis, zan kibi).<br />
Avrupa ve Rus tillerinden alýnmalar imlâsý.<br />
§ 31. Batý halqlarý tillerinden alýnma sözler soñunda kelgen v söylevde f kibi eþitilse de aslýnda<br />
olðaný kibi yazýlýr: aktiv (aktif degil), Radlov, kollektiv.<br />
Bu qaideden bazý istisnalar olabile: Kafkaz (Kavkaz degil), Smirnoff (raqý markasý).<br />
§ 32. Terkibinde h bulunðan Avrupaiy sözler Rusçasýna g ile degil, Avrupaca h ile yazýlýr ve<br />
aytýlýrlar: hümanizm (gumanizm degil), hipofiz, heliograf, hidroliz.<br />
§ 33. Avrupa tillerinden alýnmalar terkibinde rast kelgen ao, ea, ee, eo, ei, io, oa, oe, oi, ua,<br />
ue, ia kibi sozuqlar aqýþýmý aslýnda olðaný kibi alýnýrlar: aorta, realite, nükleer, video, panteist, koala,<br />
poetik, aviapoçta. Bazý hallarda ui > vi, eu > ev, au > av, uo > vo, ie > iye, ai > ay kibi<br />
qolaylaþtýrmalar da olabile. Bular içün tüzgün bir qaide ketirmek küç olðaný sebepli yazýlýþý “Imlâ Qýlavuzý”<br />
ndan baqýlýr: automobil > avtomobil, quote > kvota. Tailand > Tayland …<br />
§ 34. Rusça ö ile yazýlakelgen sözlerniñ imlâsý içün qapsayýcý qaide ketirilemez. Genelliknen,<br />
eger Rusçada ö taþýðan söz:<br />
- avrupaiy – latince ise, çoðu hallarda ö > s dönüºimi olur: öèðê > sirkus, öèíè÷íûé > siniksel,<br />
öåëëóëîèä > selluloid.<br />
- Rusça soy adlarý terkibindeki ö > ts þeklinde yazýlýr: Åëüöèí > Yeltsin, Öèîëêîâñêèé ><br />
Tsiolkovskiy.<br />
- baºqa hallarda çesitli transliterasyon etilirler: öèíê > cinko; öàðü > car; öåìåíò > sement,<br />
cimento; öåçàðü > casar, qayser.<br />
§ 35. Rusçada – òåò yalðamasý taþýðan bazý Avrupaiy sözler “Terciman” gelenekleri uyarýnca<br />
soñki t’ni bazan coyabileler: óíèâåðñèòåò > universite; êîìèòåò > komite; àâòîðèòåò > avtorite<br />
… kibi.<br />
§ 36. Latince-Fransýzca – que yerine Rusça – êà yalðamasý ketirilip türetilgen, genelliknen fen<br />
adlarý olðan sözlerdeki Rusça – a yerine Tatarca – e ketirilir: ôèçèêà > fizike, ìàòeìàòèêà ><br />
matematike, áîòàíèêà > botanike, ýëåêòðîíèêà > elektronike, îðãàíèêà > organike … kibi.<br />
§ 37. Rusçada soñlarýnda – èÿ ekleri taþýðan latinizm ve gresizmlerniñ imlâsý þöyledir.<br />
- áèÿ > - bya: amfibya, ksenofobya, hidrofobya, Bessarabya.<br />
- âèÿ > - vya: Yugoslavya, Olivya, Mordovya, Monrovya.<br />
- ãèÿ > - ji: filoloji, psikoloji, pedagoji, histoloji, bioloji.<br />
- äèÿ > - dya: komedya, tragedya, ensiklopedya, parodya.<br />
- çèÿ > - zya: fuzya, Asya, burjuazya, fantazya, Abhazya.<br />
- êèÿ > - kiya: avtarkiya, Slovakiya, Cekiya.<br />
- ëèÿ > - lya: anomalya, fizalya, Avstralya, hemofilya.<br />
- ìèÿ > - mi: isemi, paremi, ekonomi, avtonomi, poligami.<br />
- íèÿ > - nya: kompanya, nevrastenya, manya.<br />
- ïèÿ > - pi: terapi, orfoepi, utopi, rupi.<br />
- ðèÿ > - rya, - riya: histerya, malarya, laboratorya, akvatorya.<br />
- ñèÿ > - sya, - syon: komisya, aggresya, versyon, dispersyon.<br />
- òèÿ > - tiya: partiya, hartiya, demokratiya, epizootiya.<br />
- ôèÿ > - fya: cografya, hidrografya, distrofya, pornografya.<br />
- õèÿ > ceºitli: anarºi, ekzarki, oligarºi, Antiohya.<br />
- öèÿ > - syon -sya: losyon, transformasyon, informasyon, operasyon, ambisyon,<br />
konservasyon, amputasyon, konferensya.<br />
§ 38. Latin yazýsýný qullangan halqlarnýñ özel ad ve soyadlarý þu halqlarnýñ kendi imlâlarýnca<br />
yazýlýr: Bill Clinton, William Shakespeare, Puccini, Rousseau … kibi.<br />
Gazetler böyle özel imlâda adlarnýñ oqulýþýný, metinde ilk rast kelgende qavslar içinde bermeliler,<br />
þöyleki: “Jaques Chirac (Jak Þýrak) Ukrayna’ga keldi” ºeklinde.<br />
7
§ 39. Rusça adlar ve soyadlarýnýñ tüm sozuq ve tutuqlarý Qýrýmtatarca’da olarný qarþýlayýcý sozuq<br />
ve tutuqlar arqalý yazýlýrlar. Bu esnada þu hususlarða diqqat etilir:<br />
1) Rusça Ee harfi yo diye oqulðanda öyle de yazýlýr: ?îðîáüåâ > Vorobyov; Íååëîâà > Neyolova.<br />
2) yýmþatuv belgisine qulaq asýlmaz: ?ëüãà > Olga, Äàðüÿ > Darya, Ìàëüöåâ > Maltsev.<br />
3) söz baþýnda ve yýmþatuv belgisinden soñ kelgen Ee harfi ye þekilde yazýlýr: ?âãåíèé > Yevgeniy,<br />
Åâñååâ > Yevseyev.<br />
§ 40. Arabça’dan keçme sýfatfiiller ald yalðamasý olðan ötreli mim’niñ ötresi (u,ü) tañlay<br />
çekimine tabiy tutulýr, þöyleki: ekinci öcek sozuðý qalýn (a, ý, o, u) ise mu-, ince (â, e, i, ö, ü) ise müyazýlýr:<br />
mubarek, mucadele, mudafaa, muhasebet, muracaat …, mülâyým, mülâhaza, mücize, mühit,<br />
müsibet, müteber… .<br />
Eger ötreli mim’den soñ q, ð, h tutuqlarýndan biri kele ise, ekinci öcek sozuðý ince olsa bile<br />
yalðama ötresi qalýnlaþýr ve mu- þeklinde yazýlýr: muqtedir, muðber, muðfil, muhtelif, muhlis, muhbir.<br />
§ 41. -ñêèé eklentisi ile bitken Islav-Rus soy adlarýnýñ é harfi Avrupaiy imlâlarca tüþürýp yazýlýr:<br />
Hmelnitski, Rokosovski, Levinski kibi.<br />
Eklentiler çeþiti ve imlâlarý.<br />
§ 42. Yalðama morfemler yaki yalðamalar – söz köklerine sað taraftan ardý-sýra birikip, olarnýñ<br />
leksik yaki grammatik manalarýný deñiþtirici, cümlede ise sözler ve söz birikmeleri aralarýndaki iliþkilerni<br />
ifade ve idare etici söz parçaçýqlarýdýr. Yalðamalar kendi funksyonlarýna köre söz yapýcý, þekil oluþtýrýcý<br />
ve söz þekli yapýcý denilgen 3 çeþitke ayrýlýrlar.<br />
Söz yapýcý yalðamalar (yorðun, tayaq, salýncaq, keskiç) artýq þekillengen sözler terkibinde<br />
bulunðanlarý içün ayrý baþlarýna imlâ qaidetleri problemi degiller, doðru yazýlýþlarý imlâ qýlavuzýndan<br />
baqýlýr.<br />
Þekil yapýcý yalðamalar söznüñ grammatik manasýný deñiþtirgenleri, laqýrdý ve yazuv esnasýnda<br />
qayta ve qayta qullanðanlarý içün imlâlarý diqqat talap eter.<br />
Yalðama morfemler üç gruppaða ayrýlýrlar:affiksoidler, eki variantlý ve dört variantlýlar. Variant<br />
yapýcý davuþlar sozuqlardýr.<br />
§ 43. Bir variantlý yalðamalar (affiksoidler) çeþitli söz bölükleriniñ qýsqarmasýndan varlýqqa<br />
kelgen oluþýmlardýr, þöyleki:<br />
- ken < eken<br />
- keç < ekeç<br />
- çün < içün<br />
- cek < tegü, degin<br />
Misaller:<br />
Çaparken, yýqýldý. Aldýkeç, cebine soqtu. Oðlu kelmegençün telâþlandý. Men barðancek bekle.<br />
Ateºnen oynalmaz. Yaz keleyata. Açtan öleyazdým. Þamatadan yuqlayalmadý.<br />
§ 44. Keñiþ (-a, -e) sozuqlý yalðamalarnýñ her biri eki variantlýdýr.<br />
Eki variantlýlarnýñ A gruppasýna ait yalðamalar tañlay çekimi, yaný sozuqlarnýñ qalýnlýq ve incelikte<br />
uyumý qaidesine tabiy tüþerler.<br />
8<br />
- nen<br />
- yat…<br />
- yor<br />
- yaz…<br />
- al…<br />
<<br />
}<br />
Bilen b<br />
< fiillerden
Þekil oluþtýrýcýlar:<br />
baram, kelem<br />
-asýñ, -esiñ<br />
-a, -e<br />
-amýz, -emiz<br />
-asýñýz, -esiñiz<br />
-alar, - eler<br />
aytarým, eterim<br />
-arsýñ, -ersiñ<br />
-ar, -er<br />
-armýz, -ermiz<br />
-arsýñiz, -ersiñiz<br />
-arlar, -erler<br />
barsam, kelsem<br />
-sañ, -señ<br />
-sa, -se<br />
-saq, -sek<br />
-sañýz, -señiz<br />
-salar, -seler<br />
-la, -le (oyla-, söyle-)<br />
-lan, -len (oylan-, söylen-)<br />
-laº, -leº (oylaº-, söyleº-)<br />
-lat, -let (oylat-, söylet)<br />
-daº, -deº (qardaº, köydeº)<br />
-lar, -ler (atlar, itler)<br />
sorayým, tileyim<br />
-aysýñ, -eysiñ<br />
-ay, -ey<br />
-aymýz, -eymiz<br />
-aysýñýz, -eysiñiz<br />
-aylar, -eyler<br />
barmam, kelmem<br />
-mazsýñ, -mezsiñ<br />
-maz, -mez<br />
-mamýz, -memiz<br />
-mazsýñýz, -mezsiñiz<br />
-mazlar, -mezler<br />
baracaðým, kelecegim<br />
-acaqsýñ, -eceksiñ<br />
-acaq, -ecek<br />
-acaqmýz, -ecekmiz<br />
-acaqsýñýz, -eceksiñiz<br />
-acaqlar, -ecekler.<br />
sorayým, tileyim<br />
-asýn, -esin<br />
-ayýq, -eyik<br />
-añýz, -eñiz<br />
-asýnlar, -esinler<br />
-sýra, -sire (aðlamsýra-, külümsire-)<br />
-sat, -set (tursat-, kirset-)<br />
-malý, -meli (barmalý, kelmeli)<br />
Eki variantlý yalðamalarnýñ B gruppasýna ait yalðamalar tañlay (-a, -e) ve boðaz (yani yañravuqlýq<br />
ve saðýrlýq – d~t, c~ç, ð~q, g~k )uyumlarý qaidesine tabiy tüþerler, hepsi de þekil oluþtýrýcýlardýr.<br />
-da, -de (daðda, evde)<br />
-ta, -te (týþta, içte)<br />
-can, -cen (balacan, sevecen)<br />
-çan, -çen (oyçan, iºçen)<br />
-casýna, -cesine (adamcasýna, mencesine)<br />
-çasýna, -çesine (dostçasýna, eþekçesine)<br />
-ðan, -gen (alðan, bilgen)<br />
-qan, -ken (qaçqan, ketken)<br />
Söz-þekil yapýcýlar:<br />
-ar, -er (doquzar, birer)<br />
-ºar, -ºer (altýþar, yediþer)<br />
-dan, -den (daðdan, evden)<br />
-tan, -ten (týþtan, içten)<br />
-ca, -ce (Tatarce, özünce)<br />
-ça, -çe (Farsça, Türkçe)<br />
-ða, -ge (daðða, evge)<br />
-qa, -ke (týþqa, içke)<br />
9
-day(ýn), -dey(in) (daðdayýn, evdeyin)<br />
-tay(ýn), -tey(in) (taþtayýn, sütteyin)<br />
-ðaydý, -geydi (alðaydý, kelgeydi)<br />
-qaydý, -keydi (aytqaydý, ketkeydi)<br />
§ 45. Tar sozuqlý ( ý, i, u, ü) yalðamalarnýñ hepsi dört variantlýdýrlar.<br />
Dört variantlýlarnýñ A gruppasýna ait yalðamalar tañlay çekimi (sozuqlarnýñ qalýnlýq ~ incelikte<br />
uyumlarý) ve dudaq çekimi (sozuqlarnýñ tüzlük ~ yuvarlaqlýqta uyumlarý) qaidelerine tabiy tüþerler.<br />
Yuvarlaqlýqta uyum tek bir öcekli yuvarlaq sozuqlý negizlerge cariydir (§ 18).<br />
10<br />
Söz-þekil yapýcýlar:<br />
-çýq, -çik \ -çuq, -çük (atçýq, evçik \ otçuq, sözçük)<br />
-lý, -li \ -lu, -lü (atlý, etli \ otlu, sütlü)<br />
-lýq, -lik \ -luq, -lük (barlýq birlik \ çoqluq, gürlük)<br />
-sýz, -siz \ -suz, -süz (atsýz, etsiz \ oysuz, köysüz)<br />
-sým, -sim \ -sum, -süm (atsým, etsim \ tozsum, sütsüm)<br />
-çý, -çi \ -çu, -çü (aþçý, etçi \ qurtçu, sütçü)<br />
-ýncý, -inci \ uncý, -ünci (altýncý, beþinci \ soñunci, üçünci)<br />
yaþým, gençým \ horum, Türküm<br />
-sýñ, -siñ \ -suñ, -süñ<br />
-mýz, -miz \ -muz, -müz<br />
-sýñýz, -siñiz \ -sunýz, -süñiz<br />
barýrým, kelirim \ olurým, körürim<br />
-ýrsýñ, -irsiñ \ -ursýñ, -ürsiñ<br />
-ýr, -ir \ -ur, ür<br />
-ýrmýz, -irmiz \ -urmýz, -ürmiz<br />
-ýrsýñýz, -irsiñiz \ -ursýñýz, -ürsiñiz<br />
-ýrlar, -irler \ -urlar, -ürler<br />
Þekil oluþtýrýcý yalðamalar:<br />
-çý, -çi \ -çu, -çü (barçý, kelçi \ tutçu, yürçü)<br />
-ýn, -in \ -un, -ün (yazýn, kündüzin \ – , küzün)<br />
-ýncý, -inci \ -uncý, -ünci (altýncý, beþinci \ soñuncý, üçünci)<br />
-ýt, -it \ -ut, -üt (sarqýt-, kirit- \ qorqut-, ürküt-)<br />
-ýq, -ik \ -uq, -ük (qaçýq, kesik \ oyuq, üþük)<br />
-ýþ, -iþ \ -uþ, -üþ (barýþ, keliþ \ oluþ, yürüþ)<br />
(barýþ-, keliþ- \ oluþ-, yürüþ-)<br />
-ýp, -ip \ -up, -üp (barýp, kelip \ olup, körüp)<br />
-ýlda, -ilde \ -ulda, -ülde (avýlda-, çivilde \ duvulda-, gürülde)<br />
-ýlý, -ili \ -ulý, -üli (asýlý, tikili \ qorulý, örüli)<br />
-sýn, -sin \ -sun, -sün (barsýn, kelsin \ olsun, körsün)<br />
-ýñýz, -iñiz \ -uñýz, -üniz (barýñýz, keliñiz \ oluñýz, körüniz)<br />
Dört variantlý yalðamalarnýñ B gruppasýna ait soylarý tañlay, dudaq ve boðaz çekimlerine tabiy<br />
tüºerler.
soradým, istedim \ toydum, kördüm<br />
-dýñ, -diñ \ duñ, -düñ<br />
-dý, -di \ -du, -dü<br />
-dýq, -dik \ -duq, -dük<br />
-dýñýz, -diñiz \ -duñýz, -düñiz<br />
-dýlar, -diler \ -dular, -düler<br />
yattým, keçtim \ soqtum, tüþtüm<br />
-týn, -tiñ \ -tuñ, -tüñ<br />
-tý, -ti \ -tu, -tü<br />
-týq, -tik \ -tuq, -tük<br />
-týñýz, -tiñiz \ -tuñýz, -tüñiz<br />
-týlar, -tiler \ -tular, -tüler<br />
-ðý, -gi \ -ðu, -gü (býltýrðý, evvelgi \ soñðu, o küngü)<br />
-qý, -ki \ -qu, -kü (astqý, içki \ – , dünkü)<br />
Þekil oluþtýrýcýlar:<br />
-ðýz, -giz \ -ðuz, -güz (–, kirgiz- \ turðuz-, yürgüz-)<br />
-qýz, -kiz \ -quz, -küz (yatqýz-, ketkiz \ yutquz-, ötküz-)<br />
Söz yapýcý yalðama:<br />
-cý, -ci \ -cu, -cü (balcý, emci \ mumcu, öñcü)<br />
-çý, -çi \ -çu, -çü (taþçý, etçi \ topçu, yükçü)<br />
§ 46. Tutuq ile bitken bir öcekli (ayt-, sev-, sýn-, tiz-, oz-) kibi fiil kökenler ºimdiki-kelecek<br />
zaman ºeklini -ar, -er yalðamasý almaq ile yaparlar: ayt+ar, sev+er, sýn+ar, tiz+er, oz+ar … vb. Bu<br />
çeþitten olðan 9 dane fiil -ar, -er yerine -ýr, -ir (bar+ýr, qal+ýr, al+ýr, bil+ir, kel+ir, ber+ir) ve -ur, -<br />
ür (ol+ur, öl+ür, kör+ür) alýrlar.<br />
§ 47. Þimdiki devamlý zaman fiili yalðamasý olðan -yor çaðdaþ edebiy tilimizde qullanýþlý degil ise<br />
de, oña yabancý da degildir. Fiil kökenlerge biriktirilgende bu bir variantl yalðama imlâsý þöyle olur:<br />
a. -u \ -ü ile bitken kökenlerge (oqu-, çürü- kibi) dosdoðru birikir: oqu+yor, çürü+yor.<br />
b. -a \ -e ile bitken kökenlerge (baºla-, iºle- kibi) birikkende a>ý, e>i deñiþimi olur: baþl-ý-yor, iþli-yor.<br />
c. tutuq ile bitken tüz sozuqlý, bir (bar-, yat-, ber-, yet-kibi) ve eki öcekli kökenler (otur-, yutqunkibi)<br />
birer -ý\-i arttýrýrlar: bar-ý-yor, yat-ý-yor, ber-i-yor, otur-ý-yor, yutqun-ý-yor.<br />
d. Tutuq ile bitken yuvarlaq sozuqlý bir öcekli kökenler (ol-, kör-) birer -u\-ü arttýrýrlar: ol-u-yor,<br />
kör-ü-yor.<br />
§ 48. –ken/-keç yalðamasý bir variantlý olup, fiilniñ kelecek zaman daimiylik þekline (olur,<br />
barýr, baþlar) dosdoðru biriktirilir: olur+ken, barýr+ken, baþlar+ken, olurkeç, barýrkeç.<br />
Buña qarþýlýq bu yalðama yer keliþinde turðan isimge ve keçken zaman fiiline biriktirilgende<br />
aralarýna bir y soqulýr: yolda-y-ken, evde-y-ken; -keç yalðamasý -ken’niñ bir variantý olup, qullanýlýþý<br />
ve imlâsý týpqýdýr: barýr-keç, olur-keç; yolda-y-keç, evde-y-keç.<br />
§ 49. -ki baðlayýcýsý ayrý yazýlýr: demek ki, dedi ki, kerek ki kibi. Ancaq bir qaç söznen qaynaþýp<br />
qalýplaþqaný içün bitiþik yazýlýr: halbuki, sanki, oysaki, mademki, ºöyleki.<br />
§ 50. Kiril yazýsýndaki imlâmýzða köre özlük (sahiplik) ve tüþüm keliþleriniñ (-ný, -ni ve -nýñ,<br />
-niñ), haberlik ve fiil zamanlarý yalðamalarýnýñ (-ým, -im: -sýñ, -siñ … -dý, -di) þekillerde tek qalýn ve<br />
ince variantlarý bar sayýlýr. Amma bu yalðamalar tar sozuqlý olðanlarý içün olarnýñ yuvarlaq sozuqlý<br />
çeþitleri de barlýðý þuphesizdir, þöyleki: yurt-nu, süt-nüñ, men Türk-üm, sen Rus-suñ, bu iº zor-dur, biz<br />
çoq-muz, siz hoº-su-ñýz, olacaq ol-du… kibi.<br />
11
Söz sýñýrlarý. Ayrý, bitiþik ve yarýbitiþik yazýlýþlar.<br />
§ 51. Söz – tilniñ nesneler ve nesne belgilerine, oluntýlarða, barlýq iliþkilerine ad berici ve her bir<br />
til içün özel olðan semantik, fonetik ve grammatik tanýtýcýlarýný taþýðan esas struktürel – semantik birimidir.<br />
Morfolojik struktürlerine köre sözler asýl (köken, negiz) yaki bileºik denilgen çeþitlerge ayrýlýrlar.<br />
Bileºik sözler eki ve ekiden çoq bileºenlerden (komponentlerden) oluºqan, yani köken<br />
(negiz)+köken(negiz) struktürli oluþýmlardýr. Olar<br />
a. çeºit köken yaki negizlerden (taºkömür, qoltava);<br />
b. manaca yaki davuþça yaqýn (ana-baba, tos-tomalaq, kitap-mitap, yarým-yamalaq);<br />
c. tiretlengen (iri-iri, kesek-kesek, avuç-avuç) köken yaki negizlerden oluþýrlar ve yapýlýþlarýna köre<br />
de olarga a) qoºma bileºikler, b) çift bileþýkler ve c) egizleme bileºikler denilir.<br />
Leksikografya baqýmýndan bileþik sözlerni söz birikmelerinden ayýrd etmek, imlâ baqýmýndan da<br />
olarný bitiþik, yarý bitiþik yaki ayrý yazmaq problem olup qalmaqtadýr.<br />
§ 52. Eski latin ve Kiril elifbesi imlâsýnda adamaqýllý, anayurt, Baðçasaray, çalýquþu,<br />
Demizqazýq, qabaqbaþ … kibi bitiþik yazýluvlarý gelenek (an’ane) olup qalðan, qoºma sözler ve<br />
mürekkep sözler denilgen bileþik sözlerniñ imlâlarý problem doðurmaz. Amma bunlarnýñ yanýsýra: ana<br />
tili, Qýrým Tatarý, küneþ tutulmasý, araba qapý, suv sýðýrý, çam saqýzý, yel degirmeni, yýl baþý ~<br />
yýlbaþ, demir yolu ~ demiryol, kök quþaðý, iþ kiþisi … kibi biñlerce bileþimler de bar ki, olarný bitiþik<br />
yaki ayrý yazmaq Türkiy tillerniñ hiç birinde hâl olunmaðandýr. Struktürce isim+isim+iyelik yalðamasý<br />
elementlerinden oluþýq, ekinci izafe adýný taþýðan bu birliklerniñ çoqlarý üçünci bir isim öñünde belgileyici<br />
funksyonunda kelip, üç bileþenli (komponentli) izafeler oluþtýrabileler, þöyleki: anatili dersligi,<br />
Qýrýmtatar halqý, suvsýðýr sütü, yýlbaþ bayramý, kökquþaðý renklerý… kibi. Belki de üç bileþenli<br />
izafe oluþtýrabilgen isim çiftlerini, birbütün söz kibi sintaktik boysunýmða kirebilgenleri içün bitiþik yazmaq<br />
kerekir.<br />
§ 53. Manaca birbirine sinonim yaki antonim olðan, yahut davuþça uyðun çift bileþikler ayrý<br />
yazýlýrlar: ana baba, alacaq berecek, qolum qomþu, bala çaða, ev barq, soy sop. Böyle çiftlemelerniñ<br />
herbir ögesi kendi baþýna yalðama alýrlar anasý babasýný saðýnðan; alacaðým da yoq, berecegim de;<br />
çiftlemeler üçünci bir isim ile izafe yapqanlarý zaman yarýbitiþik (defis ile) yazýlýrlar: ana-baba künü,<br />
soy-sop arasýnda dava: qolum-qomþu öþekleri.<br />
§ 54. Eki fiil kökünden oluþqan isimler yarýbitiþik yazýlýrlar: halqný as-kes ettiler; þimdi<br />
qadýnlarýmýzda qoç-köç yoq; bir hafta kel-ketten soñ.<br />
§ 55. Sesbeñzetme kökenlerden oluþqan çiftleme ve egizleme bileþikler defis ile yazýlýrlar: þatýrþutur<br />
saðanaq quya; pencere camlarý dir-dir titrey.<br />
§ 56. Çift nispiy sýfatlar defis ile yazýlýrlar: sosyal-ekonomik durum: ilmiy-teknikiy ilerileme.<br />
§ 57. Sýfat ve isim çiftleme ve egizlemeleri defis ile yazýlýrlar: eski-püskü urba; adým-adým ileri;<br />
iri-iri kirazlar; tatlý-tatlý armutlar.<br />
§ 58. Bileºenlerinden biri iyelik yaki keliþ yalaðamasý alðan çiftlemeler defis ile yazýlýrlar: közközge<br />
laqýrdi; boº-boºuna çapqalama; künü-saatinde yetiºtirme.<br />
§ 59. Bileþik sözler yapýcý morfemlerge dönüþken bir öcekli isimler: baþ-, ana-, öñ-, tek-, art-<br />
, üst-, iç- bileºenleri ile bitiþik yazýlýrlar: baþqomutan, anayasa, öñsezgi, altyataq, üstsübey, içkiyev,<br />
tekboynuz.<br />
§ 60. Pekiþtirmeli sýfatlar defis ile yazýlýrlar: qýp-qýzýl, yap-yañý, sap-sarý, ap-paq, tos-tomalaq,<br />
büs-bütün.<br />
§ 61. Arabça-Farsça’dan alýnma biröcekli: afv, hiss, zann, redd, zemm+et-, ol-, olun- fiilleri<br />
ile yapýlðan bileþikler de bitiþik yazýlýrlar: afvetmek, hissetmek, zannetmek, reddetmek, reddolunmaq,<br />
zemmetmek.<br />
§ 62. Fiil kökeni (al-, kel-, öl-...) + a\e þahýs fiili bitiþik yazýlýr: kelemedim; öleyazdý, qataqaldý;<br />
köralmadý=köremedý.<br />
12
Büyük ve küçük harfler.<br />
§ 63. Aþaðýdaki hallarda söznüñ birinci harfi büyük þeklinde yazýlýr:<br />
Sintaktik planda:<br />
1. Tekstniñ ilk sözü;<br />
2. Noqta, soru ve ünlem iþaretlerinden soñ kelgen yañý cümleniñ birinci sözü;<br />
3. Her misra (þiir satrý) baþýndaki söz;<br />
4. Özel yaki resmiy mektüpte müracaatniñ ilk sözü: Sevgili anaçýðým. Hürmetli kooperativ reisi;<br />
5. Resmiy belgelerde (hüccetlerde) unvanlar, ilmiy dereceler, mensepler: Sayðýli Rektor:<br />
Sayðýlarýmnen Dos. R. Abdullayev;<br />
6. Eki ve ekiden çoq ögeli olðan yol, yön köstergiçlerde ancaq birinci öge: Þeherge çýqýþ:<br />
Süpermarketke çýqýþ. Eger köstergiçte baþta raqam, soñra añlatýcý söz kele ise, o küçük harfnen<br />
yazýlýr: IV qat; 4. qat;<br />
7. Maqale adlarýnýñ herbir mana taþýyýcý sözü: “<strong>Vatan</strong>ðâ Avdet Devam Ete” (gazet maqalesi).<br />
Sintaksis ile baðlý olmadan:<br />
1. Soyadlarý, özel adlar, baba adlarý: Hüseyin Þamil Toqtarðazi<br />
2. Laðaplar: Taht Alðan Devlet Geray; Patoþ Mustafa<br />
3. Milletler, halqlar, obaqlar (qabileler), tiller, dialektler adlarý: Qazan Tatarlarý,bir Özbek, Orta<br />
Yolaq þivesi; Arab tili<br />
4. Qutsal kitaplarnýñ adlarý: Qur’an; Bibliya; Zebur; Tevrat; Avisto<br />
5. Qýtalar, memleketler, ülkeler, devletler adlarý: Qýrým, Özerk Qýrým Cumhuriyeti; Ukrayna<br />
Cumhuriyeti<br />
6. Insannýñ milliy yaki territorial aideti: Qýrýmlý; Amerikalý; Ukraynalý; Orta Asyalý; Kafkazlý<br />
7. Ilâhlerniñ adlari: Allah; Tañrý; Zevs; Oziris<br />
8. Gezegenler, yýldýzlar, yýldýz üyürleri, zodiak yýldýz taqýmlarýnýñ adlarý: Çolpan, Qoç, Tartanaq, Yer,<br />
Ay, Küneº kibi yazýlýþlar bularnýñ ancaq astronomik obyektler olaraq alýndýqlarýný kösterir.<br />
9. Müessese, iþhane, iþletme, þirket, firma ve beñzer qurulýþlar adlarý: “Ayuvdað” Küçük Iþletmesi;<br />
Qýrým Devlet Sanayi-Pedagoji Institutý, Qýrýmtatar Milliy Meclisi<br />
10. Gazetler, dergiler, kitaplar adlarý: “Yýldýz” dergisi; “Yaný Dünya” gazeti; Qýrýmtatar Halq<br />
Masallarý<br />
11. Qaraltý hayvanlarý ve quþlarýnýñ çaðýrma adlarý: Dörtköz; Ataman; Kökman<br />
12. Harfiy qýsqartmalar: BAª (Birleþik Amerika Þtatlarý); NATO (North Atlantic Treaty Organisation)<br />
13. Unutýlmaz tarihiy ay ve hafta künleri: 18 Mayýs, 1944; Qanlý Çarþembi.<br />
Goðrafiy adlanmalar.<br />
§ 64. Qýrým yurtumýz ve dünya coðrafyasýna ait adlanmalar adeta çeþit sözlükler soñunda ayrý<br />
sýralama tarzýnde ketirilirler. Eki ve ekiden çoq ögeden oluþqan coðrafiy adlanmalar imlâsýnýñ esas<br />
problemleri bileþenleriniñ ayrý yaki bitiþik, büyük yaki küçük harfnen yazýlmasý ile baðlýdýr. Bu mesele<br />
altýna þu qaideler ketirilebilir.<br />
1. Eki ve ekiden çoq ögeden oluþqan, aytýlýþta bileþenleri arasýnda soluq aralýðý sezilgen adlanmalar<br />
ayrý, ve herbir bileþeni büyük harf ile yazýlýr: Tatar Osman; Beþaran Otar; Or Qapý.<br />
2. Yer ve suv adlarý oluþtýrýcý el(i), -þehir, -köy, -yer, -qale, -deñiz, -suv, -göl, -ýrmaq, -çay kibi<br />
yalðamalarný kendisine biriktirgen ve aralýqsýz aytýlðan birlikler bitiþik yazýlýrlar: Seyiteli;<br />
Qaþqaçoqraq; Qaradeñiz; Çufutqale; Sarýsuv; Qýzýlýrmaq; Arpaçay; Biysuv Köpçe; Köyasan.<br />
3. Bir söz kibi, aralýqsýz aytýlsa bile, bitiþik yazýlðanda bileþenleri arasýndaki çat yeri yañlýþ keçirilecek<br />
birlikler ayrý yazýlmalýlar: Qalmuq Arý (“Qalmuqarý” yazýlýþýný Qal Muqarý, Qalmu Qarý þekillerinde<br />
de alðýlayýp, yer adýnýñ Qalmuqlar ile baðlý olðanýný añlamamaq mümkün) Çomaq Arý; Deñýz Ulav<br />
(“Donuzlav” degil).<br />
4. Eger –el, -köy, -yer, -deñiz, -göl, -dað kibi “coðrafiy yalðamalar” –eli, -köyü, -yeri, -daðý,<br />
deñizi… þekillerinde iyelik yalðamalarý alðan olsalar, birinci ögeden ayrý ve küçük harfnen yazýlýrlar:<br />
Azaq deñizi; Biy eli; Capar yurtu; Caða qoþu.<br />
13
5. Aþaðý, orta, yuqarý, büyük, küçük, uzaq, yaqýn, eski, yañý, iç, týþ kibi yön kösterici ve belirtme<br />
yapýcý bileþenler taþýðan, ve soluq aralýðý ile aytýlðan ekili adlamalar ayrý, herbir bileþeni de büyük<br />
harfnen yazýlýrlar: Büyük As; Eski Yurt; Uzaq Doðu; Yañý Sala; Iç Yaq.<br />
6. Latin elifbesi qullanýcý devletlernýñ coðrafiy adlanmalarý asýl tillerdeki imlâlarýnda yazýlýrlar:<br />
Washington; New-York; Kopenhawn. Ama bu hususta çoqça imlânýñ tarihiy prinsipine, alýþýlðan<br />
söyleyiþke yaqýn imlâða riayet etmek kerekir.<br />
7. Türkiye Cumhüriyeti coðrafyasýna ait adlanmalar Qýrýmtatarca ile qarýþýqlýq çýqarmamaq içün Türk<br />
imlâsýna uyðun yazýlýrlar: Kýzýlýrmak, Karasu.<br />
Öcek keçirme.<br />
§ 65. Satýr soñuna sýðmaðan söznüñ qalðan bölümi soñraki satýrða keçirilir. Buña öcek keçirme<br />
denilir. Söznüñ yañý satýrða keçirilecek bölümi öceklerniñ ek yerinden ayrýlaraq keçirilirler. Tilimizde<br />
herbir söz, içinde qaç sozuq bar ise, o qadar öcekten oluþýq sayýlýr. Öcek keçirme esnasýnda yaný satýrða<br />
tek bir harf keçirmek olmaz.<br />
Noqtalama iºaretleri.<br />
Noqtalama diye cümle içinde ve cümleler arasýnda týnýþ (toqtaluv) iþaretlerini yerli yerine qoyup<br />
çýqma qaidelerine aytýlýr.<br />
Týnýþ iþaretleri diye yazýda qullanýlaraq cümleniñ yapýsýný, ve sintaktik bölüniþini köstergen, urðu,<br />
ezgi (intonasyon) kibi harflernen bildirilmegen ses özelliklerini belirtmege yaraðan mahsus grafik<br />
iþaretlerge aytýlýr. Noqtalama qaideleri Rusçadaki ayný qaidelerge uyðundýr.<br />
Qýrýmtatarca’da 11 týnýþ iþareti bardýr.<br />
§ 66. Noqta (·) þu hallarda qoyulýr:<br />
1. Bildirme ve hitap olmaðan ettirme cümleler soñunda. Yaz keldi. Barmaq kerekmiz.<br />
2. Sýralamalar soñunda.<br />
3. Bazý þartlý qýsqartmalar soñunda: vbº. (ve baþqalarý); vb. (ve beñzeri); vsq. (ve soñuna qadar<br />
öylece); s. (sahife)<br />
4. Arab raqamlarý ile sýra sayýlardan soñ: 5. qatta yaþayým<br />
5. Künsayýsýný yazðanda kün ve ay bildirgen raqamlardan soñ: 6.04.1998 y.;<br />
6. Adlama cümleler soñunda: Sabah. Küneþ daha doðmaðan<br />
7. Soyadý öñünde kelgen özel ve babaadýnýñ qýþqa yazýlýþýnda: O.N. Aqçoqraqlý; B.V. Çobanzade.<br />
§ 67. Soru iºareti (?) þu haldarda qoyulýr:<br />
1. Soru cümlesiniñ soñunda.<br />
2. Birevden alýnaraq bir cümleniñ soñunda yaki içinde bildirmeniñ þüphenen qarþýlanðaný yaki ayrý<br />
sözge inanýlmaðanýný köstermek içün qavs içine alýnýr: Soñra qavalda (?) “Tým-tým” havasýný<br />
icra etken. Buña qarþýlýq kerçek soru bildirmegen cümlelerden soñra bu iþaret qullanýlmaz: Kimden<br />
çýqtý bu laf, bilmeyim.<br />
§ 68. Ünlem iºareti (!) þu hallarda qoyulýr:<br />
1. Ünlem cümleleriniñ soñunda: Yaþaþýn baðýmsýz Qýrým!<br />
2. Sevinç açuv, qorqu añlatqan cümleler soñunda: Yýqýl baþýmdan!; Vay, anam!<br />
3. Köterinki sesnen aytýlðan hitabelerde: Barmý güzellik!<br />
4. Cümle arasýnda, bir sözge diqqat çekmek, ayrýca yergi ve mýsqýl bildirmek içün qavs içine alýnaraq:<br />
Ayda biñ dollar (!) qazana eken.<br />
5. Bir cümle içinde birqaç hitap bar ise, olarný birbirinden virgülnen ayýrýp, ünlem iþareti cümle soñunda<br />
qoyulýr<br />
6. Resmiy olmaðan metinlerde, püblisistik ve polemik karakterdeki yazýlarda aþýrý heyecan bildirmek<br />
içün hem soru, hem ünlem iþaretleri yan-yanaþa qoyulabileler.<br />
14
§ 69. Virgül (,) þu hallarda qoyulýr:<br />
1. Mürekkep cümlelerniñ qruppalarý arasýnda<br />
2. Soydaþ üyeleri olðan cümlelerde söz qruppalarý arasýna<br />
3. Cümleniñ eþ körevli üyeleri arasýna<br />
4. Cümlede urðulanmasý kerekken sözlerden soñra<br />
5. Cümle içinde ara sözleri ve ara cümlelerni ayýrmaq içün<br />
6. Sayýlarnýñ yazýlýþýnda ondalýq bölümlerini ayýrmaq içün<br />
7. Añlamða küç qazandýrmaq içün tekrarlanðan sözler arasýna<br />
8. Hitap içün qullanýlðan sözlerden soñra: Reºat, sen de kel.<br />
9. Resmiy yazý ve mektüplerde hitap ve muracaat sözlerinden soñra<br />
10. Bir durum, tüºünce veya ricaný qabul veya reddetmek içün qullanýlðan ebet, yoq, hayýr, þüphesiz,<br />
besbelli… kibi sözlerden soñra<br />
11. Yazýþmalarda yer adlarýný künsayýsý bildirgen raqamlardan ayýrmaq içun: Aqmescit, 1 Mayýs, 1999.<br />
§ 70. Noqtalý virgül (;) þu hallarda qullanýlýr:<br />
1. Mürekkep cümlelerde baðlý cümlelerni birbirinden ayýrmaq içün: Yaðmur toqtamadan yaða;<br />
arqamýzdaki terekler týnýq-týnýq þuvuldaylar; oñ taraftan eçkilerniñ acýnýqlý baðýruvlarý<br />
eþitile. (E. Alimov)<br />
2. Cümle içinde artýq virgüllernen ayrýlðan taqýmlamalarný birbirinden ayýrmaq içün: Zenginler<br />
“Mercedes”, “Volvo”, “Renault” larda; fuqareler avtobus, trolleybuslerde qatnarlar.<br />
§ 71. Eki noqta (:) þu hallarda qullanýlýr.<br />
1. Bir cümleden soñra örnek ve añlatmalar berilecek olsa þu cümleniñ soñuna qoyulýr: Aylanýp<br />
artýmýzða baqayýq: balalarný östürdik, oquttýq, evli-barqlý ettik.<br />
2. Köçürme söylev öñüne kelgen müellif sözlerinden soñra qoyulýr: Týþarýða bir yigit çiqip: “Aydýnýz,<br />
cemaat, kiriniz” – dep içeri qayttý.<br />
§ 72. Çizgi (–) cümlede ºöyle yerlerde qullanýlýr:<br />
1. Araqonuþmalarda aytqý (replikler) baþýnda;<br />
2. Yüklem (haber) baþ keliþte turðan bir isým yaki mastarnen ifadelengen olsa özne (müpteda) ve<br />
yüklem arasýna qoyulýr: Til–bir, qulaq–eki, söyle bir, diñle eki;<br />
3. Soydaº üyeli cümlelerde genelleyici söz öñünde yaki ondan soñra: Bütün ortalýq – quþlar, hayvanlar,<br />
böcekler sýcaqtan qaçýp, yuva ve inlerine çekilip týnýp turalar;<br />
4. Kiriþ cümlesini esas cümleden ayýrmaq içün;<br />
5. Cümle ortasýnda soydaþ üyeler gruppasýný ayýrmaq içün;<br />
6. Mürekkep cümlenin birinci qýsmýndaki yüklem ekinci parallel qýsmýnda tüþüp qalðan olsa: Yerni<br />
küneþ yaraþtýrýr, insanný – iþ;<br />
7. Köçürme söylevden soñ müellif añlatýmý önüne qoyulýr “Aydý, kir, bir tosat otur” – dedi Bekir.<br />
§ 73. Çizgiçik (birleºtirme çizgisi, defis) (-) þöyle yerlerde qullanýlýr:<br />
1. Söznüñ satýr soñuna sýðmay qalðan qýsmýný aþaðýdaki satýrða köçürilgen qýsmý ile birieþtirmek içün;<br />
2. Tilbilgisine ait metinlerde hecelerni ayýrmaq içün;<br />
3. Eski yazý tilinde Farsiy izafeni söz negizinden ayýrmaq içün: mekteb-i rüºtiye; ifade-i meram.;<br />
4. Ekili soy adlarýný birleþtirmek içün: compozitor Saint-Saens; Joliot-Curie;<br />
5. Eki ve ekiden çoq millet, til, devlet aralarýndaki bað, iliþki belirtilgende: Karayimce-Rusça-Lehlice<br />
Sözluk; Ukrayna-Rusya söyleºmeleri;<br />
6. Eki ve ekiden çoq kiþi yaki yer adlarý arasýndaki baðlýlýq belirtilgende: Moskva-Pekin demiryolu;<br />
7. Eki ve ekiden çoq sayý arasýnda süre baqýmýndan bir bað belirtmek istedigimiz zaman: 1944-1990<br />
ðurbet yýllarý, 1997-98 oquv yýlý.<br />
8. Cümlede belirtken yaki tarz halý olup kelgen ekilemeler.<br />
15
§ 74. Çoqnoqta (…) þöyle yerlerde yazýlýr:<br />
1. Añlatýmnýñ bitmegeni, üzülgenini añlatýr<br />
2. Alýntý cümleniñ soñuna qadar alýnmaðaný, kesilgenini kösterir<br />
3. Normativ olmaðan, küfür ve ayýp bir soz yerine: Qarðanýñ bir közü oqta, bir közü b…da<br />
4. Müellifnin özel bir kiþi adý yaki coðrafiy adlanmaný aytmaða istemegeni taqdýrde: 1991 yýl, Qýrým,<br />
… köyü<br />
§ 75. Qavslar þöyle hallarda yazýlýrlar:<br />
1. Kiriþ yaki araða soqma cümlelerni ayýrýp köstermek içün;<br />
2. Alýntý alýnðan eser yaki muellifniñ adlarýný ayýrýp köstermek içün;<br />
3. Piyeslerde müellif qaydlarýný kiþileriniñ qonuþmalarýndan ayýrmaq içün;<br />
4. Baþqa bir söznüñ tercimesi yaki söznü ayýrýp köstermek içün: Amma o (qýz) razý olmaðan;<br />
§ 76. Týrnaçýqlar (“ ”) þöyle hallarda qoyulýrlar:<br />
1. Köçürme söylev ve alýntý cümlelerni ayýrýp köstergende;<br />
2. Bir söznü istihzalý yaki esas añlamýndan sapmýþ bir manada qullanðanda;<br />
3. Sanat eserleri, gazetler, dergiler adlarýný yazðanda.<br />
§ 77. Kesme iºareti (apostrof):<br />
1. Özel ve coðrafiy adlar negizini yalðamalardan ayýrýr: Qýrým’da; Osman’dan<br />
2. Harfiy qýsqaltlamalarný yalðamalardan ayýrýr: Ukrayna NATO’ða ýntýlmaqtadýr;<br />
3. Raqam(lar)ný yalðamalardan ayýrýr: Büyük oðlum 1968’de doðdu;<br />
4. Söznüñ bir yaki birqaç harfinin tüþürilgenini kösterir:<br />
N‘ola (ne ola) qýlsa Nevayi eþ’arýmý tahsin –<br />
Biz de silsile-i han-i Qýrým Meñli Gerayýz.<br />
5. Ortaçað klassik edebiyatta bazý Arabça sözler terkibindeki “hemze” ve “ayn” harfleri yerine qoyulýr:<br />
Qur’an, ni’met<br />
6. Ayrý alýnðan harfke yalðama taqýlðanda ekisini birbirinden ayýrýr: A’dan Z’ge qadar;<br />
7. O’nu, O’nuñ, O’ña … kibi yazýlýþlar ancaq Allaha, Peyðamberge, Qur’anða nispeten qullandýqta<br />
keçerlidir. Bir insanða nispeten (sýradan bir insan olsa) qullandýqta böyle yazýlýþ o insan üstünden<br />
mýsqýl ve mezek bildirir.<br />
§ 78. Köçürme söylev.<br />
Tekstlerde avtor qonuþýcýlarnýñ söylevlerine qarýþa yaki qarýþmayabile.<br />
1. Avtor qarýþmaðan qonuþmada herbir qonuþýcýnýñ söyledikleri normal olaraq yañý satýrdan, tire ile:<br />
- Saat qaçta kelirsiñ?<br />
- Ekilerde. Eñ keçi eki buçuqta.<br />
yaki týrnaçýqlar ile baþlar:<br />
“Saat qaçta kelirsiñ ?”.<br />
“Ekilerde. Eñ keçi eki buçuqta”.<br />
2. Avtor qonuþýcýnýñ sözlerini olðaný kibi berip, ayný zamanda kendi sözlerini de qarýþtýrsa, bu çeþit<br />
söylevge köçürme söylev (direct speech) denilir. Köçürme söylev qullanýlðan cümleler 4 çeþit olurlar<br />
ki, noqtalamalari þöyledir:<br />
1) Köçürme söylev cümle baþýnda:<br />
“Þöyle yalanða inanýlýrmý?” – dedi qýz<br />
Noqtalamasý: açýcý týrnaçýq - köcürme söylev büyük harf ile - (, ? !) iþaretlerinden biri - ,<br />
qapayýci týrnaçýq tire - avtor sözleri.<br />
2) Köçürme söylev cümle soñunda:<br />
Qýz açuvlandý: “Þöyle yalanða inanýlýrmý?”<br />
Noqtalamasý: Avtor sözleri - eki noqta - açýcý týrnaçýq - köcürme söylev büyük harf ile -<br />
16
(. ! ?) iþaretlerinden biri - qapatýcý týrnaçýq.<br />
3) Avtor sözleri ekýge bölüngen:<br />
Qýz açuvlandý: “Þöyle yalanða da inanýlýrmý?” – dedi<br />
Noqtalamasý: Avtor sözleri - eki noqta - açýcý týrnaçýq - köcürme söylev büyük harf ile -<br />
(, ? !) iýþaretlerinden biri - tire - avtor sözleri - noqta.<br />
4) Köçürme söylev ekige bölüngen:<br />
“Aqýllý adam, – dedi qýz, – öyle yalanða inanmaz”.<br />
Noqtalamasý: Açýcý týrnaçýq - köcürme söylevniñ bir qýsmý büyük harf ile - vergül - tire<br />
- avtor sözleri - vergül - tire - köçürme söylevniñ qalðan qýsmý küçük harf ile - (? !)<br />
iþaretlerinden biri - qapatýcý týrnaçýq.<br />
Köçürme söylev içine daha baþqa birevniñ köçürme söylevi soqulðan olabile. O zaman köçürme<br />
söylev içindeki söylev birli týrnaçýqlar içine alýnýr:<br />
“O qýz maña ‘aqýllý adam öyle yalanða inanmaz’ degende utanðanýmdan yerge kireyazdým” –<br />
dedi Selim.<br />
Iþlevini yapqan: Kemâl Hüseyin Qoñurat<br />
Qýrým Devlet Sanayi-Pedagoji Ýnstitutý<br />
Qýrýmtatar Tili ve Edebiyatý Kafedrasý<br />
Aqmescit, 1999<br />
Qýrýmtatar tili ögrenüvinde edebiyatnýñ rolü ve küçü<br />
Edebiyat til ögrenmeniñ eñ etkili bir þekli olaraq.<br />
Bügünde bir çoq qýrýmtatar tili ocalarýnýñ eñ büyük nuqsanlarý bu edebiyat ile yaqýndan<br />
oðraþmamalarýdýr. Bazý mektep dersliklerinde olðan tek-tük eserler asýlýnda mühteþem qýrýmtatar<br />
edebiyatýnýñ yalýñýz bir cüzü ve parçaçýðýdýr. Grammatik qaidelerni añlatqanda qullanðan bir-eki toqal<br />
cümleler ise, bular çoqusý hallarda klassik edebiyattan degil de, adiy kündelik publitsistikadan alýnðan<br />
cümleler olýp, ögrencini, talebelerni tilge avesini ve istegini arttýrýp olamaylar... “Memetçik kirpiçikni<br />
piyazladý”; “Osman suvný külip ketire”; “Tilki aþ qýdýrýp ormannýñ ta iç tarafýna kete” kibi tuzsuz,<br />
damsýz cümlelerni misal ketirip til ögrenmesine aves ve istek beslenemez.<br />
Balalar içün qolayca cümle misal ketireyim dep, usta eli ile iþlenmegen ve çoq basit olðan cümleler<br />
yahut doðrudan-doðru manasýz bir söz yýpýmý olðan þeyler ortaða çýqarýla.<br />
Bazýda grammatik qaidege uydurmaq niyetinen rusçadan kalkalar yapýlýp cümle tizile...<br />
Bularnýñ hepisi hem talebe hem hocaða, hem de tilimizge çoq zarar ketirmekteler...<br />
Edebiy til - deyler. Edebiy tilde böyle olacaq, edebiy tilde þöyle olacaq - deyler. Lâkin edebiy tilniñ<br />
özü ne olðanýný añlamaylar. Her bir þive sözü ve ibaresiniñ edebiy tilge kirmege haqqý bar. Lâkin olar<br />
iþlenmeli, cülâlanmalý, küçlü bir yazýcýnýñ, istidatlý bir ustanýñ elinden keçmeli.<br />
Misal olaraq, “day” þeklindeki “dayýn” münasebetçisi - sanki bir þive unsurý kibi qabul etile. Amma<br />
Hamdi Giraybay buný ustalýqle yasalðan bir ibarede qullanýp, ahenkini arttýra ve umum faydalana<br />
bilecek bir þekilge ketire. Onýñ “Hicret” adlý eserinde böyle satýrlar bar:<br />
Tükürgende közü patlap çýqacaqday bir qazaq<br />
Bekletken soñ nafle halqný uzundan-uzaq...<br />
17
Bu yerde (birinci satýrda) her þey öyle bir iþlengen ki, buný baþqa türlü yapacaq olsañ, tek bozmaq<br />
ihtimalý bar.<br />
Osman Aqçoqraqlý, Abdülðafar Þeyh-zade, Cemil Kermençikli, Ablâkim Hilmi, Umer Ýpçi, Cemil<br />
Seydamet, Abduraman Qadri-zade, Memet Nuzet kibi söz ehilleriniñ eserlerini ögrenmeli. Þive<br />
dememeli, edebiy til qalýplarýna uyðun degil - dememeli, bu bizge añlaþýlmay - dememeli. Yalýñýz<br />
aramalý, bulmalý, ögrenmeli, bilmeli ve añlatmalý. Aqçoqraqlýnýñ 100 yýl evel qullanðan bediy tiline bir<br />
köz taþlayýq:<br />
Aþaðýdaki parçaný rusçasý ile qýyas eteyik:<br />
18<br />
Giray nazar dike qalmýþ,<br />
Tüter lülesi aðzýnda<br />
Muti qullar divan turmýþ<br />
Yavuz hannýñ etrafýnda<br />
******************<br />
Hannýñ emri onýñ içün<br />
Quran kibi, olur qanun.<br />
Sanarsýñ dikili bir taþ,<br />
O bilmez aþq ve sevdayý<br />
Qulaq virmez, iþitmez o,<br />
Oyun, külkü ve cilveyi.<br />
Ýster tahqir ve istihza<br />
Ýster fiðan ve ahi-zar.<br />
Rica, minnet ve sut-sada<br />
Rahatýn itmez taru-mar.<br />
(A.Puþkinden)<br />
Ðàñêèíóâ ë¸ãêèå âëàñû<br />
Êàê èäóò ïëåííèöû ìëàäûå<br />
Êóïàòüñÿ â æàðêèå ÷àñû,<br />
È ëüþòñÿ âîëíû êëþ÷åâûå<br />
Íà èõ âîëøåáíûå êðàñû...<br />
Periþan saçlý dülberler<br />
Giderler suya düþmeye<br />
O nazik gül kibi, tenler.<br />
Acep endamlý tenlere<br />
Aqar çeþme, ider oyün<br />
O þirin tenler üstüne...<br />
Ebet, qýrýmtatar tilini zenginleþtirgen, üslüben çeþitleþtirgen tercimeciliktir. Hem tercimecilik<br />
mütercimniñ til derinliklerine dalmasýna sebep olur. Þunýñ içün til ogrenmek, tilni duymaq, tilge can ile<br />
yaqýnlaþmaq, tilniñ sýcaðýnda avunmaq içün talebeler de mutlaq tercimecilik ile oðraþmalý. Buña rus ve<br />
cihan klassikasý çoq güzel bir meydandýr.<br />
Ýsmail Hasan-oðlu Kerim.
Hâzâ Hikâyet-i Yusuf<br />
aleyhisselâm ve Zeliha<br />
128. Gömlegin çýqardýlar<br />
Aný yalýn qýldýlar<br />
Tañrýdan qorqmadýlar<br />
Aqýllarýn birkidü.<br />
129. Yusufý quyuya atdýlar<br />
Býraz durub baqdýlar<br />
Andan qoyub gitdiler<br />
“Ýþte qurtuldýq!”, - deyü<br />
130. Ol quyunýñ sýfatý<br />
Niteligi, sureti<br />
Kim qazduði qýssayý<br />
Ayduvirem ta bellü<br />
131. Kâfirlerden ol þeddad<br />
Qazmýþ aný Ibni ‘Ad<br />
Qul aslý ol umuzaq<br />
Olaydý ulu iþlü<br />
132. Ol vaqýt bir er vardý<br />
Anuñ adý Hud 1 idi<br />
Ol er peyðamber idi<br />
Ol Tañrisina doðru.<br />
133. Tevratý 2 hub oqumuþ<br />
Yusuf qýssasýn bilmiþ<br />
Allahýna yalvarmýþ<br />
“Yusufý göster”, - deyü<br />
134. Ol haqdan nida gelmiþ:<br />
“Var ol quyuya”, - demiþ<br />
Girüb anda gizlenmiþ<br />
Qalan halqdan yaþýnu<br />
135. Yusuf dünyaya gele<br />
Seni quyuda bula<br />
Maqsudýñ hasýl ola<br />
Hacetiñ qabul qýlu.<br />
1 Hud – peyðamberlerden biri<br />
2 Tevrat – Yehudiylerniñ din kitabi<br />
136. Hud ol quyuyý gördi<br />
Gelüb içine girdi<br />
Kendi halvet 3 yer durdý<br />
Quyu içre gizlenü<br />
137. Üçyüz yýl tamam keçdi<br />
Çoq mahluq qondý, göçdi<br />
Ol vaqýt Yusuf düþti<br />
Duru keldi Hud örü<br />
138. Gördi bir suret gelür<br />
Ay u gün aciz qalur<br />
Hud dahi heyran olur -<br />
“Acaib yüzdir!”,- deyü<br />
139. Quyý derin, suvý çoq<br />
Yusuf duracaq yer yoq<br />
Hud’a toqundý bir oq<br />
Söz iþit ibretleyü<br />
140. Allahýñ qudret iþi<br />
Bir elinde bir taþý<br />
Doldý quyunuñ baþý<br />
Yusufa döþek olu<br />
141. Yusuf çün taþa indi<br />
Anda dizi sýyrýldý<br />
Cebrail hazýr geldi<br />
Aña ilâc getirü<br />
142. Haq selâmýn getürdi<br />
Yanýna hoþ oturdý<br />
Dizine kafur 4 urdý<br />
“Oþ oñuluv bu!”, - deyü<br />
143. Bu kez Hud turý geldý<br />
Yusufa selâm virdi<br />
Hemi Yusufdur derdi<br />
“Gel berü!”, - der,- “ iþ ulu!”<br />
144. Hud miskin aný gördi<br />
Ahvalýn tamam sordý<br />
Gördügine sevindi<br />
Yusufý arzulayu<br />
3 halvet – bir kimse olmaðan yer<br />
4 kafur – kamfora<br />
19
20<br />
Aðalarý tarafýndan quyuða atýlðan Yusuf. Ortaçað minyatüri (Buhara, 1615)
145. Yusufa nazar itdi<br />
Nagâhin 5 ussý gitdi 6<br />
Hud hem va’ada yetdý<br />
Düþüb öldü oðýnu<br />
146. Cebrail yine geldi<br />
Huduñ ölüsin aldý<br />
Iledüb 7 topraða saldý<br />
Yusufý qorqa deyü<br />
147. Girü Cebrail geldi<br />
Yusufa ögüt verdi<br />
“Qardaþlarýña zinhar 8<br />
Ya Yusuf, küsme!”, - deyü<br />
148. Allahdan nida geldi<br />
Yusuf aný iþitdi<br />
Yusufý ögütledi:<br />
“Hiç qayýrmaðýl 9 qayu<br />
149. Sen ulu þah olasýn<br />
Memleket, mal bulasýn<br />
Bunda sehl olasýn<br />
Iþte, qurtulduñ!”, - deyü<br />
150. Yusuf qayðuya batdý<br />
Qýrq gün quyuda yatdý<br />
Ahýr Allah gör, nitdi<br />
Vir salavat çaðlayu<br />
151. Qardaþlarý döndiler<br />
Bir oðlaq öldürdilar<br />
Gömlegin qanladýlar<br />
Döndiler eve girü<br />
152. Yolda bir aðaç vardý<br />
Ya’qub anda oturdý<br />
Yuqarýdan ün geldi<br />
Iþitdi seb…in deyü<br />
153. Ya’qub aydur: “ Ün geldi<br />
Aceb, nice hal oldý?<br />
Eyvah, Yusufým qaldý!”<br />
Ya’qub düþdý oðunu 10<br />
5 nâgâh – apansýzdan<br />
6 ussý ketti – esi avdý<br />
7 iledüb – alýp ketip<br />
8 zinhar - yalvaram<br />
9 qayýrmaðýl – qayðýrma<br />
10 oðunmaq – esini coymaq<br />
154. Durdý, evine gider<br />
Yuqaru, göge 11 baqar<br />
Dünüb ardýna baqar<br />
“Ya Yusuf gele!”,- deyü<br />
155. Ya’qub döndi evine<br />
Ille baqar ardýna<br />
Qorqar ol Yusufýna<br />
“Ne qýldýlarkim”, - deyü<br />
156. Oðlanlarý yaqlaþdý<br />
Yaqýn, yaqýn çoqlaþdý<br />
Qamusý 12 hep aðlaþdý<br />
“Vaveylâ, Yusuf!”, - deyü<br />
157. Qamu eve geldiler<br />
Yavuz haber verdiler<br />
Ya’qubý aldadýlar<br />
Gice oldý qarañu.<br />
158. Qarañu gice oldý<br />
Ya’qub anlara sordý:<br />
“Yusuf halý ne oldý?<br />
Aydýñ baña dosdoðrý!”<br />
159. Bunlar aydýr: “Biz vardýq<br />
Yazýda 13 yarýþýrdýq<br />
Qoyun qatýnda qodýq<br />
“Biz gelince dur!”, - deyü<br />
160. Yürimekden usanmýþ<br />
Nagâh uyquya varmýþ<br />
Gelüb aný qurt yemiþ<br />
Ðafil iken uyunu”<br />
161. Ya’qub aný iþitdi<br />
Oðunub yine duþdi<br />
Oðlanlarý aðlaþdý<br />
“Yavuz iþ oldý”, - deyü<br />
162. Bu kez çün irte oldý<br />
Ya’qubuñ ussý geldý<br />
Bunlara yine sordý:<br />
“Qaný Yusufým? “, - deyü<br />
11 göge – kökke<br />
12 qamu – hepsi, tümü<br />
13 yazýda – çölde, dalada<br />
21
163. Yahuda cevab verdi<br />
Aydur: “ Düþvar 14 iþ oldý<br />
Gelüb aný qurt yedi<br />
Donýn qana bulayu<br />
164. Ýþanmaz iseñ bize<br />
Bu gerçek sözümize<br />
Yalan olmazuz size”, -<br />
Aðlaþdýlar yalvaru<br />
165. Gömlegin çýqardýlar<br />
Pes, Ya’quba verdiler<br />
Yalan sözler qurdýlar<br />
Atalarýn aldayu<br />
166. Ya’qub gömlegi gördi<br />
Alub aný aradý<br />
Hiç bir delik bulmadý<br />
Aðlar aný tañlayu 15<br />
167. Aydur:” Ne hoþ qurd emiþ<br />
Yusufýmý ol yemiþ<br />
Gömlegini yýrtmamýþ<br />
Meger þefqat eyleyü<br />
168. Olaydý hasedünüz<br />
Ýledüb yedirduñuz<br />
Bu kez baña geldiñiz<br />
Yalancýya aðlayu<br />
169. Yürüñ, yazuya varýñ<br />
Qurtu baña getirün<br />
Var, bu iþi bitüriñ<br />
Eve, dü qatarlayu<br />
170. Yohsa ben öri 16 duram<br />
Hoþ, arý namaz qýlam<br />
Haliqýma yalvaram<br />
Hep gidesiz qayrýlu”<br />
171. Duasýndan qorqdýlar<br />
Yazýya daðýldýlar<br />
Varub bir qurt tutdýlar<br />
Aluban tez getirü<br />
14 düþvar – küç, qýyýn<br />
15 tañlamaq – hayret etmek, þaþýp qalmaq<br />
16 öri, örü turmaq – yerinden turmaq<br />
22<br />
172. Boynuna ip daqtýlar<br />
Diþlerin çýqardýlar<br />
Aðzýný qanatdýlar<br />
“Ýþbu qurt yedi”, - deyü<br />
173. Ya’qub ol qurdý gördi<br />
Qalquban öri durdý<br />
Bu kez ol qurda sordý:<br />
“ Yusufum netdiñ?”, - deyü<br />
174. “Yusufum niçün yediñ<br />
Hiç gömlegin yýrtmadýñ<br />
Ol Allahdan qorqmadýñ<br />
Bunda gelem, dimeyü?”<br />
175. Ol qurda ferman geldi<br />
Aðzýn açýb söyledi<br />
Hoþ nutq selâm virdi<br />
Ol Ya’quba tabiyu<br />
176. Aydur: “Oðluñ görmedim<br />
Qandalýðýn bilmedim<br />
Yusuf etin yemedim<br />
Diñle sözüm inanu<br />
177. Qoðýl beni 16 , varayým<br />
Hep qurtlarý direyim<br />
Qatuña getüreyim<br />
Ola qamusý doðru<br />
178. Ben bir dahi dertlüyem<br />
Bugün baðrý baþlýyam 17<br />
Ýki gözi yaþlýyam”, -<br />
Secde qýldý aðlayu<br />
179. “Bir ayrýq yerden geldim<br />
Bir oðlum yavý qýldým 18<br />
Heyran olub yürdüm<br />
Dutdýlar beni eviþü 19<br />
180. Ol oðlum ðayib oldý<br />
Tamam yedi yýl oldý<br />
Hasreti baña qaldý”, -<br />
Deyüb aðlar dögünü<br />
17 baðrý baþlý – baðrý yaralý, çýbanlý<br />
18 yavý qýlmaq – coymaq<br />
19 qoðýl beni – býraq meni<br />
20 eviþmek – aþýðýþmaq
181. Qurd gidüb girü geldi<br />
Ya’qubýñ elin aldý<br />
Anuñ içün doðru oldý<br />
“Ayrýq et yemem”, - deyü<br />
182. Ya’qub ol qurdý qodý<br />
Ol iþi Haqdan bildi<br />
Göñlü teþviþle 20 doldý<br />
Maqam dutdý aðlayu<br />
183. Diñle, gel, ey bigâne<br />
Ya’qubdan bu zamane<br />
Ken’an qurdlarý yemez<br />
Adam etin, ey ulu!<br />
184. Ya’quba geldi belâ<br />
Ýnayet Haqdan ola<br />
Bu hasretden qurtula<br />
Yusufý gele girü<br />
185. Qaldý Yusuf quyuda<br />
Ya’qub bunda qayuda<br />
Her gün ister yazuda<br />
Yusufý bulam deyü<br />
186. Yahuda örü durur<br />
Her gün quyuya varur<br />
Hem Yusufa çaðýrur<br />
“Ahvalýn nedir”, - deyü<br />
187. Yusufdan cevab gelür<br />
Aydur: “Halým hoþ durur<br />
Daðý halým Haq bilür<br />
Hasretim sizsiz”, - deyü<br />
188. Çün qýrq gün tamam oldý<br />
Yusuf quyuda qaldý<br />
Hem va’de yaqýn geldi:<br />
“Yusufý çýqar!”, - deyü<br />
189. Hoþ salavat virelüm<br />
Mülki halýn görelim<br />
Bu meclisde duralým<br />
Ðayretde ola bellü<br />
190. ——————————————-<br />
——————————————-<br />
Yusufdan haber bile<br />
Diñleyler, pes, qamu<br />
21 teþviþ – qasevet<br />
191. Meger Mýsýr þehrinde<br />
Bir malik vardýr anda<br />
Misli yoqdur düzende<br />
Bazýrðandýr devletlü<br />
192. Malýn hisabýn bilmez<br />
Dilinden yalan gelmez<br />
Hergiz hata iþ qýlmaz<br />
Ðayetde eyü hulu 21<br />
193. Bir gün evine vardý<br />
Gice yatýb uyudý<br />
Bir hoþ eyü düþ gördi<br />
Sabah durdý sevinü<br />
194. Geldi bazar içine<br />
Ta’birciler yanýna<br />
Oturdý dükkânýna<br />
Düþün aydar añladu<br />
195. Aydur: “Bugün düþümde<br />
Yürür idüm Ken’ande<br />
‘Ad quyusý qatýnda<br />
Gördüm bu düþi qamu<br />
196. Gökden yere gün iner<br />
Girüb yaqamdan çýqar<br />
Hem girüb yüklerime<br />
Ýçinde gezer yürü<br />
197. Çýquban göge aðar<br />
Bir pare bulut doðar<br />
Üstüme nurlar yaðar<br />
Ol bulutdan dökülü<br />
198. Turub nurlarý derdim<br />
Sandýqlarý doldurdým<br />
Düþümi saña didüm<br />
Ta’birim nedir?”, - deyü<br />
199. Ta’birci kitab aldý<br />
Baquban heyran qaldý<br />
Düþ ne olasýn bildi<br />
Hem malike söyledi<br />
200. Malike der: “Gel bunda<br />
Bir qaç altun qo þunda<br />
Eyü geldi ta’birde<br />
Düþün yorayým”, - deyü<br />
22 eyi hulu – eyi tabiatlý<br />
23
201. Malik altýný verdi<br />
Ta’birci kitab gördi<br />
Düþüni aydý verdi<br />
Cümlesini añladý<br />
202. Aydur: “Ol yire vardýñ<br />
Gün doðduðýn hem gördiñ<br />
Dürri mercan 22 ki dirdüñ<br />
Sandýqlarný dolduru<br />
203. Ol yazuya varasýn<br />
Bir qul oðlan bulasýn<br />
Aný satun alasýn<br />
Hubluðýna imrenü 23<br />
204. Ahir aný satasýn<br />
Mal içine batasýn<br />
Padiþahlýq ötesin<br />
Ta ölünce þad olu<br />
205. Ta’birde böyle gördüm<br />
Düþüni iþte yordum<br />
Doðrusýn aydý verdim<br />
Dur var imdi sevinü”<br />
206. Malik oradan durdý<br />
Te’cil evine vardý<br />
Qatýr, deve götürdi<br />
Yol tutdý qatarlayu<br />
207. Deve, qatýr yüklendi<br />
Ken’anden yaña gitdi<br />
Yaraðýn tamam itdi<br />
Gitdi düþýn isteyü<br />
208. Malik yazuya vardý<br />
‘Ad quyusýný 23 gördi<br />
Yedi gün anda durdý<br />
Ol düþün bulam deyü<br />
209. Ün geldi yoqarýdan:<br />
“Ol istedügin oðlan,<br />
Ya Malik var, git, vaqtile<br />
Elli yýl geçsin!”, - deyü<br />
23 dürri mercan – inci ve mercan<br />
24 imrenmek – bir þeyni pek istemek<br />
25 ‘Ad quyusý – Allah cezasýna oðraðan ‘Ad qabilesi<br />
qazðan quyu<br />
24<br />
210. “Andan soñra bulasýn<br />
Maqsudine iresin<br />
Ki çoq mallar alasýn<br />
Elli yýl qatlan” ,- deyü<br />
211. Malik aný iþitdi<br />
Durub evine gitdi<br />
Oturub hem sabretdi<br />
Ol müddete sevinü<br />
212. Gâh sabr qýlýb durdý<br />
Gâh bir sefere vardý<br />
Gâh ol Haq’qa yalvardý<br />
“Düþüm gerçek qýl!”, - deyü<br />
213. Elli yýl kim iriþdi<br />
Va’de tamam yaqlaþdý<br />
Malik anda iriþdi<br />
Yükün çözdi deñklenü 24<br />
214. Naðâh quyuya baqar<br />
Quþlar inüben çýqar<br />
Pes, qullarýna söyler<br />
“Quyuda su var”,- deyü<br />
215. Malikiñ iki qulý<br />
Var idi yüzi suvý<br />
Biriniñ Kâmil idi<br />
Birine Beþir deyü<br />
216. Kâmil Beþirge durdý<br />
Quyu üstüne vardý<br />
Qaviy orðan 25 getürdi<br />
Bir eþege berkidü<br />
217. Ol quyudaðý quþlar<br />
Ol imiþ feriþteler<br />
Yusufa eþ olmuþlar<br />
Yur alurlar cikrinü<br />
218. Beþir orðan indirdi<br />
Kâmil qoða 26 doldurdý<br />
Cebrail irüb geldi<br />
“Ya Yusuf, durðýl!”, - deyü<br />
26 deñkleyü – teñ, beraber etip<br />
27 orðan – arqan<br />
28 qoða – qopqa
219. Tañrýdan buyruq geldi<br />
“Orðana yapýþ!” ,-dedi<br />
Eglenmeye tez durdý<br />
“Quyudan çýq qurtulu!”<br />
220. Yusuf, halýn bildinmü?<br />
Gözüñile baqtýnmu?<br />
Özün qýyas itdiñmi?<br />
Ayýtðýl bana doðru.<br />
221. Yusuf ayýtdý: “Baqdým ,<br />
Göñlümden ben ayýtdým<br />
Eger ben qul olaydým<br />
Bahamý kim yitirü 29 ?”<br />
222. Cibril aydur: “Ýmdi dur<br />
Elüñi orðana ur<br />
Quyudan çýq, bahañ gör<br />
Neye degersin”,- deyü<br />
223. Beþir orðaný çekdi<br />
Kâmil baquban gördi<br />
“Bir güzel oðlan çýqdý!”, -<br />
Beþire der sevinü<br />
224. “Ya Beþir! Hâzâ’l - ðulam 30<br />
Sanasýn bedri tamam<br />
Süreti ceddü’l - enam 31<br />
Bir feriþte sýfatlu”<br />
225. Malik hud aydý vardý<br />
Ezelden ýsmarladý<br />
Qullarýna der idi:<br />
“Gözediñ, isteñ!”, - deyü<br />
226. “Kimkim aný bilürse<br />
Ya haberin olursa<br />
Ol qulu götürürse<br />
Eylikler idem”,- deyü<br />
227. Qýzumý aña virem<br />
Elimle biti yazam<br />
Qullýqdan azad idem<br />
Yürüye beklik bulu<br />
29 yitirü – bitirip<br />
30 hâzâ-l-ðulam – bu qul<br />
31 ceddü’l-enam – ulu insan<br />
228. Çün Malik halý bildi<br />
Sekirdüb qarþý geldi<br />
Yusufýñ elin aldý<br />
Yük içinde gizleyü<br />
229. Qardaþlarý geldiler<br />
Yüce yerden baqdýlar<br />
Yusufý bulmadýlar<br />
Quyu üzre yürüyü<br />
230. Pes, daðdan seyretdiler<br />
Qafile 32 qonmuþ gördiler<br />
Ol quyuya baqdýlar<br />
Bunlar qafleye varu<br />
231. Bunlar malike sordý:<br />
“Bir qulumýz var”, - dedi<br />
“Pes, bize haber geldi<br />
Size gelmiþ gizlenü<br />
232. Tiz bize veriñ berü<br />
Hiç gizlemeñ añaru<br />
Eviñize irmeden<br />
Qorquñ bizden saqýnu<br />
233. Yohsa þimdi dururuz<br />
Cümlemiz hayqururuz<br />
Qamuñuz öldürürüz<br />
Bir qomarýz dügedü 33 ”<br />
234. Malik qorqýb titredi<br />
Pes Yusufý çaðýrdý<br />
Bunlara ýsmarladý<br />
Kendü özni saqýnu<br />
235. Pes Yusufý aldýlar<br />
Dilince qorqutdýlar<br />
“Öldürürüz!”, - dediler<br />
Yusuf aðlar titreyü<br />
236. Aydur: “Beni öldürmeñ<br />
Öldürýb qana girmeñ<br />
Halýñýzý bildirmeñ<br />
Bu Malike tañlayu”<br />
32 qafile – deve, kervan qatarý<br />
33 dügedü – tüketip, bitirip<br />
25
237. Bunlar hepsi and içdi:<br />
“Geçen iþledük – geçdi”<br />
Yusuf ile tanýþdý 34 :<br />
“Seni satalum”,- deyü<br />
238. Pes Yusuf razý oldý<br />
Bunlar duruban geldi<br />
Malike tapu qýldý<br />
“Bu qulu satalum”, - deyü<br />
239. “Ya malik, bilürmisin<br />
Bu qulý alurmýsýn<br />
Çoq altun virirmisin<br />
Bize bahasý”, - deyü<br />
240. Malik aydur: “Alurým<br />
Çoq altunlar verürem<br />
Yanum ile altun yoq<br />
Tavar 35 qumaþ top tolu”<br />
241. Altun aslýndan, ey yar<br />
On toquz altuný var<br />
Kimi qalp, kimi geçer:<br />
“Alurmýsýn ver!”, - deyü?<br />
242. Bunlar aydur: “ Alalum<br />
Ayýblu qul virelüm<br />
Üç aybý var - diyelüm<br />
Ta ki saña añladu”<br />
243. Qaçýcýdýr - bilesiñ<br />
Qaçan bizden alasýn<br />
Ýltib ýraq satasýn<br />
Bizden oluñ assýlu<br />
244. Hele sen qulý alðýl<br />
Bir qaç aybý var - bilgil<br />
Anlara qail olðýl 36<br />
Baha alavuz yaru”<br />
245. Malik aydur: “Ayudýñ<br />
Ayiblerin hep deyüñ<br />
Hem altunýmý aluñ<br />
Söyleþelü satýþu”<br />
26<br />
246. Bunlar aydur: “Yalancý,<br />
Hem oðrýdýr ikinci<br />
Üçüncisi qaçýcý<br />
Ýþitgil bizden bellü”<br />
247. Malik aydur: “Ýþitdim<br />
Ayýblarýný bildüm<br />
Qamusýn qabul qýldým<br />
Kesiñ bahasýn bellü<br />
248. Yanumda altunum yoq<br />
Külleb ile qumaþ çoq<br />
Pul yarmaq 37 var, qýymet yoq<br />
Benden iþidiñ doðru”<br />
249. Yusuf aydur göñlünden:<br />
“Qardaþlarým önünde<br />
Çoq söylese dilinde<br />
Malik küçi yetmeyü”<br />
250. Bunlar aydur: “Olmazuz<br />
Külleb, qumaþ almazuz<br />
Ol pullarý alurýz<br />
Qalanýn baðýþlayu”<br />
251. Malik aydur: “Biliñler<br />
On toquz yarmagým var<br />
Aluñ benden ikiþer<br />
Biriñiz baðýþlayu”<br />
252. Bunlar aydur: “Biz aldýq<br />
Hem ol qadara satdýq<br />
Qalanýn baðýþladýq<br />
Al bize qabul qýlu”<br />
253. Malik Yusufa baqdý:<br />
“Bu erler seni satdý<br />
Hem sen qulmýsýn dedi<br />
Yudunmaðýl gizleyü”.<br />
254. Dönüb Yusuf ayýtdý:<br />
“Ulularýmdýr”,- dedi<br />
“Duþmanlardan qurtardýñ<br />
Saña satdýlar”, - deyü<br />
255. “Pes, sen olduñ lâyýðým<br />
Bunlar oldu düþmenim<br />
Ben bunlara dönmezem<br />
34 tanýþtý – qonuþtý, laf etti<br />
Haq yerine getirü”<br />
35 tavar – mal, tavar<br />
36 qail olmaq – razý olmaq 37 yarmaq – kapik, tun para
256. Yusuf bunlara vardý<br />
Qamusýn esenledi<br />
Öpüb, quçub aðlaþdý<br />
Malik baqar tañlayu<br />
257. Bunlar Yusufa döndi:<br />
“Bizi baþhayýz(?)”,-didi<br />
“Bu iþden qorqduq”,- didi<br />
Qamusý hep aðlayu<br />
258. “Adamuz, saqýnýruz<br />
Hem yalana oluruz<br />
……………………<br />
……………………<br />
259. Ýmdi sen yürü vargýl<br />
Sabr qýlub qatlangýl<br />
Ýþ ne olur - ivmegil<br />
Saqýn kelmegil girü”<br />
260. Yusuf aydur: “Varýñýz<br />
Sað esen oluñýz<br />
Atamý aðýrlañýz<br />
Eyü söz, ögüt virü”<br />
261. Aðlayu girü geldi<br />
Gözünden qanlar indi<br />
Malik yanýna geldi<br />
“Ýþte, qulunum”, - deyü<br />
262. Ýþini Malik bildi<br />
Ýki elin baðladý<br />
Bir deveye bindirdi<br />
Qaçmasýn der saqlayu<br />
263. Qafile göçdi, yuridi<br />
Gice qarañu oldý<br />
Bir menzile oðradý<br />
Düþdi Yusuf aðlayu<br />
264. Yusuf anasý ölmüþ<br />
Meger qabri andaymiþ<br />
Yusuf deveden inmiþ<br />
Anasýna aðlayu<br />
265. Aydur: “Anacýðým, bilgil<br />
Garip oldum, beni görgil<br />
Oðluný esirgegil<br />
Qul oldum oþ satýlu<br />
266. Atamdan ayýrdýlar<br />
Ýltüb quyuya saldýlar<br />
Soñra qul deyüb satdýlar<br />
Qardaþlýq haqqý deyü<br />
267. Anacýðým, toðmýþdým<br />
Nola senden ölseydim<br />
Bu cefayý görmeydim<br />
Ýki elcigim baðlý<br />
268. Ya ana, sen olmiyeydin<br />
Ya bu sine 38 gelmiyeydin<br />
Benim halým bilmiyeydin<br />
Oðluñý esirðeyü”<br />
269. Sininden bir ün geldi:<br />
“Caným Yusuf, saña noldu?”<br />
Yusuf iþitdi oðnadý<br />
Anasý ünün diñleyü<br />
270. Yusuf bunda bu yönde<br />
Anasýyle meskeninde<br />
Aðardý, oldý irte<br />
Malik: “Qaný Yusuf?”, - deyü<br />
271. Yusufý istediler<br />
Devede bulmadýlar<br />
Gördiler, “Qaçmuþ!”, - dediler<br />
Yayýldýlar isteyü<br />
272. Bir qara qulý vardý<br />
Varýb ol Yusufý buldý<br />
Yüzüne hem birqaç urdý<br />
Getürdi sürükleyu<br />
273. Allahýna yalvardý<br />
Bu kez Yusuf aðladý:<br />
“Haqqýmý alðýl!”,- didi<br />
“Suçum yoðun bildiru”<br />
274. El getirib aðladý ol bigünah<br />
Aza naz idüb didi: “Ey padiþah!<br />
Beni suçsuz yere dögdi bu qul, ah<br />
Neler itdi baña iþbu rusiyah 39<br />
275. Qýsmet olmuþdýr baña bu derd, ah<br />
Haqmý þimdi kâr-i kerde 40 , ya ilâh<br />
Sen bilirsin halýmý, sensin ilâh<br />
Saña ma’lümdir iþim - sensin güvah 41<br />
38 sin – qabir, mezar<br />
39 rusiyah – siyah betli, qarabetli<br />
40 kâr-i kerde – yapýlðan iþ<br />
41 güvah – tanýq þahit<br />
27
276. Ger hara qýldým ise asiy olub<br />
Ya anam haqqýn dutma bi günah<br />
Pes, günahým yogiyse bildir, qon…<br />
Bir alâmet eylegil bunlara sen padiþah<br />
277. Ben baðrý baþlýya meded, senden meded<br />
Ýrmediyse qýluram ölünce feryad ile ah<br />
………………………………………….<br />
………………………………………….<br />
278. Qul Yusufý getürdi<br />
Malike ismarladý<br />
Malik deveye urdý<br />
Belin zincir baðlayu<br />
279. Hoþ, tamam erte oldu<br />
Qýzaruban gün doðdý<br />
Bir qara bulut qoptý<br />
Yýldýrýmlar þaqýyu<br />
280. Cihan qarañu oldý<br />
Qar, yaðmur, dolu yaðdý<br />
Sahra qamu sel oldý<br />
Qafile qorqdý qamu<br />
281. Qaraqulný 42 ol malik<br />
Çaðýrýb der: “Hünelik 43 !<br />
Bize geldi virenlik<br />
Beri geliñ yazýqlu!”<br />
282. Pes, ol qara qul geldi<br />
“Yazuqlu benim”, - dedi<br />
“Ol oðlaný urdumdý<br />
Yüzi üzre süreyu<br />
283. Qaçdýn deyü oðlaný<br />
Bulunca kizbin 44 aný<br />
Göge tutdý yüzüni<br />
Ýmran dilin 45 söyleyü:<br />
284. “Bilürim - andan oldý<br />
Bu belâ bize geldi”<br />
Tañrýsýna yalvardý<br />
Bu aðlançýq aðlayu<br />
42 qaraqul – qaravul<br />
43 hünelik - böylece<br />
44 kizb – yalan<br />
45 Ýmran dili – Yehudiyler tili<br />
28<br />
285. Malik aydýr: “Tez varðýl<br />
Anýñ hatýrýn sorðýl<br />
Elin, ayaðýn öpgil<br />
Ol suçuný dileyü<br />
286. Olakim, esirgeye<br />
Tañrýsýna yalvara<br />
Bizi halas eyleye<br />
Yohsa qaldýq qýrýlu”<br />
287. Ol qul Yusufa geldi<br />
Elin, ayaðýn öpdi<br />
Hem suçuný diledi<br />
Ýlenedür yalvaru<br />
288. Ol saat bulut gitdi<br />
Qarañulýq açýldý<br />
Açýlýb hem gün doðdý<br />
Ulu, küçük sevniþü<br />
289. Yusuf göñlü hoþ oldý<br />
Suçuný baðýþladý<br />
Dudaðýný depretdi<br />
Tañrý adýn oquyu<br />
290. Malik aydýr qavmýna:<br />
“Hürmet qilun oðlana,<br />
Ýnanmýþ Tañrýsýna<br />
Sözi gerçekdir bellü”<br />
291. Elin, ayaðýn çözdý<br />
Malik gelib gör nitdi-<br />
Aðýr tonlar giydirdi<br />
Atý üzre bindirü<br />
292. Qaflesine çaðýrdý<br />
Yusufý ýsmarladý<br />
“Ýzzetler eyleñ”, - dedi<br />
“Yüküñüzdür bu”, - deyü<br />
293. “Bu oðlan eyü hulu<br />
Doðru sözli, hürmetlü<br />
Qamuñýz bundan utlu”<br />
Buña muti ol 46 qamu<br />
294. Yine Yusuf beklikde<br />
Nimet içre peklikde<br />
Ya’qub miskin hasretde<br />
Yürür anda aðlayu<br />
46 muti olmaq – boysunmaq, boyun egmek
Ortaçað Qýrýmnýñ medeniy hayatýndan bir levha.<br />
XV. asýr, Eski Qýrým<br />
Hazýrlaðan: Nariman Abdülvahap<br />
Pek çoq baqýmdan diqqat çekken aþaðýdaki yazýnýñ aslý “Millet” gazetesiniñ 1920 senesi 19 fevral tarihli<br />
(N21 ( 72)) sayýsýnda bulunmaqtadýr. “Qýrýmtatar Qurultayý Devri”nde (1917-1920) Ortaçað Qýrýmnýñ<br />
medeniyeti üzerine yapýlðan araþtýrmalarnýñ bir ornegini teþkil etken bu yazý, XV. asýr Qýrýmdaki edebiyat,<br />
ilim ve maarif hayatýna dair olduqça qýymetli bilgiler bulundýrmaqtadýr. Teessüf ki, araþtýrmanýñ müellifi<br />
olðan Abdülmecid Þeyhi haqqýnda hiç bir malümat bulamadýq.<br />
Eser: Abdü’l-Mecid Þeyhi.<br />
Meftûha-i edebiyye<br />
yaki Qýrýmda Ýslâm qalemiyle yazýlmýþlara bir nazar.<br />
Ýlm-i edep [ten] lezzet alup erbâbýna hürmet etmeye baþladýðýmdan beri bu yolda bir himdet-i âcizânede<br />
bulunmaq emeliyle bir hayli müsveddeler yazup býraqmýþ idim.<br />
Þimdilik bunlardan birazýný neþir ettirmek iþine ulu Tañrýnýñ ismiyle baþlamaya niyet ettigimden<br />
meslekdâþlara bir meftûha pilâvý olur ümidiyle þu sermâye-i âcizîniñ nasýl olaraq meydana geldigine ve<br />
bu sermâyeniñ sermâyesi neden ibaret bulundýðýna iþâret eden bir muqaddime yazmaq fâideden hâlî<br />
olmaz belleyurým.<br />
(Meftûha pilâvý: Eski vaqýt medreselerinde talebeden birisi yeñi bir fen yâki bir kitap baþladýðý gün<br />
sýnýfdaþlarýna köbete, yantýq alup yedirmek ve yâki çay ve qahve ziyâfetine davet ederek sýylamaq<br />
demektir, ki yaki baþlanýlan fen ve kitâbýñ qorqunçlý geçitlerinde anlarýñ yardýmýný temîn ümîdiyle olup<br />
gelen bir âdet idi)*.<br />
Malûmdir ki, Qýrýmda olup geçen ulemâve üdebânýñ tercüme-i hâllerine dâir bir kitap yazmaq sevdâsý<br />
ile qafamý aylandýraraq mümkün mertebe o yolda çalýþmaqta idim; gittikçe derdim qatmerlendi idi.<br />
Qýrýmda ne gibi ehl-i ilim gelüp geçtigini ulemâ ve qartlarýmýzdan istifsârettikte þahsiy ve tafsiliy<br />
kemâ yenbaðý bir malûmât alýnamadýðýndan bu hale ðayet sýqýlaraq gâmî (kemî?- N.A.)odamýñ bir<br />
köþesine çekilüp bu husûsta sâatlerce efkâr-ý beyhûdeile oðraþup, ahýrý:“Qýrýmda haqqýnda tercüme-i<br />
hâl yazýlacaq gibi ulemâ ve üdebâ olmamýþtýr”den ibâret fikr-i bâtýl girdâbýna düþer demde aðýzdan<br />
aðýza naqloluna gelen “Eski Qýrýmda müfti intihâbý” vaqiasý habl-i metînine yapýþup çýqardým.<br />
Iþbu vaqia haqqýnda rivâyet pek mühtelif ise de, yani bâzýlar – Luðat-ý Ahteriyi(1), bazýlar -Sýhâhu’l-<br />
Cevheriyi(2) ve ekseri ulemâ - Luðat-ý Qâmûsý(3) ezberden bilen þu qadar ulemâ çýqmýþtýr demiþler ise<br />
de, sahih olan tevatür Luðat-ý Qâmûsý hýfzýnda tutan qýrq ulemânýñ bulunmasýdýr.<br />
Bu vaqia haqqýnda qararlanan bir nazmý – saqat da olsa – þuraya naqletmeden geçemedim:<br />
Þimdi hâller dönermiþ aksine,<br />
Bunýñçün gitmesin hep tersine,<br />
Haqqýnca çalýþanlar dersine<br />
Çoq olmýþ, qýdýrmaya sen yanaþ!<br />
Böylece meþhûr efvâh-ý nâsda,<br />
Qýrým Müftisi vefâtý anda<br />
Han dalmýþ fikre intihâbýnda,<br />
Bu hâli sen de fikr eyle, qardaþ!<br />
Her yerde ulemâ çün toluptýr,<br />
Birbirine aqran hep oluptýr,<br />
Müftilik bundan kime düþüptir,<br />
Bir cevâp ver ki dökmeye gözyaþ.<br />
* Cümleniñ gazetedeki þekli þudur.<br />
Hýfz-ý Qâmûs müftiye lâzýmdýr,<br />
Bunýñle mevsûf mutlaq müftidir,<br />
Bunýñçün iþ imtihân etmekdir,<br />
Böylece bir fermân olundý fâþ.<br />
Eski Qýrým adýndaki yerde,<br />
Huffâz-ý Qâmûs bir imtihânda<br />
Çýqmýþtýr tamâm qýrq adedinde,<br />
Quvanmazmý buña qart ile yaþ?<br />
Bunlardan birisi müfti-zade,<br />
Olmasý sayýlup bir ziyâde,<br />
Qazanmýþ müftilik þu arada<br />
Qýrýmda görülmiþ böyle bir baþ.<br />
29
Ýþbu vaqia bir tatar tarihinde þu yolda qaydedilmiþtir: “Eski Qýrýmý (Hacý Tarhan Haný) Seyyid Ahmed<br />
Han (4) harap etmezden muqaddem müftileri Firdevs-âþiyân olup mutûn-ý erba’a, Qâmûs hýfzýnda olan<br />
ehl-i ilimden bir fâzýl tecessüs ettiklerinde, dedikleri minvâl üzre qýrq fâzýl-ý mümtâz zâhir oldýqlarý<br />
meþhurdýr”.<br />
(Ýlerisi var)<br />
(1)Ahterî, Muslihuddin Mustafa (o. 1560/61) - tanýnðan til alimi. Aslen Türktir, Anadolulý. “Ahterî-i Kebir”<br />
veya sadece “Ahterî” olaraq bilingen ve 40.000 kelime ihtiva etken arapça-türkçe sözlügi – onýñ eñ meþhur<br />
eseridir. Ahterîniñ ölüm tarihi köz ögüne alýnýrsa, eseriniñ rivayet ile alýp berecegi olmadýðý añlaþýlacaqtýr.<br />
(2)Cevherî, Ismâil bin Hammad (ö. 1009’dan evvel) – arap tili alimi, Aslen Türktir. Büyük sözlükçi olaraq tanýldý.<br />
Baþlýca eseri olðan “Tâcü’l-Luða” (“Luðatlarnýñ Tacý”) (diger adlarý: “Sýhâhu’l-Luða”, “es-Sýhâh fi’l-Luða”<br />
veya qýsqaca “es-Sýhâh”) sözlügi luðat ilminde Fîrûz Abadî’nýñ (baq aþaðý) “Qâmûs”ýndan soñ eñ meþhur<br />
eser olaraq tanýlðan edi.<br />
(3) Fýruz Abadý, Ebü’t-Tahir Mecdüddin (1329, Firuz Abad, Ýran – 1414 , Yemen) – tefsir, fýqýh, hadis ve luðat<br />
alimi, çoq mahsuldar bir müellif. Qýrqtan ziyade eserinden eñ mühimi – “el-Qâmûsü’l-Mühît ve’l –Qabusu’l –<br />
Vesît” veya qýsqaca “Qâmûs” olaraq bilingen mükemmel bir lugat kitabýdýr.<br />
(4) Seyyid Ahmed Han – Altýn Ordu Haný (1465-1481), 1476 senesi Qýrýmný iþðal etip, bir çoq köy ve<br />
qasabalarýný, þu cümleden Eski Qýrým (Solhat) þehrini, büyük tahriplerge oðratqan edi.<br />
30<br />
Sözlükçe:<br />
meftûha-i edebiyye – edebiyat baþlanðýçý;<br />
ilm-i edep – edebiyat ve ondan bahsetken ilim;<br />
hidmet-i âcizâne – elden keldigi qadarki hýzmet<br />
müsvedde – temizge cekilmek üzere yazýlðan<br />
þey, ilk yazýlðan þey, qaralama;<br />
meftûh(a) – açýlýþ, baþlanðýç;<br />
sermaye-i âcizîn – acizlik sermayesi;<br />
hâlî – boþ;<br />
ulemâ – alimler;<br />
üdebâ – edipler, edebiyatçýlar;<br />
sevdâ – aþýrý sevgi; heves, istek;<br />
istifsâr – sorma, sorap añlama;<br />
kemâ yenbaðý – uyðun olduðý üzere, lâyýðý kibi;<br />
gamî – adým, bir adým atýþta eki ayaq arasýndaki<br />
mesafe; kemî – pek kücük (faqýr de ola<br />
bilir);<br />
efkâr-ý beyhûde – boþ, faydasýz, esassýz<br />
tüþünceler;<br />
fikr-i bâtýl – batýl, doðru olmaðan, yañlýþ fikir;<br />
girdâb – suvlarnýñ dönerek çuqurlaþtýðý yer<br />
(âîäîâîðîò);<br />
dem – vaqýt, zaman, an;<br />
naqil (naql) – añlatma, hikâye etme; rivayet;<br />
intihâb- seçmek; seçim;<br />
habl-i metîn – saðlam yip;<br />
muhtelif – çeþitli, bir-birine uymaðan, bir türlü<br />
olmaðan;<br />
sahîh – halis, qusursýz, þübhesiz;<br />
tevâtür – bir haberniñ aðýzdan aðýzða yayýlmasý,<br />
yayðýn sölenti, rivayet;<br />
hýfz – saqlama, qoruma; hatýr; ezber;<br />
efvâh-ý nâs – insanlarnýñ aðýzlarý (tilleri)<br />
(“halqnýñ tili”);<br />
hýfz-ý qâmûs – luðat kitabýný ezberde tutmaq;<br />
mevsûf – vasýflanðan;<br />
fermân- emir, ilân;<br />
fâþ – meydanða cýqqan, yayýlðan; açýlðan;<br />
huffâz – hafýzlar;<br />
aded – sayý; dane; raqam; miqtar;<br />
muqaddem – daha evvel olðan;<br />
Firdevs – cennet , cennetteki altýncý qat ;<br />
âþiyân – quþ yuvasý; ev, mesken;<br />
mutûn-ý erba’a – dört metin;<br />
ehl-i ilim – ilim adamlarý, alimlr;<br />
fâzýl – meziyet, eyilik, erdem sahibi;<br />
tecessüs – gizlice araþtýrmaq, gizlice baqmaq;<br />
minvâl – hareket tarzý, davranýþ; usul, yol,<br />
uslüp;<br />
zâhir – açýq, belli.
…Qaçan ki Allah Ýblisni qarðadý ise, melun Ýblis<br />
ucmaqtan 1 sürüldi. Bundan ötrü Adem ve<br />
Havva’ða yüreginde besledigi hinç daha da arttý,<br />
alevlendi. «Toqtañýz, sizge bir þeytanet yapayým,<br />
sizni de cennetten týþarý atsýnlar» - deye qastetti.<br />
Bir kün kördü ki, yýlan cennetten uçup çýqqan,<br />
köklerde qanat kergen, süzüle. O zamanlarý<br />
yýlannýñ qýzýl ve yeþil qarýþýq zar qanatlarý bar, terisi<br />
renk-renk ýþýqlanýr edi, aylaq 3 güzel bir yaratýq edi.<br />
Ýblis bir yuvarlandý, qanatlandý, uçtu. Uçarken,<br />
yýlanða dedi: «Cennetke meni de alýp kir». Yýlan<br />
dedi: «Allah seni cennetten týþarýða attý. Seni alýp<br />
kirsem maña hýþým eter». Ýblis: «Allah duymaz.<br />
Onuñ baþýnda qayðý çoq. Men aðzýña kirer, tiliñ<br />
altýna gizlenirim» - dedi. Yýlan unadý 2 , aðzýný açtý,<br />
þeytan onuñ tili altýna gizlendi. Öylece cennetke<br />
kirdi. Adem ve Havva’ný aradý, tapalmadý, tavustan<br />
soradýlar. Tavus dedi ki: «Adem zenaat ögrene,<br />
Havva ise daha bir iþnen eglene». Ademniñ aldýna<br />
keldiler. Adem aðaççýlýq, yani dülgerlik zenaatýný<br />
ögrenmekte edi. Çünki Allahu azze ve celle oña,<br />
soñralarý oðullarýña da ögretirsiñ deye, bin zenaat<br />
ögrenmekni buyurðan edi.<br />
Þeytan, yýlannýñ aðzý içinden Ademge söyledi:<br />
«Hiç bilirmiþiñ, Allah niçün sizni boðday teregi<br />
yemiþinden tatmaqtan týydý?» Adem dedi:<br />
«Allahýnýñ iþine qarýþma, yýlan. Ket!» Ýblis yýlan<br />
aðzýnda fýsýldadý: «Yur, Havva’ða barayýq.<br />
Qadýnlarný ayartmaq qolaycadýr». Havva’nýñ<br />
yanýna keldiler ise Ýblis soradý: «Ya, Havva!<br />
Bilirmisiñ, niçün Adem þimdi seniñ yanýñda degil?»<br />
Havva dedi: «Adem erkektir, erkek zenaatlarýný<br />
ögrenmektedir. Men bugün tikicilik ögrendim,<br />
yoruldým, oturam». Havva, qýzlarýna ögretmek içün<br />
yüz zenaat bilmesi kerekli edi.<br />
Þeytan dedi: «Adem onuñ içün seniñ yanýñda<br />
degil ki, onuñ saña sevgisi azdýr. Eger siz bu boðday<br />
Adem ve Havva qýssasý<br />
(baþý derginiñ birinci numarasýnda)<br />
tereginiñ danelerinden yeseñiz ondan sizge üç<br />
hayýr kelir. Biri odur ki - siz ölümsiz olursýñýz.<br />
Ekincisi - ebediyen cennette yaþarsýñýz. Üçüncisi<br />
- Adem seni sevdigi zamanlarý dünyasýný unutýr».<br />
Havva: «Cennette yaþamaq bir huzurdýr. Adem’niñ<br />
de meni sevdikçe sevmesini isterim. Amma<br />
«ölüm» nedir?» - deye soradý.<br />
Þeytan: «Ölmek - yoq olmaqtýr» - dedi.<br />
Havva yoq olmaqný istemedi. Boðday<br />
tereginden bir pýtaq sýndýrdý, yemiþinden yedi, soñ<br />
o pýtaqný tutup Adem’ge keldi: «Men bu yasaq<br />
yemiþten bir qaç dane yedim, sen dahi ye» - dedi.<br />
Adem Havva’ný aylaq sever edi, «yoq!»<br />
deyebilmedi. O yemiþten bir qaç dane o da aðzýna<br />
aldý, çaynadý. Yemiþ çoq tatlý edi. Yutayým derken<br />
hatýrladý Allahnýñ yasaðýný, loqmaný qayt etmege<br />
çalýþtý. Ama loqma öyle de qaldý boðazýnda.<br />
Erkekler kekirdegindeki 4 «Adem almasý» denilgen<br />
tomarçýq iþte odur.<br />
Qaçan ki Adem ve Havva böylecesine Allahnýñ<br />
yasaðýný aþtýlar, üstlerindeki cennet kiyimleri<br />
söküldi ve töküldi, tenleri çýplaq qaldý. Ut yerlerini<br />
ellerinen örtüp yigde 5 teregi tübünde, pýtaqlar<br />
arasýnda gizlenecek oldular. Ama yigde tegenekli<br />
pýtaqlarýnen Adem ve Havva’nýñ saçlarýna yapýþtý,<br />
tenlerini týrnadý, gizlenmege izin bermedi. Onuñ<br />
içündir ki yigde teregi Adem oðullarýndan avlaqta,<br />
suvsuz yerlerde öser.<br />
Adem ve Havva gizlenek arayýp öte ve berige<br />
çapqalarkenler, hitap keldi: «Ey Adem, kimden<br />
qaçasýñýz?» - deyü. Adem dedi: «Allahým, senden<br />
qaçamýz ve saña sýðýnamýz». Allahu azze ve<br />
celleniñ sesi dedi: «Ey, Adem! Seni topraqtan<br />
yaratmadýmmý? Saña ilm-i esma ve biñ zenaat<br />
ögretmedimmi? Melekler üsünde saña erk<br />
bermedimmi? Havva’ný saña sýñar etmedimmi?<br />
Cennet nimetleri siziñki olmadýmý? Soñra sizge<br />
boðday teregi yemiþinden yemekni yasaq<br />
31
etmedimmi? Þeytan sizge duþmandýr, sözlerine<br />
uymañýz” - demedimmi?» Adem seslendi: «Beli,<br />
Allahým! Bütün bu inayetlerni bizge sen ettiñ. Ve:<br />
«inne eþ-Þaytana tecri fi beni Adema kema tecri<br />
ed-demu» (kerçekten de Þeytan dolaþýr insan<br />
içinde nasýlkim dolaþýr qan) - dediñ. Amma qýsqa<br />
aqlým öyle kestire ki, menim iþledigim suç seniñ<br />
taqdir ettigiñ qazadýr. Qazaný sen taqdir ettiñ ise<br />
menim suçum nedir?» Hitap keldi: «Kerçektir ki,<br />
qazalarýñýzný men taqdir ettim. Ama qaza gizli<br />
yazýdýr - köznen körülmez, oqulmaz. Yasaqlarým<br />
ise saña eþitilir ses ile, añlaþýlýr til ile yetkirildiler.<br />
Niçün açýq ve seçik qoyulðan yasaq ötesine aþtýñ?»<br />
Adem dedi: «Allahým, yasaqný sen qoyduñ, suçnu<br />
men iþledim. Þimdi tevbe etem, suçumný baðýþla,<br />
meni yarlýða». Hitap keldi: «Tevbe ettiñ ise seni<br />
yarlýðadým. Oðullarýñný dahi yarlýðarým suç<br />
iþledikten soñra tevbe etseler. Ama suç cezasýz<br />
qalmamalý, yarlýðav ceza çekkenden soñ kelir.<br />
Þimdi cezañýzný çekeceksiñiz, sizni uçmaqtan<br />
çýqaracaðým».<br />
Ýncir teregi Adem ve Havvanýñ çýplaq hallarýný<br />
körüp olarný acýdý, olarða kendisinden birer yapraq<br />
berdi, bular da ut yerlerini örttüler. «Ýncir yapraðý<br />
örtünmek» ibares; iþte o zamandan qalðandýr. Bir<br />
de Adem oðullarý incir teregini sever oldular,<br />
öyleki, baþqa yemiþlerniñ ya týþýný, ya içini aþar<br />
iseler, incir yemiþini bütünleyin aþarlar.<br />
Allahnýñ buyruðý ile Adem ve Havva’ný, Ýblisni,<br />
yýlanný ve tavusný kökten aþaðý fýrlattýlar. Adem<br />
Hindistanða tüþtü, onuñ içün Hindiler Adem kibi<br />
esmeri olurlar. Havva Arabistan’ða tüþtü, Cedde<br />
denilgen yerge - o yerniñ qadýnlarý Havva kibi güzel<br />
olurlar. Ýblis Ýraq’qa , Basra yanýna tüþtü - bundan<br />
dolayý basralýlar osal tabiatlý oldular. Yýlan yerge<br />
tüþkende qanatlarý ve ayaqlarý qýrýldý, qursaq<br />
üstünde süyrelip yürer oldu.<br />
Adem çoq aðladý Havva’ný saðýnýp. Tam qýrq yýl<br />
qýdýrdý, tapalmadý. Tereklerden yemiþ üzüp aþadý,<br />
nitekim Hindistan’da yýl on eki ay yemiþler sararýp<br />
ve qýzarýp tura.<br />
Ýblis artýq Adem’den açuvýný almaq fýrsatý keldi<br />
belleyip bütün yýrtýcý, ýsýrýcý, çaqýcý hayvan, quþ ve<br />
biy-çayanlarný bir yerge çaðýrdý ve dedi: « Bu<br />
yaratýqný, Ademni öldüriñiz. Þimdi o yañýzdýr, ama<br />
eþi Havva ile qavusýrsa bular çoq balalar doðurýrlar,<br />
olar dahi çoqlaþir, sizge yaþamaða yer yüzünde<br />
boþ ortalýq qalmaz». Bütün quþ-qurtlar baþladýlar<br />
32<br />
Adem etrafýnda aylanýþmaða. Adem qorqtu. Hitap<br />
keldi: «Bulardan biriniñ baþýný sýypala» - dep.<br />
Adem bir qaþqýrnýñ mañlayýný sývazladi, qaþqýr it<br />
oldu, Adem’ge quyruq salladý , yüzüni quþ-qurtlarða<br />
çevirip afurdý, hepsini def etti.<br />
Adem’ge hitap keldi: «Ey, Adem! Sen Cedde ve<br />
Mekke tarafqa ket, Havva andadýr». Adem<br />
yanýtladý 7 : «Allahým, men Cedde yoluný bilmezim».<br />
Allahu azze ve celle kökqarðaný Adem’ge qýlavuz<br />
yolladý. Kökqarða uçar, Adem onuñ artýndan keter<br />
edi.<br />
Havva dahi Adem’ni çoq saðýnðan, qýrq yýl aðlaðan<br />
edi. Aç olduðý zamanlarý deñizden balýq tutup ateþte<br />
piþirip aþar edi. Adem ekisi Arafat daðý yanýnda<br />
uçraþtý, Allaha þükür ketirdiler. Adem orada Allah<br />
içün bir ev yaptý «beytullah» adlý, yani bir mescit.<br />
Havva ekisi beytullahný tavaf ettiler, yani çevresinde<br />
aylandýlar. Mevlâ adýndan Cibrail beytullahný<br />
Adem’den qabul etip aldý.<br />
Soñra Cibrail ketirdi Adem ve Havva içün sekiz<br />
qoy-yedisi anabaþ, biri qoçqar, eki sýðýr ve bir boða,<br />
arpa ve boðday bürtükleri. Hitap keldi: «Ey, Adem!<br />
Þimdiden soñ Yer siziñki. Ezelden Yer’ni sizge<br />
taqdir etken edim, boðday teregi yemiþi ile tirlik<br />
atqaracaq ediñiz. Balalarýñýz dahi çoq emeksiz o<br />
yemiþnen keçinecek ediler. Sabýr etmediñiz, terek<br />
pýtaðýný sýndýrdýñýz, o terek qurudý. Endi her yýl yer<br />
sürüp, terge batýp o terek urluqlarýný saçacaqsýñ.<br />
Balalarýñýzný toydurmaq içün her kün ertengi tañdan<br />
keçki tañða qadar çalýþacaqsýñ. O balalarný Havva<br />
aðrýq çekip, terge batýp aðlay-aðlay doðuracaq.<br />
Çünki Þeytannýñ fasafýsýna o uydu, seni dahi doðru<br />
yoldan o çýqardý. Ýþte, sizge taqdir budur. Yaþañýz,<br />
birbiriñizni seviñiz, urçuñýz, çoqlaþýñýz! Bir aç<br />
olursýñýz, bir toq. Ama olsun açlýq, olsun toqluqta<br />
Rabbiñizni unutmañýz».<br />
Adem ucmaqta ögrengen edi biñ zenaat, Havva<br />
ise yüz zenaat. Adem qoylarnýñ yününi qýrqtý,<br />
Havva iplik üyürdi. Adem iplikten «þayaq» denilgen<br />
qaba qumaþ toqudý, Havva þayaqtan abalar tikti.<br />
Böylece iyinleri kiyimli oldu. Adem sýðýrlarný baqtý,<br />
Havva olarný saðdý, süt, qaymaq, irimcik, yað<br />
nomay oldu. Soñra Adem moysa yasap onu<br />
boðanýñ boynuna keçirdi, çatal pýtaqlý kütükten<br />
qarasaban yasap, onu boðaða çektirip yer yýrttý.<br />
Yer yýrtýqlarýna özleri içün boðday, mallarý içün arpa<br />
saçtýlar. Vaqtý keldi, arpa ve boðday östü, daneleri<br />
toqlaþtý, baþaqlar sararýp özerdi 9 . Adem ve Cibrail
tarlaða keldiler. Adem aç edi. Zandaqý 10 aþlýqný<br />
kösterip Cebrailden soradý: «Bundan aþayýmmý?»<br />
Cebrail dedi: «Yoq, baþta or». Adem boðdayný<br />
ordu, ýndýrða topladý, soradý: «Endi aþayýmmý?»<br />
Cibrail dedi: «Yoq, yanç». Adem aþlýq üstünde<br />
boðaný gezdirip boðdayný yançtý, savurdý ve soradý:<br />
«Aþayýmmý?» Cibrail dedi: «Yoq, taþ üstüne taþ<br />
qoyup boðdayný egitiñiz, un etiñiz». Adem boðdayný<br />
un etti, soradý: «Aþayýmmý?» Cibrail dedi: «Yoq,<br />
Havvaða ayt, yoðursýn». Havva hamýr yoðurdý,<br />
Adem hamýrða parmaqlarýný batýrdý, soradý: «Artýq<br />
aþayýmmý?» Cibrail dedi: « Yoq, kömeç yapsýn».<br />
Havva hamýrný urpaða bulðap balaban yastýq<br />
büyükliginde kömeç yaptý. Adem soradý:<br />
«Aþayýmmý?» Cibrail dedi: «Yoq, onu sýcaq külge<br />
kömüñiz, piþsin». Xamýr tomalaçýný sýcaq külge<br />
kömdüler, o qabardý, piþti, qocaman bir kömeç oldu.<br />
Adem dedi: «Artýq aþayýmmý?» Xitap keldi: «Yoq,<br />
bir kün oruç tutuñýz. Ýleride de her yedi künde bir<br />
kün». O künü oruç tuttular, ertesi kün qalqýþtýlar<br />
kömeç aþamaða. Cibrail keldi, kömeçni uç parça<br />
etti. Eki parçasýný Adem’ge, birini de Havva’ða<br />
berdi. Adem o eki pay kömeçni bir özü aþadý.<br />
Havva ise kendi payýnýñ yarýsýný aþadý, yarýsýný<br />
saqladý. Künnüñ bir saatinde Ademniñ qarný köptü,<br />
içinden ciyik yel çýqtý. Adem Cebrailden soradý bu<br />
ne fos yeldir dep. Cibrail: «Bu seniñ toymazlýðýñnýñ<br />
þomluðýdýr» - dedi. «O saña berilgen eki pay<br />
kömeçniñ bir payý oðlanlarýñ içün edi. Sen olarný<br />
tüþünmediñ, eki parçaný da tüketi yediñ. Havva<br />
kibi yarýsýný saqlaðan olsañ oðullarýñýz açlýq<br />
çekmeycek ediler». Soñ Cibrail Adem’niñ elinden<br />
tutup dalaða alýp ketti, Adem def-i hacet etti, yengil<br />
tarttý. Cibrail dedi: «Balalarýñ dahi sen qadar aþ<br />
aþar olsalar sizge dünya nimetleri tütmeycek».<br />
1 Ucmaq - cennet<br />
2 Unadý - razý oldu<br />
3 Aylaq - ðayet<br />
4 Kekirdek - nefes yolu<br />
5 Yigde - tegenekli, yapraqlarý ufaq ve beyazca, yemiþi<br />
teri tübünde unða beñzer daneçiklerden ibaret terektir,<br />
zizifus jujuba’nýñ bir çeþiti<br />
6 Sýñar - çift nesneniñ biri, eþ<br />
7 Yanýtladý - cevap berdi<br />
8 Ýyinleri - sýrtlarý, omuzlarý<br />
9 Özermek - Rusça «ñîçðåâàòü»<br />
Luðatçe:<br />
Allahu azze ve celle telqini ile Adem ve Havva’nýñ<br />
boylarýný sýypadý, olar yetmiþer süyem eksildi,<br />
þimdiki erkek ve qadýnlar boylarýnda oldular.<br />
Melun Ýblis kördü ki Adem ve Havva’nýñ<br />
yaþayýþlarý fena degil. Köklerde uçtu, Allaha baþ<br />
vurdu, dedi: «Ýndallahi men qadar Adem de suçlu<br />
edi. Ama sen oña dünya nimetlerini berdiñ, maña<br />
ise lânetler qýsmet oldu. Bu könüliktenmidir?» Allah<br />
yanýtladý: «Könüliktendir. Çünki Adem suç iþledi<br />
ise suçlarýna tevbe etti. Tevbe etkenge men inayet<br />
eterim. Sen dahi tevbe et, saña da inayet eteyim».<br />
Ýblis duraqsadý, tüþündi. Amma yüregindeki kibri<br />
ve isyankârlýðý üstün keldi, tevbe etmedi, buruldý,<br />
artýna qayttý.<br />
Künlerniñ birinde Þeytan kördü ki Havva<br />
Adem’den yüklü olðan, yükü de aðýrlaþqan.<br />
Körünmez olup Havva’nýñ qarþýsýna keldi, soradý:<br />
«Qarnýñda ne bar?» Havva sesni eþitti, amma<br />
kimse körünmedi, qorqtu. «Bir canlý bar, qýbýrday,<br />
ama bilmeyim nedir», - dedi. Ses dedi: «Bu bir<br />
tuvar, bir yýlqý ya da bir qoy yavrusý bolðay». Havva<br />
dedi: «Men o yavrulardan istemeyim, Adem’ge<br />
beñzer yavruçýq isteyim». Ses dedi: «Men Mevlâ<br />
öñünde sayðýsý büyük qutsal bir ruh olam. Hayýrlý<br />
dua etsem qarnýñdasý Adem yavruçýðý olur. Dua<br />
eterim eger o yavruçýqqa menim adýmný berseñiz».<br />
Havva soradý seniñ adýñ ne dep. Ýblis yanýtladý:<br />
«Adým Haris». Havva yavruða bu adný bermege<br />
razý oldu. Bir oðlan bala doðdu, adýný «Haris»<br />
qoydular. «Haris» Arabça’da «qýzðanç, künüci»<br />
demek olur.<br />
Soñlarý Havva biri oðul ve biri qýz olmaq üzre yetmiþ<br />
qarýn boþattý. Bazý balalarýnýñ uruðý yedi biñ,<br />
bazýlarýnýñ ise qýrq yedi biñ oldu. Yer üstü Adem<br />
balalarý ile toldu.<br />
10 Zan - ekin tarlasý<br />
11 Indýr - aþlýq yançýlýr yer<br />
12 Ciyik - çürük sasýðý<br />
13 Fos - sasýq<br />
14 Tüketi - bitkenge qadar<br />
15 Dala - çöl<br />
16 Tütmeyecek - tez biticek<br />
17 Ýndallahi - Allah indinde, öñünde<br />
18 Könülik - adalet, doðrulýq<br />
19 Bolðay - olsa kerek<br />
33
34<br />
Server Turupçý (1914-1985)<br />
Anayým, tüþümni qayýrða corarmý,<br />
Bir avuç toptaqný qabrime qoyarmý?<br />
Server Turupçýnýñ “Günsel”niñ birinci sayýsýnda derc olunðan “Niçün” baþlýqlý manzumesi þairniñ<br />
þahsiyetine qarþý oquyýcýlarda büyük bir alâqa ve meraq doðurðandýr. Teessüf, degerli müellifimizniñ<br />
hayatý ve faaliyeti haqqýndaki malümatýmýz pek az olduðýndan, kimligini lâyýðý ile tanýtmaqtan, þimdilik,<br />
acizmiz. Eserlerine kelince, “Emel” dergisinde þairniñ yedi manzumesini bula bildik. Haqiqiy millet ve<br />
vatanseverniñ qalemine ait olðan, tam manasý ile þiir namýna yazýlðan bu manzumeler qýrýmtatar þiiriyetinde<br />
birer þaheser olaraq tanýlacaqlarý þüphesizdir. Çoq yazýq ki, Qýrým Tatarlarýnýñ sabýq Sovet Birligi<br />
sýñýrlarýndaki qýsmý soñki zamanða qadar bu qýymetli þairinden büs-bütün habersiz edi.<br />
Dergimizniñ iþbu sayýsýnda Server Turupçýnýñ daha birqaç þiiri derc oluna. 1999 senesi 10 qasým<br />
(noyabr) künü usta þairimiz 85 yýlýný tolduracaq edi…<br />
OYLANMA<br />
Oylanýp turðanda, tiþ bilep cavða,<br />
Köñülden tutuþam, çýqaram qavða.<br />
“Sýymadýñ,- diy,- curtqa, taþtýñ dünyaða,<br />
Ðurbette bu saray kerekmi saða ?”<br />
Çare yoq, savatým taðýnýp, çýqam,<br />
Azavýn celimen cügenni taqam,<br />
Çoraday bir ketip, Qazanða baqam,<br />
Ýbdeþmen Ýdilden Hazerge aqam.<br />
Ayrýlýp, süzülem, qonam bozqýrða,<br />
“Çýqar þo qýmýzný”,- diymen Qýrðýzða .<br />
“Al, iç- diy, - suvuttým, saldým yýldýzða!”<br />
“Al, iç, - diy,- qalmasýn düþman Urusqa!”<br />
Uzanam Kafkasnýñ yüksek tavýna ,<br />
Amansýz bayquþlar tolðan baðýna .<br />
Cavlarnýñ qýlýçý sallana baþýnda, .<br />
ªamil’niñ matemi kömülgen baðrýnda.<br />
Þimdi sen, adýñný aytalmaðaným,<br />
Coluñdan biñ ölip, qaytalmaðaným,<br />
Sel bolýp, közcaþýn týyalmaðaným,<br />
Niþlesem, canýmný beralmaðaným.<br />
Tañ ata, aylanam, o yerde qalam,<br />
Taþlayman baylavný, cüyrükni salam,<br />
Ðaflette cüremen, bek osal bolam.<br />
Künler aðýp kete, keçege qalam.<br />
Köñül bu, körer de oylanmay turarmý?<br />
Curtundan, burqulmay haber alýrmý?<br />
Anayým, tüþümný qayýrða corarmý?<br />
Bir avuç topraqný qabrime qoyarmý ?<br />
Qýrýmtatar Çetel Edebiyatýndan
ÇONÐAR KÖYÜ<br />
Canköy bette Çonðar köyü, üylerin üstü külden,<br />
Qaberi yoq açqan gülden, ya cýrlaðan bülbülden,<br />
Tezek tütiy ocaqlardan, duman cayýla köyden,<br />
Bir zamanlar batýr cigit çýqa edi her üyden.<br />
Bir qaç köküþ, üç-beþ toqlu qaraltýda körüngen,<br />
Süyeklerin saya ballar qart ögüz bar, sürüngen ,<br />
Çonðar köyü - taliyinden, halq - köyünden töñülgen,<br />
Qara künge þaytýp köngen, qasvetlerge bürüngen.<br />
Cav cüreklerni suvutqan, dostluq, birlik qurulmay,<br />
Bunca zulüm, qorluqlarða, qatseñ, qarþý turulmay,<br />
Çalpan-çarýq týrýþsa da, saqat maliy yol almay,<br />
Avelenip uça köñül, Çongar köyge qonalmay.<br />
Gülsümçikniñ, üy bolðan soñ, bel avrusý keçmedi,<br />
Qurt-Söyünge döl berip te, ul þerbeti içmedi.<br />
Acýdý Quday, köp keçmiy, qara topraq cabýndý,<br />
Can aþýndan Çonðar köyü birqaç loqma qapýndý.<br />
Çonðar köyü, unutmayman badem közlü qýzýñný,<br />
Aqýlýmdan çýqarmayman qalavdaki sözümni,<br />
Tazeliy-qozgay hasretni, yürekteki sýzýmný,<br />
Bergen tüsü o yavluqman silem yaþlý közümni.<br />
Toqta, batma, Çonðar köyü, ümüt kesme þay tezden,<br />
Püsür ballar helâllanýr, arýnýrlar köñülden,<br />
Qoray yaqýp fal baqayýq, niyet tilep erenden,<br />
Bir kün bu halk qurtulacaq, esaretten, kederden.<br />
QARTLAR<br />
Qartlýq mumu titrek yanar, az celçikmen de söner,<br />
Carýp baqsañ cüreçigin, týp - týp eter, “yurtum” der.<br />
Qaruvsýz köz sönük baqar, qýrpýþ-qýrpýþ añlatýr,<br />
Eski yýllarýn qulaðýn añýlarman çýñlatýr.<br />
O toyðandýr, aþ istemez, qaþ istemez, tat ister,<br />
Yolða salýp sýlasýna barmaq içün at ister.<br />
Yaþý yetmiþ, cýrtýlmay da kökteki qara bulut,<br />
Ay, yýldlzlar bir yol açsa, belki doðardý umut.<br />
35
36<br />
Oynamay uyuþqan qollar, tizni avurý tutqan,<br />
Osal yýllar aman bermiy savluqný calmap yutqan.<br />
Boðuq -boðuq pek öksüre köþedeki minderde,<br />
“Olân, maða ne boldý?”- dep, qasvetlene kimerde.<br />
Söz diñlemiy qafesteki körük, iþni zor köre,<br />
Quday, cigitlik tügül bu, yapqanlarýñ, köz köre.<br />
Atay balasýna, sanki, ne seksen, ne doqsan köp,<br />
Þu dünyada acý, tatlý - qarýþqan ömür çör-çöp.<br />
Dostluq qayda!.. Qara topraq aç qaþqýrday qaray da,<br />
Saracaq, bilem, yüz tapsa, “tuvðaným” dep, ne fayda?<br />
Uzun yýllar añýsýný “qartlýðým” der, taþýrsýñ,<br />
Ecel qarþýña tikilse, eñseciðiñ qaþýrsýñ.<br />
Barsýn, ballar külsün saða, qucur laflar etkende,<br />
Artlarýndan ayaq uymaz, sen adaþýp ketkende.<br />
Baðýþlanýr taqsiratýñ, musallada adet þay,<br />
Qalpaq çekmen-mollaða, kimge qalsýn qotur tay?<br />
KOÑÜL<br />
Yýllar keçe, zor asrana köñül, baladan beter,<br />
Erdi boldý, degende,- sapa yoldan tüz keter.<br />
Peºmanlýq közyaºlarýman fikir baðý yeºermiy,<br />
Aqýl kemal bolmay tura, ezber sabaq kâr etmiy.<br />
Sen kimsesiz bir aqþamda duysañ yürek urðanýn,<br />
Añlarmýsýñ, þu dünyanýñ saða da cat bolðanýn.<br />
Saatler uzar-uzar da, bir de baqarsýñ - toqtar,<br />
Uslanmaz î tentek koñül, qora - qalavdan atlar.<br />
Yaþlýq yeli sýypaðanda yüregiñni tañ aldý,<br />
Qara-qara noqtaçýqlar, o zamandanmý qaldý?<br />
Barmý bir sadýq köpegiñ, közyaþýñný yalaðan,<br />
Dostluq borcýn unutmaðan, duþmanýñný talaðan?<br />
Sen gülge köz qýrptýñmý, dikenine baqýnmay,<br />
O da iþmar ettimi, el-alemden saqýnmay?<br />
Barmý edi bir alaqýr, uçýð ketken cüyrügiñ,<br />
Dört örmevni bir baylap, þaytýp toyða kirgeniñ?<br />
[1975 – Ýstanbul]
Aqay avasýna oynap, “Qaytarma”ða biydiñmi,<br />
Çal burçaq qalpaqný basýp qaþqa egip kiydiñmi,<br />
“Yigit þaný” dep, küreºke, balaq türep, çýqtýñmý,<br />
Tizge alýp, soñ yanbaþtan, capalaqman yýqtýñmý?<br />
Etme, köñül, qaç nesilde yaþaycaqsýñ gençlikni,<br />
Tañrý qatýna barðanda - coytacaqsýñ dinçlikni.<br />
Ðarip köñül, tüºleriñni qurtulýþqa yorasýñ,<br />
Ber muradým, Qadir Mevlâm, ne yalvartýp turasýñ.<br />
KÜZ OYLARI<br />
Qoyu qurºun bulutlar bürkürdiy tura cal almay,<br />
Zorlu yapraq tökümleri savlarný da pek qýynay,<br />
Êün keçirmiy, soluq bermiy, töñülgenge acýmay,<br />
- Men ðaripmen ðurbet elde, - degen saytýn qamçýlay.<br />
Bir ümütnen biñ mihnetke boyun ege, qatlana,<br />
Yatqa barýp, “sýðýnam!” - diy, soñ özü de yatlana.<br />
Yol-iz bilmiy, til deseñ - yoq, kene bolsa atlana,<br />
Carlý, yoqsul bir qoranta qarsambaða saplana.<br />
Beterden de beterni sen kösterdiñ, Quday, bizge,<br />
Ýçimizni musibetnen daðlap, ketirdiñ tizge,<br />
Kün körmegen yurtsýzlarða kerekmi óa kölge?<br />
Qatsem - bolmay, yanýq yýrlar kene toluþa tilge<br />
Her yigitniñ namý bolur, þunman añýlýr, derler.<br />
Qaydalarda cav tilep te namlý bolðan î erler?<br />
Çalðý-çaðana cayraþýp, yurt qurulðan î yerler,<br />
Sizni de saramý eken, amansýz dert- kederler?<br />
Cavdýr kin, ðaraz, neñ bolsa, qalmasýn þu yarýnða.<br />
Oq bolayýq cavða taban kerili turðan yayða.<br />
Qol açýp ta yalvarsaq Yaradanða, Qudayða,<br />
- Ar bolmasýn, - der de belki, acýr öksüz anayða.<br />
Taymasýn þu, yeter artýq, bahtýn qara yýldýzý,<br />
Ömür boyu hasret çekip turmasýn yurtnýñ qýzý.<br />
Mutlu bolýp yýrlasýn þu atadan qalma sözü,<br />
Közü torlu anaynýñ da külsün î nurlu yüzü.<br />
37
Sözlükçe:<br />
alaqýr – ala-boz tüslü at;<br />
añý – hatýra;<br />
ar bolmaq – utanç duymaq, utanmaq;<br />
atay – ata, baba;<br />
atay balasý – er adamý, yigit;<br />
bel avrusý – bel aðrýsý;<br />
biymek – kendi mihveri (oñü) etrafýnda<br />
dönmek; fýrýldap aylanmaq;<br />
burqulmaq – incinmek, sýqýntý duymaq;<br />
bürkülmek – burum-burum çýqmaq<br />
(êëóáèòüñÿ);<br />
cabýnmaq – yapýnmaq, örtünmek;<br />
cal – yal, rahatlýq;<br />
cal almaq – nefes almaq, biraz rahatlanmaq;<br />
calmamaq – bir þeyni aðýzda bir-eki çaynap<br />
yutmaq;<br />
capalaq – yel degirmeniniñ qanadý; küreþte<br />
raqipniñ ayaðýný yerden kesip döndürmek;<br />
carmaq – yarmaq;<br />
cat – yat, yabancý;<br />
cav – duþman;<br />
cav tilemek – tutuþmaða duþman aramaq;<br />
cavdýrmaq – yaðdýrmaq;<br />
cayraþmaq – daðýlmaq;<br />
cýrtýlmaq – yýrtýlmaq;<br />
col – yol;<br />
cormaq – yormaq;<br />
curt – yurt;<br />
cügen – yügen;<br />
cürek – yürek;<br />
cürmek - yürmek;<br />
cüyrük – yarýþ atý, qoþu atý;<br />
dinçlik – tendürist olma durumý, mecal;<br />
döl – töl, nesil;<br />
dört örmev – dört tasmadan örülgen qamçý;<br />
ðaraz – ðarez, kin, duþmanlýq;<br />
Hazer – Hazar (Hazer) Deñizi, Kaspiy Deñizi;<br />
ibdeþ – arqadaþ, mýnda : Qazan Tatarý;<br />
kâr etmek – tesir etmek, fayda bermek;<br />
könmek – qanmaq, razý olmaq, alýþmaq;<br />
közcaþ – közyaþ;<br />
qaruv – küç, quvvet;<br />
qaþ istememek – insannýñ kendine qarþý güzel<br />
muamele beklememek;<br />
qatsem - ne yapsam, nasýl etsem;<br />
38<br />
qatseñ – ne yapsañ, nasýl etseñ;<br />
qayýr – hayýr;<br />
qucur – hucur, tuhaf;<br />
Quday – Huda, Tañrý;<br />
musalla – mýnda;<br />
musalla taþý – namazý qýlýnmaq üzere üstüne<br />
cenaze qonulðan taþ;<br />
mutlu – mesut, bahtlý;<br />
niþlemek – ne yapmaq;<br />
osal – yaman, iþke yaramaz;<br />
sabaq – ders, ev vazifesi;<br />
sapmaq –doðru yoldan çetke taypýnmaq;<br />
sav - sað, tiri;<br />
savat – zýrh;<br />
saytýn – sayýn;<br />
sýla – [ðurbetteki bir kimse içün] doðup büyüdigi<br />
ve hasret olduðý yer;<br />
Þamil (1797-1871) – “Kafkas Cenki” (1817-<br />
1864) devri qahramaný, imam,<br />
Daðýstandaki harbiy – teokratik devletniñ<br />
– imamatnýñ - baþý;<br />
þaytýp – þöyle etip;<br />
ºo – ºu;<br />
þunman – þunýñ ile;<br />
taban – taba ;<br />
taqsirat – qusurlar, noqsanlar, suçlar, günahlar;<br />
talih, taliy – qýsmet, qader, baht;<br />
tat istemek – mýnda : bir þeyniñ manasýný<br />
añlamaða istemek;<br />
tiþ biylemek – kin tutmaq; öç almaq veya birde<br />
bir yamanlýq yapmaq içün fýrsat<br />
beklemek;<br />
töñülmek – bezmek, býqmaq, usanmaq; göñül<br />
çevirmek, qýrýlmaq, ümütsizlenmek;<br />
ul þerbeti – oðul doðmasý münasebeti ile icilgen<br />
þerbet;<br />
umut – ümüt;<br />
uslanmaq – aqýllanmaq;<br />
üy bolmaq – ev olmaq, ev açmaq, yuva<br />
qurmaq, evli-barqlý olmaq, evlenmek;<br />
yýldýz – esk.: topraq, yer;<br />
yüz tapmaq – yüz bulmaq, alâqa ve yaqýnlýq<br />
körmek;<br />
zorlu – küçlü.<br />
Hazýrlaðan: Nariman Abdülvahap
“Günsel” oquyýcýlarýnýñ diqqatýna teklif etilmekte olðan aþaðýdaki çoq coþqun satýrlar, o zaman (“I.<br />
Qýrýmtatar Qurultayý” (1917) devri) yaþ qýrýmtatar milliyetçilerinden olðan Osman Zekiyniñ alevli qaleminden<br />
çýqýp, 1917–1920 seneleri arasýnda Aqmescitte neþir olunðan “Millet” gazetasýnýñ ilk sayýsýnda (1917, 27<br />
Ýyün (Haziran)) yer alðandýrlar. Osman Zekiy Bekirov (1895-1937) - belli qýrýmtatar cemaat ve devlet adamý,<br />
1920. senelerinde – Qýrým ASSR Halq Adliye Komissarlýðýnýñ Baþý (Halq Komissarý). Tanýnðan qýrýmtatar<br />
yazýcý, teatro hadimi, dramaturgý, þair ve terciman Ümer Fehmi Ýpçiniñ (1897-1955) aðasý olðan O. Zekiy<br />
kendisi de gazetacýlýq (jurnalistika ) ile oðraþtý. 1910-1920 seneleri qýrýmtatar kündelik matbuatýnda (“Millet”,<br />
“Yeñi Dünya” gazetalarý) onýñ bir sýra maqaleleri basýlðan edi.<br />
Metin orijinal imlâsý ile berile.<br />
Bir genciñ aðzýndan<br />
Osman Zekiy<br />
Seniñ içün!<br />
Dünyada biñ dürlü eziyetler gördim, biñ dürlü iþkencelere oðradým. Cenklere girdim. Baþ-göz ezik çýqtým. Aç,<br />
çýplaq azdým, bittim. Soðuqlarda dirildedim, sýcaqlarda qavruldým. Issýz, yabaniy çöllerde “mecnun”lar gibi dolandým.<br />
Taqatsýz, yorðun qaldým. Lâkin, yine, benligimi satmadým. Bunlar, bu gördiklerim, bilirmisiñ, kimiñ içündir? Tek<br />
seniñ içün!<br />
Âdem baðlarýnda yetiþen dünya dilberlerini, göñül quþlarýný versinler, bunlarý degil, cennet hurlarýný<br />
baðýþlasýnlar, “Qarun” hazineleriniñ de anahtarlarýný qoluma tuttýrsýnlar, bunlardan vazgeçer, lâkin senden, qabil<br />
degil, geçemem!<br />
Þu parlaq güneþ qararsýn, þu nurlý ay bunarlansýn, þu yýltýravuq yýldýz gözin qýmsýn, þu mai gök öz-özin yere<br />
ursýn, þu mai dipsiz deñiz taþsýn! Ölürim, yine qorqmam, tutqan yolýma ben degil, ruhým düþer, o týrmalanýr, o qoþar,<br />
kimiñ içün? – Yine, seniñ içün.<br />
Baht ve saadet ile donatýlmýþ açýq qapular isterim, gülleri solmaz fidanlar, feryadlarý kesilmez bülbüller ile dolu<br />
saadet gülistanlarý isterim. Mahsulleri tükenmez baðçalar, þuvultýlarý kesilmez nehirlerle dolu cennetler isterim.<br />
Altun köþkler, Turan tahtlarý, gök taclar, gök bayraqlar isterim.<br />
Bunlarý da seniñ içün!<br />
Seniñ içün çektigim pek horlýq, biñ azap, gördigim ölgünlikler, talðýnlýqlar, görecegim ölümler, çekiþmeler -<br />
hepsi! hepsi bir hiç.<br />
“Niçün mi?”- diyursýñ.<br />
Ben - sen, sen - ben oldýðýmýz içün. Seni ben eñ yüksek, eñ temiz bir sevgi ile seviyurým. Seni yaþatmaq, seni<br />
yükseltmek, seni sen etmek içün ben ölümi bile hor göriyurým. Yaþayýþým ancaq seniñ içündir. Yalýñýz seniñ içün …<br />
Sözlükçe:<br />
iþkence – maddiy veya maneviy aþýrý eziyet;<br />
bitmek – mýnda: çoq yorulmaq, küçsiz qalmaq;<br />
dirildemek – titremek, qaltýramaq;<br />
ýssýz - içinde kimse bulunmaðan, sahipsiz (yer);<br />
Mecnun – ar.: cinli, deli; “Leylâ ile Mecnun” adlý<br />
aþq hikâyesiniñ erkek qahramaný; aþq qurbaný;<br />
periþan, avare;<br />
benlik – menlik;<br />
Âdem baðlarý - Adn baðlarý; Adn - Cennetniñ<br />
tabaqalarýndan biriniñ adý;<br />
hur - cennet qýzlarý; ahu közlüler, huriler;<br />
Qarun – Hz. Musa (A.S.) devrinde yaþaðan,<br />
malý ile maðrur olaraq haddini aþqan ve<br />
Allahnýñ zekât emrini diñlemediginden Hz.<br />
Musa (A.S.)nýñ duasýndan soñra malý ile<br />
birlikte yerge batqan dünya zengini;<br />
Keçmiþten bir çaðrý<br />
qabil degil – mümkün degil; olanaqlý degil;<br />
mai – su cinsinden, aqýcý; su renkinde, mavý;<br />
nehir – özen, ýrmaq;<br />
köþk – bað, baðça kibi açýqlýq yerlerde yapýlðan<br />
süslü ev, yazlýq saray;<br />
Turan – qadimiy Ýranlýlar tarafýndan eskiden beri<br />
Türk-Tatar qavimleriniñ oturdýqlarý yerlerge<br />
berilgen isimdir;<br />
ölgünlik – ölgün olma durumý; ölgün – tiriligi,<br />
canlýlýðý, tazeligi qalmaðan; solðun; küçü<br />
azalðan, zayýflaðan;<br />
talðýnlýq – yorðunlýq;<br />
hiç – varlýðý ehemmiyetsiz denecek qadar olðan<br />
þey.<br />
Hazýrlaðan: Nariman Abdülvahap.<br />
39
40<br />
Qýrýmtatar Edebiyatýnda I Cihan Cenki (1914-1918) mevzulý eserler<br />
Cenk ve barýþ – insanlýq tarihiniñ esas meselelerinden olduðý kibi, dünya edebiyatýnýñ da eñ mühim<br />
mevzularýndan biridir. Yaþadýðýmýz asýr da bu mevzuða ayrýca bir aðýrlýq qazandýrðandýr: dünya tarihiniñ<br />
eñ qanlý eki cenki bu yüzyýlnýñ malý oldý. Birinci ve Ekinci Cihan Cenkleri olaraq adlandýrýlðan bu<br />
barbarlýq ve vahþet ifadesi vaqialar biñlerle sanat ve edebiyat eserlerine mevzu olðandýr. Teessüf ki,<br />
cenklerle baþlanðan asýrýmýz cenkler ile de nihayetine barmaqtadýr. Alýnacaq dersler alýnmasa kerek…<br />
1910 seneleri qýrýmtatar kündelik matbuatý üzerine araþtýrmalar yapar ekenmiz, “Tercüman” ile<br />
daha çoq “Millet” gazetasýnde (1917-1920) I Cihan Cenki mevzulý bir sýra olduqça quvvetli eserlerge<br />
rastkeldik. Þübhesiz, þu cenknin zamandaþý hiç bir körümli qýrýmtatar müellifi olmadý ki, þu facialý vaqia<br />
üzerine birde-bir manzum veya mensur eser yazýp býraqmasýn. Neticede, I Cihan Cenki hadisesi ile<br />
alâqalý çeþitli mevzulardaki olduqça zengin ve mündericeli bir edebiyat meydanða ketirilgen edi. Bunýñ<br />
çoq az bir qýsmý aþaðýda berilir eken, daha bir qaç eserniñ yalýñýz adlarýný hatýrlamaq ister edik. Bular<br />
artýq oquyýcýða tanýþ olðan eserlerdir: Mehmet Nüzhetniñ “Taliysiz Horanta” (1914), Bekir Çobanzadeniñ<br />
“Ýndemez Celil” (1920), Ümer Ýpçiniñ “Zeynep Tiyze” (1924) hikâyeleri ile Noman Çelebi<br />
Cihannýñ “Savlýqman qal, Tatarlýq” (1916) adlý þiiri ve ilh….<br />
I Cihan Cenki – 1914 – 1918 seneleri arasýnda devam etken ve Almanya, Avusturya, Osmanlý<br />
Devletlerini Ýngiltere, Fransa, Amerika, Rusiye, Belçiqa, Sýrbistan ile diger devletlerge qarþý qoyýp,<br />
Avropa, Rusiye, Orta Doðu ve bazý diger bölgelerini qanlý uruþlar meydanýna çevirgen imperialistik<br />
mahiyetteki bir cenk edi. Eki tarafný da ölçenmez maddiy ve maneviy ðayýplarða oðratqan bu cenkte<br />
Rusiye tebaasý olaraq Qýrým Tatarlarý da iþtirak etken oldýlar. Lâyýðý ile ögrenilmegen bu mevzuða dair<br />
bilgi edinmek istegenlerge Doç.Dr. Hakan Kýrýmlýnýñ “Kýrým Tatarlarýnda Millî Kimlik ve Millî Hareketler<br />
(1905-1916)” (Ankara, 1996) adlý eserini tevsiye ete bilemiz. Aþaðýda neþrolunðan eserlerge kelince,<br />
bularda çoq hissli bir þekilde ve teren felsefiy hükümlerge baðlanýp, cenkniñ insaniyetsiz mahiyeti,<br />
qýrýcý ve vahþiy yüzü, doðurdýðý ýstýrap ve felâketlerniñ sýñýrsýz dehþeti aksettirilgendir. Ayrýca diqqat<br />
çekken husus daha – bu eserlerde yüksek manevüy küçke sahip olðan gumanistik motivlerniñ<br />
bulunmasýdýr. Qýrýmtatar edebiyatýnýñ hiç þübhe doðurmaðan usta klassikleriniñ qalemine ait olðan bu<br />
eserlerden ilk dördü 1914 ve 1917-1918 seneleri basýlýp, baþqa hiç bir kere derc olunmadýlar.<br />
Metinlerniñ asýl þekilleri ile berilmesine çalýþýldý.<br />
Nariman. Abdülvahap.<br />
Abdülhakim (Ablâkim) Hilmiy (1887-1947)<br />
Çubarým, balam!<br />
Ýki aydan beri, o, bütün düþüncelerini Çubarýna hasretmiþti. Bayramýñ yaqýnlaþmasý onýñ ruhunda<br />
daha derin acýlar, oðluna ait daha çoq hatýralar uyandýrmaya baþlamýþtý. Arfe gecesi, o, oðlunýñ sabavetine<br />
ait eñ küçük hatýralardan baþlayup, vedalaþýr bütün analýq þefqatini dudaqlarýnda toplayaraq onýñ<br />
mañlayýna qondurdýðý daqiqalara gelinceye qadar olan hatýralar sinomatoðraf tablolarý gibi, þimdi hep<br />
onýñ dimaðýnda canlanmýþtý. Evet, o, oðlunýñ evelki hýrçýnlýqlarýný, asqýlarýný, uzun boylý gevezeliklerden<br />
soñra masum bir teslimiyyetle dizine baþýný qoyup yatýþlarýný, uyuyýþlarýný ....daha soñra vedalaþýrken…<br />
Ýþte, o, bunlarý ve bugünki yalñýzlýqlarýný düþünerek derin bir çeküp:<br />
- Ah, -dedi, -Çubarým, balam !<br />
Aceba, bu ana niçün eñ ziyade Çubarý içün tahassür idiyurdý? Onýñ küçük qahramaný cenge aðasýndan<br />
daha evvel gitmemiþmi idi? Halbuki o, küçük oðlunýñ (alnýna) mañlayýna soñ bir ana busesi bile<br />
qondurmaya muvaffaq olamamýþtý. Onýñ düþünecegi daha çoq çocuqlarý, gözyaþý aqýtacaq daha çoq<br />
bahtsýzlýqlarý yoqmýydý? Þübhesiz, pek çoq idi; onýñ hayat sahifelerinden her birinde canlý bir traðedi<br />
oqumaq mümkün idi. Þu qadar ki, o, Çubarýný düþündikçe, kendisini, bütün felâketlerini düþünüyur zan<br />
idiyurdý. Çubarýna aqýttýðý gözyaþlarýnýñ herkes içün kâfi olacaðýna itiqâd idiyurdý.
Oðullarý cenge gittikten soñra, o, torunýný yanýna almýþtý. O mini-mini arqadaþný âsýl yanýndan<br />
ayýrmayurdý. O qýzçýq sanki hatýratýnýñ bir ayinesi idi. Gündüzleri, oný ocaq baþýna çaðýrýr, onýñle uzunuzadiye<br />
laqýrdý eder, soñra da aðlardý.<br />
- Niçün aðlarsýñ, qartana?<br />
Çocuðýñ sualine qarþý onýñ aðýzýndan þu fýsýltý iþitilirdi:<br />
- Ah, Çubarým, balam!…<br />
Geceleri çocuq mýþýl-mýþýl uyurken, zavallý qartana için-için aðlar, hatta, gözyaþlarý, bazen, torunýnýñ<br />
mini-mini sarý ziliflerini bile ýslatýrdý. Çocuq uyanup da, niçün aðladýðýný sorarsa, yine ayný iñiltiyi iþitirdi.<br />
-Ah, Çubarým, balam!<br />
Bayramýñ ilk günü o, torunýný yanýna alup, qomþu köylerden birinde iqamet eden qýzýna gitmiþti.<br />
Anasýný feryadlar içerüsinde qarþulayacaðýný bekleyen qýzý oný sabýrlý hatta, oldýqça þen bir halde istiqbal<br />
etmiþ ve mütehayyir olmýþtý. Aceba anasý bayram günlerinde çoluq-çocuðý rahatsýz etmemek içünmi<br />
böyle metîn görünüyurdý? Hayýr, öyle degildi. O bugün, filhaqiqa kendisinde ðarip bir istirahat, gizli bir<br />
sevinç hiss idiyurdý. Onýñ bu sevinci, kendisince de, Çubar oðluna düþkünlikniñ sebebi qadar mechul<br />
idi…<br />
Bayramýñ ikinci günü qartanay, ayný metanetle ikindi namazýný qýlmýþ, namazlýq üzerinde bildigi sureleri<br />
oquyaraq ölmiþleriniñ ruhuna adlý - adýnca baðýþladýqtan soñra ocaq baþýnda oturan torunçýðýnýñ yanýna<br />
gelmiþti. Hýzlý bir sýçrayýþla içerüye atlayan qomþu çocuðýnýñ yayðaralarý arasýndan þu kelimeler iþitildi:<br />
“Ne….ye……Aysâ…. Mustafa aqam keleyata…”<br />
Qartanay, baþta buña inanmadý, faqat mevcudiyeti ðayri ihtiyariy sarsýldý ve toñdý….<br />
Oðlunýñ beyaz sarðýlarle baðlý qollarý boynýna sarýlup da, dudaqlarý onýñ solðun yanaðýna doqunýnca<br />
munis bir titreyiþle titredi ve añladý ki, bu gelen, filhaqiqa, onýñ Mustafasý, balasý, Çubarý imiþ !…<br />
Bu qahramanýñ cenkten yaralanup geliþi, elektriq süratiyle heman bütün köye yayýldý. Köyliler,<br />
Hicâzdan gelen bir hâ?iyi ziyaret eder gibi hep oný görmege geldiler. Ev hýnça-hýnç toldý.<br />
Mustafa 11, 12 oqtâbrde… bir tepeden almanlarý nasýl qoðdýqlarýný, bi’l-ahare, o tepeyi nasýl iþðal<br />
ettiklerini, afitserleriniñ nasýl bir ðayretle çalýþtýqlarýný, almanlarý qamýþ gibi doðradýqtan soñra aldýqlarý<br />
býñlerce plen, esir qarþusýnda afitserle saldatlarýñ derin bir sevinçle bu muzafferiyeti nasýl bir qardaþçasýna<br />
yekdigerine tebrik ettiklerini halqa, qahramanâne añlatýrken qartanaynýñ gözleri yine yaþarýyur, dudaqlarý<br />
arasýndan yine “Çubarým, balam!” kelimeleri dökülüyurdý. Þu qadar ki, þimdiki gözyaþlarý, evvelki gibi,<br />
gözlerini qýzartmayurdý. Belki, cilâlandýrýyurdý. Onýñ dudaqlarýndan dökülen kelimeler, þimdi, acý ve yanýq<br />
tahassürler añlatmayur, belki etrafa coþqun bir þevq daðýtýyurdý….<br />
Gezdim Cihân Cenki olan yerleri,<br />
Her yer viran olmýþ, umran qalmamýþ.<br />
Qanlý felâketler sarmýþ her yeri,<br />
Hastalar halini soran qalmamýþ.<br />
Boyunlar bükülmiþ, gülmeyur yüzler,<br />
Boyunlar uyuþmýþ görmeyur gözler,<br />
Qararmýþ göñuller, geçmeyur sözler,<br />
Dostlar yarasýný saran qalmamýþ…<br />
Haneler yýqýlmýþ, ocaqlar sönmiþ,<br />
Qadýn, erkek – cümle yeise bürünmiþ<br />
Müzeyyen saraylar ahura dönmiþ<br />
Görülmedik hiç bir ziyan qalmamýþ<br />
(“Tercüman”, 1914, 1 Noyabr, (N222))<br />
Abdurahman Qadri-zade (Rahmî, 1876-1938)<br />
Doqtur Rýza Tevfiq Beke Nazire*<br />
Tarlalarý bozmýþ derin handaqlar,<br />
Yerinden oynamýþ taþlar, topraqlar,<br />
Aðaçlar qýrýlmýþ, qopmýþ budaqlar,<br />
Harap olmadýq bir orman qalmamýþ.<br />
Baðçalar qurumýþ top ateþinden,<br />
Bomba da yetiþmiþ bunlar peþinden,<br />
Dereler keçilmez insan leþinden,<br />
Çöllerinde bile hayvan qalmamýþ.<br />
Köyleri toldýrmýþ gözsiz, qulaqsýz,<br />
Bundan da ziyade elsiz, ayaqsýz,<br />
Kiminiñ diþi yoq, kimi qulaqsýz,<br />
Kiminiñ beñzinde hiç qan qalmamýþ.<br />
41
Ticaret durulmýþ, yollar qapanmýþ,<br />
Bi-taraflar bile cenkten usanmýþ,<br />
Kimi görseñ-belli, hep caný yanmýþ,<br />
Söylemeye lâkin lisan qalmamýþ.<br />
Mamur memleketler hep viran olmýþ,<br />
Yýqýlmýþ þehirler, toz-duman olmýþ,<br />
Hükümetler batmýþ, bi-niþan olmýþ,<br />
Hükümdarlarýnda unvan qalmamýþ.<br />
O güzel Belçiqa yandý, kül oldý,<br />
Sýrbiye, Qaradað hep süpürildi,<br />
Romanya’dan da bir gölge qaldý,<br />
Yunaný hisabe alan qalmamýþ.<br />
Vahþet qanadýný kermiþ dünyaye,<br />
Merhamet qalqmýþ, kin girmiþ araye,<br />
Adalet çekilmiþ güya semaye<br />
Mantýq ðayýp oldý, burhan qalmamýþ.<br />
Rahmî! Ne dehþetli zamane erdiñ<br />
Sýrrý añlaþýlmaz devrane erdiñ<br />
Her gün sulhý umdýñ, husrane erdiñ<br />
Sulhýñ meclisini quran qalmamýþ.<br />
42<br />
[“Millet”, 1917, 10 oktâbr (N78)]<br />
* Rýza Tevfiq (Bölükbaþý, 1968-1949) – tanýnðan Türkiyeli<br />
þair, tenqitçi ve feylesof yazýcý. “Millet” gazetasýnýñ 1917 senesi<br />
27 sentâbr tarihli sayýsýnda (N 70) onýñ I Cihan Cenki mevzulý ve<br />
Felâket baðýný gezdim serseri,<br />
Feryâd ve zârýmý duyan qalmamýþ,<br />
Aradým o þahin yigit erleri,<br />
Yattýqlarý yerde niþan qalmamýþ.<br />
dörtlügi ile baþlaðan “Rýza Tevfiq Bekiñ Divaný” adlý þiiri basýlðan<br />
edi. A.Qadri-zadeniñ yuqarýdaki manzumesi, iþte, Rýza Tevfiqniñ<br />
þu þiirine yazýlðan bir nazire olsa kerek.<br />
Çelebi –zade Mehmet Nüzhet (1888-1934)<br />
Yeter Artýq!<br />
Etrafý sarmýþ zehirli ateþler alevlenirken!..<br />
Mamur, abadan yurtlar harabelere çevrilirken…<br />
Eflâke sed çekmiþ saraylar dibinden devrilirken...<br />
Utan, qardaþ! Yeter artýq! Ýbret al bu felâketten!<br />
Periþan olmýþ aileler yollarda sürünirken!<br />
Aciz qalmýþ yetimleriñ qol - qanadý qýrýlýrken!…<br />
Aðañ, evlâdýñ, hemþireñ digerlere hor olurken!…<br />
Uyan, qardaþ, çalýþ, onlarý qurtar bu rezaletten!<br />
Aqan sular, topraqlara insan qaný qatýlýrken,<br />
Millet içün fedailer meydanlara atýlýrken…<br />
Bazý alçaq, vicdansýzlar ðayrýlara satýlýrken!..<br />
Görüp ibret al! Zira fayda gelmez melâletten!<br />
Nice yüzyýldan beri namusýñ tahqir idilirken,<br />
Daha doðrýsý, varlýðýñ her yerde inkâr idilirken,<br />
Haqlý, yerli talepleriñe hep qarþý gidilirken,<br />
Silkin! Artýq! Bilsinler, tatar qurtýlmýþ esaretten!<br />
[“Millet”, 1917, 20 iyül, (N17)]<br />
Þevqi Bektöre (1888-1961)<br />
Qanlý Ýnsan<br />
Barmý, bilmem, sendayýn belâlý tuvðan,<br />
Tuva-tuvýp, ey, insan, bir-birin boððan?<br />
“Çýqaman,- dep,- yüksekke”,- atýlðan carða,<br />
“Keñ yaþayman”,- dep, baþýn qýstaðan tarða.<br />
Artqaç sayýp mal-mülkin qýymetli canða,<br />
Ýnsanlýqný boyaðan qýp-qýzýl qanða.<br />
Týrnaqtan, tiþten arttýrýp, tamaðýn týyýp,<br />
Ne toplasa, ot bergen, qoraydan cýyýp.<br />
Yaratqanmý Tañrý senday alim?<br />
Senday [….],* bilmiymen, senday zalim?<br />
Biñ devirde qurðan devletin bozðan,<br />
Altunnen yazðan tarihin, qanýnen sýzðan?<br />
Qýlýçýna kitabýn parçalatqan,<br />
“Yükselemen”,- dep, özin aþalatqan,<br />
Milyon zahmet, biñ iþnen, mañlay ternen<br />
Yasaðanýn [….. ] bir etken yernen.<br />
Mýna üç yýl toqtamay, týnýþ almay,<br />
[……] qýra, [……], ey, insan, talmay,<br />
[……] [……] toplarýñ, ot saça söziñ,<br />
Ne aq tanýy, ne qara qýzarðan köziñ.<br />
Apay demiy, qýz demiy, qardaþ demiy,<br />
Qýrýþtýñ, qýrdýñ ayamay, qart, yaþ demiy,<br />
Art betiñ qan, aldýñ qan, ast, üstiñ qan,<br />
Basacaq yer qalmadý mezarýñdan.<br />
Qara toldý, suv toldý, dünyalar toldý,<br />
Kökler bile, ey, insan, mezarýñ boldý.<br />
Yetti endi, qýnýña soq qýlýçýñ!<br />
Temizle qandan içiñ, týþýñ!<br />
Aq mañlayða qan tügül, san yaraþýr!<br />
Yazýq! [………………………….]<br />
[“Millet”, 1918, 18 Noyabr (N152)]<br />
* Söz, silingeni sebebinden, oqunamadý<br />
Cemil Kermençikli (1891-1942)<br />
Cenk Meydaný<br />
Yüksek orman eteginde yorðun asker uyuyur.<br />
Azrâil baþ ucunda elde qýlýcý durýyur.<br />
Hava bulut, gece qaranlýq olsa da, uzaqtan<br />
Dað baþýndaki duþmanýñ yarýðý göriniyur.<br />
Qaranlýq eksilüp baþlay, tañ yeri aðarýyur.<br />
Daha güneþ doðmadan her tarafý sis sarýyur.<br />
Çoqtan beri uyqu yüzü görmeyen qaraðul da<br />
Silâhýna tayanup, tatlý uyquya varýyur.
Zavallýcýq! Rüyasýnda anasýný göriyur.<br />
Babasýný, aðasýný, qardaþýný sorýyur.<br />
Taaciple beþikte yatan çocuðý gösterüp,<br />
“Bu kimiñ çocuðý, qaç yaþýnda, adý ne?”- diyur.<br />
Asker qatý uyquda iken qopýyur qýyamet,<br />
Top, tüfenk, bomba, þrapnel, qarteþ, qurþun, pulemet,<br />
Bir taraftan atlý asker, bir taraftan piyade,<br />
Hücümiñ þiddeti artýyur gittikçe ziyade.<br />
Baþ üstünde qarða gibi uçuþýyur gülleler,<br />
Her daqiqa kesiliyur biñer-biñer kelleler,<br />
Bu gürülti, bu qýyamete alýþan askerler,<br />
Fursat bulsa yine aþay, içe, oynay, güleler.<br />
Aþ, su unutýla uruþ daha þiddetlenince.<br />
Herkes Allaha yalvara, dua ede dinince.<br />
El, ayaq gökte uça, baþlar sürüklene yerde.<br />
Yeþil otlar üzerine serile bir al perde.<br />
Her taraf qýp-qýrmýzý qan, üst-üstüne lâþeler,<br />
Yürümeniñ çaresi yoq, ayaða iliþeler.<br />
Ya eli, ya ayaðýndan yaralý zavallýlar<br />
Qalqmaq istey, mecalý yoq, yüz üstüne düþeler.<br />
Yaqýnlaþa iki taraf, top ateþi kesile<br />
Gözüne qan düþen asker, süngi süngiye gele<br />
Ýþte, nerde qorqunç hal… Ýþte, nerde qýyamet…<br />
Buný gören Azrâil de can almaqtan irkile.<br />
Ýki taraf vahþiy gibi saldýra bir-birine,<br />
Biri ölürse digeri geçe onýñ yerine.<br />
Büyük bir þevq ile saplay zehirli qýlýcýný.<br />
Kendi gibi bir insanýñ gül gibi yüregine.<br />
Qorqunç “Urra” sadasý tâ göklere yüksele.<br />
Bu yetiþmey, arqadan qopa büyük bir velvele.<br />
Eyi ki, tâm bu arada bellisiz bir el ile<br />
Ýki taraftan da teslim bayraqlarý çekile.<br />
Söyle, qardaþ! Ne qazandýñ öldirmekten bir insan?<br />
Yoqsa oný senmi yarattýñ, oña senmi verdiñ can?<br />
Ne içün öldiriyursýñ, kim içün öliyursýñ?<br />
<strong>Vatan</strong> içün mi? Yoq, buný hiç qabul etmez vatan.<br />
Herkesi, yaþasun, diye yaratmýþtýr Yaradan.<br />
Can almaqle qazanýlmaz hiç bir vaqýt þöhret, þan.<br />
Aqlýñdamý evvelden verilen gerbler , niþanlar?<br />
Aqlýñda ise, susama qazanmaya çoq niþan.<br />
Göz gezdirüp baq hele bir etrafa, ne görürsiñ?<br />
Havada qan, deryada qan, qarada qan, qan hep qan…<br />
Ardýña da aylanup baq: her evde üç-beþ yetim.<br />
Artýq Allahtan qorqmasañ, taþtan, topraqtan utan!<br />
[“Millet”, 1917, 6 Ýyül, (N9)]<br />
Yaqub Þakir Ali(yef) (1890-1930)<br />
Qavða Sahnasý<br />
Her yerleri sarar ateþ, qaplar semayý duman!<br />
Çarpýþýrsa iki taraf, ne din baqar, ne iman!<br />
Kiyik gibi can atarlar, ölmeye, öldirmeye,<br />
Top, tüfek ateþini mümkün degil söndirmeye!<br />
Þaqýrdar qýlýçlar, kesilir baþlar, titrer cihan!<br />
Merhamet qalqar ortalýqtan - hep qan, hep qan,<br />
hep qan!…<br />
Qatliamlar, yaðmalar toqtamaz, eder devam,<br />
Ölmeyi, öldirmeyi þan bilir kendine avâm.<br />
Bu qarðaþalýq, bu afât beñzer mahþer günine.<br />
Böyle þaný hiç qazanma! Lânet oqu ünine.<br />
Aqoplarda soðuqlardan milyonlarle can buzlar!<br />
Sefaletten buñalýrlar artta qalan qadýn, qýzlar!<br />
Bu afâta hayrý yoq ne duanýñ, ne senanýñ,<br />
Evlâd içün baðrý yanar her bir baba ve ananýñ.<br />
Yaðmur gibi yaðar qurþun, çare yoqtýr ðazlara*,<br />
Zelil asker batar, çomar belinece sazlara!<br />
Qopsa “Ura” sadalarý baþlar büyük bir qýrðýn,<br />
Qan içinde sozýlurlar cesedler yýðýn-yýðýn.<br />
Devirmeden, devrilmeden çizilmez ömür yolu,<br />
Hiç bir ferdiñ canýn alma! Hepsi Allahýñ qulu!<br />
[“Millet”, 1917, 14 Ýyül (N13)]<br />
* Sis gibi bir nevi ðazdýr ki, etrafa yayýldýðý<br />
anda milyonlarle canlarý mahv ve telef eder.<br />
Bu muharebede almanlar kendi icadlarý olan<br />
bu ðazdan büyük faydalar görmiþlerdir.<br />
(Y. Þakir Aliniñ notu.- N.A.).<br />
43
Sözlükçe:<br />
aðaç – terek;<br />
ahur – ahýr;<br />
aþalatmaq – aþaðýlatmaq;<br />
ayine – küzgü, ayna;<br />
Azrâil – Tañrý emri ile insanlarnýñ canlarýný<br />
almaqle vazifeli olduðýna iynanýlðan melek,<br />
dört büyük meleklerden biridir , ölüm melegi;<br />
Belçiqa – Belgiya;<br />
bi’l-ahare, bilâhare – soñra, soñradan, daha<br />
soñra, soñralarý;<br />
bi-niþan – izsiz, alâmetsiz;<br />
bi-taraf – tarafsýz, neytral;<br />
buñalmaq – küçlük ile soluq almaq, çoq sýqýlmaq;<br />
boñaymaq;<br />
burhan – delil;<br />
buse – öpücik, öpme, öpüþ;<br />
derin – teren;<br />
devran – zaman;<br />
dip – tüp;<br />
diz – tiz;<br />
ermek – qavuþmaq, ulaþmaq, irmek;<br />
eflâk – felekler, kokler;<br />
ferd – kimse, kiþi, zat, þahs, insanlardan her biri;<br />
fi’l-haqiqa, filhaqiqa – kerçekten, doðrusý;<br />
görülmedik, körülmedik – körülmegen;<br />
gülle – [ïóëÿ, ñíàðÿä;]<br />
handaq – hendek (endek)<br />
hasretmek –(vaqýt, küç, ðayret ve ilh. haqqýnda)<br />
yalñýz bir þeyge ayýrmaq, bermek;<br />
heman, hemen – hiç vaqýt keçirmeden,<br />
kecikmeden;<br />
hýnça-hýnç – top-tolu, rýqma-rýq;<br />
hýrçýnlýq – olur-olmaz þeylerge siñirlenip ters,<br />
tabiatsýzca davranýþ;<br />
hýzlý – süratlý;<br />
Hicaz – Arabistanda Mekke-i Mükerreme ile<br />
Medine-i Münevvereniñ bulundýðý bölge;<br />
husran – zarar, ziyan; acý, yoqluq acýsý;<br />
ikindi – üyle ile aqþam arasýndaki zaman, ekindi;<br />
iqamet – bir yerde oturma, qalma;<br />
irkilmek – ürkerek keri çekilmek, duraqlamaq;<br />
istiqbal – kelecek (zaman); qarþýlama;<br />
itiqat – inanç;<br />
qara – mýnda: yer, [ñóøà, ìàòåðèê];<br />
Qaradað – Çernogoriya;<br />
44<br />
qaraðul – qaravul;<br />
qarðaþalýq – qarýþýqlýq;<br />
qarteþ –[êàðòå÷ü];<br />
qatliam – toptan öldürme, qýrým, soy qýrýmý;<br />
qýrýþmaq – boðuþmaq, çatýþmaq, cenkleþmek;<br />
qýstamaq – mýnda: soqmaq;<br />
qoðmaq – quvmaq;<br />
lâþe – leþ;<br />
mamur – abadan<br />
mechul – belgisiz, bilinmegen;<br />
melâlet – can sýqýntýsý, usanç, ðamlýlýq, zayýflýq;<br />
metîn – acýlar, zorluqlar qarþýsýnda iradesini<br />
ðayýp etmegen, metanetli;<br />
mini-mini – küçüçik;<br />
muvaffaq – baþarðan, baþarýlý, baþarýlðan;<br />
muzafferiyet – üstünlik, üstün kelme, zafer<br />
qazanma;<br />
Mütehayyir – þaþqan, hayrette qalðan;<br />
müzeyyen – ziynetli;<br />
nazire – baþqa bir manzume örnek alýnaraq ayný<br />
vezin ve ayný qafiye ile yazýlðan manzume;<br />
qarþýlýq olaraq beñzetilerek yapýlðan davranýþ,<br />
söz;<br />
olmadýq – olmaðan;<br />
sabavet – sabiylik, balalýq, çocuqlýq;<br />
sefalet – yoqsullýq içinde yaþamaq, çoq faqir<br />
olmaq;<br />
Sýrbiye – Serbiya, Sýrbistan;<br />
süpürilmek – sipirilmek;<br />
tahassür – qavuþmaq istengen þey veya kimse<br />
içün kederlenme, hasret çekme, özlem;<br />
tahqir – aþaðýlatma, haqaret etme;<br />
talep – bir kimseden bir þeyni yapmasýný ya da<br />
yapmamasýný isteme;<br />
teslimiyet – teslim olma, kendini berme, boyun<br />
egme;<br />
tuvmaq – doðmaq;<br />
tüfenk – tüfek;<br />
umran – bayýndýrlýq, uyðarlýq, [öèâèëèçàöèÿ];<br />
vahþet – vahþiy olma durumý, qan töküci olma<br />
durumý;<br />
velvele – gürülti, baðrýþma;<br />
yeis – yas, matem;<br />
yekdiger – bir baþqasý;<br />
Yunan – Yunanistan.<br />
Hazýrlaðan: Nariman Abdülvahap.
Ýsmail Hasan oðlu Kerim<br />
Bundan bir qaç sene evvel’<br />
Hamdi Giraybaynýñ “Hicret” adlý<br />
poemasý “Salðýr” ve “Yýldýz”<br />
dergilerinde basýlðan edi. Lâkin her<br />
eki defasýnda da bu tekstlerde, 1927<br />
senesi “Ýleri”de (? 10) basýlðan<br />
metin ile qýyas etilgende, bir sýra<br />
yañlýþ ve hatalarða yol berilgen.<br />
Asýl metinni “tüzetmege” de<br />
týrýþýlðan. Ama cihan<br />
edebiyatþnaslýðýnda qabul etilgen<br />
printsip ve þartlarða köre, ebet, eski<br />
metinlerge böyle yanaþma yañlýþtýr.<br />
Tarihni, keçmiþni ögrendigimiz<br />
zaman, oný tüzetip olamaðanýmýz<br />
kibi, edebiy asabalýðýmýzný da olðaný<br />
kibi qabul etmelimiz. O eserlerniñ<br />
eniþ ve yoquþlarý, yeniþ ve<br />
yeniliþleri artýq tarihtir.<br />
Büðünde “Hicret” metnini yañýdan<br />
neþir eter ekenmiz, bir taraftan<br />
halqýmýznýñ klassikasýný<br />
canlandýrýlmasýna qoþma bir<br />
noqtaçýq olsa, diger taraftan<br />
“Hicret”niñ tam ve tüz þekli<br />
bügünde hoca ve talebelerimizge<br />
ðayet zarur olðaný da köz ogüne<br />
alýndý.<br />
Hicret<br />
Hamdi Giraybay<br />
Qýrým muhacirleri yardým<br />
cemiyetiniñ sayðýlý azalarýna baðýþlana.<br />
Rýsak cekip taçankaða, azmandayýn duvuldap,<br />
Bir kün köyge bir kök baþlý cavur keldi dýrýldap.<br />
Galavaða tüþti de soñ onbaþýný çaðýrttý,<br />
Köyde bolðan qartný- caþný kül töpege çaðýrttý<br />
- Pristavmý? Urâdnikmi? Kim bile oný bir qazaq…..<br />
- Kimdir diysiñ!?<br />
- Nedir diysiñ!?<br />
- Ya “nabordýr”, ya “yasaq”….<br />
- Bu qazaq da ne diy eken? Haydýñýz, hay barayýq.<br />
Qaydan kelgen, nege kelgen, ne diycek þu, qarayýq.<br />
Kene nabor bolmaðaydý…Yarabbim, sen qutar dep…<br />
Qaçaq caþlar taypýndýlar bu da bizni tutar dep.<br />
Ne de bolsa, halqnýñ kene qalbine buz qoyuldý,<br />
Alay cemat “Kül töpege” beþ daqqada cýyýldý…<br />
Tükürgende közü patlap çýqacaqday bir qazaq<br />
Bekletken soñ nafle halqný uzundan-uzaq<br />
Galavaman cetekleþip keldi… Her kes toqtadý.<br />
Öz tilinde bir kop þeyler ayttý, halqný maqtadý.<br />
-Yardým eter qol tutarman men her vaqýt sizlerge<br />
“Maya iznayt tatarin” – dep, “karaþo” – dep bizlerge.<br />
Saldat Qadir tilmaþ bolýp, añlattý soñ sözlerin<br />
“Maya iznayt” halqqa qarap, tikip turdý közlerin.<br />
- Ana, aqaylar, bu bir kinâz padiþanýñ qatýnda,<br />
Arýqlaðan, üyüz bolðan bir qaç minek atý da.<br />
Mýna þimdi þu atlarný savultqancek þunda þay<br />
Köyüñizniñ örüþine çýqarayým birqaç ay…<br />
Þay yalvara,- men yardým etermen, – diy soñ sizge<br />
On kümüþlik bir altýn da bere þimdi pey bizge.<br />
-Megertiyim Petropolktan kelgen eken, köresiñ,<br />
Tatar saða qaydan bilsin cat qazaqnýñ töresin…<br />
Bay galava: “Qa, cemaat, ne diysiz siz bu iþke?<br />
Atlarýn þu birqaç ay çýqarsýnmý örüþke?<br />
-Nabor vaqtý keleyatýr, barsýn bir yaz çýqarsýn,<br />
“Ýt avzýna bir kemik” – dep þunman avzýn týqarsýñ.<br />
Padiþanýñ bir kiþisi halqqa þaytip aytqan son,<br />
Aqça-maqça keregi yoq, Petropolqqa qaytqan soñ<br />
“Til yardýmý” etsin bizge, padiþaða bildirsin<br />
Saldatlýqtan qaçqanlarnýñ qabaatýn sildirsin!<br />
Þay- þay, aqam! Ne bar onda, barsýn býr yaz qarasýn,<br />
Tek þu sözi keçken yerde, o da bizge yarasýn…<br />
45
46<br />
.Þay dedi de, halq alayý razý boldý qazaqqa.<br />
Bekbav aqay: “Tüþürmesin bizni bu bir tuzaqqa”!<br />
Dese de, halq dýnlamadý, tatlý sözge cekildi,<br />
Kinâz qazaq þapkesin de çýqarýp bir egildi:<br />
-Ýspasiba, ispasiba, oy karaþo siz,- dedi,<br />
Gvardiye tatarlarný bek süyemiz biz, – dedi.<br />
-Bizniñ eski captalarða volost þimdi qaramay,<br />
“Cañý capta alýñýz”- diy, tatarcasý yaramay!<br />
Galava, sen þunýñ aslýn sorasa bir, ne diycek<br />
Bu biledir zakon qayday, qaysý capta begiycek.<br />
Tilmaç Qadir aytar – aytmaz, kinâz tikip közlerin,<br />
-Ebet, þunday, “tak, verna”- dep kesip - kesip sözlerin,<br />
Bir kopten-kop ayttý –ayttý, “zemlâ jalka” þay dedi<br />
Deñiþtirmek içün vaqýt qaldý tek bir ay,- dedi…<br />
“Jalka jalka” kim bile oný, kinâz aða, biz tatar,<br />
Bersek eger captalarný, üç cýl volostta catar!…<br />
Bareme siz caným, kinâz, þu iþni de etseñiz,<br />
Þunýñ içün pristavða da colda tiyip ketseñiz.<br />
Aruv bolýr edi bizge, caným, dedi Ali bay.<br />
Cemaat da: “Caným, kinâz! Çalt qaralýr, ebet þay…”<br />
-Bek karaþo, bek karaþo, captalarný beriñiz,<br />
Kösteriyim “pristavða”, qadýr sizin captañýz.<br />
Bir aftadan yañý “kupçiy” ketirir o sizlerge.<br />
-Allah razý bolsýn, kinâz, büyük eylik bizlerge…<br />
.<br />
Galavaman halqtan kinâz captalarný aldýrdý,<br />
Bekbav aqay: “ Men tuzaqqa tüþmiymen”- dep qaldýrdý.<br />
Captalarný kisesine salýp ketti kinâz þay.<br />
Üç-dört kün soñ bizim köyniñ otlaðýna qunan, tay,<br />
Bir qaç, tugul, beþ-on tugul, bir sürü at ciberdi,<br />
Köpke barmay özi avrýp Petropolkta geberdi.<br />
Bir qaç ayða kelgen kinâz, kelgeni cýl bolsa da,<br />
Kop quvulýp halqtan endi, vadeleri tolsa da,<br />
Çölni ölçep, ortasýna “tayaq” tikip baþladý,<br />
Köy halqýna mezarlýqný tek ayýrýp taþladý.<br />
Qart kinâznýñ asabasý: “Men kazâyin sizlerge”,-<br />
Bir kün yavur kelmesinmi, “köy menim!”, – dep bizlerge.<br />
Megertiyim, ölmez burun þeytan nefsin azdýrðan,<br />
Captamýzný Haqtan qorqmaz, öz adýna yazdýrðan….<br />
Asabasý keldi kirdi köyge saray saldýrýp,<br />
Baba –dede topraðýndan halqný mahrum qaldýrýp.<br />
“Ayvanlarný arqanlañýz, baylañýz” – dep baþladý,<br />
Örüþke mal cibergenni þýbýrtqýman aþladý…<br />
Kinâznýñ bir “zemzemeri” köyni ölçep cürgende,<br />
Qurtaqaynýñ nýþan salýp qorasýna kirgende,<br />
Apaqayý Erzade-qart qaviy basýp ayaðýn,<br />
Zemzemerniñ cerni ölçep tikken temir tayaðýn<br />
Tartýp alýp, açuvlanýp cerleþtirdi baþýna:<br />
-Men kimsege hor bolmadým, keldim altmýþ yaþýma…
Tañrým alsýn fýrsatýñný, ah yavurlý yavur sen!<br />
Þimdi turna qonðan yerni kösterirmen saða men,<br />
Molla aqa: “Etme, cengem, qapatýrlar” – dep kelse de,<br />
Qazaq þaþýp, qolýn tutýp “pastoy-pastoy” - dese de,<br />
-Men pastoymam, öziñ pastoy! Çýq, qoramda iþiñ yoq!<br />
Aram qazaq! Seniñ mýnda aldatacaq kiþiñ yoq…<br />
Ölçemege cetmegiydiñ…-dep üstüne atýldý.<br />
Bolmaycaðýn duyýp qazaq, þertin cýyýp tartýldý.<br />
Erzade abay bek qarðanýp özin özi tutalmay,<br />
Ökelenip kop cýladý közin yaþýn cutalmay.<br />
Aqþamýna volosttaki kazakiler atlanýp,<br />
Pristavða dört büklenip, sekiz kere qatlanýp,<br />
Köyge kelip zeher saçýp “tatarin!”- dep ayttýlar,<br />
Kene de til qaytarsañýz, qaparmýz! –dep qayttýlar.<br />
Yavuz kinâz köyni þaytip aman bermiy sýqqan soñ<br />
Ertesi kün halqlar cuma namazýndan çýqqan soñ,<br />
-Endi mýnda müsülmanða caþav aram, ketiyik,<br />
Aldýn alýp bir kün evvel “haq topraqqa” cetiyik!<br />
Cýlap ayttý hatip aqay: “Biz ðafletke dalmayýq,<br />
Hicret vacip, din duþmaný topraðýnda qalmayýq!”<br />
Satýp-savýp birer-birer köy köçmege baþladý…<br />
Bir talayý aran-avla tolý malýn taþladý.<br />
Bekbav aqay tek bir özi: “Hay, cemaat, etmeñiz,<br />
Tuvðan ösken ceriñizni þaytip taþlap ketmeñiz!<br />
Ot bereyik sarayýna, qaçýrayýq biz oný.<br />
Qater diysiz bir özi bir köyge qarþý, siz oný!<br />
Men sizlerge baþtan ayttým, inanmañýz saqýn – dep.<br />
Kop aytsa da, halqlar: “Endi ahýr zaman yaqýn -dep-<br />
Qýsmetimiz köterilgen, içecek suv bitkendir!<br />
Baþýmýznýñ yazýsý bu , Allah emir etkendir”-<br />
Dep ketmeden danmadýlar…köçti bitti bir ayda…<br />
Qaraltýlar viran boldý, o gürdeli köy qayda?!…<br />
Curtlýqlarda miyavquþlar yaman-yaman baqýrdý,<br />
Colcýlarný o cerlerde gece cinler çaqýrdý.<br />
Bekbav aqay çoçaydý da qaldý, köçip ketmedi,<br />
Köyni bozðan qazaqqa da aslý qullýq etmedi.<br />
Kinâz onýñ üyin yýqsa, her kün köyden quvsa da,<br />
Özi yoqta apaqayin cin-þeytanlar buvsa da!<br />
Öz curtýnda töþeginde öldi, közi cumýldý,<br />
Bekbav aqay öz köyiniñ mezarýnda kömildi.<br />
Torýnlarý: “Ýnþallah, bir kün korermiz, þay ketmez,<br />
Bir ayaðý tayar bunýñ, bu ortalýq þay bitmez.<br />
Kösterirmiz saða biz” – dep “köçken köyde” qaldýlar,<br />
Bereketli vaqýf cerge canýdan üy saldýlar!!!<br />
1923, noyabr 4, Ýstanbul.<br />
Bu vaqia Aqmescit -Yalta yolu üzerindeki<br />
Çavke köyünde olmýþtýr. Ben bunu Ýstanbulda<br />
Cemil isminde bir qasaptan iþitip yazdým.<br />
Hamdi Giraybay. (“Ýleri” jurnalý, 1927, N10)<br />
47
Ýsmail Hasan oðlu Kerim<br />
48<br />
Folklörýmýznýñ incileri<br />
Dünya-dünya olalý insanzat folklörnýñ diger janrlarý ile beraber çeþit qýzýqlý hadiseler, lâtifeler<br />
ve þaqa-qoratanen yaþap kelgendir. Hem bular insannýñ keder ve qasevetini bastýrdýqtan ðayrý,<br />
oný ibretli hadiseler ve hikmetli ibareler misalinde terbiye de etkendirler.<br />
Diger taraftan lâtife ve fýkralar halqnýñ aqýl baylýðýný, ürf-adetlerini, til inceliklerini asýrlar<br />
devamýnda saqlap kelgen küçlü ve ðayet mühüm bir asabalýqtýr.<br />
Qýrýmtatar matbaa tarihini ögrenirken, lâtifeler kitap þekilinde ilk olaraq 1897 senesi<br />
Baðçasarayda<br />
Ý. Gasprinskiyniñ “taþ ve hurufat basmahanesinde” neþir etilgenini köremiz. Bu yerde<br />
baþqa vilâyetlerde olýp keçken meraqlý vaqialar ile birlikte Qýrým ile baðlý hadiseler de çoqtýr.<br />
Hatta, o zamanda belli erbaplarýmýznýñ soyadlarý añýlýp, olarnýñ hikmetleri kösterilmektedir.<br />
Bügün biz mezkür kitapçede basýlðan bazý lâtife ve hadiseler ile tanýþmamýzný baþlap,<br />
soñradan umumen 19-ncý asýrnýñ soñu ve 20-nci asýrnýñ baþýnda matbaa yüzüni körgen<br />
lâtifelerni “Günsel”niñ sayðýlý oquyýcýlarýna tevsiye etecekmiz. Metinlerniñ eskiligine hürmeten<br />
imlâsýný saqladýq.<br />
1. Meþhur açköz bazardan keçerken, dükannýñ birinde bir adam sepet yaptýðýný körünce, dükan<br />
qapusýndan kirip: “Yahu, rica iderim sepetleri büyük yapýñýz!” Sepetçi – “Niçün!?” – dediginde,<br />
“olur ki, müþterileriñizin biri bize bir hediye könderir!”- demiþ.<br />
2. Faqýr qýrðýzýn biri daima bu duayý idiyurmýþ:”Yarabbi, senden Taþ-Timurýn ölümi kibi, bir ölüm<br />
isterim!” “Taþ-Timur nasýl vefat itti - diye sual” idildikte, cevaba: ”Bir qoyun yeyup, üzerine bir<br />
torsýq ( eçki terisinden yapýlðan savut, bürdük – Ý.K.) qýmýz içerek” – demiþ.<br />
3. Zariflerden biri (yani keskin zekâlý adamlardan biri – Ý.K.) bir oyuncýnýñ hanesine kidup, divarýnda<br />
“Adem” ile “Hava” isimleriniñ yazýldýðýný körünce, oyuncýya:”Bu isimleri buraya yazmaqtan<br />
maqsat nedir?” – der. Oyuncý:”Efendim, hanemize þeytan kirmemek içün yazmýþým. Çünki<br />
iþittigimize köre, bu isimler her hangi hanede bulunýr ise, o haneye þeytan kirmez imiþ” – der.<br />
Zarif:”Bu isimlerin sahipleri cennet kibi bir muqaddes yerde iken, þeytan yine yanlarýna kire<br />
bildigi halde isimlerinden çekinup böyle bir oyuncýnýñ hanesine kirmeycegi haqiqata þayan taacip<br />
bir kifayettir!” – demiþ.<br />
4. Hoca Nasreddin efendi ile bir boþboðazýn arasýnda þöyle sözler olmýþ:<br />
Boþboðaz: Hoca efendi, felân zatýn bu aqþam bir ziyafeti var!<br />
Hoca: Bana ne?<br />
Boþboðaz: Seni de davet ider!<br />
Hoca: Sana ne?<br />
5. Ýran þahlarýndan biriniñ biri Cihan ve biri Hayat isminde iki cariyesi (oynaþý – Ý.K.) var imiþ.<br />
Cihane olan muhabbeti daha ziyade kördiginden, Hayat bir kün meþhur olan þu beyti yazup, bir<br />
sýrasýna ketirerek þaha taqdim eyler.<br />
Beyt:<br />
Kim ki Cihan ðamý çeker, zevq alamaz Hayattan,<br />
Çekme ðam Cihaný var, zevqiñi sür Hayattan.<br />
6. Birisi bir kün bir qabristana oðrayýp Bahlülniñ (Harun-ar-Raþid zamanýnda çoq zekâ tanýlðan<br />
birisi – Ý.K.) anda oturmaqta olduðýný körünce:”Bahlül, bunda ne iþliyursýñ?” – demiþ. Bahlül<br />
de:”Ellerinden, dillerinden – her cihetle emin olduðým dostlarým ile suhbet idiyurým” – demiþ.
7. Tahsil yolunda ðayet ðayretli talebe-i-alimden biri:”Ve esafe ki (yazýq ki – Ý.K.) uyquda bulundýðým<br />
zamanlar öyle faidesiz keçer de, yine ömürimden sayýlýr…” – demiþ.<br />
8. Mevlâna hazretleri bir sofu ile bir ziyafette bulunýyurlar. Sofraya oturdýqlarýnda, her nasýl ise<br />
sofrada tuzluq bulunmadýðýndan, sofu hizmetçilere hitaben: “Tuzluðý niçün ketirmediniz? Her<br />
þeyden evvel sofraya tuzluq qoyulmaq lazimdir ki, taama (yemekke – Ý.K.) tuz ile baþlanýlsun,<br />
zira taama tuz ile baþlamasý sünnettendir!” – der. Mevlâna hazretleri lâtife olaraq (yani nezaket<br />
yaparaq – Ý.K.) “Zararý yoq, ekmekte tuz bardýr” – demiþ. Bade (soñra – Ý.K.) yemegi<br />
baþlamýþlar. Biraz soñra sofu, ekmegi bir elile qýrmaqta bulunan bir kimseye: “Yahu, ekmegi bir<br />
el’ ile qýrmaq mekruhtýr ! (yasaqtýr – Ý.K.)” – der. Mevlâna hazretleri: “Sofrada hazýr bulunan<br />
adamlarýn aðýzýna baqmaq – ekmegi bir el’ ile qýrmaqtan daha mekruhtýr” – demiþ. Bunýñ üzerine<br />
sofu süküt itti ise de, biraz soñra yine söze baþlayup: “Caným, niçün söyleþmiyursýñýz? Yemek<br />
yerken, söyleþmek sünnettir!” – der. Mevlâna hazretleri de: “Çoq söyleþmek mekruhtýr!” –<br />
demiþ. Sofu bundan soñra artýq aðýzýný açmamýþtýr.<br />
9. Þairin biri Ebü-Nüvasý (Ebü-Nüvas – meþhur arap þairlerinden birisi – Ý.K.) hacv ider (yani<br />
mýsqýlýmsý þiirler yazar, satiraða oðratýr – Ý.K.). Bir qaç kün soñra bir-biri ile körüþkende, þöyle<br />
bir muhaverede (qonuþmada – Ý.K.) bulunýrlar:<br />
Ebü-Nüvas : Beni hacv itmiþin, faqat bana bir þey oldumý?<br />
Þair: Ne olacaqtý?<br />
Ebü-Nüvas: Bir belâyamý oðradým?<br />
Þair: Hayýr.<br />
Ebü-Nüvas : Hanmanýmmý (ev-barqýmmý – Ý.K.) daðýldý?<br />
Þair: Hayýr.<br />
Ebü-Nüvas: Öyle ise, benim de ayaqlarýmdan ta boðazýma qadar kevdem seniñ<br />
qarýñýna kirsin!<br />
Þair: Baþýñý niçün dýþarý býraqtýñ?<br />
Ebü-Nüvas: Ne hal kesb idecegiñi körmek içün – demiþ.<br />
10. Dilenciniñ biri büyük qapulý evden bir þey ister. Verirler, faqat verdikleri þey qapuya köre küçük<br />
olduðýndan, yarým saat soñra elinde balta olaraq kelüp, qapuyý yýqmaya baþlar. Ev sahibi: “Ya<br />
kiþi, sen ne iþliyursýñ?!”- dedikte, tilenci: “Ya verdiginiz þey qapuñýza uysun, ya qapuñýz verdiginiz<br />
þeye!”-demiþ.<br />
11. Aqla-i-arabiden (aqýllý arablardan – Ý.K.) biri oðluna þu yolda ögüt ve nasihatta bulunmýþ: “Oðlum,<br />
ilm-i-ekabirin (alimlerin eñ büyüklerin – Ý.K.) aðzýndan ögren, zira onlar iþittiklerinin eñ eyisini<br />
yazarlar, yazdýqlarýnýñ eñ eyisini ezberlerler, ezberledikleriniñ eñ eyisini söylerler!”<br />
12. Hükemadan biri demiþtir ki: “Bir þeye ihtiyac ne derece ziyade ise, oný bulmaq o qadar qolaydýr<br />
ve bir þeye ihtiyac ne derecede az ise, oný bulmaq o nisbette çetin ve küçtir. Meselâ, bizim<br />
dünyada muhtac olduðýmýz þeylerin eñ birincisi – havadýr! Zira beþ-on daqiqa nefes almaz isek,<br />
helâk olurýz. Ýkinci – suv, üçünci yemek, dördünci ruba (urba – Ý.K.), beþinci – hane ve altýncýsý<br />
– altun ve elmaz kibi bir taqým tezyinate (ziynetke – Ý.K.) dair olan þeylerdir. Hava eñ ziyade<br />
muhtac olduðýmýz bir þey iken, ðayet qolaylýqle, altun ve elmaz eñ az muhtac olduðýmýz þeyler<br />
iken, bir çoq meþaqatle bulunýr. Mezkür þeylerden daha ziyade Cenab Hudanýñ rahmetine muhtac<br />
olduðýmýzdan – ona da qolaylýqle nail olmamýzýn çaresine baqmalý ki, bu da tahsil – ilim ile olur!”<br />
13. Hükema-i-Yunaniyeden birisi bir kün bir cemiyette “tirilik ile ölümin hiç farqý yoqtur”-demiþ.<br />
Hazýr bulunanlardan biriniñ “öyle ise, sen daha ne yaþýyursýñ, ölmelisiñ” yollu itirazýna cevaba:”Ben<br />
dirilik ile ölümin hiç bir farqý yoqtur dedim. Daha ölümi ihtiyare (seçilmesine – Ý.K.) mücip<br />
(sebebi –Ý.K.) ne?” – demiþ.<br />
49
50<br />
14. Ebu Abdullah El’ Sinceriy nezdinde (yanýnda –Ý.K.) vaazlardan bahs açýldýðý bir sýrada: “Meclisinde<br />
zenginler faqýr, faqýrlar zengin olmayan vaaz – vaaz degildir! – demiþ.<br />
15. Hükemadan (yani alim adamlardan – Ý.K.) birine “baqma” demiþler – közlerini yummýþ, “diñleme”<br />
demiþler – qulaqlarýný qapamýþ, “söyleme” demiþler – aðýzýný örtmiþ, “bilme” demiþler – “onda<br />
mazurým (yani öl’müþim– Ý.K.)” – demiþ.<br />
16. Bir qart ile bir yaþ arasýnda lâtife olaraq þu sözler olur:<br />
Yaþ: Baba, yolculýq ne zaman?<br />
Qart: Nereye?<br />
Yaþ: Ahrete!<br />
Qart: Neden sorduñ?<br />
Yaþ: Babama sizin ile bir mektüp yollamaq isterim.<br />
Qart: Yahþý, ama ben cehenneme oðramayacaðým! Sen baq da, anañ ile könder…<br />
17. Bir hakimden “idare-i-mülkiyniñ (yani ülke idaresiniñ – Ý.K.) bir süret-hüsnede (güzel biçimde –<br />
Ý.K.) ceryaný neye mütevakkiftir (baðlýdýr –Ý.K.)” – deye sual’ ittiklerinde, “ehaliniñ memurlara,<br />
memurlarýn qanunlara riayetine mütevakkiftir” – cevabýný vermiþ.<br />
18. Bir hakimden “yalancýlarýn cezasý nedir? –diye sual’ ittiklerinde- doðru sözlerine de<br />
inanýlmamaqtýr” – cevabýný vermiþ.<br />
19. Edepsizin biri bir hakimi “sen felân memleketten degilmisiñ?”-diye tahqir ittiginde, hakim:”Evet,<br />
beni memleketim lekedar idiyur (yani lekeley –Ý.K.), sen ise memleketiñi lekedar idiyursýñ”cevabýný<br />
vermiþ.<br />
20. Faqýrýn biri dostundan biraz aqça isteyup mektüp yazar. Dostu ise mektübin arqasýna:”Bu künlerde<br />
aqçadan ziyade tarlýðým olduðýndan, ricañýzý maateessüf eda idemeyecegim” sözlerini yazýp geri<br />
yollar. Faqýr tekrar þöyle bir þey yazýp yollar:”Dostum! Eger bu yazdýðýñýz doðru ise, Allah yalan<br />
itsun, eger yalan ise, doðru itsun!”<br />
21. Arab ulemasýndan biri hanesiniñ qapusý üzerine:”Benim haneme þerr (hayýrsýzlýq, fenalýq –Ý.K.)<br />
kirmez!”... ibaresini yazar. Bunu kören bir hakim “aceba, qadýný nereden kirer?” –demiþ.<br />
22. Ehl’ Allahtan birine sadedilin biri (yani saf, alçaqgönüllilerin biri –Ý.K.):”Sizin Hýzýr peyðamber<br />
ile ara-sýra körüþtiginizi iþidiyurýz, aceba, haqiqatmý? –sualine cevaba külerek:”Oðlum, Hýzýrý<br />
körene taacip olunmaz, arayana taacip olunýr!” –demiþ.<br />
23. Mervaniyünden (yani rivayetlerde sözü yürütilen –Ý.K.) celf (kibirli, fodulý –Ý.K.) Süleyman bin<br />
Abdülmülük, zi þerefi bulunan (itibarlý, þerefli olðan –Ý.K.) Ümer bin Abdülaziz ile bir kün birlikte<br />
oturmaqta iken, þiddetli kök gürültisi iþidiliyur. Süleyman qorqusýndan yere qapanýr. Ümer bin<br />
Abdülaziz asla qorqmayýp:”Rahmetin sadasýndan bu qadar qorqulýr (ise), azabýn sadasý, aceba,<br />
nasýl olmaq lâzim kelir” – demiþ.<br />
24. Bir kün bir adamýn birine “közleriñiz neden bozuldý?” –deyince, “sizin kibi bir heyli yarým aqýllýlara<br />
baqmaqtan” –demiþ.<br />
25. Hakimadan birine aqýl, yani aqýllý kimdir? –dediklerinde, “zuhre çýqýnca (yani ihtiyac olduðý vaqýtta<br />
–Ý.K.) mahcubiyeti mücip olacaq (yani qapalý, gizli olacaq –Ý.K.) bir iþi gizlide ertekap itmeyendir<br />
(gizli olaraq yapmaðandýr –Ý.K.)” – demiþ.
aglomerat àãëîìåðàò<br />
aglomerasyon àãëîìåðàöèÿ<br />
aglomerasyonel àãëîìåðàöèîííûé<br />
agnostik ôèëîñ. àãíîñòèê<br />
agnostisizm àãíîñòèöèçì<br />
agnosya ìåä. àãíîçèÿ, ðàññòðîéñòâî<br />
ðàñïîçíàâàíèÿ ïðåäìåòîâ<br />
agóni àãîíèÿ<br />
agonile -mek àãîíèçèðîâàòü<br />
agorafóbya àãîðàôîáèÿ, áîÿçíü<br />
îòêðûòûõ ïðîñòðàíñòâ<br />
agráfya àãðàôèÿ, ïîòåðÿ ñïîñîáíîñòè<br />
ïèñàòü<br />
agrar àãðàðíûé<br />
agrár -sanayi àãðîïðîìûøëåííûé<br />
agraryacý àãðàðèé<br />
agregat àãðåãàò<br />
agregatsal àãðåãàòíûé<br />
agressiv àãðåññèâíûé<br />
aggressivlik àãðåññèâíîñòü; - gi<br />
agresya àãðåññèÿ<br />
agresyacý àãðåññîð<br />
agrobaz àãðîáàçà<br />
agrobioloji àãðîáèîëîãèÿ<br />
agrobiolojik àãðîáèîëîãè÷åñêèé<br />
agrocoðrafya àãðîãåîãðàôèÿ<br />
agrohidroloji àãðîãèäðîëîãèÿ<br />
agroiqlimbilimi àãðîêëèìàòîëîãèÿ<br />
agrokültür àãðîêóëüòóðà<br />
agrokültürel àãðîêóëüòóðíûé<br />
agromerkez àãðîöåíòð<br />
agrokimya àãðîõèìèÿ<br />
agrometeoroloji àãðîìåòåîðîëîãèÿ<br />
agronom àãðîíîì<br />
agronomik àãðîíîìè÷åñêèé<br />
agronomya àãðîíîìèÿ<br />
agro -sanayi àãðîïðîìûøëåííûé<br />
agropropaganda àãðîïðîïàãàíäà<br />
agroteknik àãðîòåõíè÷åñêèé<br />
agroteknikçi àãðîòåõíèê<br />
agroteknike àãðîòåõíèêà<br />
að ñåòü; ñïëåòåíèå<br />
að -maq ñêëîíèòüñÿ âáîê<br />
aða ñòàðøèé áðàò; ãîñïîäèí<br />
aðabey ãîñïîäèí; ñòàðøèé áðàò<br />
aðabeylik ïîëîæåíèå / îáÿçàííîñòè<br />
ñòàðøåãî áðàòà èëè ãîñïîäèíà<br />
aðacan ñòàðøèé, ñòàðîñòà (ó<br />
õðèñòèàíñêèõ îáùèí)<br />
aðaca (sýna) (ïîñòóïàòü) êàê ïîäîáàåò<br />
ñòàðøåìó áðàòó<br />
aðaç 1) äðåâåñèíà; 2) äåðåâî<br />
aðaçayaqlý ñ äåðåâÿííîé íîãîé<br />
Qýrýmtatarca’nýñ Tercümeli Ýmlâ Qýlavuzý<br />
Hazýrlaðan Kemâl Qoñurat.<br />
aðaçbiti ïñèëëÿ, ëèñòîáëîøêà<br />
aðaççýl äðåâåñíûé<br />
aðaçeþek êîçëû (ïîäìîñòêè)<br />
aðaçlaþ -maq îäåðåâåíåòü<br />
aðaçsým ïîõîæèé íà äðåâåñèíó<br />
aðaçtaþ êñèëîëèò<br />
aðalarca ïî-áðàòñêè (çàáîòëèâî)<br />
aðalan -maq âàæíè÷àòü<br />
aðalýq, -ði âåëèêîäóøèå<br />
aðan ïîäíèìàþùèéñÿ, âîñõîäÿùèé<br />
aðanyýldýz ìåòåîð<br />
aða -qardaþ ñîáèð. áðàòüÿ<br />
aða-qardaþlarca ïî-áðàòñêè<br />
aðar -maq ñòàíîâèòüñÿ áåëûì; áëåäíåòü<br />
aðaraq ñòàðøèíà (ó åâðååâ, êàðàèìîâ)<br />
aðarýq áåëûé, ñâåòëûé; ñåäîé<br />
aðart -maq äåëàòü áåëûì<br />
aðartý áåëèçíà<br />
aðartuv îòáåëèâàíèå<br />
aðaz íà÷àëî<br />
aðazade ñûí ñòàðøåãî áðàòà<br />
aðbaniy ðàñøèòàÿ æ¸ëòûì ø¸ëêîì<br />
òêàíü<br />
aðçiq 1) ñåòêà, ñåòî÷êà; 2) àíàò.<br />
ðåòèíà<br />
aðda ãóñòîé ñèðîï<br />
aðdalaþ -maq ãóñòåòü (î ñèðîïå)<br />
aðdalaþtýr -maq äîâîäèòü (âàðèòü) äî ãóñòîãî<br />
ñîñòîÿíèÿ<br />
aðdalý ñ ñèðîïîì; ïåðåí. ñëàùàâûé<br />
aðdalýlýq, -ði ãóñòîòà, ëèïêîñòü<br />
aðdar -maq ñâàëèòü; ïåðåâåðíóòü<br />
aðdarýl -maq ñâàëèòüñÿ; ïåðåâåðíóòüñÿ<br />
aðýl 1) çàãîí, ñàðàé äëÿ ñêîòà; 2)<br />
ãàëî<br />
aðýllan -maq àñòð. áûòü îêðóæ¸ííûì ãàëî<br />
aðýltým áåëîâàòûé, áåëåñîâàòûé<br />
aðým ïîäú¸ì (íîãè)<br />
aðýmlý ñ âûñîêèì ïîäú¸ìîì (î<br />
ñòóïíå)<br />
aðýn - maq 1) óïàñòü, çàêàòèòüñÿ (î çâåçäå);<br />
2) ïåðåéòè, ïåðåâàëèòü (ãîðó)<br />
aðýngýç ñòðåìÿíêà<br />
aðýq ñêîñèâøèéñÿ âáîê; áëèçêèé ê<br />
çàêàòó<br />
aðýr òðóäíûé, òÿæ¸ëûé<br />
aðýr -añlaþilðan òðóäíîïîíèìàåìûé<br />
aðýrayaq ( lý) íà ñíîñÿõ<br />
aðýrbaþlý ñòåïåííûé<br />
aðýrca äîâîëüíî òÿæåëî èëè ìåäëåííî<br />
aðýrdan òÿæåëî; ñòåïåííî<br />
aðýrdavranýþlý ìåäëèòåëüíûé<br />
aðýrgala -maq ïîáàëèâàòü<br />
51
aðýr -irigen òðóäíîðàñòâîðèìûé;<br />
òóãîïëàâêèé<br />
aðýrla -maq îêàçûâàòü ïî÷åñòè<br />
aðirlaþ -maq òÿæåëåòü; óõóäøàòüñÿ<br />
aðýrlaþtýr -maq äåëàòü òÿæ¸ëûì; óõóäøàòü<br />
aðýrlýq, -ði òÿæåñòü, áðåìÿ<br />
aðýrlýqsýz íåâåñîìûé<br />
aðýrqanlý âÿëûé, èíåðòíûé<br />
aðýrqanlýlýq -ði ôëåãìàòè÷íîñòü<br />
aðýrsal ôëåãìàòè÷íûé<br />
aðýr -sabur ñòåïåííûé, -î<br />
aðýrsalmaqlý âåñîìûé; òÿæåëîâåñíûé<br />
aðýrsýn -maq òÿãîòèòüñÿ<br />
aðýrsýndýr -maq òÿãîòèòü<br />
aðýrsoluqlý îäûøëèâûé<br />
aðýrþaq äèñê; áëîê âåðåòåíà<br />
aðýrþaqteker ìàõîâîå êîëåñî<br />
aðýr -uslu ðàññóäèòåëüíûé<br />
aðýryað ìàçóò, òÿæ¸ëîå ãîðþ÷åå<br />
aðýryaralý òÿæåëîðàíåííûé<br />
aðýryuvar ãåîë. áàðèñôåðà<br />
aðýryüklü òÿæåëî íàãðóæåííûé<br />
aðýþ óëåòó÷èâàíèå (ãàçà, ïàðîâ)<br />
aðýt ïëà÷ íàä óñîïøèì<br />
aðýtçý ïëàêàëüùèöà<br />
aðýtla -maq îïëàêèâàòü<br />
aðýtlama îïëàêèâàíèå<br />
aðýz, -ðzý ðoò, óñòüå<br />
aðýzbirligi ñãîâîð<br />
aðýzdanayaqlýlar çîîë . ðîòîíîãèå<br />
aðýzla -maq âçÿòü â ðîò; óêóñèòü<br />
aðýzlan -maq 1) áðàòü ãðóäü âïåðâûå; 2)<br />
áàõâàëèòüñÿ<br />
aðýzlandýr -maq êîðìèòü ãðóäüþ âïåðâûå<br />
aðýzlaþ -maq àíàò. àíàñòîìèçèðîâàòü;<br />
ïåðåðóãèâàòüñÿ<br />
aðýzlaþma àíàñòîìîç, ñîóñòèå<br />
aðýzlý ñ áîëüøèì ðòîì<br />
aðýzlýq, -ði ìóíäøòóê; íàìîðäíèê<br />
aðýzsal óñòíûé<br />
aðýzsýl ðîòîâîé<br />
aðýzsýz äåðæàùèé ïîñò; áåññëîâåñíûé<br />
aðla -maq ïëàêàòü<br />
aðlamalý ïëàêñèâûé (ãîëîñ)<br />
aðlamsýq ïðèòâîðíî ïëà÷óùèé<br />
aðlamsýra -maq âñïëàêíóòü<br />
aðlan -maq ïëàêàòüñÿ<br />
aðlanacaq ïðèñêîðáíûé<br />
aðlanuv ïðè÷èòàíèÿ<br />
aðlanuvçan âå÷íî æàëóþùèéñÿ<br />
aðlar çeþme ôîíòàí ñë¸ç (â õàíñêîì<br />
äâîðöå)<br />
aðlaþ -maq ïëàêàòü âìåñòå<br />
aðlaþuv ïëà÷ (âñåîáùèé)<br />
aðlat -maq äîâîäèòü äî ñë¸ç<br />
aðlatýcý çàñòàâëÿþùèé ïëàêàòü;<br />
ñëåçîòî÷èâûé<br />
aðlav ïëà÷<br />
52<br />
aðlavuq 1) ïëàêñà; 2) çàïëàêàííûé<br />
aðlavuqlýq, -ði ïëàêñèâîñòü<br />
aðlayýcý ïëà÷óùèé<br />
aðlayýþ ïëà÷; ñåòîâàíèÿ<br />
aðmayýldýz ìåòåîð<br />
aðna -maq ñì. avnaaðrý<br />
áîëü<br />
aðrý -maq áîëåòü<br />
aðrýlý ïðè÷èíÿþùèé áîëü<br />
aðrýq 1) áîëåçíü; 2) áîëüíîé<br />
aðrýqlý áîëüíîé; ïàöèåíò<br />
aðrýn -maq áûòü îãîð÷¸ííûì<br />
aðrýsýz áåçáîëåçíåííûé, -î<br />
aðrýsusturýcý áîëåóòîëÿþùèé<br />
aðrýt -maq ïðè÷èíÿòü áîëü<br />
aðrýtýcý âûçûâàþùèé áîëü<br />
aðruv áîëåçíü<br />
aðruvlý áîëüíîé<br />
aðsým àíàò. ñåò÷àòûé<br />
aðu àãó!<br />
aðubebek ìëàäåíåö<br />
aðuçýq ìëàäåíåö<br />
aðustos àâãóñò<br />
aðustosböcek öèêàäà<br />
aðuþ îáúÿòèÿ<br />
aðuv 1) ÿä; 2) ãîðüêèé<br />
aðuvaðaç áîò. îëåàíäð<br />
aðuvla -maq îòðàâèòü<br />
aðuvlan -maq áûòü îòðàâëåííûì<br />
aðuvlý ÿäîâèòûé<br />
aðuvlýlýq, -ði ÿäîâèòîñòü<br />
aðuvmantar ÿäîâèòûé ãðèá<br />
aðuvot áîò. áîëèãîëîâ ïÿòíèñòûé<br />
aðuvtilli çëîé íà ÿçûê<br />
aðyar ïîýò. ñîïåðíèê (â ëþáâè)<br />
aðza -maq âûãîâîðèòü, ïðîèçíåñòè<br />
aðzaki óñòíûé, -î<br />
aðzar àíàò. ñåò÷àòàÿ îáîëî÷êà<br />
aðzav ïðîèçíîøåíèå<br />
ah àõ!<br />
aha àãà!<br />
ahbap, -bý ïðèÿòåëü,äðóã<br />
ahbapça ïî-äðóæåñêè<br />
ahbaplaþ -maq ïîäðóæèòüñÿ<br />
ahbaplýq, -ði ïðèÿòåëüñêèå îòíîøåíèÿ<br />
ahd, -dý îáåò, çàâåò, êëÿòâà<br />
ahdet -mek äàâàòü îáåò, êëÿòâó<br />
ahdiatiq, -ði Âåòõèé çàâåò<br />
ahdicedit, -di Íîâûé çàâåò<br />
ahdiy äîãîâîðíûé<br />
ahdleþ -mek ïîêëÿñòüñÿ âçàèìíî<br />
ahdli ñâÿçàííûé êëÿòâîé<br />
ahdname êîíâåíöèÿ, ïàêò<br />
ahdþiken íàðóøèâøèé êëÿòâó<br />
ahdüpeyman êëÿòâåííûå îáåùàíèÿ<br />
ahenk àêêîðä, áëàãîçâó÷èå<br />
ahenkdeþ ñîçâó÷íûé<br />
ahenkle -mek íàñòðîèòü ìóçûêàëüíûé<br />
èíñòðóìåíò
ahenkli áëàãîçâó÷íûé, ìåëîäè÷íûé<br />
ahenklileþ -mek ñòàòü ìåëîäè÷íûì<br />
ahenklileþtir -mek ñäåëàòü ìåëîäè÷íûì<br />
ahenksiz íåáëàãîçâó÷íûé<br />
ahenksizlik, -gi íåáëàãîçâó÷èå<br />
aheste ìåäëåííûé, -íî<br />
ahfat ïîòîìêè; ïîñëåäîâàòåëè<br />
ahfeþ ïîäñëåïîâàòûé<br />
ahý (x)* áðàò<br />
ahýlda -maq àõàòü<br />
ahýldý àõè è îõè<br />
ahým -þahým ðàñïðåêðàñíûé<br />
ahýr* (x) ñòîéëî<br />
ahýrla (x) -maq çàñòîÿòüñÿ â ñòîéëå<br />
ahýbaba (x) ñòàðøèíà îáùèíà<br />
ahi (x) áðàò ìîé! (îáðàùåíèå)<br />
ahilik (x), -gi áðàòñòâî (îáùèííîå)<br />
ahir (x) êîíåö,-÷íûé<br />
ahirzaman (x) êîíåö ñâåòà<br />
ahiret (x), -ti òîò ñâåò<br />
ahkâm ïðåäïèñàíèÿ; ñóæäåíèÿ<br />
ahla -maq àõàòü<br />
ahlap (x), -bý äèêàÿ ãðóøà<br />
ahlâq (x), -ði ìîðàëü, íðàâñòâåííîñòü<br />
ahlâqça (x) íðàâñòâåííî, ìîðàëüíî<br />
ahlâqçý (x) ìîðàëèñò<br />
ahlâqlý (x) (âûñîêî) íðàâñòâåííûé<br />
ahlâqsal (x) ýòè÷åñêèé, ìîðàëüíûé<br />
ahlâqsýz (x) áåçíðàâñòâåííûé<br />
ahlâqsýzlýq (x), -ði áåçíðàâñòâåííîñòü<br />
ahlâqiy (x) ýòè÷åñêèé, ìîðàëüíûé<br />
ahlâqiyat (x), -tý ýòèêà<br />
ahlâq -týþý(x) àìîðàëüíûé, íåýòè÷íûé<br />
ahmaq (x), -ði ãëóïåö, äóðàê<br />
ahmaqçasýna (x) ïî-äóðàöêè<br />
ahmaqlýq (x), -ði ãëóïîñòü, äóðü<br />
ahtapot (x), -tý çîîë. îñüìèíîã<br />
ahu, -sý çîîë. ñåðíà, äèêàÿ êîçà<br />
ahubaba 1) ñòàðè÷îê; 2) çàÿäëûé<br />
êóðèëüùèê<br />
ahudutu, -ný áîò. ìàëèíà<br />
ahuközlü, -ni ñ áîëüøèìè ãëàçàìè<br />
ahval, -li ìí. ÷. îò hal<br />
aidiyet ïðèíàäëåæíîñòü,<br />
ïîäâåäîìñòâåííîñòü<br />
aidiyetle ñ÷åñòü îòíîñÿùèìñÿ ê ÷åìó-ë.<br />
aile ñåìüÿ<br />
ailece âñåé ñåìü¸é<br />
aileli èìåþùèé ñåìüþ<br />
aileviy ñåìåéíûé<br />
ait ïðèíàäëåæàùèé ê êîìó-÷åìó-ë.<br />
aitlik ïðèíàäëåæíîñòü<br />
ajder çìåé, äðàêîí<br />
ajderyýlan çìåé, äðàêîí<br />
ajitasyon àæèòàöèÿ, âîçáóæäåíèå<br />
ajur àæóð<br />
ajurlý àæóðíûé<br />
aka äèàë. ñòàðøèé áðàò<br />
akademik àêàäåìèê<br />
akademizm àêàäåìèçì<br />
akademisel àêàäåìè÷åñêèé<br />
akademþehirçik àêàäåìãîðîäîê<br />
akademya àêàäåìèÿ<br />
akasya áîò. àêàöèÿ<br />
akis, aksi îòðàæåíèå; ðåôëåêñ;<br />
ïðîòèâîïîëîæíîñòü<br />
akkompanye àêêîìïàíåìåíò<br />
akkompanyeci àêêîìïàíèàòîð<br />
akkord ìóç. àêêîðä; íàñòðîéêà<br />
akkordcý íàñòðîéùèê<br />
akkordeon àêêîðäåîí<br />
akkordeoncý àêêîðäåîíèñò<br />
akkordla íàñòðàèâàòü (èíñòðóìåíò)<br />
akkordlý ìóç. íàñòðîåííûé<br />
akkordsýz ìóç. ðàññòðîåííûé<br />
akkredite àêêðåäèòàöèÿ<br />
akkreditiv àêêðåäèòèâ<br />
akkreditle -mek àêêðåäèòîâàòü<br />
akkreditlen -mek áûòü àêêðåäèòîâàííûì<br />
akkreditlengen àêêðåäèòîâàííûé<br />
akr àêð<br />
akril õèì. àêðèë<br />
akrobat àêðîáàò<br />
akrobatlýq, -ði àêðîáàòèêà<br />
akropol , -li Àêðîïîëü<br />
akroþiir àêðîñòèõ<br />
akselerle -mek, ôèç. óñêîðÿòü<br />
akselerlen -mek ôèç. óñêîðÿòüñÿ<br />
akselerlenme áèîë. àêñåëåðàöèÿ<br />
akselerator àêñåëåðàòîð<br />
akseptans êîì. àêöåïò<br />
aksessuar àêñåññóàð<br />
aksessuarcý òåàòð. áóòàôîð<br />
aksi 1) ïðîòèâîïîëîæíîå;<br />
2) ïðîòèâîïîëîæíûé<br />
aksial òåõ. îñåâîé<br />
aksidevrim êîíòððåâîëþöèÿ<br />
aksilen -mek ïðîòèâèòüñÿ<br />
aksilik ïðîòèâîäåéñòâèå<br />
aksine íàîáîðîò<br />
aksiom àêñèîìà<br />
aksiomatik àêñèîìàòè÷åñêèé<br />
aksiseda ýõî<br />
aksyon àêöèÿ (òæ. ôèíàíñ. )<br />
aksyoner àêöèîíåð<br />
aksolotl çîîë. àêñîëîòëü<br />
akt àêò<br />
aktinium õèì. àêòèíèé<br />
aktinya çîîë. àêòèíèÿ<br />
aktiv 1) àêòèâ; 2) àêòèâíûé<br />
aktivator àêòèâàòîð<br />
aktivist àêòèâèñò<br />
* Yanýnda “x” iþareti olðan sözlerde “h” harfý kiril elifbesindeki “x” kibi oqulur.<br />
53
aktivleþ -mek àêòèâèçèðîâàòüñÿ<br />
aktivleþtir -mek àêòèâèçèðîâàòü<br />
aktivlik, -gi àêòèâíîñòü<br />
aktör àêò¸ð<br />
aktörlik àêò¸ðñòâî<br />
aktris àêòðèñà<br />
aktüel àêòóàëüíûé<br />
aktüellik, -gi àêòóàëüíîñòü<br />
akustik , -gi àêóñòè÷åñêèé<br />
akustike àêóñòèêà<br />
akümülle -mek àêêóìóëèðîâàòü<br />
akümüllen -mek àêêóìóëèðîâàòüñÿ<br />
akümüllengen àêêóìóëèðîâàííûé<br />
akümüllenme àêêóìóëÿöèÿ<br />
akümülâtor àêêóìóëÿòîð<br />
akvalang àêâàëàíã<br />
akvalangcý àêâàëàíãèñò<br />
akvamarin àêâàìàðèí<br />
akvanavt àêâàíàâò<br />
akvaryum àêâàðèóì<br />
akvaryumcý àêâàðèóìèñò<br />
akvatinte àêâàòèíòà (ïðîöåññ; êàðòèíà)<br />
akvatipya àêâàòèïèÿ<br />
akvatorya àêâàòîðèÿ<br />
akzis àêöèç<br />
akzisel àêöèçíûé<br />
al àëûé<br />
al -maq áðàòü, âçÿòü<br />
alâ îòëè÷íûé<br />
alabalýq, -ði çîîë. ôîðåëü<br />
alabalýqsoylar çîîë. ëîñîñ¸âûå<br />
alabanda ìîð. áîðò; çàëï ñ îäíîãî áîðòà<br />
alabars çîîë. ëåîïàðä<br />
alabota áîò. ëåáåäà<br />
alabros îñòðèæåííûé ïîä áîáðèê<br />
alaca ø¸ëê â ïîëîñêó<br />
alacaaqiq, -ði ìèíåð. õàëöåäîí<br />
alaca -berece ñäà÷à è ïðè¸ìêà<br />
alacaq, -ði äîëã (êîòîðûé ñëåäóåò<br />
ïîëó÷èòü)<br />
alacaqaranlýq, -ði ñóìåðêè<br />
alacaq -berecek, -gi äåëîâûå îòíîøåíèÿ<br />
alacaqlý êðåäèòîð<br />
alacalý ï¸ñòðûé<br />
alacalýq, -ði 1) ïåñòðîòà; 2) ñóìåðêè<br />
alaca melevþe áîò. àíþòèíû ãëàçêè<br />
alâcý îòëè÷íèê<br />
aláçam áîò. åëü åâðîïåéñêàÿ<br />
aláçubar ï¸ñòðûé<br />
alaçuq ñòîðîæêà; ëà÷óãà<br />
alâfranga åâðîïåéñêèé, íà åâðîïåéñêèé<br />
ëàä<br />
alâfrangacýlýq, -ði ïîäðàæàíèå åâðîïåéñêèì<br />
îáû÷àÿì<br />
alâfrangalaþ -maq ïîäðàæàòü åâðîïåéöàì<br />
alâfrangalýq, -ði åâðîïåéñêèå ìàíåðû<br />
alâgarson (ñòðèæêà) ïîä ìàëü÷èêà<br />
alakiyik çîîë. ëàíü<br />
54<br />
alala -maq äåëàòü ïÿòíèñòûì,<br />
êàìóôëèðîâàòü<br />
alâlâyt àòó! yëþëþ!<br />
alâlâytla -maq óëþëþêàòü<br />
alamaç -bulamaç çàìûçãàííûé<br />
alaman (ðàçíîøåðñòíàÿ) òîëïà<br />
alâmet, -ti ïðèçíàê; ïðèìåòà<br />
alâminut ìîìåíòàëüíî<br />
alâmod ìîäíûé<br />
alan ïëîùàäü, ïîëå<br />
alancý ïëåíýðèñò (õóäîæíèê)<br />
alanç çàõâàò, êîíôèñêàöèÿ<br />
alançýq, -ði ïëîùàäêà<br />
alanðasar âèòÿçü<br />
alângle íà àíãëèéñêèé ìàíåð<br />
alan -talan ðàçãðàáëåííûé<br />
alañla -maq îçèðàòüñÿ<br />
alápuðu ïÿòíèñòûé îëåíü<br />
alâqa 1) ñâÿçü; 2) îòíîøåíèå<br />
alâqacý ðàáîòíèê ñâÿçè<br />
alâqadar èìåþùèé îòíîøåíèå<br />
alâqadarlýq, -ði ïðè÷àñòíîñòü<br />
alâqalý èìåþùèé îòíîøåíèå<br />
aláqarða çîîë. ñîéêà<br />
alâqasýz íå èìåþùèé îòíîøåíèÿ<br />
alâqasýzca áåçó÷àñòíî<br />
alâqasýzlýq, -ði áåçó÷àñòíîñòü<br />
alaq -bulaq ìóòíûé; ìóòîðíûé<br />
ala -qula ï¸ñòðûé<br />
alar -maq àëåòü<br />
alaþa õîëîùåíûé êîíü, ìåðèí<br />
alaþým ñïëàâ (ìåòàëîâ)<br />
alaþýmlý ëåãèðîâàííûé<br />
alat, -tý òåëî; ìàññà òåëà<br />
alataþ ìèí. îíèêñ<br />
alatlý â òåëå; ãðóçíûé (÷åëîâåê)<br />
alâtürka íà òóðåöêèé ëàä<br />
alâtürkacý ëþáèòåëü âñåãî òóðåöêîãî<br />
alavcan ãîðÿ÷èé, âñïûëü÷èâûé<br />
alávere 1) ïåðåäà÷à (èç ðóê â ðóêè);<br />
2) ïåðåïðîäàæà<br />
alavereci ïåðåêóïùèê<br />
alay 1) âåñü, âñ¸; 2) ïðîöåññèÿ;<br />
3) ïîëê; 4) äèàë. òàê<br />
alay -maq (î ãëàçàõ): çàêàòèòüñÿ<br />
alay -artýq â áîëüøåé ñòåïåíè<br />
alay -bulay òåì áîëåå<br />
alaydaþ îäíîïîë÷àíèí<br />
alayiþ ïîêàçíîå, ïîìïà<br />
alayiþli ïîêàçóøíûé<br />
alaylan -maq îïîë÷èòüñÿ<br />
alaylandýr -maq îïîë÷àòü<br />
alaylý ñàìîó÷êà<br />
alaylýq, -ði îáû÷íûé, ïîâñåäíåâíûé<br />
alaysa ñì. aysa<br />
alayt -maq çàêàòèòü (ãëàçà)<br />
alaz 1) ïëàìÿ;<br />
2) îãîíü (êàê ýëåìåíò)
alazla -maq îïàëÿòü; âûæèãàòü<br />
alazlama ìåä. ýðèòåìà<br />
alazlan -maq ïëàìåíåòü, çàãîðåòüñÿ<br />
ïëàìåíåì<br />
aláztaþ ëÿïèñ<br />
albalaq öâåòàñòûå æåíñêèå øòàíû<br />
albastý æåíùèíà - çëîé äóõ<br />
albatros çîîë. àëüáàòðîñ<br />
albav æ¸ñòêàÿ (î âîäå)<br />
albay ïîëêîâíèê<br />
albaylýq, -ði çâàíèå ïîëêîâíèêà<br />
âlbinizm ìåä. àëüáèíèçì<br />
âlbinos àëüáèíîñ<br />
âlbom àëüáîì<br />
âlbumin àëüáóìèí<br />
âlbuminürye ìåä. àëüáóìèíóðèÿ<br />
albura 1) îïðîêèäûâàíèå (ñóäíà);<br />
2) óáîðêà ïàðóñîâ<br />
alcaraq, -ði ðîçîâàòûé<br />
alcebir àëãåáðà<br />
alcebriy àëãåáðàè÷åñêèé<br />
alcý -maq âûæèòü èç óìà (îò ñòàðîñòè)<br />
alcýra -maq ãîâîðèòü, äåëàòü ãëóïîñòè<br />
alcýrat -maq ïîçâîëÿòü äóðà÷èòüñÿ<br />
alcýravuq âûæèâøèé èç óìà<br />
alçaçýq, -ði íèçåíüêèé<br />
alçaçýqtan 1) íèçêî; 2) òèõîíå÷êî<br />
alçal -maq 1) ñìèðèòüñÿ; 2) îñåäàòü;<br />
3) óíèæàòüñÿ<br />
alçalýþ íèçîñòü, ïîäëîñòü<br />
alçalma 1) ïàäåíèå; 2) ãåîë. îñåäàíèå<br />
alçalt 1) ïîíèæàòü; 2) îïóñêàòü;<br />
3) óíèæàòü<br />
alçaltýcý óíèæàþùèé<br />
alçaq, -ði 1) íèçêèé; ïîäëûé; 2) ïîäëåö<br />
alçáqbasýnç ôèç. íèçêîå äàâëåíèå<br />
alçáqça äîâîëüíî íèçêî<br />
alçaqcasýna íèçêî, ïîäëî<br />
alçaqgöñülli ñêðîìíûé<br />
alçaqgöñüllilik,-gi ñêðîìíîñòü<br />
alçaqla -maq îïóñêàòüñÿ; ïåðåí. äåãðàäèðîâàòü<br />
alçaqlat -maq äåëàòü íèçêèì; ñíèæàòü<br />
alçaqlýq, -ði íèçêîå ïîëîæåíèå; ïåðåí. íèçîñòü<br />
alçaraq, -ði (ïî)íèæå<br />
alçay -maq ïðèîñàíèòüñÿ, ñåñòü ñ âàæíûì<br />
âèäîì<br />
alçý 1)ãèïñ; 2) ñòîðîíà, áîê àëü÷èêà<br />
alçýla -maq íàêëàäûâàòü ãèïñ<br />
alçýn 1) èäóùèé âïåðåäè; àâàíãàðä;<br />
2) íàçâàíèå òþðêñêîãî ïëåìåíè<br />
alçýnlýq, -ði àâàíãàðäèçì<br />
alçýtaþ ìèíåð. ãèïñ<br />
ald ïåðåäíÿÿ ÷àñòü<br />
alda -maq îáìàíûâàòü<br />
Áldaber øåñò äëÿ ñíÿòèÿ ôðóêòîâ ñ<br />
âûñîêèõ âåòâåé<br />
aldaç ìèíåð. îáìàíêà<br />
aldan -maq áûòü îáìàíóòûì, îáìàíóòüñÿ<br />
aldanç, aldançaq, -ði ëåãêîâåðíûé<br />
aldançaqlýq, -ði ëåãêîâåðèå<br />
aldanýþ ñàìîîáìàí<br />
aldar Köse ãåðîé ñêàçîê - áåçáîðîäûé<br />
îáìàíùèê<br />
aldártaþ ìèíåð. îáìàíêà<br />
aldat -maq îáìàíûâàòü<br />
aldatýcý 1) îáìàí÷èâûé; 2) îáìàíùèê<br />
aldatýcýlýq, -ði îáìàííûå äåéñòâèÿ<br />
aldatýl -maq áûòü îáìàíóòûì<br />
aldatýþ 1) îáìàí; 2) ñóïðóæåñêàÿ<br />
èçìåíà; 3) äåçèíôîðìàöèÿ<br />
aldatuv îáìàí<br />
aldav 1) îáìàí; 2) ñóïðóæåñêàÿ èçìåíà<br />
aldavcý 1) îáìàíùèê; 2) èçìåííèê<br />
aldavcýlýq, -ði ïðèáåãàíèå ê îáìàíó<br />
aldav -sýltav óãîâîðû<br />
aldavsýz áåç îáìàíà<br />
aldayýcý îáìàí÷èâûé<br />
aldehid õèì. àëüäåãèä<br />
aldýn 1) ñïåðâà; 2) ðàíüøå, äî<br />
aldýnðý ïåðåäíèé<br />
aldýndan çàðàíåå, çàãîäÿ<br />
aldýr -maq 1) çàñòàâëÿòü áðàòü;<br />
2) çàìåòèòü<br />
aldýrmaz ðàâíîäóøíûé<br />
aldýrmazlýq, -ði ðàâíîäóøèå<br />
aldýrtma -maq íå äàâàòü çàìåòèòü<br />
aldsahna àâàíñöåíà<br />
aldsýra ïåðåäíåãî ðÿäÿ (î ãëàñíûõ)<br />
aldtañlay ïåðåäíåå í¸áî<br />
aldtarih (x), -hi ïðåäûñòîðèÿ<br />
aldtatým ïðåäâêóøåíèå<br />
alduyaq ëèò. àíàôîðà<br />
aleksandrik àëåêñàíäðè÷åñêèé (ñòèõ)<br />
aleksandrit ìèíåð. àëåêñàíäðèò<br />
aleksi àëåêñèÿ, ïîòåðÿ ñïîñîáíîñòè<br />
÷èòàòü<br />
alelacayip, -bi èçóìèòåëüíûé, -î<br />
alelacele ïîñïåøíî, â ñïåøêå<br />
alelade îáû÷íûé, çàóðÿäíûé<br />
aleladelik, -gi îáûäåííîñòü<br />
alelem êàæåòñÿ<br />
alelðafle ïî îïëîøíîñòè<br />
alelqaide ïî ïðàâèëàì<br />
alelusul êàê ïðàâèëî<br />
alelhusus (x) â îñîáåííîñòè<br />
alem 1) ôëàã; 2) ïîëóìåñÿö (íà<br />
øïèëå ìå÷åòè)<br />
âlem (îêðóæàþùèé) ìèð<br />
alemdar çíàìåíîñåö<br />
âlemgir ïîêîðèòåëü<br />
âlemiy ìèðñêîé, çåìíîé, ñâåòñêèé<br />
âlemþümül âñåìèðíûé<br />
âlemþümül -tarihiy(x) âñåìèðíî-èñòîðè÷åñêèé<br />
alengirli àðãî øèêàðíûé<br />
aleniy ïóáëè÷íûé, ãëàñíûé<br />
aleniyet, -ti ãëàñíîñòü, ïóáëè÷íîñòü<br />
55
alésta ìîð. ãîòîâ! åñòü!<br />
alet, -ti 1) èíñòðóìåíò;<br />
2) ÷àñòü òåëà, îðãàí<br />
aletli ñíàáæ¸ííûé èíñòðóìåíòîì<br />
Aleutlý àëåóò<br />
alev ïëàìÿ<br />
aleviy ïîñëåäîâàòåëü aëè, øèèò<br />
aleviylik, -gi øèèçì<br />
alevle -mek çàæèãàòü, ðàçæèãàòü (òæ. ïåðåí.)<br />
alevlen -mek âîñïëàìåíèòüñÿ<br />
alevlendir -mek âîñïëàìåíÿòü, ðàçæèãàòü<br />
alevlendirme ðàçæèãàíèå<br />
alevlenici ëåãêîâîñïëàìåíÿþùèéñÿ<br />
alevlenir ëåãêîâîñïëàìåíÿþùèéñÿ<br />
alevlenme âîñïëàìåíåíèå<br />
alevlenmez íåâîñïëàìåíÿþùèéñÿ<br />
alevli ïëàìåííûé<br />
aleyh ïðîòèâ (êîãî-÷åãî-ë. )<br />
aleyhdar ïðîòèâíèê, îïïîçèöèîíåð<br />
aleyhdarlýq, -ði îïïîçèöèÿ<br />
aleyhillâne áóäü îí ïðîêëÿò!<br />
aleyhisselâm ìèð íàä íèì!<br />
aleyhlen -mek âûñòóïàòü ïðîòèâ<br />
aleyhlendir -mek íàñòðàèâàòü ïðîòèâ<br />
aleykümüsselâm è âàì ìèð!<br />
âlfa àëüôà<br />
âlfa -daneçikler àëüôà ÷àñòèöû<br />
âlfa -ýþýným àëüôà-èçëó÷åíèå<br />
âlfa -ýþýnlanma àëüôà-îáëó÷åíèå<br />
âlfa -ýþýnlar àëüôà-ëó÷è<br />
âlfa -parçalanýþ àëüôà-ðàñïàä<br />
âlfa -radioaktiv àëüôà-ðàäèîàêòèâíûé<br />
âlfa -<br />
radioaktivlik, -gi àëüôà-ðàäèîàêòèâíîñòü<br />
âlfa -sayaç àëüôà-ñ÷¸ò÷èê<br />
âlfons àëüôîíñ<br />
algarina ìîð. ïëàâó÷èé êðàí<br />
algoritm àëãîðèòì<br />
alðasavuq ñêëîííûé ê òðåâîëíåíèÿì<br />
alðasla -maq òðåâîæèòüñÿ (çà êîãî-ë. )<br />
alðaslandýr -maq çàñòàâëÿòü âîëíîâàòüñÿ,<br />
ïåðåæèâàòü<br />
alðaslav òðåâîëíåíèÿ<br />
alðav -dalðav â âîëíåíèè (î ìîðå, îáùåñòâå)<br />
alðý 1. 1) âçÿòîê (ñ óëüÿ); 2) òðîôåé;<br />
3) âîñïðèÿòèå; 2. ïåðåäíèé<br />
alðýda íàìåäíè<br />
alðýla -maq âîñïðèíèìàòü<br />
alðýlan -maq âîñïðèíèìàòüñÿ<br />
alðýlanabilir ïîçíàâàåìûé<br />
alðýnlý ïîääàþùèéñÿ, ïîäâåðæåííûé<br />
alðýnlýq, -ði ïîäâåðæåííîñòü<br />
alðýr õâàòêèé<br />
alðýrlýq, -ði õâàòêîñòü<br />
alhidad ãåîä. àëèäàäà<br />
alýcý 1) ïîêóïàòåëü;<br />
2) áåðóùèé, ïîêóïàþùèé<br />
alýça áîò. àëû÷à<br />
56<br />
alým 1) ïîäàòü; 2) âçÿòèå; ïîêóïêà<br />
alýmcý ñáîðùèê ïîäàòåé<br />
alýmlý ïðèâëåêàòåëüíûé<br />
alýmlýlýq, -ði ïðèâëåêàòåëüíîñòü<br />
alýmsa âçÿòêà<br />
alýmsaq, -ði âçÿòî÷íèê<br />
alýmsaqlýq, -ði âçÿòî÷íè÷åñòâî<br />
alým -satým êóïëÿ-ïðîäàæà<br />
alýmsýz íå ïðèâëåêàòåëüíûé<br />
alýn ëîá<br />
alýn -maq 1) âîñïëàìåíÿòüñÿ;<br />
2) ðàññòðàèâàòüñÿ<br />
alýnbalýq, -ði çîîë. ëîáàí<br />
alýndý ðàñïèñêà, êâèòàíöèÿ<br />
alýndýr -maq âîñïëàìåíÿòü, ðàçæå÷ü<br />
alýnðan âïå÷àòëèòåëüíûé; ìíèòåëüíûé<br />
alýnðanlýq, -ðý âïå÷àòëèòåëüíîñòü<br />
alýnðý òðîôåè<br />
alýnýþ âçÿòèå, çàõâàò<br />
alýnlý ëîáàñòûé<br />
alýnlýq êîçûð¸ê<br />
alýnma âçÿòûé, çàèìñòâîâàííûé<br />
alýnsaçý ÷¸ëêà<br />
alýnsaçlý ñ ÷¸ëêîé<br />
alýntý çàèìñòâîâàíèå (ñëîâ)<br />
alýntýla -maq çàèìñòâîâàòü (ñëîâà)<br />
alýnuv âçÿòèå, çàõâàò<br />
alýpbarýcý âåäóùèé (ïðîãðàììû)<br />
alýp -berecek äåëîâûå îòíîøåíèÿ<br />
alýpqaçýcý ïîõèòèòåëü<br />
alýpsatýcý ïåðåêóïùèê<br />
alýpsatýcýlýq êóïëÿ-ïðîäàæà<br />
alýq 1) îëóõ; 2) ïðèäóðêîâàòûé<br />
alýqçasýna êàê îëóõ<br />
alýqlan -maq æàðã. “áàëäåòü”, äóðà÷èòüñÿ<br />
alýqlaþ -maq ïîãëóïåòü<br />
alýqlýq îòóïåâøèé âèä<br />
alýqsýra -maq áðåäèòü, ãîâîðèòü âçäîð<br />
alýqtýr -maq 1) ïîòðÿñòè; îøåëîìèòü;<br />
2) îòøâûðíóòü, îòáðîñèòü<br />
alýþ âçÿòèå<br />
alýþ -maq ïðèâûêàòü<br />
alýþýl -maq áåçë. îò alýþmaq<br />
alýþýq ïðèâûêøèé; ïðèðó÷¸ííûé<br />
alýþýqlýq, -ði íàâûê; ïðèðó÷¸ííîñòü<br />
alýþýqsýz íåïðèâûêøèé<br />
alýþqan ïðèâûêøèé<br />
alýþqanlýq, -ði ïðèâû÷êà<br />
alýþqý ïðèâû÷êà<br />
alýþqýn ïðèâûêøèé<br />
alýþtýr -maq ïðèó÷èòü, ïðèâîäèòü,<br />
ïðèðó÷èòü<br />
alýþveriþ êóïëÿ-ïðîäàæà; òîðãîâëÿ<br />
alýþveriþçi òîðãîâåö<br />
alýþveriþçilik, -ði çàíÿòèå òîðãîâëåé<br />
alibi àëèáè<br />
alim ó÷¸íûé; ìóäðûé<br />
alimallah êëÿíóñü Àëëàõîì
alimane êàê ïîäîáàåò ó÷¸íîìó<br />
aliment àëèìåíòû<br />
alimentçi àëèìåíòùèê<br />
alimlik ó÷¸íîñòü<br />
aliy âûñøèé; âîçâûøåííûé<br />
aliycenap âåëèêîäóøíûé<br />
aliycenaplýq, -ði âåëèêîäóøèå<br />
aliyþan äîñòîñëaâíûé<br />
aliyülalâ íàèëó÷øèé<br />
alizarin õèì. àëèçàðèí<br />
alize ìåòåîð. ïàññàò<br />
alkaloid õèì. àëêàëîèä<br />
alkalölçer õèì. àëêàëèìåòð<br />
alkarna ïðîâîëî÷íàÿ ñåòü äëÿ ëîâëè<br />
ìèäèé<br />
alkühül, -li àëêîãîëü, ñïèðò<br />
alkühülli àëêîãîëüíûé<br />
allah, -ha Àëëàõ<br />
allahlý ïî÷èòàþùèé Àëëàõa;<br />
ñîâåñòëèâûé<br />
allahlýq, -ði 1) áîæåñòâåííîñòü;<br />
2) áåñïîìîùíûé; ñëàáîóìíûé<br />
allahsýz áåçáîæíèê<br />
allâlem êàæåòñÿ<br />
allâme áîëüøîé ó÷¸íûé, ýðóäèò<br />
allan -maq 1) çààëåòü (î çàðå);<br />
2) ðóìÿíèòü ù¸êè<br />
allandýr -maq äåëàòü ðóìÿíûì<br />
allaq -bullaq ïåðåìåøàííûé, ïåðåïóòàííûé<br />
allegorya àëëåãîðèÿ<br />
allegorik àëëåãîðè÷íûé<br />
allegretto ìóç. àëëåãðåòòî<br />
allegro ìóç. àëëåãðî<br />
allem -qallem óâ¸ðòêè, óëîâêè<br />
allentri (êàêîé-òî) íåîáû÷íûé<br />
allerji ìåä. àëëåðãèÿ<br />
allerjik àëëåðãè÷åñêèé<br />
allý èìåþùèé êðàñíûé öâåò<br />
allý -güllü öâåòàñòûé<br />
allý -pullu ðàçîäåòûé â ÿðêèå öâåòà<br />
allý -sarýlý àëîå ñ æ¸ëòûì<br />
allý -yeþilli àëîå ñ çåë¸íûì; áðîñêèé<br />
allýq, -ði 1) àëûé öâåò;2) ðóìÿíà<br />
alligator çîîë. àëëèãàòîð<br />
alliterasyon ëèò. àëëèòåðàöèÿ<br />
allopatya ìåä. àëëîïàòèÿ<br />
allopatik àëëîïàòè÷åñêèé<br />
alloskop àëëîñêîï<br />
alloterapi ìåä. àëëîòåðàïèÿ<br />
allotropi õèì. àëëîòðîïèÿ<br />
allotropik õèì. àëëîòðîïè÷åñêèé<br />
allüviy ãåîë. àëëþâèé<br />
allüviyel àëëþâèàëüíûé<br />
alma 1) ÿáëîêî; 2) íàçâàíèå ïëåìåíè<br />
almaç òåõ. ðåñèâåð<br />
almaçýq, -ði 1) ÿáëî÷êî; 2) àíàò. ñêóëà<br />
almalýq, -ði ÿáëîíåâûé ñàä<br />
almalý -salmalý ñú¸ìíûé, ðàçáîðíûé<br />
Alman íåìåö, -êèé<br />
almanak àëüìàíàõ<br />
almanca 1) ïî-íåìåöêè;<br />
2) íåìåöêèé ÿçûê<br />
almandin ìèíep. àëüìàíäèí<br />
almankümüþi ìåëüõèîð<br />
almanlaþ -maq îíåìå÷èòüñÿ<br />
almanlaþtýr -maq îíåìå÷èòü<br />
almaþ 1) ïåðåñòàíîâêà;<br />
2) ìåñòîèìåíèå;<br />
3) “äâèíóòûé”(èðîí. )<br />
almaþ -maq ïåðåìåæàòüñÿ, ÷åðåäîâàòüñÿ<br />
almaþýcý ïåðåìåæàþùèéñÿ<br />
almaþýq 1) ïåðåñòàíîâëåííûé;<br />
2) ïåðåìåæàþùèéñÿ<br />
almaþýn -maq ìåíÿòü äðóã äðóãà (â ðàáîòå)<br />
almaþýnuv ÷åðåäîâàíèå; ñìåíà<br />
almaþlýq, -ði (èðîí. ) “äâèíóòîñòü”<br />
almaþtýr -maq ìåíÿòü, ïåðåñòàíîâèòü<br />
alnaç ôàñàä, ïåðåäíÿÿ ñòîðîíà<br />
alo àëëî!<br />
aloe áîò. aëîý<br />
alp âèòÿçü<br />
alpan -talpan (õîäèòü) âïåðåâàëî÷êó<br />
âlpaka çîîë. àëüïàêà<br />
âlpinarium àëüïèíàðèóì<br />
âlpiniada àëüïèíèàäà<br />
âlpiyen àëüïèéñêèé<br />
alqý -maq ïîýò. áëàãîñëîâëÿòü<br />
alqým ðàäóãà<br />
alqýmsý ðàäóæíûé<br />
al -qýrmýzý êàðìèíîâûé (öâåò)<br />
alqýþ îäîáðåíèå; àïëîäèñìåíòû<br />
alqýþçý ïîäõàëèì; àïîëîãåò<br />
alqýþçýlýq, -ði ïîäõàëèìàæ; àïîëîãèÿ<br />
alqýþla -maq îäîáðÿòü; áëàãîñëîâëÿòü<br />
alqýþlan -maq áûòü áëàãîñëîâëÿåìûì;<br />
èìåòü óñïåõ<br />
alqýþlý áëàãîäàðñòâåííûé<br />
al -qýzýl ïóðïóðíûé<br />
alt 1) íèç, äíî; 2) íèæíèé<br />
altañ ïîäñîçíàíèå<br />
alt -añsal ïîäñîçíàòåëüíûé<br />
alt -aqýntý ïîäâîäíîå òå÷åíèå<br />
altav øåñòåðî<br />
altavlaþ -maq ñîáðàòüñÿ âøåñòåðîì<br />
altaylý àëòàåö<br />
altbadana ãðóíòîâêà (ïîä ïîáåëêó)<br />
altboya ãðóíòîâêà (ïîä ïîêðàñêó)<br />
altbölüm ïîäðàçäåë<br />
altcins áèîë. ïîäâèä<br />
altçeñe íèæíÿÿ ÷åëþñòü<br />
altçý ñòàðøàÿ æåíà (â ìíîãîáðà÷èè)<br />
altdünya 1) ïðåèñïîäíÿÿ;<br />
2) äíî (îáùåñòâî)<br />
âlternativ àëüòåðíàòèâà, -íûé<br />
âlternator ãåíåðàòîð ïåðåìåííîãî òîêà<br />
altfar ïîäôàðíèê (àâòîìîáèëÿ)<br />
57
altfýsýltý ïîäñêàçêà<br />
altkeçit ïóòåïðîâîä<br />
altkira ñóáàðåíäà<br />
altkiþi íåäî÷åëîâåê, óáåðìåíø<br />
altý øåñòü; øåñò¸ðêà<br />
altýayaqlý ðàçã. ðàñòîðîïíûé; âåçäåñóùèé<br />
altýaylýq øåñòèìåñÿ÷íûé<br />
altýgen øåñòèóãîëüíèê<br />
altýköþeli øåñòèóãîëüíûé<br />
altýköþelik, -gi øåñòèóãîëüíèê<br />
altýkünlük, -gi 1) øåñòèäíåâíûé;<br />
2) øåñòèäíåâêà<br />
altýkürekli øåñòèâ¸ñåëüíûé<br />
altýlý øåñò¸ðêà (êàðò)<br />
altýlýq ñîäåðæàùèé øåñòü åäèíèö<br />
altýn çîëîòî<br />
altýnbaþ çëàòîãëàâûé (î ìå÷åòè, öåðêâè<br />
è ò. ï. )<br />
altýncý øåñòîé<br />
altýnkökü áîò. ðâîòíûé êîðåíü<br />
altýnközlü ðàçã. àë÷íûé<br />
altýn -kümüþ ðàçã. äðàãîöåííîñòè<br />
altýnla -maq çîëîòèòü<br />
altýnlý 1) ñîäåðæàùèé çîëîòî;<br />
2) áîãàòûé<br />
altýn Orda èñò. Çîëîòàÿ Îðäà<br />
altýnotu áîò. ëèñòîâèê êîëîïåíäðîâûé<br />
altýnsarýsý çîëîòèñòî-æ¸ëòûé<br />
altýnsaçlý çëàòîâëàñûé; çëàòîêóäðûé<br />
altýnsýr “æèäêîå çîëîòî”, ãëÿíöãîëüä<br />
(äëÿ ðîñïèñè ïîñóäû, ò. ï. )<br />
altýnsýrlý ðàñïèñàííûé çîëîòîì<br />
altýnsuvu õèì. öàðñêàÿ âîäêà<br />
altýntabaq, -ði áîò. ëþòèê åäêèé<br />
altýntýrnaq, -ði áîò. íîãîòêè<br />
altýntop áîò. ãðåéïôðóò<br />
altýoqqa et -mek êà÷àòü ÷åëîâåêà, âçÿâ çà ðóêè è<br />
çà íîãè<br />
altýparmaq 1) øåñòèïàëûé; 2) çîîë. òóíåö<br />
altýpat øåñòèçàðÿäíûé ðåâîëüâåð<br />
altýq ïîäñïóäíûé; ïîäðàçóìåâàåìûé<br />
altýqat â øåñòü ðàç; â øåñòü ñëî¸â<br />
Altýqardaþ àñòð. Êàññèîïåÿ<br />
altýqla -maq ïîäðàçóìåâàòü<br />
altýqlan -maq ïîäðàçóìåâàòüñÿ<br />
altýþar ïî-øåñòè<br />
altýtarlalý c.-õ. ñøåñòèïîëüíûé<br />
altýtarlalýq, -ði ñ.-õ. øåñòèïîëüå<br />
altý -uclu øåñòèêîíå÷íûé<br />
altýyýllýq, -ði 1) øåñòèëåòíèé; 2) øåñòèëåòêà<br />
altla -maq ïîäìèíàòü ïîä ñåáÿ; îäîëåòü;<br />
altlan -maq ïîäâåðãàòüñÿ<br />
altlanðanlýq, -ði ïîäâåðæåííîñòü<br />
altlandýr -maq ïîäâåðãàòü<br />
altlandýrýl -maq ïîäâåðãàòüñÿ, áûòü<br />
ïîäâåðãàåìûì<br />
altlandýrýlðan ïîäâåðãøèéñÿ<br />
altlýq, -ði ïîäñòàâêà; ñòàíèíà<br />
58<br />
altlý -üstlü ñîñòîÿùèé èç âåðõà è íèçà;<br />
äâîéêà<br />
altmýþ øåñòüäåñÿò<br />
altmýþar ïî øåñòèäåñÿòè åäèíèö<br />
altmýþdörtlük ìóç. íîòà â îäíó øåñòüäåñÿò<br />
÷åòâ¸ðòóþ<br />
altmýþýncý øåñòèäåñÿòûé<br />
altmýþla -maq äîñòèãíóòü<br />
øåñòèäåñÿòèëåòíåãî âîçðàñòà<br />
altmýþlarýnda â âîçðàñòå îò 61 äî 69 ëåò<br />
altmýþlýq, -ði 1) øåñòèäåñÿòèëåòíèé;<br />
2) ñîäåðæàùèé 60 åäèíèö<br />
÷åãî-ë.<br />
altnesne ñóáñòàíöèÿ (ôèëîñ. )<br />
âlto ìóç. àëüò (ãîëîñ è èíñòðóìåíò)<br />
altorman ïîäëåñîê, ïîäëåñüå<br />
altösün 1) ïîðîñëü; 2) ïîäñåä (ìåõà)<br />
altsavut ïîäêëàäíîå ñóäíî<br />
altsayý ïîäñ÷¸ò, èòîã<br />
altsebep, -bi ïîäîïëåêà, ñêðûòàÿ ïðè÷èíà<br />
altsýnýf áèîë. ïîäêëàññ<br />
altþübe ïîäîòäåë<br />
alttaqým áîò. ,çîîë. ïîäïîðÿäîê,<br />
ïîäîòðÿä<br />
alttekst ïîäòåêñò<br />
altteri áèîë. ãèïîäåðìà<br />
alttopraq, -ði ïîäïî÷âà<br />
alttürek àíàò. ãèïîôèç<br />
alt -üst â áåñïîðÿäêå, ââåðõ äíîì<br />
altyam ïîäñòàíöèÿ<br />
altyapý ôèëîñ. áàçèñ<br />
altyapýsal áàçèñíûé<br />
altyazý ñíîñêà; îáúÿñíåíèå ê<br />
èëþñòðàöèè<br />
aluv âçÿòèå<br />
alümin àëþìèíèåâûé<br />
alüminat ãëèíîç¸ì<br />
alüminosilistaþ õèì. àëèìíîñèëèêàò<br />
alüminium àëþìèíèé<br />
alüþke ãàëóøêè<br />
alveöl, -li àíàò. àëüâåîëà<br />
alveölâr ëèíã. àëüâåîëÿðíûé<br />
alyanaq, -ði êðàñíîù¸êèé<br />
âlyans àëüÿíñ<br />
alyuvar ôèçèîë. ýðèòðîöèò<br />
am ãðóá. æåíñêèé ïîëîâîé îðãàí<br />
ama 1) ñîþç íî, îäíàêî;<br />
2) ÷àñòèöà íó è…!<br />
amac öåëü; ìèøåíü<br />
amacla -maq èìåòü öåëüþ ÷òî-ë.<br />
amaclý èìåþùèé êàêóþ-ë. öåëü<br />
amaclýlýq, -ði öåëåóñòðåìë¸ííîñòü<br />
amacsýz áåñöåëüíûé, -î<br />
amacsýzlýq, -ði îòñóòñòâèå öåëè<br />
aman 1) ìåæä. ïîìèëóéòå!,<br />
ïîùàäèòå! 2) ïîùàäà<br />
amanat, -tý çàëîæíèê<br />
aman -esen â çäðàâèè è áåçîïàñíîñòè
aman -esenlik, -gi çäðàâèå è áåçîïàñíîñòü<br />
amanlýq, -ði áëàãîïîëó÷èå<br />
amansýz áåñïîùàäíûé<br />
amansýzca áåñïîùàäíî<br />
amansýzlýq, -ði áåñïîùàäíîñòü<br />
amazon àìàçîíêà<br />
ambal æàðã. àìáàë, óâàëåíü<br />
ambalaj óïàêîâêà, òàðà<br />
ambisyon, -ný àìáèöèÿ<br />
ambisyonlu àìáèöèîçíûé<br />
ambon (öåðêîâíûé) àìâîí<br />
ambulans êàðåòà ñêîðîé ïîìîùè<br />
ambulatorik àìáóëàòîðíûé<br />
ambulatorya àìáóëàòîðèÿ<br />
amel, -li 1) äåéñòâèå; 2) ïðàêòèêà<br />
amelen ïðàêòè÷åñêè, íà äåëå<br />
ameliy 1) ïðàêòè÷åñêèé;<br />
2) äåéñòâåííûé<br />
ameliyat, -tý 1) ïðàêòè÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü;<br />
2) õèðóðãè÷åñêàÿ îïåðàöèÿ<br />
ameliyatçý 1) ïðàêòèê; 2) ïðàêòèêàíò;<br />
3) õèðóðã-îïåðàòîð<br />
ameliyathane (x) îïåðàöèîííàÿ<br />
amelsýz áåçäåÿòåëüíûé<br />
amenna íó õîðîøî! ëàäíî!<br />
amer íàñòîéêà (âîäêà)<br />
amerikalý àìåðèêàíåö<br />
Amerikan 1) àìåðèêàíåö; 2) àìåðèêàíñêèé<br />
amerikanca ïî-àìåðèêàíñêèé<br />
amerikancý àìåðèêàíèñò<br />
amerikanizm àìåðèêàíèçì<br />
amerikanlaþ -maq àìåðèêàíèçèðîâàòüñÿ<br />
amerikanlaþtýr<br />
-maq àìåðèêàíèçèðîâàòü<br />
amerisium õèì. àìåðèöèé<br />
ametal íåìåòàëë<br />
ametallik íåìåòàëëè÷åñêèé<br />
ametist ìèíep. àìåòèñò<br />
amfibrakis ëèò. àìôèáðàõèé<br />
amfibya çîîë. àìôèáèÿ<br />
amfiteatro àìôèòåàòð<br />
amfor àìôîðà<br />
amhar àìõàðåö, ýôèîï<br />
amibye çîîë. àì¸áà<br />
amibyesim àì¸áîâèäíûé<br />
amidler õèì. àìèäû<br />
amil 1) äåéñòâóþùèé; äåÿòåëüíûé;<br />
2) ôàêòîð; ìîòèâ<br />
amin õèì. àìèí<br />
amin àìèíü!<br />
aminoekþilikler õèì. àìèíîêèñëîòû<br />
aminoplast õèì. àìèíîïëàñò<br />
âmir 1) íà÷àëüíèê; 2) âîåíà÷àëüíèê,<br />
êîìàíäèð; 3) ïðàâèòåëü<br />
amirâl, -li àäìèðàë<br />
amirâllik, -gi 1) àäìèðàëüñêîå çâàíèå;<br />
2) àäìèðàëòåéñòâî<br />
âmirlik, -gi ïîñò, ôóíêöèÿ íà÷àëüíèêà<br />
amiy ïðîñòîé, ïðîñòîíàðîäíûé<br />
amiyane ïðîñòîðå÷íûé, -î; âóëüãàðíûé, -î<br />
amiyat, -tý ïîñðåäíèê, ïðèìèðèòåëü<br />
amma ñì. ama<br />
amme 1) âñåîáùèé;<br />
2) íàðîäíàÿ ìàññà<br />
ammeviy âñåíàðîäíûé, ìàññîâûé<br />
ammeviyleþ -mek ñòàíîâèòüñÿ âñåíàðîäíûì<br />
ammeviyleþtir-mek äåëàòü âñåíàðîäíûì,<br />
ïîïóëÿðèçîâàòü<br />
ammeviylik, -gi âñåíàðîäíîñòü<br />
ammiak, -ki õèì. àììèàê<br />
ammiaklý àììèà÷íûé<br />
ammonal àììîíàë<br />
ammonak, -ki õèì. íàøàòûðíûé ñïèðò<br />
ammonium õèì. àììîíèé<br />
amnesti àìíèñòèÿ<br />
amnestile -mek àìíèñòèðîâàòü<br />
amnezya àìíåçèÿ, ïîòåðÿ ïàìÿòè<br />
amnion àíàò. àìíèîí<br />
amor ìèô., ïîýò. Àìóð<br />
amorâl àìîðàëüíûé<br />
amorâlce àìîðàëüíûé, -î<br />
amorâllik, -gi àìîðàëüíîñòü<br />
amorf àìîðôíûé<br />
amorflýq, -ði àìîðôíîñòü<br />
amorti ïîãàøåíèå (îáëèãàöèé)<br />
amortizator òåõ. àìîðòèçàòîð<br />
amortiz òåõ. àìîðòèçàöèÿ<br />
amortizel àìîðòèçàöèîííûé<br />
amortizle -mek àìîðòèçèðîâàòü<br />
amortizman ýêoí. àìîðòèçàöèÿ<br />
amper ôèç. àìïåð<br />
amperlik â … àìïåð<br />
amperölçer àìïåðìåòð<br />
ampersaat ôèç. àìïåð÷àñ<br />
ampir àðõèò. àìïèð<br />
amplifå ôèç. , ýëåê. óñèëåíèå<br />
amplifikator ýëåê. óñèëèòåëü<br />
amplitüd ôèç. àìïëèòóäà<br />
amplua àìïëóà<br />
ampüte (etmek) ìåä. àìïóòèðîâàòü<br />
amyant ìèíåð. àñáåñò<br />
an ìîìåíò, ìãíîâåíèå<br />
ana ìàòü<br />
ana - baba ðîäèòåëè, ìàòü è îòåö<br />
anabaptist ðåë. àíàáàïòèñò<br />
anabaptizm ðåë. àíàáàïòèçì<br />
anabaþ (îâöå)ìàòêà<br />
anabioz áèîë. àíàáèîç<br />
anaca (sýna) êàê ïîäîáàåò ìàòåðè<br />
anacýl ïðèâÿçàííûé ê ìàòåðè<br />
anaç äîñòèãøàÿ çðåëîñòè, âçðîñëàÿ;<br />
ìàòåðàÿ<br />
anaça íàçâàííàÿ ìàòü<br />
anaçýq, -ði ìàòóøêà<br />
anaçla (n) -maq äîñòè÷ü çðåëîñòè<br />
anaçlýq, -ði çðåëûé âîçðàñò<br />
59
anadaþ ðîäíûå ïî ìàòåðè<br />
Anadolulý àíàòîëèåö<br />
anaerki ìàòðèàðõàò<br />
anaerkil ìàòðèàðõàëüíûé<br />
anafor I. îòðàæ¸ííàÿ âîëíà (ìîðñêàÿ)<br />
anafor II. äåðåâåíùèíà<br />
anáfora ëèò. àíàôîðà<br />
anaforcý ëþáèòåëü äàðîâùèíû,<br />
õàëÿâùèê<br />
anaforcýlýq, -ði õàëÿâùèíà<br />
anaforik ëèò. àíàôîðè÷åñêèé (ñòèõ)<br />
anaforla -maq íàæèâàòüñÿ<br />
anagram àíàãðàììà<br />
anahtar (x) êëþ÷<br />
anahtarcý (x) êëþ÷íèê<br />
anahtarlýq (x), -ði ôóòëÿð äëÿ êëþ÷åé<br />
anakoluf ëèíã. àíàêîëóô<br />
anakonda çîîë. àíàêîíäà<br />
anakronistik àíàõðîíè÷åñêèé<br />
anakronizm àíàõðîíèçì<br />
analý èìåþùèé ìàòü<br />
analýq, -ði 1) ìàòåðèíñòâî; 2) ìà÷åõà<br />
analitik àíàëèòè÷åñêèé<br />
analitike àíàëèòèêà<br />
analiz àíàëèç<br />
analizator ôèç. àíàëèçàòîð<br />
analizci òîò, êòî çàíèìàåòñÿ àíàëèçîì<br />
analizle -mek àíàëèçèðîâàòü<br />
analjý ìåä. àíàëüãèÿ<br />
analjezi ìåä. àíàëüãåçèÿ<br />
analog àíàëîã<br />
analoji àíàëîãèÿ<br />
analojik àíàëîãè÷íûé<br />
anamal êàïèòàë<br />
anamalcýlýq, -ði êàïèòàëèçì<br />
ana -mýna âîò-âîò, ñ ìèíóòû íà ìèíóòó<br />
anamnez ìåä. àíàìíåç<br />
ananas àíàíàñ<br />
ananassoylar áîò. àíàíàñîâûå<br />
anane òðàäèöèÿ<br />
ananeci òðàäèöèîíàëèñò<br />
ananeperest, -ti òðàäèöèîíàëèñò<br />
ananeperestlik,-gi òðàäèöèîíàëèçì<br />
ananet, -ti ìåä. èìïîòåíöèÿ<br />
ananeviy òðàäèöèîííûé<br />
anaoqulý, -na äåòñêèé ñàä<br />
anapest ëèò. àíàïåñò<br />
anaqadýn ìàòðîíà<br />
anaqara ìàòåðèê<br />
anaqaz ãóñûíÿ<br />
anaqýz ëþáèìèöà ìàòåðè<br />
ana -arý ï÷åëîìàòêà<br />
anarþi àíàðõèÿ<br />
anarþik àíàðõè÷åñêèé<br />
anarþist àíàðõèñò<br />
anarþistçe (ïîñòóïàòü) êàê àíàðõèñò<br />
anasanlý íîñÿùèé ôàìèëèþ ìàòåðè<br />
anasýr ýëåìåíòû (àðàáñê. ìí. ÷. )<br />
60<br />
anasýz ñèðîòà áåç ìàòåðè<br />
anasýzlýq, -ði ñèðîòñòâî áåç ìàòåðè<br />
anason, -ný áîò. àíèñ<br />
anastomoz ìåä. àíàñòîìîç<br />
anaþa ìàêîâàÿ ñîëîìêà (íàðêîòèê)<br />
anaþacý íàðêîìàí<br />
anatañrý ìàòü-áîãèíÿ<br />
ana tili ðîäíîé ÿçûê<br />
anatomik àíàòîìè÷åñêèé<br />
anatomist àíàòîì<br />
anatomla -maq àíàòîìèðîâàòü<br />
anatomya àíàòîìèÿ<br />
anayasa êîíñòèòóöèÿ<br />
anayasal êîíñòèòóöèîííûé<br />
anayasacý êîíñòèòóöèîíàëèñò<br />
anayasacýlýq, -ði êîíñòèòóöèîíàëèçì<br />
anayasalý èìåþùèé êîíñòèòóöèþ<br />
anayol ìàãèñòðàëüíàÿ äîðîãà<br />
anayön ñòîðîíà ñâåòà<br />
anayurt ðîäèíà<br />
anbar àìáàð, êëàäîâêà<br />
anbarcý êëàäîâùèê<br />
anber àìáðà<br />
anberçiçek áîò. ãèáèñêóñ<br />
anberli ñîäåðæàùèé àìáðó<br />
anca íî, îäíàêî<br />
ancaq òîëüêî, ëèøü òîëüêî<br />
ancýlayýn òàê, òàêèì îáðàçîì<br />
ançizle -mek ðàçã. óëèçíóòü<br />
ançüez çîîë. àí÷îóñ<br />
anda òàì<br />
andaki òàìîøíèé<br />
anda -mýnda òàì-ñÿì<br />
andan -mýndan îòòåëü-îòñåëü<br />
andante ìóç. àíäàíòå<br />
andantino ìóç. àíäàíòèíî<br />
andavallý äóðà÷îê<br />
andavallýq, -ði äóðà÷ëèâîñòü<br />
andezit ìèíep. àíäåçèò<br />
andýz áîò. äåâÿñèë, äÿãèëü<br />
ane àíàò. ëîáîê<br />
anekdot àíåêäîò<br />
anekdotik àíåêäîòè÷åñêèé<br />
anele ìîð. ñêîáà ÿêîðÿ<br />
anemi ìåä. àíåìèÿ, ìàëîêðîâèå<br />
anemik ìåä. àíåìè÷íûé<br />
anemon áîò. àíåìîíà<br />
aneroid òåõ. àíåðîèä<br />
anestezle -mek àíåñòåçèðîâàòü<br />
anestezya àíåñòåçèÿ<br />
anestezyolog àíåñòåçèîëîã<br />
anestezyoloji àíåñòåçèîëîãèÿ<br />
anevrizma ìåä. àíåâðèçì<br />
anfas àíôàñ<br />
angaje etmek àíãàæèðîâàòü<br />
angajement àíãàæåìåíò<br />
anglikan àíãëèêàíñêàÿ (öåðêîâü)<br />
anglikancý ïðèâåðæåíåö àíãëèêàíñòâà
Huve’l - Hayyü’l – Bâqî<br />
Qýrým Geray ðazâ-pîþe han-ý âliþân<br />
Ki misli olmadý meþhûd çeþm-i çerh-i kebûd.<br />
Bu taht-gâh-ý fenâdan çün eyledi rýhlet<br />
Qonaðý menzil-i uqbâ ola bi-emr-i Vedûd.<br />
Dedim duâ ile târîh cevherini, Edîb,<br />
Qýrým Geray olasýn tâcdâr-ý hulûd<br />
Bugünki qýrýmtatarcasý ile:<br />
Sene 1183 (H)<br />
(M.1769)<br />
Qýrým Haný Qýrým Geraynýñ (1719-1769; Hanlýðý:<br />
1758-64; 1768-69) Baðçasarayda Han Saraynýñ<br />
mezarlýðýndaki qabriniñ körüniþi.<br />
1. O Allah’týr ki, soñsuz hayatnýñ sahibidir!<br />
Qýrým Geray, ðaza iþlerini maqsad edingen öyle þaný yüce bir han ki, mavý kökniñ közü oña<br />
beñzer birisini daha körmedi.<br />
2. Madem ki, bu faniy paytahtan köçti, çoq þefqatlý Allahnýñ emri ile qonaðý ebediyet alemi olsun<br />
3. Ey, Edip, dua ile þu tarih cevherini dedim:“Qýrým Geray! Ebediylik yurdunýñ taclý hükümdarý ol!”<br />
Ýhtar: Çeþit baqýmýndan noqtalý tarihniñ bir örnegi olðan bu tarih (soñ beyitteki “gevher” sözü de buña<br />
iþaret eter), tarih mýsrasý olðan altýncý mýsradaki yalñýz noqtalý harflerniñ toplanmasý ile bulunýr.<br />
(Baq arap harfli þeklini). Bu harflerniñ sayý degerleri toplandýðýnda (100 (Qaf)+10x3 (Ye, 3dane)+50<br />
(Nun)+400(Te)+3(Cim)+600(Hý)= 1183) Qýrým Geraynýñ vefat tarihi olðan Hicriy 1183 (Milâdiy 1769)<br />
senesi çýqar.<br />
61
62<br />
Nevbetteki sayýda:<br />
Zýncýrlý Medreseniñ açýlýþ merasiminde (1500 s.) I. Meñli Geray<br />
Hannýñ söylegen nutqu.<br />
Þair Ýsmetiyniñ hayat ve eserlerine dair yañý bilgiler.<br />
“Günsel”niñ Ansiklopedisi<br />
Halq yaratýcýlýðý hazinesinden<br />
Peyðamberler haqqýnda qýssalar<br />
GÜNSEL<br />
Haza Hikâyet-i Yusuf aleyhisselâm ve Zeliha (devamý)