Cały numer 21 w jednym pliku PDF - Pro Libris - Wojewódzka i ...

Zrealizowano w ramach Programu Operacyjnego Promocja Czytelnictwa 

og³oszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne

Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne 

Pro Libris 

nr 4 (21) - 2007 

Prace plastyczne wykorzystane w numerze 

artyœci Galerii Stara Winiarnia 

Zdjêcia: 

Bo¿ena Górczyñska-Przyby³owicz, Magda Gryska, Jacek Jawoszek, 

archiwum prywatne Bo¿eny Górczyñskiej-Przyby³owicz 

Copyright by 

Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, Zielona Góra 2007 

Redaktor naczelny 

S³awomir Kufel 

Redaktor naukowy 

Anna Szóstak 

Redaktor graficzny 

Magdalena Gryska 

Sekretarz redakcji 

Ewa Mielczarek 

Korekta 

Grzegorz Gorzechowski 

Cz³onkowie redakcji: 

Katarzyna Bachta, Grzegorz Gorzechowski, Leszek Kania, Czes³aw Sobkowiak, Maria Wasik 

Stali wspó³pracownicy: 

Krystyna Kamiñska, Ireneusz K. Szmidt, Andrzej K. Waœkiewicz, Jacek Weso³owski 

Wydawca 

Pro Libris - Wydawnictwo Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Cypriana Norwida, 

al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra 

Sk³ad komputerowy 

Firma Reklamowa „GRAF MEDIA”, tel. 068 451 72 78 

Nak³ad - 300 egz. 

ISSN 1642-5995 

Nr indeksu 370754 

Adres Redakcji: 

WiMBP im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze, 

al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra (z dopiskiem Pro Libris); 

e-mail: Wydawnictwo.Prolibris@wimbp.zgora.pl 

http://www.wimbp.zgora.pl

Od Redakcji 

Zima za oknem. Przynajmniej kalendarzowa, 

bo od jakiegoœ czasu mamy wyraŸne 

k³opoty z klimatem. Latem za ciep³o, zim¹ 

niedostatecznie zimno - wci¹¿ wybrzydzamy. 

Tymczasem na kolejny, ju¿ 21 numer Pro 

Libris narzekaæ chyba nie ma powodu. Przygotowaliœmy 

dla Pañstwa sporo interesuj¹cych 

propozycji, wœród których, wierzymy, ka¿dy 

znajdzie coœ dla siebie. 

Mo¿e bêdzie to nowe, jak zawsze znakomite 

opowiadanie Mieczys³awa Warszawskiego, 

a mo¿e zupe³nie inny w klimacie tekst Petera 

Mannsdorfa, albo bardzo osobiste wypowiedzi 

Tomasza Florkowskiego, Czes³awa Sobkowiaka 

lub Janusza Koniusza. Lekturê prozy 

warto przeplataæ kontemplacj¹ poezji, tym 

razem autorstwa Janusza Werstlera, Janiny 

Lorenc, Krzysztofa Gozdowskiego, Konrada 

Krakowiaka, Bartosza Pi¹tkowskiego, Anny 

M³ynarczyk i Haliny Bohuty-St¹pel. Warto siê 

te¿ pochyliæ nad swoist¹ podró¿¹ w czasie 

dokonan¹ przez Alfreda Siateckiego w wywiadzie 

z Miko³ajem Jakubic¹, bardzo ciekawymi 

rozwa¿aniami Wolfganga Kroschela, jak zwykle 

niezawodnym Jackiem Weso³owskim i jego 

cyklem Na Granicy czy wreszcie kolejnymi 

inspiruj¹cymi spostrze¿eniami Czes³awa 

Markiewicza, tym razem poœwiêconymi 

utworom Marii Sidorskiej-Ryczkowskiej. Na 

osobn¹ uwagê zas³uguj¹ prezentacje plastyczne, 

zwi¹zane z prowadzon¹ przez Magdalenê 

Gryskê i Zenona Polusa galeri¹ Winiarnia. Nie 

mamy ju¿ zielonogórskiego wina (chyba ¿e 

odrodzi siê za spraw¹ kilkorga pasjonatów 

- jeœli zapatrzeni w przepisy urzêdnicy pozwol¹...), 

ale mamy Winiarniê, ukryt¹ w zakamarkach 

dawno upad³ego przedsiêbiorstwa. 

Ca³oœci dope³niaj¹ obfite recenzje, varia biblioteczne 

i inne sta³e rubryki. Nic, tylko czytaæ. 

Piszê te s³owa w przeddzieñ nowego, 2008 

roku. Minê³o siedem pe³nych lat istnienia Pro 

Libris. To bardzo du¿o, zwa¿ywszy, ¿e 

wczeœniej podobnego pisma w Zielonej Górze 

nie by³o. Owszem, palmê pierwszeñstwa 

dzier¿y Nadodrze, dziêki któremu rozwinê³o 

siê wiele, do dziœ aktywnych, talentów. Pro 

Libris jednak od pocz¹tku by³o inne, mia³o 

o wiele dalej id¹ce plany. Czy uda³o siê je 

zrealizowaæ? Chyba tak. Na naszych ³amach 

publikowali w³aœciwie wszyscy licz¹cy siê 

twórcy, mieszkaj¹cy w regionie. Uda³o siê nie 

tylko zasypaæ przepaœæ miêdzy Gorzowem 

i Zielon¹ Gór¹, gdy¿ og³aszali siê u nas artyœci 

z obydwu miast zarówno, ale i stworzyæ coœ 

w rodzaju œwiadomoœci miejsca, okreœlanego 

„Ziemi¹ Lubusk¹”, jakkolwiek do dziœ mamy 

zaprzysiêg³ych wrogów takiej nominalizacji. 

Nie bez znaczenia jest te¿ pozyskanie do 

wspó³pracy niemieckich przyjació³, co nie 

by³o ³atwe, gdy¿ wymaga³o wzajemnego 

uœwiadomienia swoich racji, jak¿e ró¿nych 

nieraz, i do dziœ budz¹cych kontrowersje. 

Niezmiernie istotnym pozostaje te¿, jak s¹dzê, 

fakt, ¿e Pro Libris nigdy nie deprecjonowa³o 

dokonañ innych zielonogórskich mediów. 

Najzwyczajniej w œwiecie nie uznawaliœmy 

takich czynnoœci za zasadne, bo przecie¿ 

ka¿dy chce wnieœæ coœ dobrego, na odmiennych 

p³aszczyznach. Im wiêcej mediów, 

tym lepiej, tym wyraŸniej mo¿na artyku- 

³owaæ przeró¿ne pogl¹dy i koncepcje przysz³oœci. 

I tylko jednego wci¹¿ ¿a³ujemy - ¿e nie 

byliœmy w stanie dotrzeæ do wszystkich, ¿e nie 

sprawdza³a siê dystrybucja. Byæ mo¿e dlatego 

nasze propozycje z takimi oporami przedostawa³y 

siê do œwiadomoœci potencjalnych 

czytelników. To zadanie na przysz³oœæ, 

z pewnoœci¹ jedno z wa¿niejszych. 

Wierzê jednak, ¿e pismo sobie poradzi - 

nie tylko przetrwa, ale i znajdzie nowe p³aszczyzny 

rozwoju, ¿e stanie siê katalizatorem 

oryginalnych dzia³añ tworz¹cych to¿samoœæ 

naszego regionu. Tymczasem niech mi wolno 

bêdzie ostatni raz w roli redaktora naczelnego 

Pro Libris ¿yczyæ Pañstwu Nowego, dobrego, 

otwartego na œwiat dookolny i wszystkich ¿yczliwych 

ludzi, przynosz¹cego naszej planecie 

odrobinê spokoju i nieco wiêcej nadziei, Roku 

2008. Wszystkiego, co najlepsze! 

S³awomir Kufel 

Od Redakcji 

3

Spis treœci 

Bo¿ena Górczyñska-Przyby³owicz, To tylko serce uciek³o w okolice dalekie... . . . . . . 6 

Mieczys³aw Warszawski, Przeprowadzka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 

Peter Mannsdorf, Spurensuche (W poszukiwaniu œladów) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 

Janusz Werstler, Wiersze [Stara huta, Bawe³na, Kaflarnia, W stronê £azowa] . . . . . . . 30 

Czes³aw Sobkowiak, We mnie i nie tylko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 

Grzegorz Gorzechowski, Dysputy ci¹g dalszy (Die Fortsetzung eines Disputs) . . . . . 40 

Janina E. Lorenc, Wiersze [Obraz, Ranek] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 

Tomasz Florkowski, Aprioryczna twórczoœæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 

Konrad Krakowiak, Wiersze [*** ju¿ zima œciele, *** u wybrze¿y Pacyfiku] . . . . . . . 60 

Alfred Siatecki, Biblia lubanicka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 

Wolfgang Kroschel, Ein Dreiklang über drei Flüsse. Die kirchenmusikalische Arbeit 

in der Region beidseits der Neiße (Triada nad trzema rzekami. O muzyce koœcielnej 

w regionie po obu stronach Nysy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 

Krzysztof Gozdowski, Wiersze [***Temu, kto; Pamiêci Anny Politkowskiej] . . . . . . . 72 

W³adys³aw £azuka, Miejsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 

Janusz Koniusz, Pisane na poddaszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 

Edward Derylak, Vaterland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 

Marcin Jerzynek, Oddychaliœmy morzem Jima 

O obchodach Roku Josepha Conrada-Korzeniowskiego w Zielonej Górze . . . . . . . . . 93 

NA GRANICY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 

Jacek Weso³owski Na Granicy (6): Hajligendam; Ewenement a norma; Landessza³ . . 95 

Bartosz Pi¹tkowski, Wiersze [mozaika cielista pamiêtna, mozaika purpurowa mi³osna, 

mozaika burgundowa bolesna, mozaika s³omkowa buñczuczna] . . . . . . . . . . . . . . . 106 

PREZENTACJE „Pro Libris” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 

Stara Winiarnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 

Konrad Schiller, Kolekcja Starej Winiarni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 

Ewa Wojtyniak-Dêbiñska, Sztuka z pasj¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 

4

PRZYPOMNIENIA LITERACKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 

Czes³aw Markiewicz, Czytanie Ÿróde³ X. Europejskie aluzje 

Marii Sidorskiej-Ryczkowskiej - czyli wschody i zachody Beuthen an der Oder . . . . 117 

Anna M³ynarczyk, Wiersze [Ju¿ koniec, Subject, Obwieszczenie] . . . . . . . . . . . . . . 121 

Halina Bohuta-St¹pel, Wiersze [*** Nad moj¹ wiosk¹, 

Ulica „Na Ostatnim Groszu”] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 

VARIA BIBLIOTECZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 

Tomasz Ratajczak, O szacie graficznej m³odopolskich 

czasopism literacko-artystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 

RECENZJE I OMÓWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 

Z³ota Ksiêga Wierszy Polskich (Czes³aw Sobkowiak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 

Katarzyna Jarosz-Rabiej, Dorosn¹æ do bólu (Czes³aw Sobkowiak) . . . . . . . . . . . . . . 130 

Rainer Wochele, Desperat (Jolanta Szwarc) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 

Ewa Lipska, Drzazga (Karolina Bibik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 

... mieliœmy papie¿a! (Marcin Jerzynek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 

Jacek Wojtysiak, Filozofia i ¿ycie (Marcin Jerzynek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 

Eric-Emmanuel Schmitt, Dziecko Noego (Agnieszka Szpylma) . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 

Janusz Koniusz, Po wyjœciu z arki (Maria Mi³ek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 

Juli Zeh, Schilf (Rita Kõnig) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 

KRONIKA LUBUSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 

KSI¥¯KI NADES£ANE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 

AUTORZY NUMERU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 

Konkursy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 

Spis treœci 

5

Bo¿ena Górczyñska-Przyby³owicz 

To tylko serce uciek³o 

w okolice dalekie... 1 

Wymiar czasowy wspomnieñ, które zachowa³am 

o Eugeniuszu Paukszcie jest obszerny, 

siêga bowiem wczesnego dzieciñstwa a¿ po 

doros³e ¿ycie. Przytoczê zatem obrazy widziane 

oczami dziecka i osoby dojrza³ej, której 

jego twórczoœæ i przyroda, ukochana i niepowtarzalnie 

opisywana przez niego, towarzyszy³a 

od zawsze i do chwili obecnej jest szczególnie 

bliska. Szczêœliwym dla mnie zbiegiem okolicznoœci 

to w³aœnie w moich rodzinnych 

stronach pan Eugeniusz szuka³ natchnienia i wytchnienia. 

Dyskusja o jego pisarstwie i miejscu, 

jakie pe³ni w nim piêkno natury, jest dla mnie 

okazj¹ aby ponownie - przynajmniej poœrednio 

- odwiedziæ myœlami rodzinne strony i osobliwie 

poczuæ obecnoœæ bliskich osób, które 

niestety ju¿ odesz³y... To sposobnoœæ bycia 

znów razem, z³udnego cofniêcia w czasie, 

powrotu do raju wspomnieñ. Dodatkowo, 

okolicznoœciowe uroczystoœci i spotkania 

poœwiêcone znanym i cenionym osobom, 

sk³aniaj¹ mnie nie tylko do bardzo osobistych 

refleksji i ocen, ale daj¹ mo¿liwoœæ czynienia 

porównañ z oficjalnym wizerunkiem omawianych 

postaci, wygrzebywania z zakamarków 

pamiêci wydarzeñ jednostkowych, które tylko 

nielicznym dane by³o prze¿yæ, napawaj¹ 

wzruszeniem i zadum¹ nad sensem ¿ycia, 

nieuchronnym przemijaniem, ale i bardzo 

radosnym odczuciem, i¿ dane mi by³o spotkaæ 

ludzi niezwyk³ych. Do takich postaci zaliczam 

pana Eugeniusza. 

Nie czujê siê ani upowa¿niona ani kompetentna 

by przedstawiæ akademick¹ ocenê jego 

twórczoœci literackiej. Postaram siê pokazaæ 

Pauksztê z prywatnej perspektywy, mniej pisarza, 

bardziej cz³owieka, przybli¿yæ jego 

¿yciow¹ postawê i pasjê, za które powinien 

zostaæ otoczony nie mniejsz¹ atencj¹ ani¿eli za 

literackie dzie³a. 

Po latach pewnego dystansu do rodzinnych 

stron, od ubieg³ego roku ponownie tam 

bywam i odkrywam na nowo stare œlady. 

Prowadzona nimi odwiedzi³am w minione lato 

ulubione jezioro pana Eugeniusza. Spotka³am 

tam nieznanych mi ludzi, którzy jakby czytali 

w moich myœlach, czuli, ¿e miejsce to jest dla 

mnie szczególne. Siedz¹ca na brzegu kobieta 

zapyta³a, czy tak jak wiêkszoœæ tu obecnych 

pochodzê z Warszawy. Z radoœci¹ i szczerze 

odpowiedzia³am, ¿e jestem st¹d, przebywam 

jedynie od wielu lat w Poznaniu. Kobieta 

1 A. Mickiewicz, Pielgrzym. 

6

o¿ywi³a siê, opowiadaj¹c, ¿e to ukryte w lesie 

jezioro by³o ponoæ ukochanym miejscem 

wêdkowania mego krajana, znanego poznañskiego 

literata, Eugeniusza Paukszty. Potwierdzi³am 

i ku zaskoczeniu mojej rozmówczyni 

doda³am, i¿ Paukszta podobnie jak i ja zosta³ 

poznaniakiem jedynie z przypadku, czy mo¿e 

¿yciowej koniecznoœci, a to jezioro i jego okolice, 

³¹cz¹ mnie z jego osob¹ i twórczoœci¹ 

znacznie bardziej ani¿eli Poznañ. Jezioro 

Zielone, bo tak w rzeczywistoœci brzmi jego 

nazwa, by³o jego azylem, miejscem ciszy, 

natchnienia i odpoczynku. Ze wzruszeniem 

patrzy³am na jezioro, dostrzegaj¹c nie tylko 

jego toñ i okalaj¹cy wodê las, ale - przymykaj¹c 

oczy - widzia³am tak¿e w oddali p³yn¹cego 

pontonem, wêdkuj¹cego samego pana Eugeniusza, 

jego ma³¿onkê spaceruj¹c¹ wzd³u¿ 

brzegu i Dominika baraszkuj¹cego na pla¿y. 

Po powrocie do domu nadal snu³am wspomnienia. 

Widzia³am ju¿ nie tylko jezioro, ale 

ca³¹ panoramê zdarzeñ, pocz¹wszy od 1958 r. 

To wówczas, w piêkny wrzeœniowy dzieñ 

na podwórko naszej leœniczówki wjecha³ wartburg. 

Wyszed³ z niego wysoki, szczup³y, 

charakterystycznie uœmiechniêty, energiczny 

mê¿czyzna, za nim jasnow³osa dama, ch³opiec 

o blond lokach, na koniec wyskoczy³ Kleks, 

pies rasy chow chow. Samotnie zmierza³am 

w³aœnie do pierwszej klasy i zirytowa³ mnie 

widok dwuletniego cherubinka, ho³ubionego 

zewsz¹d. Chodzi³am tej jesieni do szko³y 

w g³êbokim poczuciu krzywdy i przekonaniu, 

¿e nigdy nie polubiê owego malucha. Niemniej 

korzysta³am ochoczo ze wspólnych 

zabaw i wyjazdów z jego rodzicami do miasta. 

Niekiedy przemyka³am do piaskownicy zrobionej 

dla Dominika przez jego ojca i wówczas 

powstawa³y nasze wspólne fantazje 

z piasku. By³y te¿ wspomniane ju¿, wspania³e 

wyprawy nad jezioro. 

Kolejne letnie spotkania mija³y nam na 

zabawie, dzieciêcym rozrabianiu, wyjazdach 

nie tylko nad jezioro, ale równie¿ na wieczory 

autorskie pana Eugeniusza, który zawsze 

i wszêdzie pracowa³. Po incydencie st³uczenia 

termosu z nieod³¹czn¹ kaw¹ literata zapad³a, 

nieszczêsna dla dzieci, nieodwracalna decyzja 

- pêdraki wiêcej na wieczory autorskie nie bêd¹ 

zabierane. Jak widaæ i nas przypisa³ wówczas 

wszechobecnej, ukochanej przyrodzie. 

Wiejskie dzieci nie mia³y w tamtych czasach 

wielu rozrywek. Pañstwo Pauksztowie 

starali siê w inny sposób sprawiæ naszej podwórkowej 

gromadce jak najwiêcej radoœci. 

Czynili to na wszelkie mo¿liwe sposoby. 

Czêsto by³y to wspomniane wyjazdy, ale i specjalnie 

urz¹dzane dzieciêce imprezy. Nale¿a³y 

do nich np. uroczyste urodziny Dominika. 

Wówczas, zwykle zapracowany, pan Eugeniusz 

zasiada³ z nami do sto³u, nie limituj¹c 

czasu, poœwiêcanej nam uwagi oraz s³odyczy: 

tortu, kakao, cukierków... Opowiada³, zabawia³ 

i s³ucha³. Byæ mo¿e myœla³ wówczas 

o ksi¹¿ce dla dzieci...? 

S³odkie mam jeszcze jedno wspomnienie. 

Nieco póŸniej, w prezencie komunijnym 

otrzyma³am od pañstwa Pauksztów 10 kg fantazyjnie 

dobranych cukierków. Ich asortyment 

i iloœæ by³y dla mnie i moich rówieœników 

wrêcz niewyobra¿alne. Pan Paukszta zna³ 

dzieciêce marzenia... 

Z dzieciêcego okresu pamiêtam równie¿ 

inne zdarzenie. Z nieznanych mi wówczas 

przyczyn przez kilka dni nie dostarczano chleba 

do wiejskiego sklepu. Byliœmy go bardzo 

spragnieni, nie w sensie braku jedzenia, ale 

braku zwyk³ego chleba. Po kolejnej wyprawie 

na zakupy, uda³o nam siê wreszcie zdobyæ 

jeden bochenek. Rzuciliœmy siê nañ jak po 

wielodniowej g³odówce. Pan Eugeniusz 


7

obserwowa³ nasz¹ reakcjê bardzo uwa¿nie, po 

czym bardzo powa¿nym tonem zapyta³ - Czy 

ten chleb smakuje inaczej? Przecie¿ nie jesteœcie 

g³odni. Brakowa³o wam tylko zwyk³ego 

chleba? Nieporadni w znalezieniu wyjaœnienia, 

milczeliœmy wpatruj¹c siê w pytaj¹cego, 

oczekuj¹c pomocy w sprecyzowaniu odpowiedzi. 

I otrzymaliœmy j¹ - Wasz g³ód nie zosta³ 

spowodowany niedoborem jedzenia czy te¿ 

pragnieniem samego chleba, lecz nasili³ go u 

was brak poczucia bezpieczeñstwa jego 

dostatku... Cieszê siê, i¿ doœwiadczyliœcie ju¿ 

dzisiaj co taki brak i zwi¹zane z nim zagro- 

¿enie znacz¹. Dopiero po latach mia³am siê 

dowiedzieæ o czym móg³ wówczas myœleæ, 

sk¹d taka refleksja i dlaczego podzieli³ siê ni¹ 

z nami, ma³ymi dzieæmi. Dzisiaj, czuj¹c 

duchow¹ obecnoœæ pana Eugeniusza, mam 

wra¿enie, ¿e pewnie patrzy teraz na nas z góry 

i z pob³a¿liwym, charakterystycznym dla niego 

uœmiechem i zatroskaniem pyta - Co w ¿yciu 

zrobiliœcie? Czy nauczyliœcie siê ceniæ nie 

tylko chleb, ale i otrzyman¹ wolnoœæ oraz dany 

ka¿demu z osobna czas? 

Do twórczoœci pana Eugeniusza wesz³y 

niemal wszystkie wa¿niejsze wydarzenia 

spêdzanych u nas sezonów. Jesieni¹ nasz dom 

zawsze by³ pe³en myœliwych, ¿¹dnych obfitych 

³owów. Pewnej nocy, zamiast dorodnego 

jelenia ustrzelonym ³upem jednego z nich sta³a 

siê mleczna krowa. Niefortunny ³owca za karê, 

wszed³ do powieœci „Wiatro³omy” pod znamiennym 

okreœleniem Krowi ogon. Znalaz³y 

te¿ w niej miejsce inne opisy: gniazdo jaskó³ek 

w pokoju pracy pana Eugeniusza, skrzynia 

z osobiœcie z³owionymi rybami zatopiona 

w rzece Brdzie, przechowuj¹ca ich sta³y zapas 

dla spodziewanych i niespodziewanych goœci 

oraz poniemiecki wodospad, takie sztuczne 

spiêtrzenie rzeki, który niestety pad³ ofiar¹ 

koñcowej fazy wojny, a pan Paukszta niebywa³ym 

nak³adem pracy fizycznej przywróci³ 

go do ¿ycia i spolonizowa³... Odbudowa³ go 

w³asnymi si³ami, nadaj¹c zgodny z pierwowzorem 

kszta³t, a on chyba w podziêce 

„wyszumia³” mu opowieœæ o ludziach, którzy 

tam byli i tych wspó³czesnych, o losie który 

jednych wygna³ z rodzinnych stron, a innych 

sprowadzi³ w to obce miejsce. Poszepta³ 

równie¿, ¿e wytê¿ona praca i okoliczna natura 

najskuteczniej koj¹ ich powojenne rany, 

pomóg³ niejako zrozumieæ problem mniejszoœci 

niemieckiej i osadników Ziem Odzyskanych. 

W swoich pracach Paukszta odkrywa³ wewnêtrzn¹ 

przemianê cz³owieka pod wp³ywem 

splotu ró¿nych wydarzeñ, dobrych ludzi oraz 

dzikiej, pierwotnej przyrody. Skomplikowane 

losy swoich bohaterów, boleœnie doœwiadczonych 

histori¹ i najnowszymi dziejami 

powojennej Polski, lokowa³ w niezwykle 

urokliwych okolicach. Piêkno przyrody mia³o 

zapewne koiæ ich ból i problemy, a w rzeczywistoœci 

zabliŸnia³o rany nie tylko opisywanych 

postaci, ale zapewne równie¿ têskni¹ce 

serce i sko³atane nerwy autora. Koi³y jego 

têsknotê za ukochanym Wilnem i ¿yciem 

w czasach, które zatracono. W swoich utworach 

nie rozdziera³ jednak ran, lecz uczy³ pokory 

godzenia siê z losem, czerpania m¹droœci 

z ¿ycia i radoœci z brzasku ka¿dego nowego 

dnia, który niezmiennie wita³ pisz¹c do œwitu. 

Uczy³ zgodnego, wspólnego bytowania z przyrod¹ 

i ludŸmi ró¿nych nacji. Dowodzi³, i¿ daru 

natury i miejsca na ziemi wystarczy dla wszystkich, 

trzeba tylko umieæ owe miejsce znaleŸæ, 

nauczyæ siê czerpaæ z niego jak ze Ÿród³a 

i cieszyæ darem ¿ycia. Potrafi³ tworzyæ nie tylko 

dla wspó³czesnych i tych, którzy mieli przyjœæ 

po nim, ale i dla tych, którzy byli wczeœniej. 

Tak wiêc po lekturze ksi¹¿ek Paukszty 

Mazury i Ziemie Zachodnie kojarz¹ siê nie 

tylko z jeziorami i kompleksami leœnymi, ale 

i z tamtejszymi problemami spo³ecznymi i narodowoœciowymi, 

których przyczyny i uwarunkowania 

opisa³, a konsekwencje w du¿ym 

stopniu trafnie przewidzia³. Ta spójnoœæ przyrody, 

historii, talentu i niebywa³ej pracowitoœci 

Paukszty, stworzy³a wiele niepowtarzalnych 

8

dzie³ w tym, ju¿ wspomniane, najbardziej 

zwi¹zane z moj¹ leœniczówk¹ Wiatro³omy. Na 

podstawie opisów zawartych w powieœci 

mo¿na zrekonstruowaæ oryginalny wygl¹d 

miejsc, które po ostatnich modernizacjach 

sta³y siê nowoczesne i efekciarskie, ale 

utraci³y dawn¹ duszê. Jego twórczoœæ zawsze 

przywo³uje w mojej pamiêci ow¹ „ma³¹ 

ojczyznê” i jej dzieje. Piêkno przyrody, urok 

jezior i lasów, najpiêkniej, najbardziej realistycznie 

opisanych przez Pauksztê, nadaje 

wszelkim refleksjom wymiar bardzo rzeczywisty. 

Myœl¹c o tych miejscach, s³usznie 

wyobra¿amy sobie ukwiecone ³¹ki, od których 

wiatr niesie miodowy zapach nostrzyku i skoszonej 

trawy. S³usznie przychodz¹ nam na 

myœl przejrzyste lub przeciwnie, z³oc¹ce siê od 

py³ków kwiatowych, wody jeziora, w których 

wyp³yconych zatokach biel¹ siê najpiêkniejsze 

z wodnych kwiatów, lilie wodne. Czym uwarunkowane 

jest to piêkno? Co z³o¿y³o siê na 

powstanie tego ewenementu? Co leg³o u podstaw 

ich dnia dzisiejszego? OdpowiedŸ na te 

pytania jest obszerna i znajduje siê w niezliczonych 

opracowaniach naukowych, ale ich 

piêkne opisy odnajdujemy szczególnie w dzie- 

³ach Paukszty. Problemy spo³eczne i narodowoœciowe 

w nich zawarte s¹ obecnie bardziej 

b¹dŸ mniej aktualne czy wa¿ne, jednak opisy 

przyrody, w których siê rozegra³y pozostan¹ 

arcydzie³em samym w sobie, i to bez wzglêdu 

na rz¹dz¹ce aktualnie ekipy w³adzy i stosunki 

polityczne. Wyrasta³am w œrodowisku podobnym 

opisom Paukszty, mo¿e dlatego odnoszê 

wra¿enie, ¿e jego utwory s¹ po czêœci wziête 

z mojego ¿ycia. 

Mija³y lata, pan Paukszta szuka³ inspiracji 

w nowych regionach kraju i za granic¹, ale 

jego twórczoœæ towarzyszy³a mi nadal. Przerabia³am 

z ni¹ nie tylko najnowsz¹ historiê 

Polski, ale i dzieje powszechne. To ona zawiod³a 

mnie do Polonezköy (Adampol w Turcji), 

a zdaj¹c egzamin z przebiegu II wojny œwiatowej 

na Ba³kanach, grecki ruch oporu nie 

stanowi³ dla mnie merytorycznego problemu, 

gdy¿ omawia³am go odtwarzaj¹c dzieje 

Jerzego Iwanowa-Szajnowicza, bohaterskiego 

agenta wywiadu polskiego pochodzenia, 

którego œladami Paukszta przemierza³ Grecjê. 

Dziêki treœciom dzie³ Paukszty wielokroæ 

³atwiej by³o przebrn¹æ przez trudne lata zawirowañ 

polskiej rzeczywistoœci i podj¹æ ¿yciowe 

decyzje, które da³y mo¿liwoœæ znalezienia 

w³asnego miejsca w nieprostej, ale ciekawej 

rzeczywistoœci. Swoj¹ twórczoœci¹ przygotowywa³ 

zreszt¹ nie tylko mnie, ale niezliczone grono 

czytelników mojej generacji do doros³ego 

¿ycia. Pozbawia³ to pokolenie kompleksów, 

uczy³ historii i patriotyzmu, wszêdzie szuka³ 

polskich korzeni, g³êbokiego uzasadnienia 

ró¿nych ludzkich postaw i praw, sygnalizowa³ 

koniecznoœæ nadchodz¹cych zmian. 

Rodzinê Pauksztów pozna³am maj¹c 7 lat, 

drugi etap tej przyjaŸni znalaz³ swoje miejsce 

ju¿ w Poznaniu, gdzie kontynuowa³am i skoñczy³am 

studia. Dlatego te¿ w moich wspomnieniach 

na zawsze pozostanie nie tylko 

niezatarta pamiêæ „owej leœniczówki” i wspólnego 

w niej bytowania, ale równie¿ rodzicielska 

wrêcz opiekuñczoœæ, goœcinnoœæ i dobroæ 

pañstwa Anny i Eugeniusza Pauksztów, którzy 

w tak obcym dla mnie wielkim œwiecie jakim 

by³ Poznañ, usi³owali utuliæ moj¹ têsknotê za 

rodzinnym domem. Wówczas, kiedy spotkaliœmy 

siê po latach, pan Eugeniusz patrz¹c na 

mnie, ju¿ doros³¹, udzieli³ mi dwu rad - 

Bo¿ena, pamiêtaj nie maluj siê nazbyt wyzywaj¹co 

i nie zmieniaj nazwiska w przysz³oœci 

zbyt czêsto. Do chwili obecnej przynajmniej 

jedn¹ z nich traktujê bardzo serio. 

Dopiero w czasach poznañskich zda³am 

sobie sprawê kim tak naprawdê Paukszta by³, 

jak wiele znaczy³ w ró¿nych sferach 

spo³ecznych. Podejmuj¹c pisanie pracy magisterskiej 

pomocy szuka³am w³aœnie u niego. 

Doradzi³ mi to mój promotor, prof. Czes³aw 

£uczak, znaj¹cy rozleg³e koneksje pana 

Eugeniusza. Problem polega³ na koniecznoœci 


9

uzyskania listów polecaj¹cych do dwóch osobistoœci 

w Warszawie, pozostaj¹cych ze sob¹ 

w konflikcie. Jeden z nich, Jerzy Ficowski, 

jako wybitny znawca zagadnienia, nad którym 

pracowa³am mia³ mi udzieliæ merytorycznych 

wskazówek, drugi prof. Czes³aw Pilichowski, 

ówczesny dyrektor G³ównej Komisji Badania 

Zbrodni Hitlerowskich, dysponowa³ dostêpem 

do niezbêdnych zasobów Ÿróde³ archiwalnych. 

Pan Eugeniusz wyposa¿y³ mnie wiêc w dwa 

glejty, wyraŸnie podkreœlaj¹c, i¿ dyplomacja 

bêdzie w tym przypadku bardzo wskazana, 

a listów nie powinnam w ¿adnym przypadku 

pomyliæ przy wrêczaniu adresatom. Obydwaj 

panowie, po przeczytaniu owych not polecaj¹cych 

potraktowali mnie sympatycznie 

i ¿yczliwie, pomogli, czyni¹c to w imiê starej 

znajomoœci z autorem proœby. Ka¿dy z nich, 

staczaj¹c zapewne wewnêtrzn¹ walkê, 

doradzi³ ponadto skorzystanie z dalszego 

wstawiennictwa Paukszty i podjêcie próby 

dotarcia do drugiej z wymienionych osób. 

Dziêki temu wstawiennictwu powsta³a pierwsza 

z moich licz¹cych siê prac, w któr¹ 

w³o¿y³am wiele zaanga¿owania i serca. 

Ale nie moje serce jest tu istotne. 

Niebawem to serce pana Eugeniusza przesta³o 

wytrzymywaæ niezwyk³e tempo i intensywnoœæ 

¿ycia, zaprotestowa³o gwa³townie, 

w efekcie czego zaordynowano leczenie szpitalne. 

Odwiedzaj¹c chorego, zastanawia³am 

siê, kto kogo tak naprawdê w owym szpitalu 

leczy³, Paukszta, który wniós³ do niego tchnienie 

normalnego ¿ycia, co w owych czasach nie 

by³o oczywiste, czy lekarze usi³uj¹cy go 

okie³znaæ? Do szpitala ustawia³y siê kolejki 

odwiedzaj¹cych. Oczekuj¹cych na termin 

odwiedzin zestawia³a pani Paukszta. 

Tworzona lista by³a d³uga, znajdowa³y siê na 

niej nazwiska najznaczniejszych ówczesnego 

Poznania, przyjació³ i niezliczonych, zwyczajnych 

czytelników. Sam pan Eugeniusz nie 

uzna³ w ¿aden sposób priorytetu choroby nad 

prac¹, nadal obserwowa³, ocenia³, pyta³ i dalej 

tworzy³. Siedz¹c obok jego szpitalnego ³ó¿ka 

w 1976 r. us³ysza³am pewnego razu pytanie - 

Bo¿ena zostaniesz w Poznaniu czy wrócisz do 

lasu, przecie¿ tak go kochasz? Pamiêtaj, 

wywodzi³ dalej miasto niszczy. Zobaczysz za 

chwilê ten ca³y dotychczasowy teatr runie. 

Nieodparcie przeczuwa³ nadchodz¹ce spo³eczne 

zmiany i obawia³ siê, ¿e przynios¹ rozlew 

krwi. Doœwiadczy³ przecie¿ wojny, obozu 

koncentracyjnego, politycznego wiêzienia za 

udzia³ w AK, œledzi³ wydarzenia poznañskie 

1956 r. Jego prognozy nadchodz¹cych spo³ecznych 

przemian traktowa³am z niedowierzaniem, 

jednak to co powiedzia³ wówczas 

o kontakcie z natur¹ i naszym w niej miejscu 

dŸwiêczy w moich uszach do chwili obecnej. 

Mo¿naby uj¹æ to w nastêpuj¹cy sposób: 

Obcowanie z przyrod¹ uspokaja, sprawia, i¿ 

normalny rytm ¿ycia wkracza w zawirowania 

dnia i wszystko wydaje siê proste. Daje wiele 

si³, ³aduje akumulatory i nie wzbudza ju¿ lêku 

trudna do pokonania droga, to trud staje siê 

nasz¹ drog¹. Jej piêkno pomaga odkupiæ winy, 

znieœæ cierpienie i ¿yæ mimo baga¿u doœwiadczeñ 

i przeciwnoœci losu, na przekór z³u 

i prostej logice. Przyroda siê nie koñczy, ¿yje 

wszêdzie i nieprzerwanie, cokolwiek w niej 

obserwujemy jest cz¹stk¹ czegoœ co ju¿ by³o, 

owego globalnego istnienia, niezbêdnym elementem, 

który musi zaistnieæ i znikn¹æ aby 

zapocz¹tkowaæ nowy byt. Cz¹stka, która 

pozostanie, jest ju¿ nie tylko wpleciona 

w naturê, ale ¿yje w niej na nowo. 

On te¿ pozosta³ na zawsze jej cz¹stk¹, 

która dziêki pozostawionym dzie³om, mi³oœci i 

tolerancji, której tak cierpliwie i pokornie 

uczy³, ponownie kie³kuje. Pozosta³ nierozerwalnie 

wpleciony w otaczaj¹c¹ nas rzeczywistoœæ 

i pamiêæ to tylko jego serce uciek³o w okolice 

dalekie... 

(Tekst wyg³oszony 25 paŸdziernika 2007 r. w Kargowej 

z okazji rozstrzygniêcia VIII edycji Konkursu 

Literackiego im. Eugeniusza Paukszty). 

10

Mieczys³aw Warszawski 

Przeprowadzka 

Przeprowadzka zawsze czyjeœ ¿ycie przewraca do góry nogami. Chocia¿by jak najbardziej. 

Mimo przygód. Jednak¿e nasze by³o dalekie od jakiejkolwiek stabilizacji. A ponoæ wszêdzie 

mo¿na siê zadomowiæ. Nawet pod nie swoim dachem. Tylko kto by³ w stanie uœwiadomiæ to 

mojej mamusi. Mamusia od pewnego czasu by³a przecie¿ nie do ¿ycia. Tu. W tym pokoiku. 

Mieszkaj¹c k¹tem. Na poddaszu. Gdzie po prostu gnuœnia³a. Z dnia na dzieñ. Dziêki niezaradnoœci 

ojca, jak wszem i wobec rozpowiada³a. ¯e ten nic nie robi, tylko kiœnie i gapi siê w sufit, 

który lada dzieñ spadnie pod ciê¿arem go³êbiego ³ajna na g³owê trzyosobowej rodziny. Nie 

inaczej. Jakbyœmy ca³e ¿ycie mieli jedynie dachowaæ. Zdani na ³askê i nie³askê upierdliwej 

wdowy. Dlatego ojciec czêœciej ni¿ zwykle schodzi³ mamie z oczu. Dok¹dkolwiek. Zapewne nie 

chcia³ prowokowaæ kolejnych awantur. Lecz, tak by³o Ÿle, i tak niedobrze. Gdy¿ mamusia od 

s³owa do s³owa rozk³ada³a go coraz bardziej na ³opatki, twierdz¹c, ¿e ten jego marazm prêdzej 

czy póŸniej doprowadzi ich ma³¿eñstwo do rozpadu. Najwidoczniej ojciec przyg³uch³ ju¿ na 

wszystko. Tak¿e na go³êbie tupaj¹ce i gruchaj¹ce tu¿ pod zadaszeniem. 

- Chyba ja cholery dostanê od tych jego go³êbi! - z³orzeczy³a. 

I dalej: 

- W koñcu niech coœ zrobi z nimi - podtrzymywa³a nawet pod nieobecnoœæ ojca, ku mojej 

udrêce, poniewa¿ musia³em, niekoniecznie rozumiej¹c cokolwiek, wys³uchiwaæ jej ci¹g³ych 

pretensji nie tylko pod adresem ojca, ale i wdowy, któr¹ to problemy, d¹sy i widzimisiê mojej 

mamusi obchodzi³y tyle, co nic a nic. 

A kiedy ju¿ ojciec (zrezygnowany, czyli bez perspektyw na jutro) przychodzi³ na ze dwa, trzy 

razy odgrzewany obiad, mama znów prycha³a znad talerza: 

- Móg³byœ choæ trochê pomieszkaæ w domu! 

Ojciec zbywa³ milczeniem te jej wymówki, wszak¿e bez smaku me³³ obiadokolacjê, 

a z pe³nymi ustami, jak wielokrotnie napomina³, nie powinno siê rozmawiaæ, zarówno pomiêdzy 

sob¹, tak i - pamiêtaj, synek! - z kimkolwiek innym. Tylko ¿e nas nikt nie odwiedza³, mo¿e 

wdowa, acz niezbyt chêtnie. 

- Jaki to dom? - nagle siê poprawi³a. - Cztery k¹ty i go³êbnik pi¹ty! 

I ani s³owa ze strony ojca. 

- Odezwij¿e siê wreszcie! - nalega³a, ciskaj¹c ³y¿k¹, aby przerwaæ umyœlne siorbanie. 

- Co ja mam z tego ¿ycia? - i zaraz sobie odpowiada³a: - Mê¿a niezgu³ê? I chorowite dziecko? 

Natenczas rozk³ada³a bezradnie rêce, po czym wstawa³a gwa³townie zza sto³u, rozchlapuj¹c 

czy to kapuœniak, czy te¿ jakiœ barszczyk z torebki albo rosó³, przede wszystkim zaœ rosó³, rosó³ 


11

12 

na go³êbim wsadzie, cieniutki, bo cieniutki, ale, jak bez z³oœliwej satysfakcji mlaska³a jêzykiem, 

bardzo po¿ywny, wiêc ³y¿kowaliœmy chc¹c nie chc¹c tê lurê na w³oszczyŸnie z makaronem, 

obgryzaj¹c jeszcze lichsze kosteczki, raczej chrz¹stki i, aby nieco siê usprawiedliwiæ lub zepsuæ 

ca³kowicie apetyt szczególnie ojcu, dodawa³a z nieukrywanym obrzydzeniem: 

- Tu nawet gówno kapie cz³owiekowi do talerza! 

Mama potrafi³a jeszcze dosadniej zatruwaæ ojcu ¿ycie, zwa¿ywszy, i¿ mieszkaliœmy w klitce 

z widokiem na wychodek: 

- Ju¿ mam po szyjê tego ¿ycia na zapleczu sracza! 

Ojciec wreszcie musia³ siê odezwaæ: 

- Nie b¹dŸ wulgarna! 

W zasadzie mama nie wyra¿a³a siê brzydko, by³a natomiast prze¿arta niew¹tpliwie frustracj¹. 

Albo desperacj¹. Czyli ¿ó³ci¹. To siê wyczuwa³o, skoro powtarza³a w kó³ko to samo: 

- Dla ciebie tylko pi³ka no¿na i go³êbie - p³aka³a z³oœci¹ - go³êbie i pi³ka no¿na! 

Wprawdzie pi³kê no¿n¹ jeszcze mog³a prze³kn¹æ, gdy¿ zapewnia³a jakieœ œrodki finansowe, 

skromne, bo skromne, ale ju¿ go³êbie, wedle jej przekonania, przynosi³y tylko straty, karma i tak 

dalej, a ponadto przepada³y nie tylko w locie, co tu¿ znad g³owy, na wyci¹gniêcie rêki, jakby 

wprost z go³êbnika. Mo¿liwe, ¿e trzebi³y je nadal szczury; jest ich przecie¿ nieznana iloœæ 

gatunków, z których jeden, wêdrowny, potrafi ¿yæ nawet pod pod³og¹; ale chyba to nie one; 

ostatniego przecie¿ gryzonia, a raczej jego truch³o, wdowa, jak solennie zapewnia³a, niedawno 

uprz¹tnê³a sprzed budynku. Chyba te¿ nie kocur, ten ju¿ bowiem doszczêtnie wylinia³ i sparszywia³, 

zasadza³ siê z daszku wygódki jedynie na wiosenne o tej porze roku ptaszki, które gniazdowa³y 

w przydomowym ogrodzie wdowy i œwiergota³y tak, ¿e ca³emu œwiatu, prócz mnie, 

chcia³o siê ¿yæ. 

Mama przesadza³a, nara¿aj¹c siê na œmiesznoœæ. Któregoœ dnia, na przyk³ad, zagadnê³a 

wdowê, czy jej pupilek pyszczkiem wêsz¹c zza pazuchy, czasami nie zasmakowa³ w bia³ym 

miêsie, skoro by³ taki jelitowaty, ¿e móg³by wszêdzie siê wœlizgn¹æ, nawet do go³êbnika, niczym 

zaskroniec albo jakiœ inny padalec, wiêc zagadniêta, poskramiaj¹c swawole jamniczka, wywody 

mojej matki uzna³a za niepoczytalne, by nie rzec, ¿e wymagaj¹ce leczenia psychiatrycznego. 

- I niech mi, pi³karzowa, nie zawraca wiêcej dupy! - dokoñczy³a. 

Matka a¿ zaniemówi³a. Ale nie na d³ugo. Niezad³ugo wiêc po tym upokorzeniu („na oczach 

dziecka!”), kiedy to po nocnej zmianie nie mog³a zasn¹æ, a wdowa chcia³a nasz¹ rodzinê po 

prostu zaczepiæ, wypalaj¹c badyle i inne chwasty pod oknem, za którym kot³owa³ siê dym, zaœ 

wewn¹trz, ³zawi¹c i kaszl¹c, znosiliœmy te jej umyœlnie rozpalone ognisko, aby, jak ju¿ 

wczeœniej zaznaczy³em, nas wytruæ, mama wreszcie wyjrza³a na ogród i wcale nie po dobroci 

zawo³a³a do niej, ¿eby zaniecha³a nas wykadzaæ z ju¿ i tak zasmrodzonego mieszkania, na co 

chuda, niczym tyka do fasoli, w³aœcicielka tych czterech k¹tów odkrzyknê³a niemniej z³oœliwie, 

abyœmy poszukali sobie gdzie indziej mieszkania i na tym by³oby koniec, gdyby mama 

przymknê³a okno, lecz ona post¹pi³a wrêcz przeciwnie, chluszcz¹c na domiar z³ego nieczystoœciami 

z wiadra znad parapetu wprost na g³owê wychylaj¹c¹ siê zza kipieli dymi¹cych ³opianów; 

najpierw rozleg³ siê przeraŸliwy wrzask, mo¿e pisk, w chwilê potem brzêk szyby rozbitej grud¹ 

ziemi. Tego ju¿ by³o za wiele. Posypa³y siê wyzwiska. Przez okno. Z ogrodu do pokoiku. I ze 

stryszku do niewyobra¿alnie zapuszczonego buchtowiska. Na przemian. Odt¹d unika³y siebie 

jak ognia. Aczkolwiek nie mog³y zbyt d³ugo tak ¿yæ. 

Tata uœmiecha³ siê tylko pod w¹sem. Wszak mamie wcale nie by³o do œmiechu: 

- Co siê tak g³upkowato uœmiechasz? - przywo³ywa³a go do powagi. 

Albowiem nasza sytuacja mieszkaniowa wymaga³a powa¿nego potraktowania ka¿dej 

przykroœci, jaka spotyka³a rodzinê ze strony kogokolwiek, w tym przypadku ze strony wdowy, 

która ostatnio nie tylko mamie, ale i ojcu, nie mówi¹c ju¿ o mnie, rzuca³a k³ody pod nogi, jakoby 

to nie nasza rodzina, lecz wdowa mieszka³a nie pod swoim dachem, a ponadto na ka¿dym

kroku podkreœla³a, ¿e za liche komorne pozwoliliœmy sobie na samowolê budowlan¹, stawiaj¹c 

wbrew jej woli, go³êbnik, tym samym uniemo¿liwiaj¹c korzystanie ze strychu, gdzie dot¹d 

wywiesza³a pranie, czego obecnie nie czyni³a, gdy¿ smród ptasiego ³ajna zaczadzi³by w³aœnie j¹. 

To prawda, ¿e ka¿dy grosz, sup³any jako wk³ad na w³asne „em” ileœ tam metrów kwadratowych, 

z¿era³a spó³dzielnia mieszkaniowa, gdzie ojciec wyciera³ klamki, machn¹wszy ju¿ rêk¹ 

na obietnice dzia³aczy sportowych, zaœmiecaj¹c j¹ podaniami i monitami o przyœpieszenie przydzia³u 

jakiegoœ lokalu socjalnego, niechby rotacyjnego, jakiegokolwiek, aby tylko mo¿na by³o 

gdzieœ wreszcie godziwie zamieszkaæ. I mo¿liwie jak najszybciej. Pod warunkiem, ¿e nie na 

czyjejœ g³owie. Jak do znudzenia powtarza³a mama wielce zniesmaczona aktualnym stanem 

rzeczy. A ojciec zamiast chocia¿by przewietrzyæ go³êbnik, by tak nie œmierdzia³o, uœmiecha³ siê 

tylko pod w¹sem, czym rozk³ada³ mamê na ³opatki, oczywiœcie, ¿e nie tak jak mama tatê, 

a czego by³em œwiadkiem, gdy wbiega³em nagle z zabawy na œwie¿ym powietrzu, i zastawa³em 

ich rozebranych na ³ó¿ku w takiej sytuacji, i¿ nie bez kozery pozostawa³o pytanie: 

- Co siê tak g³upkowato uœmiechasz? 

Ale ja siê wcale nie uœmiecha³em. Tylko zmarz³em na podwórzu. 

W mieszkaniu by³o te¿ nie cieplej. Ze œcian wy³azi³ zamróz, cuchnê³o grzybem i stêch³ym 

przezimowaniem go³êbi, których tupot, gruchanie i trzepot znad sufitu przyprawia³ mamê 

o pog³êbiaj¹c¹ siê z dnia na dzieñ rozterkê i obawê szczególnie o moje zdrowie, gdy¿ ze wzglêdu 

na ci¹g³e niedogrzanie, przeci¹gi i roztocza kurzu oraz pajêczaków zbyt czêsto 

gor¹czkowa³em i si¹ka³em nosem, z czym nie mog³a siê pogodziæ, s³uchaj¹c lekcewa¿eñ ojca, 

¿e to tylko skutki zmiennej pogody, bo kwiecieñ-plecieñ i tak dalej. 

- Nasz syn zapad³ na pewno na anemiê - diagnozowa³a. - Chroniczn¹. 

- Chroniczn¹? - bagatelizowa³ ojciec. - Jak¹ znów anemiê? 

- Anemiê - upiera³a siê przy swoim zdaniu. - I ju¿! 

- Co ty wydziwiasz? - sprzeciwia³ siê. - Ot, zwyk³a mo¿e alergia! 

Mama jednak podtrzymywa³a: - Anemia! 

- No, nie! - irytowa³ siê tatuœ, wymawiaj¹c jej nadopiekuñczoœæ. ¯e chowa mnie niby pod 

spódnic¹. 

Mo¿e tak i by³o. Skoro mizernia³em. W oczach. Jakby wbrew ojcu, który chcia³ ze mnie zrobiæ 

pi³karza. Chyba przedwczeœnie. Ale jak to ojciec. Zawsze chce wiêcej. Szczególnie, ¿ebym 

tylko nie chorowa³. Niczym jakiœ maminsynek. Albo jeszcze gorzej. Dawkowa³ mi wiêc pocenie 

siê. I ³y¿eczkê lub dwie tranu. Codziennie, z rana. Wedle zaleceñ mamusi. Tak te¿ 

po³yka³em, choæ niechêtnie, to t³uste paskudztwo, zagryzaj¹c jego obleœny smak apetycznie 

b³yszcz¹c¹ skórk¹ z ¿ytniego chleba, maczan¹ miêkiszem w gruboziarnistej soli albo w d¿emie 

z czarnej porzeczki; tak czy siak smakowa³ wstrêtnie, obrzydliwiej chyba nawet od mikstury 

z tysi¹ca i jednego zbuka go³êbiego. Pfu! Wzdryga³a siê wdowa, dogl¹daj¹c mnie czasami. Ale 

ona tak¿e mia³a swoje, wcale nie lepsze sposoby lecznicze, nakazuj¹c dodatkowo p³ukaæ gard³o 

ciep³¹, ohydnie s³on¹ pulp¹. Ledwie powstrzymywa³em wymioty. Do wiadra. Po czym 

wys³adza³a mój przewód pokarmowy szklaneczk¹ gêstego soku z czarnej albo czerwonej 

porzeczki. Taka kuracja trwa³a zazwyczaj dwa, trzy dni. Nie d³u¿ej. Jednak¿e znów gdzieœ siê 

musia³em zawirusowaæ. Ojciec tylko kiwa³ g³ow¹. Z politowaniem. Nie inaczej mama okazywa³a 

troskliwoœæ. 

- Pij - zachêca³a przed wyjœciem do pracy. - Gor¹cy rosó³ dobrze ci zrobi. 

Robi³, ale niedobrze. 

Tato nadal ukrêca³ ³ebki go³êbiom, mama natomiast skuba³a je z pierza i opala³a pypcie. Nie 

znosi³a zapachu denaturatu. Byæ mo¿e dla zaczerpniêcia œwie¿ego powietrza wymyka³a siê 

z domu na niezapowiedziane wczeœniej parapetówki. PóŸniej opowiada³a, ¿e ta czy tamta 

kole¿anka w³aœnie otrzyma³a mieszkanie zak³adowe. Oczywiœcie, ¿e im zazdroœci³a. 

Jednoczeœnie nie szczêdzi³a superlatyw: 


13

14 

- Ach, jak¿e przestronne! 

I tak dalej. 

Ojcu to siê nie podoba³o. Zw³aszcza, gdy prorokowa³a: 

- My siê chyba st¹d nigdy ju¿ nie wyprowadzimy! 

- Oj, wyprowadzimy siê, wyprowadzimy - pociesza³ 

Zna³ ju¿ bowiem miejsce i wci¹¿ odwlekany termin przeprowadzki. 

Termin niby niedaleki, jednak daleko st¹d. Tak przynajmniej mi siê wydawa³o. Kiedyœ tam 

nawet mnie zaprowadzi³. Same blokowiska. Identyczne. Jakby ktoœ poustawia³ klocki. Doœæ 

sk³adnie. I symetrycznie. W pionie. W poziomie te¿. Balkony. Okna. Drzwi. Wszystko takie 

same. Choæ istna d¿ungla, d¿ungla wielkiej p³yty. D³ugo kluczyliœmy, zanim odnaleŸliœmy 

wie¿owiec, w którym niebawem zamieszkamy. Wœród ¿elbetonu. Ta eskapada na obrze¿a miasta 

mia³a byæ tajemnic¹, i by³a. Aby w razie nieprzewidzianych okolicznoœci jeszcze bardziej nie 

zniechêciæ mamusi do ¿ycia. 

A ¿ycie mamusi nawet ze strony ojca p³ata³o figle. 

Taka sytuacja nie mog³a trwaæ jednak wiecznie. 

I oboje o tym doskonale wiedzieli. 

Mama przecie¿ nie od dziœ siê g³owi³a: 

- Który to ju¿ rok? 

Natomiast ojciec, wskazuj¹c na mnie, odpowiada³ z rozbrajaj¹c¹ wrêcz szczeroœci¹: 

- Jak widaæ. 

Ledwie wyrasta³em ponad blat sto³u. 

Wdowa jednak czegoœ ju¿ siê domyœla³a, gdy¿ któregoœ dnia tu¿ przed po³udniem nieopatrznie 

mamie przygada³a na dzieñ dobry: 

- No, niezad³ugo - chrz¹knê³a - szanowna lokatorka, nie bêdzie mi musia³a dzieñdobrowaæ. 

Mama siê zaperzy³a: 

- Czy¿bym pani znów nadepnê³a na odcisk? 

- Gdzie¿ tam! - próbowa³a mamê udobruchaæ. - Nawet wszystkie go³êbie gruchaj¹, ¿e siê 

wyprowadzicie? 

- Wyprowadzimy siê? - Mama nie posiada³a siê ze zdziwienia. - Dok¹d? 

Jednak¿e tata zapobiega³ w porê dalszej wymianie zdañ, wychodz¹c z go³êbnika: 

- Co te¿ pani wygaduje? 

Na to wdowa: - Wygadujê, nie wygadujê - i po namyœle: - Ale swoje wie. Phiii! 

Odchodz¹c jeszcze przypomnia³a ojcu, a¿eby wreszcie pozby³ siê go³êbi, raz na zawsze, bo 

ani myœli zajmowaæ siê nimi, gdy st¹d siê wyniesiemy, a smród i tak po nas pozostanie. 

Nastroszone ptaki w³aœnie paskudzi³y gzyms budynku. 

- Co to mia³o znaczyæ? - docieka³a mama. 

Ojciec wzruszy³ ramionami, wymijaj¹co, lecz bez przekonania. 

- Wieczorem sobie porozmawiamy - uzupe³ni³a, cmokaj¹c go w policzek. 

Mama spieszy³a siê do pracy na drug¹ zmianê. Mijaj¹c nas na schodach, powiedzia³a, 

abyœmy zjedli obiad, który przed chwil¹ ugotowa³a, wiêc nie trzeba niczego podgrzewaæ. 

Pomidorowa na rosole tego dnia by³a wyj¹tkowo smaczna, ale jak zwykle grymasi³em. 

Rzeczywiœcie, porozmawiali sobie wieczorem. A raczej póŸn¹ noc¹. Najpierw mamusia 

zaczê³a siê wierciæ. Jakby nie mog³a siê wygodnie u³o¿yæ, wiêc poczê³a nagabywaæ ojca 

w ³ó¿ku: 

- Masz ochotê? - Jakieœ przemieszczanie siê cia³. - Bo ja tak. 

I poskrzypywanie sprê¿yn. Szepty. Chichoty. Posapywanie. Pojêkiwania. Wreszcie ucichli. 

Najprawdopodobniej wszystko ju¿ sobie wyjaœnili. Albo sen ich zmorzy³. Po prostu. Tylko ja 

nadal roi³em jakieœ bli¿ej nieokreœlone rzeczy. Na przyk³ad... Jak jest siê szczeniakiem, to na 

przyk³ad trudno sobie coœ sensownego wyobraziæ. Nieprawda¿?

Prawda. Kiedy siê obudzi³em, s³oñce ju¿ ostro przeziera³o przez okno, rzucaj¹c d³ugie smugi 

kurzu pod nogi ich obojga, którzy nie przestawali siê obejmowaæ i nawet nie spostrzegli, ¿e 

przeciera³em oczy z niedowierzania, i¿ siê nie k³óc¹. 

- O, nasz œpioszek! - naraz mama jak oparzona wywinê³a siê z objêæ ojca i wcale nie pieszczotliwie 

potarga³a moj¹ czuprynê. 

Zapowiada³a siê atmosfera iœcie rodzinna. Tu. Na poddaszu. Ale nic bardziej mylnego, 

bowiem mamê nie³atwo by³o udobruchaæ. Czymkolwiek. 

- ¯ebyœ choæ raz przyzna³a mi racjê! - piekli³ siê ojciec, wychodz¹c 

- Gdzie siê znów wybierasz? 

- Do spó³dzielni mieszkaniowej - odkrzykn¹³ ju¿ ze schodów. 

By³ to jedyny powód, który bez sprzeciwu akceptowa³a. St¹d te¿ jej przyzwolenie: 

- Ach, tak! 

Jednak¿e wcale tak nie by³o. Bêd¹c jego cieniem, wiêcej wiedzia³em ni¿ mama. Mama 

jedynie siê domyœla³a, ¿e ojciec mia³ ju¿ doœæ wycierania klamek magistratu i p³aszczenia przed 

urzêdnikami. To znów pan, panie... - pomiatano nim zza biurek, przy których raczono siê kaw¹ 

albo czêstowano czekoladkami wciskanymi przez zdezorientowanych petentów. Ma pan przecie¿ 

czarno na bia³ym... - wciskano mu kit w miêdzy jeszcze nie oszklone okna. Tak, odpowiada³, 

wiem... I wychodzi³, nie pytaj¹c nawet o przek³adany z tygodnia na miesi¹ce termin otrzymania, 

przydzielonego nam prawdopodobnie zim¹, mieszkania spó³dzielczego o powierzchni... 

Podobnie klub i dzia³acze sportowi odwrócili siê odeñ plecami. 

Jak dot¹d tylko wierni kibice podtrzymywali go na duchu, zapewniaj¹c, ¿e nie zostawi¹ 

Kobusa na pastwê losu. Mimo ¿e ten nawet nie by³ w sk³adzie rezerwowym obecnie trzecioligowej 

dru¿yny pi³karskiej... Z wiadomych przyczyn. Dlatego siê skrzyknêli, aby ich 

niegdysiejszemu idolowi wykoñczyæ, we w³asnym zakresie i po godzinach, piêtrz¹ce siê ze 

wszystkich œcian, pod³óg i armatur niedoróbki czy jakieœ fuszerki, na co administracja 

budynków mieszkalnych ze wzglêdu na gierkowski boom budowlany przysta³a, albowiem nie 

dysponowa³a zadawalaj¹c¹ iloœci¹ wykwalifikowanych r¹k do pracy. I to bez ¿adnej odp³atnoœci, 

ani bez ¿adnej kropli alkoholu. Ojca taka solidarnoœæ bardzo podbudowa³a. Oczywiœcie, ¿e 

psychicznie, gdy¿ fizycznie tylko przeszkadza³, kuœtykaj¹c pomiêdzy cieœlami, glazurnikami, 

hydraulikami czy czym tam jeszcze z bo¿ej ³aski. Bêdziesz mia³ cacko, cmokano, a nie mieszkanko. 

Mieszkanko by³o dwupokojowe, do tego przedpokój, kuchnia, ³azienka, no i balkon. 

Mama natomiast ci¹gle sarka³a, ¿e ojciec zaniedbuje rodzinê. Nie by³o to zbyt mobilizuj¹ce, 

gdy s³ysza³: 

- Ty nic nie robisz - narzeka³a - tylko ca³ymi dniami b¹ki zbijasz. 

Nieprawda. Tato przecie¿ na prze³omie zimy i wiosny naby³ gdzieœ okazjonalnie ¿elazny 

piecyk z d³ug¹ zardzewia³¹ rur¹, któr¹ wbrew woli wdowy przy³¹czy³ do ci¹gu kominowego. 

¯elaŸniak trochê dymi³, ale zawsze by³o cieplej, by³oby jeszcze cieplej, gdyby opa³u by³o pod 

dostatkiem. Odt¹d nad piecykiem k³êbi³y siê opary z garnków i pierzcha³y opornie poprzez dymnik 

roz¿arzony czasami a¿ do czerwonoœci. 

- Tylko nie zaprószcie ognia - przestrzega³a wdowa, zapewne dlatego nie u¿yczaj¹c piwnicy, 

abyœmy nie magazynowali wêgla, który tylko doraŸnie i zw³aszcza pod wieczór podkrada³ ojciec 

z przykolejowego sk³adowiska opa³u. 

Chyba niepotrzebnie, bo zanosi³o siê przecie¿ na przeprowadzkê, i to niezad³ugo, jak nawijali 

kibice, którzy miast gorliwie zausterkowaæ wszelkie niedoróbki, wci¹¿ tylko rozpamiêtywali: 

- Pamiêtasz, Kobus, jak-¿eœ wykiwa³ bramkarza? 

Albo: 

- Jak-¿eœ strzeli³ gola z przerzutki? 

Albo, albo 


15

16 

Kobus siê rozpromienia³. Jak za swej œwietnoœci. Ale nie znosi³ pochlebstw. Mimo ¿e znów 

rozgrywa³ tamte mecze. Nieco podkolorowane. A¿ do tragicznego w skutkach faulu. Kontuzja 

bowiem okaza³a siê groŸniejsza, ani¿eli myœlano. Myœlano, ¿e po krótkiej rekonwalescencji 

Kobus powróci na murawê. Pe³en sprawnoœci fizycznej., Wszak¿e tak siê nie sta³o, wiêc zawiesi³ 

tepy czy te¿ korki (zwa³, jak zwa³) na kuli inwalidzkiej. Kibice jednak nagabywali, a¿eby 

wszcz¹³ treningi. Lecz on odpowiada³, ¿e ju¿ kontuzjowana noga nie ta, co dawniej. Dawniej 

by³eœ przecie¿ obuno¿nym strzelcem, przypominano. Jak ma³o który pi³karz. Powraca³ tako¿ 

niedawne jeszcze emocje. Zagrywki. Gole, te zdobyte i te przestrzelone. Fetowania. Kibice ponadto 

mylili pozycje, na których on, Kobus, reprezentowa³ miejscow¹ dru¿ynê w rozgrywkach 

ligowych. Kobus wiêc gra³ nie tylko na œrodku ataku, ale i na skrzyd³ach. W pomocy tak¿e, nie 

mówi¹c, ¿e i w obronie by³o nie do przejœcia, i jako bramkarz potrafi³ skutecznym lobem wybiæ 

pi³kê poza pole karne, jeœli nie dalej, strzelaj¹c na przyk³ad gola. S³uchaj¹c tych rozpamiêtywañ, 

Kobus na powrót zara¿a³ siê tym bakcylem pi³ki no¿nej. Znów na p³ycie boiska, ju¿ gotowy, 

ubrany w strój, w jakieœ szarawary, ochraniacze na goleniach... Lecz teraz ju¿ nawet nie by³ rezerwowym 

zawodnikiem, co ju¿ rozgrzany, tylko czeka, by wtargn¹æ na murawê w sk³ad tamtej, 

pamiêtnej jedenastki... Gdyby nie te moje dryblingi, zarzuca³ sobie, gra³bym dalej. Kibice natomiast 

przeczyli, jakoby Kobus sam siebie sfaulowa³, wyautowa³ czy coœ w tym rodzaju, a wiêc 

dosadniej, wierzyli, i¿ wkrótce zasili miejscow¹ „Odrê...” w rozgrywkach ligowych o ekstraklasê, 

ba! O mistrzostwo nawet kraju... Lecz on tylko siê sumitowa³”: 

- Czym ja siê za robociznê wam odp³acê? 

- Golami! - przyklaskiwali zgodnie i ju¿ im siê udziela³a atmosfera sportowego œwiêta. 

Oczywiœcie, ¿e przedwczesna. Kobusowi do szczêœcia nie futbol by³ potrzebny, lecz pêk 

kluczy od w³asnego „em” ileœ tam. 

Aczkolwiek tak¿e swe nadzieje pok³ada³ we mnie, lecz ja nie przyk³ada³em siê do treningów. 

Najzwyczajniej w œwiecie pi³ka nie przystawa³a mi do nogi. Jak ch³opcom nieco starszym ode 

mnie. Pa³êta³em siê tylko im pod nogami. Ojciec jednak siê nie zra¿a³. By³em niew¹tpliwie jego 

oczkiem w g³owie. Wypisz, wymaluj. Istny Kobus-junior! A raczej nieudany klon. Cherlak, 

chuchro czy jak tam mnie nazywali koledzy. Ojciec wiêc prowadzi³ szkó³kê dla tych uzdolnionych 

sportowo trampkarzy, abym przej¹³ po nim smyka³kê do pi³ki no¿nej. Mamê te æwieræ 

czy pó³ etatu, które zabiera³y mu prawie ca³y dzieñ, wcale nie cieszy³y, czemu dawa³a doœæ 

stanowczy sprzeciw: 

- Móg³byœ nieco przystopowaæ! 

I ojciec stopowa³. Wszak¿e pozornie. Albowiem nawet pod jej okiem wymyka³ siê do ogrodu 

wdowy, gdzie pomiêdzy krzakami agrestu i porzeczek æwiczy³ dryblingi, sk¹d, po krótszej 

lub d³u¿szej zaprawie, wraca³ zziajany i umorusany jak dziecko. - Nie powinieneœ a¿ tak nadwyrê¿aæ 

kontuzjowanej nogi - gani³a go za lekkomyœlnoœæ mama. 

Jednak¿e on uwa¿a³ takie pi³karskie rozbieganie za formê doskona³ej rehabilitacji, jeœli nie 

za pewnego rodzaju fizykoterapiê. 

Mama akurat sma¿y³a placki ziemniaczane, stoj¹c nad kopc¹cym ¿elaŸniakiem. Nozdrza 

dra¿ni³ zapach oleju. Nabierana ³y¿k¹ papka kartoflana zestala³a siê b³yskawicznie w zetkniêciu 

z rozgrzan¹ patelni¹, rumieni³a siê i pryska³a t³uszczem; pulsuj¹ce ko³a, które traci³y swoj¹ biel, 

podchodzi³y zieleni¹ i pod wp³ywem rozpra¿onego oleju piek³y siê na br¹z. Ju¿ obsma¿one 

z dwóch stron mama rzuca³a je widelcem na talerz. Po czym talerz z ca³¹ gór¹ rumianych placków 

postawi³a na œrodku sto³u, wpierw je okrasiwszy podsma¿on¹ s³onink¹ na ma³ej patelence. 

Poda³a te¿ zsiad³e mleko, które ojcu osiad³o na w¹sach. 

- Lepiej nanosi³byœ wody - powiedzia³a, rozsuwaj¹c fajerki, na których ustawi³a gar z resztk¹ 

deszczówki - zamiast uganiaæ siê za pi³k¹... Przepra³abym twoje szorty, dresy czy co tam jeszcze. 

Po wodê trzeba by³o iœæ do wdowy, która niechêtnie jednak pozwala³a u siebie odkrêcaæ 

kurek, ale jak ju¿ trzeba, to trzeba i do hydrantu, choæ daleko, bo nieopodal rzeŸni, bli¿ej mo¿na

y do pompy przeciwpo¿arowej, ta znów wypluwa³a rdzaw¹ brejê albo nie zawsze by³a udostêpniana 

mieszkañcom, odwodz¹c potencjalnych wodobiorców ³añcuchem i k³ódk¹... Tak czy siak, 

by³o nie po drodze. Tym bardziej ojcu. 

- A niech tam! Przejdê siê do wdowy. 

Wdowa tym razem nie stwarza³a problemów. 

Kiedy mama robi³a pranie, my, aby jej nie przeszkadzaæ, znów sobie p³asko podawaliœmy 

pi³kê, kopi¹c j¹ szczurem o zmursza³y mur budynku. NieŸle siê nawet bawiliœmy. Lecz zza p³otu 

ojca poczêli nachodziæ zagorzali jego kibice, którzy ju¿ na sam widok doros³ego faceta wyprawiaj¹cego 

wielce skoordynowane przebie¿ki, zwody i inne sztuczki z pi³k¹ prowadzon¹ krótko 

przy nodze wprowadzili pewien nie³ad, pomniejszaj¹c moj¹ rolê w tej niby rywalizacji, gdy tak 

zacierali rêce i nie bez zachwytu komentowali: 

- Gór¹ nasi wnet bêd¹, bo Kobus trenuje i to jak! 

Ponadto: 

- Kopa, to on ma! 

Mia³, nie do obronienia. 

Ani nie do przeoczenia, gdy¿ swawole ojca nie usz³y te¿ uwadze wdowie, która obserwowa³a 

nas znad furtki, krêc¹c kó³ko za kó³kiem na czole ze zgroz¹ i w obawie, aby przypadkowo nie 

str¹ci³ jej g³owy z karku. Czasami te¿ markowa³a uniki. Jak to kobieta. Wiêcej wrzasku ni¿ 

szkód. Co zasygnalizowa³a upominaj¹c, abyœmy nie zrekultywowali doszczêtnie jej ogrodu, 

gdy¿ i bez nas zry³y go ju¿ krety. I nie maj¹c nic do zarzucenia mamie, która wysz³a wywiesiæ 

pranie, pozwoli³a sobie na zgryŸliwoœæ, ¿e pani m¹¿ powinien raczej zaj¹æ siê go³êbiami, ani¿eli 

wariowaæ na oczach ludzi. Mama niezbyt mo¿e grzecznie odpar³a, i¿ go³êbie i bez jego udzia³u 

bujaj¹ po niebie, wiêc sk¹d ta troska? I znów od s³owa do s³owa dosz³o do tego, ¿e to wina 

mamusi, i¿ jakaœ podejrzana zgraja podskakuje, gwi¿d¿¹c i popijaj¹c piwko czy te¿ wiñsko na 

jej prywatnej w³asnoœci i niszczy ogrodzenie, a ponadto zak³óca spokój mieszkañcom ku 

aprobacie szanownej lokatorki, która ma gdzieœ i to przy dziecku okrzyki bynajmniej niecenzuralne: 

- Okiwaj go, kurwa, okiwaj! - dopingowa³a zgraja mimowolnych kibiców, gdy przed ojcem 

naraz wyrasta³ jakiœ pieniek spróchnia³ej gruszy, jab³oni czy te¿ œliwy. - O, tak! Tak! 

- wrzeszczeli, nie pozwalaj¹c si¹œæ go³êbiom na dachu. - No, strzelaj! - I ojciec strzela³ gola 

w górny róg ¿erdzi p³otu, która stanowi³a poprzeczkê prowizorycznej bramki, strzela³ celnie 

i mocno, bo inaczej nie umia³, czym wywo³ywa³ z jednej strony powszechne uznanie, a z drugiej 

gromkie pomstowania za roztrzaskane ogrodzenie. 

Któregoœ dnia wdowa nas³a³a nawet na ojca znajomego ormowca, aby ukróci³ niestosowne 

wybryki lokatora, ale przedstawiciel prawa z peerelowskiej ³aski przyj¹³ jej skargê za niczym 

nieuzasadnion¹, gdy¿: 

- Ja tu ¿adnego wystêpku naruszaj¹cego prawo nie widzê - rzek³, zdejmuj¹c bia³oczerwon¹ 

opaskê z rêkawa. - Niech, ch³op, trochê siê rozerwie - i przy aplauzie wtóruj¹cych mu zza p³otu 

zgrai kibiców, nie wlepi³ ojcu chocia¿by symbolicznego mandatu, ale ostrzeg³, i¿ porz¹dek musi byæ. 

I by³. Ojciec bowiem naprawi³ - oczywiœcie, ¿e nie sam - p³ot, wymieniaj¹c spróchnia³e 

¿erdzie i sztachety. 

- Kobus - zagrzewano zza parkanu - jak bêdziesz jeszcze potrzebowa³ r¹k do pracy, to wal! 

Jak w bramkê, chcia³oby siê dodaæ. 

Taka dalsza pomoc by³a doœæ niezrêczna. Waliæ. Jak w bramkê! Wrêcz nie do przecenienia. 

¯e a¿ tak sobie zaskarbi³ ich szacunek. A to wszystko przez bramkostrzelnoœæ. Najchêtniej 

pod³o¿y³by g³owê pod pieniek. W³aœnie r¹ba³ drwa na opa³. PóŸniej poszed³ na piwko do pobliskiego 

baru. Stamt¹d przyniós³ mi paczuszkê s³onych paluszków, którymi, pomimo animozji, 

poczêstowa³em wdowê, ale odmówi³a. Jedynie spod oka œledzi³a moje uganiania siê za fantasmagorycznym 

golem na miarê ojcowskich bramek. I najspokojniej w œwiecie pracowa³a motyk¹. 


17

18 

Mimo ¿e ogród bezsprzecznie stanowi³ jej w³asnoœæ, przypomina³ rozmiarami boisko, co 

zbyt szybko odkry³ ojciec; mo¿e nie czêœæ g³ówn¹ z trybunami i z ca³¹ t¹ infrastruktur¹, to na 

pewno boczn¹, czyli rezerwow¹ jakiegoœ obiektu sportowego, którego naraz obsiad³a jakaœ antyfutbolowa 

zaraza, k³ad¹c pokotem wszelkie macki albo hybrydy sportowego fair play. Bez zbêdnych 

regu³ gry. I sam na sam. Bo i szerokoœæ, i d³ugoœæ, i ani metra kwadratowego wiêcej, ni 

mniej, i - o, dziwo! - z daj¹cym wiele do myœlenia wspó³uczestnictwem wdowy. Szkoda, ¿e 

tylko po³owicznie i po przeciwnej stronie. 

Ojciec wbrew przyzwoleniu ze strony wdowy nadal jednak trenowa³, nara¿aj¹c siê na jej 

utyskiwania. Ja zaœ obserwowa³em roœliny, ¿aby i inne ¿yj¹tka wy³a¿¹ce spod ziemi. Letnie 

niegdyœ kwiaty po zimie spodla³y i wygl¹da³y jak postrzêpione wiechcie, a od niedawna poczê³y 

na powrót p¹czkowaæ, wiosennieæ. Wegetowa³y tam jeszcze stratowane przebiœniegi, krokusy 

i insze tak samo zdech³e ³opiany. Spod grz¹dek zbitych nogami ojca wyziera³y przede wszystkim 

o tej porze roku wszêdobylskie kretowiska. W pokrzywach i najprzeró¿niejszych zielskach 

wala³y siê ponadto rozmaite przedmioty. A to obt³uczony zlewozmywak z zardzewia³¹ wod¹ 

poœrodku, a to rozbebeszona kanapa z rozprut¹ tapicerk¹ i strzelaj¹cymi w niebo sprê¿ynami, to 

znów poniemiecki he³m przypominaj¹cy do z³udzenia nocnik, do którego kiedyœ siusia³em. 

Trafia³o siê równie¿ jakieœ wysypisko gruzu albo klepisko go³êbiego ³ajna to i ówdzie przeros³e 

zrudzia³¹ traw¹. By³y te¿ inne kopce i rupiecie, które butwia³y i stanowi³y ostojê wszelkiego 

rodzaju robactwa, mrówek i œlimaków œlini¹cych siê na ka¿dym kroku. Wy¿ej jedynie szumia³y 

pokwitaj¹ce ju¿ œliwy, jab³onie i grusze, i chyba jedna czereœnia lub wiœnia, a mo¿e brzoskwinia. 

Nie wiem, wiem, ¿e wdowa siê zamartwia³a: 

- Gdzie to nasz sportowiec bêdzie siê ugania³ za pi³k¹ na nowym osiedlu? 

Tato poczu³ siê zapewne bardzo poirytowany, gdy¿ przystan¹³ jak przy³apany na gor¹cym 

uczynku dzieciak, podbijaj¹c niemrawo pi³kê na przemian zdrow¹, to znów kontuzjowan¹ nog¹, 

by po chwilowym impasie naraz zaproponowaæ: 

- Co by pani powiedzia³, gdybym pani skopa³ ogród? 

- Iii... - skrzywi³a siê wdowa. - Nie ju¿ lepiej pan szykuje siê do przeprowadzki. 

- Do jakiej znów przeprowadzki? - zdziwi³ siê ojciec, jak zawsze nieudolnie. 

- Ja ju¿ swoje wiem - odrzek³a, dodaj¹c: - Przeprowadzka gorsza od sraczki - zaczerpnê³a 

powietrza. - Milej za³atwiæ siê na starych œmieciach, niŸli na jakichœ tam toaletach... 

Tata przyj¹³ tak¹ postawê, jak gdyby rzeczywiœcie zesra³ siê w spodnie. 

- Ale ja naprawdê bardzo chêtnie skopiê pani ogród - nalega³. 

Wdowa mimo wewnêtrznych oporów przysta³a na propozycjê i chwili namys³u przynios³a 

szpadel, pokaza³a ojcu co i jak ma skopaæ, skoro ju¿ tak chce pomóc, tylko aby uwa¿a³ na 

azalie, begonie... Oraz na flance truskawek. Ojciec pocz¹tkowo kopa³ pe³en zapa³u, po jakimœ 

czasie coraz czêœciej spluwa³ w d³onie, wciskaj¹c praw¹ nog¹ rydel w darñ, a odwrócona skiba 

t³usto jeszcze pob³yskiwa³a po ka¿dym spulchnieniu. Nawet zdj¹³ koszulê, bo s³oñce i zmêczenie 

dawa³o mu siê we znaki. Zesz³o przygarbionemu tak ojcu do wieczora. Wœród ptaków. Jak 

najête wydziobywa³y d¿d¿ownice. Gdzieœ zaintonowa³a swe ku-ku kuku³ka, chocia¿ to ju¿ nie 

by³a jej pora na kukanie. Tatuœ poklepa³ siê po kieszeniach. Nie mia³ ani grosza. Na rzekome 

szczêœcie. Jak powiedzia³a wdowa, zapraszaj¹c po skoñczonej robocie na kolacjê. Przystaliœmy 

na poczêstunek. Ojciec jednak nie móg³ sobie poradziæ z widelcem i no¿em, gdy¿ od œliskiego 

styliska porobi³y mu siê na d³oniach krwi¹ zachodz¹ce pêcherze. W przeciwieñstwie do niego, 

szybko poch³ania³em gor¹c¹ parówkê z musztard¹. Wdowa, stoj¹c oparta o kredens, 

podœmiewa³a siê z ojca: 

- Co? - drwi³a. - R¹czki nie do trzonka. Oj, nie! 

Ojcu znów wymskn¹³ siê nó¿. 

- Poczekaj no, pan - i do miednicy nala³a wrz¹tku. - Wyparz, pan, te b¹ble. 

Ojciec wyparzy³ rêce, a¿ poczerwienia³y, nie tylko od spodu, ale tak¿e po wierzchniej stronie.

- A teraz posmaruj sobie, pan, swe r¹czki œmietan¹. 

Ojciec rozmaza³ gêst¹ œmietan¹ po d³oniach, chc¹c jak najszybciej mieæ goœcinê poza sob¹. 

- Jeszcze chwileczkê - i poda³a krem w tubce. 

Ojciec posmarowa³ rêce kremem nivea. 

- A teraz jedz pan! 

I ojciec zjad³ dwie, trzy parówki, jeœli nie wiêcej. 

By³o ju¿ póŸno, uda³em siê wiêc nieco wczeœniej na poddasze, a¿eby poogl¹daæ dobranockê, 

której jednak nie obejrza³em, bo bia³oczarny obraz na ekranie telewizora marki szmaragd skaka³ 

i skaka³, a¿ zmatowia³, a tatuœ, gdy przyszed³, nie zdo³a³ go tak¿e zestroiæ nawet na jak¹œ transmisjê 

meczu miêdzypañstwowego. 

Nazajutrz zasz³a do nas wdowa niby wywiedzieæ siê o stan r¹k mojego ojca. Ta troskliwoœæ 

wyda³a siê mamie bardzo podejrzana. By³a po nocce, a tym samym wcale nieskora do rozmowy. 

Tata te¿ milcza³, usi³uj¹c naprawiæ telewizor. 

- Sprawicie sobie kolorowy - przed³u¿a³a wizytê wdowa, siorbi¹c herbatê. 

Jeszcze jakiœ czas pomarudzi³a. W koñcu podnios³a swój ty³ek spod œciany: 

- Nic tu po mnie - rzek³a i posz³a sobie. 

Mama nie oponowa³a. Tymczasem ojciec zd¹¿y³ ju¿ nawet foniê rozstroiæ. 

Odt¹d byliœmy bez telewizora. A¿ do przeprowadzki. 

Mama ostatnio zesz³a jakby na dalszy plan, nie tak znów daleki, by nie absorbowaæ 

otoczenia, ale, zdaniem wdowy, by³ to zwyk³y kamufla¿, który siê nawet jej udawa³. Na pierwszy 

rzut oka. Chocia¿by zza p³otu. Otó¿ pewnego dnia mama wpierw nieœmia³o, póŸniej bez 

¿adnych ju¿ podchodów postanowi³a, zakasawszy rêkawy, nawi¹zaæ bardziej ni¿ s¹siedzkie stosunki 

z wdow¹ w ten sposób, i¿ pod okiem staruszki poczê³a wygrabiaæ przegni³¹ trawê i to, co 

kiedyœ by³o na przyk³ad truskawkami; wynosi³a oœliz³e, zbrunatnia³e g³¹by kapuœciane i sponiewierane 

³êty kartoflane na rosn¹c¹ w oczach pryzmê usytuowan¹ na zapleczu szamba. Ten jej 

zapa³ do wiosennych prac zaintrygowa³ nie tylko wdowê, co przede wszystkim udzieli³ siê ojcu, 

który uprz¹tn¹³ wreszcie go³êbnik, na klêczkach zeskrobuj¹c z pod³ogi ptasie ekskrementy. 

- Bêdzie niez³y obornik - chwali³ sam siebie, wynosz¹c ze strychu wiadrami ³ajno, którym 

wdowa uzdatnia³a kompost. 

- Wygl¹da, ¿e tak - przytakiwa³a, choæ nie dowierza³a w³asnym oczom, jak matka nie ustaje 

w porz¹dkowaniu ogrodu, a raczej czegoœ, co przypomina³o jakieœ buchtowisko albo 

wysypisko... I aby mamê nieco odci¹¿yæ, temperowa³a jej chyba nie udawan¹ pracowitoœæ: 

- Wytchnij¿e, kobieto, wytchnij... 

Po kilkakrotnej namowie, wreszcie obie wytchnê³y, rozkoszuj¹c siê kaw¹ na œwie¿ym powietrzu 

nieco zakrapianym smrodkiem z wychodka. Nie zwa¿aj¹c na powiewaj¹ce zewsz¹d 

aromaty, zapewne jakoœ siê dogadywa³y. 

- Nie ma to - powiedzia³a wdowa zajêta zbieraniem kubków - jak wiosenne porz¹dki! 

Fakt. Niczego nie planuj¹c, przywróci³y do ¿ycia okr¹g³e klomby i prostok¹tne rabaty, 

obsia³y te¿ pod sznurek grz¹dki, na których wnet na pewno wyrosn¹ ogórki, pomidory, bób 

i fasolki szparagowe. Ogród nabra³ kszta³tu i barw, ale tylko na wydzielonym sp³achetku i nieco 

za póŸno. Zdaniem mamusi. 

A kiedy s³oñce po³o¿y³o siê d³ugim cieniem po spulchnionym zagonie, nagle pociemnia³o, 

zagrzmia³o raz i drugi, i zatrzepota³o zewsz¹d wiatrem, a z nieba sypnê³o gradem wielkoœci 

go³êbich jaj... Plaska³o niczym z jakiegoœ kulomiotu, zaœmiewa³y siê ju¿ w sieni, dok¹d ledwie 

uszliœmy ¿ywi. 

W koñcu by³ to przecie¿ tylko kwiecieñ-plecieñ i tak dalej. 

Dzieñ póŸniej albo dwa mama przewróci³a ca³e mieszkanie do góry nogami, sortuj¹c i pakuj¹c 

zgromadzone w trakcie ich po¿ycia ma³¿eñskiego mienie do kilkunastu zaledwie kartonów i worków 

juchtowych. Skoñczywszy upychanie dobytku, ogarnê³o j¹ naraz wielkie rozczarowanie: 


19

20 

- To kompromitacja! - westchnê³a niepocieszona. 

- Kompromitacja? - nie rozumia³ jak zawsze ojciec, przewi¹zuj¹c pakunki sznurkiem. 

- Zupe³na - doda³a. 

- Co masz na myœli? 

Mama miota³a siê po wywróconej do góry nogami izbie, jakby mole obsiad³y jej kostki. 

- Przekopa³am nasze tak zwane gospodarstwo domowe? - dopytywa³a. - Przekopa³am? 

- Przekopa³aœ. 

- Do cna? 

- Do cna - potwierdzi³. - I co? 

- W³aœnie, ¿e nic - roz³o¿y³a rêce. - I to najgorsze, ¿e nic. 

- Nic? 

- Nic i niczego siê nie dorobiliœmy. - Usiad³a ciê¿ko na roz³o¿onym majdanie, krêc¹c 

z niedowierzaniem g³ow¹. - Przez tyle lat! 

- Tyle lat byliœmy przecie¿ nie na swoim - próbowa³ ³agodziæ jej z³oœæ ojciec - wiêc siê nie 

urz¹dzaliœmy. 

Dobre sobie! Nie urz¹dzaliœmy siê! Po tylu latach ma³¿eñstwa. Nic, niczego. Jakieœ tylko 

badziewie, lumpy i wcale nie graty, lecz roz³a¿¹ce siê ze spoin nieprzydatne nawet do ¿ycia na 

walizkach. Mama nie przebiera³a w s³owach. Tak¿e przy wdowie, która, s³ysz¹c harmider 

dochodz¹cy znad g³owy, zaniepokoi³a siê niby o przyczynê tych szurañ i dobrze, bo mog³aby - 

nie daj Bo¿e! - coœ innego pomyœleæ, a zasta³a jedynie rozgardiasz zwi¹zany z przeprowadzk¹. 

A tak naprawdê przysz³a wyniuchaæ, czy nie dewastujemy mieszkania. Ma³o ochoczo zaproponowa³a: 

- Mog³abym s³u¿yæ pomoc¹. 

- Nie, nie trzeba - odmówi³a mama, krótko i wêz³owato, ale wdowa nalega³a, tote¿ nie odby³o 

siê bez takich s³ów, jak: - Ale¿ pani namolna! 

Na to wdowa: 

- Niech bêdzie - przyzna³a. - Ale ja przysz³am, by pogadaæ, jak to w rodzinie. 

- No nie! - ¿achnê³a siê mama, lustruj¹c j¹ wzrokiem od stóp do g³owy. - W jakiej znów 

rodzinie? 

Wdowa najwidoczniej poszpera³a w swym przepastnym zanadrzu pamiêci, bo bez zastanowienia 

wytknê³a: 

- A nie wychowa³am wam syna? 

Mama, jakby dotkniêta amnezj¹, zdziwi³a siê niepomiernie: 

- Syna? - zawiesi³a g³os. - Wychowa³a pani? 

- A jak¿eby inaczej - nie pozwala³a siê odwieœæ wdowa. - Od tyciu - wymierzy³a na lewym 

przedramieniu becikowe moje niemowlêctwo - tyciuteñkiego... 

- Aha - przysta³a mama na jej niby to niañkowanie. - Od tyciu, tyciuteñkiego! 

- Tak - przytuli³a mnie do siebie - prawie ¿e mojego wnuczka. 

- Wnuczka?! 

Czego to cz³owiek nie dowiaduje siê tu¿ przed przeprowadzk¹? Pomyœla³em nad wiek bardzo 

doroœle. A wiêc mia³em babciê. Trzeci¹! Jeœli liczyæ te ze strony matki i ojca. Tych babæ jednak 

na oczy nie widzia³em; obumar³y bowiem wnuczka, gdy ten jeszcze z¹bkowa³... 

A¿eby jeszcze by³o ciekawiej, tu nast¹pi³a opowieœæ, ¿e za œwiêtej pamiêci jej mê¿a, chcieli 

oboje bardzo mieæ dziecko, lecz Bóg posk¹pi³ im dzidziusia i tak dalej, tak dalej, a¿ siê mama 

zniecierpliwi³a, wymownie spojrza³a na zegarek, ojciec zaœ w mig zrozumia³ jej gest, wiêc 

poci¹gn¹³ mnie za rêkaw. 

Kiedy ju¿ szed³em z ojcem tego wieczora po wêgiel - on ze zrolowanym workiem pod pach¹, 

ja z latark¹ w rêku - naigrywaliœmy siê do woli, nie wiedzieæ czemu, ze s³aboœci wdowy, co do 

mojej osoby. Na przyk³ad tato:

Babcia Julcia? - nastawi³ ucho, jak to zwyk³a czyniæ. - Phiii... 

Ja: - Phiii... 

I to wszystko na temat babci Julci, jak na razie, bo przy³apa³ nas zaprzyjaŸniony z ojcem 

sokista, który po krótkiej rozmowie, przymkn¹³ oko na wielce naganny szaber mienia 

pañstwowego, ¿ycz¹c przy okazji ojcu rych³ego powrotu na boisko... Ojciec a¿ ugina³ siê pod 

ciê¿arem wêgla i wygl¹da³ naprawdê jak najprawdziwszy z³odziej z workiem na plecach 

skradaj¹cy siê w œwietle ksiê¿yca. 

Po nockach w ci¹gu tygodnia, sobotni¹ zawsze mama mia³a woln¹ od pracy. 

By³a wiêc sobota, i by³ wieczór, raczej bardzo póŸny wieczór. Ogieñ w³aœnie buzowa³ 

w ¿elaznym piecyku, roz¿arza³ rur¹, która dawa³a ciep³o szybko stygn¹ce od pod³ogi po sufit. 

Mama grza³a wodê. Gdy tato uk³ada³ wczeœniej spakowane rzeczy pozornie bezwartoœciowe pod 

œlimacz¹c¹ siê wilgoci¹ œcian¹, mama my³a g³owê w emaliowanej miednicy. PóŸniej tato umy³ 

g³owê, parskaj¹c. Widzê te¿ w zaparowanym lustrze samego siebie stoj¹cego w balii z gêst¹ od 

mydlin wod¹. Mama szoruje g¹bk¹ moje cherlawe czy tylko w¹t³e, niewa¿ne, ¿e z wystaj¹cymi 

³opatkami cia³o, potem owija rêcznikiem i sadza mnie ju¿ wyk¹panego na ³ó¿ku nieopodal okna. 

Ka¿e mi le¿eæ spokojnie i abym siê przykry³, bo o przeziêbienie nietrudno. Sama przes³ania siê 

parawanem z rozwieszonego przeœcierad³a na sznurze. S³ychaæ jak siê pluszcze. „Umyj mi 

plecy”, to do taty. Mama wy³ania siê zza parawanu. W nocnej koszuli. Szczotkuje w³osy. 

Pachniemy przyjemnie myd³em, tylko ona i ja, gdy¿ ojciec na koñcu bierze k¹piel. „Umyj mi 

plecy”, teraz to do mamy. Ojciec przepasany rêcznikiem na biodrach wylewa mydliny przez 

okno wprost na podwórze. Jeszcze tylko siusiu, paciorek, no i pa!, skoro pozasypia³y ju¿ nawet 

go³êbie, i inne dachowce. Powiewa firanka. Noc gwieŸdzi. Jutro mamy pójœæ wraz z babci¹ 

Julci¹ do koœcio³a na mszê w intencji... 

Msza zosta³a wys³uchana. Jednak nie do koñca. A to dlatego, ¿e w nieca³y tydzieñ póŸniej 

ojciec zamówi³ pana Edzia, który œwiadczy³ us³ugi przewozowe, na sobotê oko³o dwunastej 

w po³udnie, ten mimo najszczerszych chêci musia³ odwo³aæ swój przyjazd z powodu pogrzebu 

kogoœ z bardzo mu bliskiej rodziny i chc¹c, niechc¹c pojecha³ gdzieœ tam w okolice ¯agania; 

i tak oto w zaskakuj¹cy sposób przeprowadzkê od³o¿ono na poniedzielê, mo¿e i dobrze, gdy¿ 

ojciec nieoczekiwanie wpad³ na podstêpny wrêcz pomys³, a mianowicie, skoro wdowa zaadaptowa³a 

wnuczka, czyli mnie, to niech i przygarnie go³êbie, i tym samym bêdziemy mogli 

odwiedzaæ babciê Julciê od czasu do czasu, ot, by chocia¿ dostarczyæ pokarm... 

Wdowie ten pomys³ te¿ wyda³ siê najw³aœciwszy, gdy¿ - jak powiedzia³a - nosi³a siê z tym 

zamiarem od dawna, by zaopiekowaæ siê ptakami, lecz nie œmia³a wyjawiæ tego ojcu, wiedz¹c, 

¿e najbardziej ¿al mu by³oby zostawiæ w³aœnie go³êbie na pastwê kotów, szczurów czy jakichœ 

szponiastych ptakojadów. 

Po niedzieli we wtorek, w przeddzieñ 1. maja, Pan Edzio zajecha³ wreszcie ¿ukiem pod same 

drzwi, p³osz¹c klaksonem go³êbie.. Pan Edzio ods³oni³ plandekê. Tylko ¿adnego dobytku nie 

by³o do za³adowania. Zaledwie kilkanaœcie kartonów, worków. Jakaœ poœciel, odzie¿, no 

i kolekcja ojcowych trofeów, nie mówi¹c ju¿ o rowerku, z którego powoli wyrasta³em... 

- Tyle tego - ziewn¹³ raz i drugi pan Edzio, gramol¹c siê zza kierownicy - co kot nap³aka³. 

Mama szybko siê zreflektowa³a, dok³adaj¹c przewi¹zany sznurkiem pakunek ksi¹¿ek: 

- Jaki kram - przyzna³a z ³ezk¹ w oku - taki pan. 

I jakoœ niemrawo schodzi³a, to znów wchodzi³a po spróchnia³ych schodach do pokoiku, z którego 

zia³a jedynie pustka, choæ sta³y tam sypi¹ce siê trocinami meble, czekaj¹c na nowych lokatorów. 

Tak¿e ojciec traci³ animusz. Jak pi³ka powietrze. Nawet wdowa pomarkotnia³a. 

- He, he zaœmiewa³ siê tylko pan Edzio, widz¹c mizeriê przeprowadzki. - Ludzka rzecz! 

- i pocz¹³ filozofowaæ, ¿e cz³owiek przyzwyczaja siê do siebie i odzwyczaja, tak ju¿ bywa, 

a potem siê zapomina, ¿e siê kogoœ w ogóle zna³o. Mama s³uchaj¹c tych wywodów, przysiad³a 

obok samozwañczej babci Julci, dopowiadaj¹c nostalgicznie: 


21

- Ró¿nie bywa³o, ale zawsze siê jakoœ uk³ada³. Raz lepiej, raz gorzej... 

Na to babia Julcia, niemniej nostalgicznie: 

- Raz lepiej, raz gorzej... Nigdy tak nie by³o, ¿eby jakoœ mia³o nie byæ. 

Ani wiêc mamusi, ani wdowie, czyli od niedawna babci Julci, wcale jednak nie by³o do zbyt 

wylewnej za¿y³oœci. U ich nóg najspokojniej w œwiecie jamnik ch³epta³ wodê z ka³u¿y, czasami 

poszczekiwa³ jazgotliwie, dra¿ni¹c uszy szczególnie pana Edzia, który niecierpliwie 

przestêpowa³ z nogi na nogê, jakby chcia³ pójœæ do ustêpu, który sta³ tu¿ tu¿ i zaprasza³ specyficznym 

zapaszkiem do œrodka. 

Pan Edzio nie czeka³ za potrzeb¹, lecz na ojca, który przepad³ w go³êbniku. Kiedy wynurzy³ 

siê z mroku korytarza, ca³y w pajêczynach i z park¹ go³êbi w d³oniach, kierowca doñ podszed³ 

i j¹³ go ³ajaæ, ¿e nie czas na jakieœ tam sentymenty i inne duperele, i ¿e ju¿ doœæ zamarudziliœmy, 

¿e czas mija, ¿e jeszcze musi przystroiæ furgon na jutrzejszy, pierwszomajowy pochód, i ¿e nic 

go nie obchodz¹ go³êbie, choæby to mia³y byæ bia³e go³¹bki pokoju... Wszak¿e obaj zadarli 

g³owy, gdy ojciec wypuœci³ z r¹k parkê winerek. Go³êbie pobuja³y siê nad podwórzem i wnet 

do³¹czy³y do stada, które szumnie powachlowa³y w niebo. 

Odk¹d mieliœmy go³êbie, polubi³em te ptaki za ich latanie i nielatanie, za pierzaste ¿aboty, 

pióropusze, grzebyki, kryzy, falbany, kubraki, pantalony, wachlarze i wypustki. Za zmys³ orientacyjny, 

niemal psi, jak mawia³ tatuœ. I za to jeszcze, ¿e po prostu s¹ i widz¹ nas ca³kowicie po 

swojemu. Szkoda, ¿e nie mogliœmy go³êbi zabraæ ze sob¹. Babcia Julcia na pewno dopilnuje 

stada. Sta³em jakby na uboczu tego wszystkiego. Wszystko natomiast nabiera³o bli¿ej mi nieznanych 

skrzyde³. Jak to zwykle bywa, gdy czas nagli. I nic wiêcej, prócz: 

- Komu w drogê... - zakomunikowa³ wreszcie pan Edzio i zazgrzyta³a skrzynia biegów, 

zag³uszaj¹c dalszy ci¹g zdania. Ale nie zdarzeñ. Skoro te zmierza³y do jednego. Ju¿ od pocz¹tku. 

Przeprowadzka sta³a siê wiêc faktem. I nic jej nie mog³o stan¹æ na przeszkodzie. Nawet 

awaria. Na przyk³ad skrzyni biegów, która wci¹¿ zgrzyta³a, jakby czeka³a a¿ mama wsi¹dzie do 

szoferki. Ojciec ze mn¹ wgramoli³ siê na platformê pod plandekê. Jeszcze tylko babcia Julcia 

pomacha³a na po¿egnanie, a jamniczek obsika³ tylko tylne ko³o na szczêœliw¹ podró¿. Jeszcze 

po raz ostatni zapikota³o do nas wydziuplone serduszko na drzwiach ustêpu. A jeszcze wczeœniej 

musia³em prze³kn¹æ ³y¿eczkê tranu, aby uodporniæ siê przed przewianiem... I zanim opad³a plandeka, 

oddala³o siê podwórze. I cieñ go³êbi na kocim bruku. I okno, z którego ju¿ nikt nie 

wygl¹da³... Wyprowadzaliœmy siê st¹d, gdzie nasze ¿ycie, wed³ug s³ów mamusi, tylko siê destabilizowa³o. 

Jazda roztelepanym ¿ukiem nie nale¿a³a do przyjemnoœci, szczególnie pod plandek¹, gdzie 

przycupniêty na tobo³ku jakichœ bardziej lub mniej znoszonych rzeczy i zrzucany z niego na 

zakrêtach, b¹dŸ przed sygnalizacj¹, wtedy ju¿ chyba œwietln¹, choæ nie trwa³a ani d³ugo, ni 

krótko, tyle ile trzeba, by pokonaæ tych kilka ulic, skrzy¿owañ i podjazdów czy te¿ zjazdów 

z centrum na obrze¿a miasta, zd¹¿y³a mnie doœæ poobijaæ o burty i wytarzaæ na deskach pod³ogi, 

a¿ebym jeszcze przez jakiœ czas nie móg³ zapomnieæ jej skutków... Lecz zaraz! Po kolei! 

Móg³bym chocia¿ nie uprzedzaæ faktów, bo i odarty naskórek, i siñce, i winda, która nie dzia³a³a. 

A kiedy ju¿ dotarliœmy na siódme piêtro, mama nie mog¹c siê naoddychaæ œwie¿ym 

zapachem farb, wapna, oœcie¿nic i gumoleum, wysz³a niepewnie - gdy¿, jak siê wkrótce okaza³o, 

cierpia³a na lêk wysokoœci - na balkon, sk¹d rozejrzawszy siê po osiedlu zblokowanym przed ni¹ 

jak na d³oni, westchnê³a g³êboko i wielce uradowana: 

- Czujê siê tak - trzymaj¹c siê kurczowo porêczy, szuka³a s³ów - jakbym naraz siê znalaz³a - 

i chyba tu nieco przesadzi³a - w siódmym niebie. 

(opowiadanie jest fragmentem wiêkszej ca³oœci) 

22

Peter Mannsdorf 


Spurensuche 

W poszukiwaniu 

œladów 

Der letzte Schultag vor Weihnachten ist 

der einzige Tag im Jahr, an dem ich mich auf 

den Lateinunterricht freue. Da pauken wir 

nicht: ‘Rosa, rosae, rosarum’, stattdessen liest 

Herr Ponto Geschichten vor. Er wählt dazu 

meistens richtig gute Geschichten aus, die er 

sehr spannend vorliest. Während des Lesens 

schaut er oft auf, um zu sehen, ob wir noch 

zuhören oder schon dösen. 

Heute will er uns den Beginn eines 

Romans vorlesen, der vor fast dreißig Jahren, 

genauer, 1969 erschienen ist. Herr Ponto 

meint, in dieser Zeit, wo wieder jüdische 

Synagogen und Friedhöfe mit Hakenkreuzen 

beschmiert und Ausländerheime angezündet 

werden, sei das Buch aktueller denn je. Es 

handele von einem jüdischen Ghetto in Polen 

zur Zeit des Zweiten Weltkrieges. 

Ich bin gespannt. 

Herr Ponto liest die ersten Kapitel vor: 

Jacob Heym erfährt durch einen Zufall, dass 

sich die Rote Armee dem Ghetto nähert. Eine 

Nachricht, welche die Ghettobewohner erreichen 

müsste ... sie könnten wieder Hoffnung 

schöpfen, es gäbe doch ein Überleben nach 

dem Krieg. Wie viele Juden bringen sich 

verzweifelt um? Und dabei sind die Russen 

schon so nah! Jacob will den Ghettobewohnern 

Mut machen, doch keiner glaubt 

ihm, was er in einem Radio auf der deutschen 

Kommandantur gehört hat. Da erfindet er eine 

Lüge und behauptet, er besitze ein Radio. Die 

Ostatni dzieñ szko³y przed Bo¿ym Narodzeniem 

to jedyny dzieñ w roku, w którym 

cieszê siê na lekcje ³aciny. Nie wkuwamy 

wtedy: „rosa, rosae, rosarum”; zamiast tego 

pan Ponto czyta nam historie. Wybiera przy 

tym najczêœciej naprawdê ciekawe, które 

czyta z pasj¹. Podczas czytania czêsto spogl¹da 

znad ksi¹¿ki, ¿eby siê zorientowaæ, czy 

jeszcze s³uchamy, czy mo¿e ju¿ drzemiemy. 

Dziœ chce nam przeczytaæ pocz¹tek powieœci, 

która ukaza³a siê przed prawie 30 laty, 

dok³adnie w 1969 r. Pan Ponto jest zdania, ¿e 

w tych czasach, gdy ¿ydowskie synagogi 

i cmentarze znów s¹ obmalowywane swastykami, 

a schroniska dla azylantów podpalane, 

ksi¹¿ka ta jest bardziej aktualna ni¿ kiedykolwiek. 

Opowiada o pewnym ¿ydowskim getcie 

w Polsce w czasach drugiej wojny œwiatowej. 

Jestem bardzo ciekaw. 

Pan Ponto czyta pierwsze rozdzia³y: Jakub 

Heym dowiaduje siê przypadkiem, ¿e do getta 

zbli¿a siê Armia Czerwona. Wiadomoœæ ta 

musi dotrzeæ do mieszkañców getta... bo 

mog³aby znów daæ im nadziejê, ¿e jednak 

prze¿yj¹ tê wojnê. Ilu¿ ¯ydów zabija siê 

z rozpaczy? A przecie¿ Rosjanie s¹ ju¿ tak 

blisko! Jakub chce podnieœæ na duchu 

wspó³mieszkañców getta, jednak nikt nie 

wierzy w to, co us³ysza³ w radiu w niemieckiej 

komendanturze. Wymyœla wiêc k³amstwo, 

zaczyna opowiadaæ, ¿e ma radio. Wieœæ rozchodzi 

siê po getcie jak b³yskawica. Wszyscy 


23

Nachricht spricht sich herum wie ein 

Lauffeuer. Alle suchen Jacob in seiner Wohnung 

auf, um die neuesten Nachrichten von 

ihm zu erfahren. Jacob kommt an keine neuen 

Informationen heran, er erfindet welche... 

Herr Ponto hat mir Lust auf das Buch 

gegeben. Ich wünsche mir den Roman zu 

Weihnachten, ich will wissen, wie es mit 

Jacob und den anderen Ghettobewohnern 

weitergeht. Unter dem Weihnachtsbaum entdecke 

ich ein kleines Päckchen. Ich werde 

nicht enttäuscht. Während der Feiertage lese 

ich ‘Jacob der Lügner’. Jurek Becker gelingt 

es, so viel Trauriges dennoch mit einem leisen 

Humor zu schreiben. Weinen, Lachen - alles 

wechselt sich ab. Während ich auf dem hellen 

Flokati unter dem Christbaum liege und das 

Buch verschlinge, sitzen meine Eltern mit 

meiner Tante beim Gänsebraten. Ich habe 

keinen Appetit. Meine Tante lobt die gut 

schmeckenden Kartoffeln... ob das polnische 

seien... und ich lese die Stelle, wo Micha sein 

Leben riskiert, um aus einem Güterwagen eine 

Handvoll Kartoffeln zu stehlen. Die Kerzen 

flackern im Wohnzimmer, aus den Lautsprecherboxen 

unseres Radios tönt ‘Stille Nacht, 

Heilige Nacht.’ Ich lese, wie das kleine jüdische 

Mädchen, das bei Jacob wohnt, mit einer 

Petroleumlampe spricht, weil sie es für ein 

Radio hält und denkt, Radios könnten sprechen. 

Hastig blättere ich die Seiten um, nur noch 

zwei Kapitel, dann ist das Buch ausgelesen. 

Ich komme ins Grübeln. War da nicht 

etwas mit Onkel Willy? War er nicht auch 

Verfolgter? Diese Frage lässt mich nicht mehr 

los. Ich beginne, mich für die Vergangenheit 

und insbesondere für die Vergangenheit meiner 

Familie zu interessieren. Ich bitte meinen 

Vater, mir mehr von Onkel Willy zu erzählen 

und erfahre, dass mein Großonkel seine 

Emigration so lange wie möglich hinausgeschoben 

hatte, bis es zu spät war und er 

nach Theresienstadt deportiert wurde. Von 

dort bekam die Familie meines Vaters sein letztes 

Lebenszeichen. Danach verloren sich 

seine Spuren ... 

Einige Wochen nach den Weihnachtsferien 

spricht mich Motte, eine Mitschülerin, 

in der großen Pause an, ob ich nicht mit der 

zaczynaj¹ odwiedzaæ Jakuba, aby wys³uchaæ 

od niego najnowszych wiadomoœci. Jakub nie 

ma ju¿ jednak do nich dostêpu, musi je 

wymyœlaæ... 

Pan Ponto narobi³ mi apetytu na tê ksi¹¿kê. 

Poprosi³em o tê powieœæ jako prezent bo¿onarodzeniowy, 

chcê siê dowiedzieæ jak potoczy³a 

siê dalej historia Jakuba i innych 

mieszkañców getta. Pod choink¹ odkrywam 

niewielk¹ paczkê. Nie spotyka mnie rozczarowanie. 

W czasie œwi¹t czytam „Jakuba 

K³amcê”. Jurkowi Beckerowi uda³o siê tak 

smutn¹ historiê przepleœæ jednak odrobin¹ 

humoru. P³acz, œmiech – towarzysz¹ mi raz po 

raz. Podczas gdy ja le¿ê pod choink¹ na jasnym, 

we³nianym dywanie i po³ykam ksi¹¿kê, 

moi rodzice i ciocia siedz¹ nad pieczon¹ 

gêsi¹. Ale mi nie chce siê jeœæ. Ciocia chwali 

smaczne kartofle... pyta, czy z Polski... a ja 

jestem w miejscu, gdzie Micha ryzykuje 

¿yciem, aby ukraœæ garœæ ziemniaków z kolejowego 

wagonu. W pokoju migocz¹ œwieczki, 

z g³oœników naszego radia unosi siê melodia 

„Cicha noc, œwiêta noc”. Ja zaœ czytam, jak 

ma³a ¿ydowska dziewczynka mieszkaj¹ca 

u Jakuba rozmawia z lamp¹ naftow¹, bo s¹dzi, 

¿e to radio, i ¿e radio mo¿e rozmawiaæ. 

Pospiesznie odwracam kartki, jeszcze tylko 

dwa rozdzia³y, i ju¿, ksi¹¿ka przeczytana. 

Zaczynam siê zastanawiaæ. Jak to by³o 

z wujkiem Willim? Czy i on nie by³ przeœladowany? 

To pytanie nie daje mi spokoju. Zaczynam 

interesowaæ siê przesz³oœci¹, a szczególnie 

przesz³oœci¹ mojej rodziny. Proszê tatê, 

aby opowiedzia³ mi o wujku Willym i dowiadujê 

siê, ¿e brat mojego dziadka tak d³ugo 

odk³ada³ decyzjê o emigracji, ¿e w pewnej 

chwili by³o ju¿ za póŸno i zosta³ deportowany 

do Theresienstadt. Stamt¹d rodzina mojego 

ojca dosta³a od niego ostatni znak ¿ycia. 

A potem œlad siê urywa... 

W kilka tygodni po œwiêtach podchodzi do 

mnie na du¿ej przerwie Motte, kole¿anka 

z klasy, z pytaniem, czy nie mia³bym ochoty 

jechaæ z ni¹ i z innymi cz³onkami parafii do 

Polski. Mielibyœmy m.in. odwiedziæ Auschwitz 

i tam - jako Niemcy - pracowaæ na rzecz 

pojednania, zaœ w wolnym czasie mielibyœmy 

wgl¹d w archiwa. 

24

Gemeinde eine Fahrt nach Polen machen 

wolle. Wir würden unter anderem Auschwitz 

besuchen und dort als Deutsche Sühnearbeit 

verrichten, in unserer Freizeit dürften wir 

Einblick in die Archive haben. 

Ich zögere. In den Ferien wollte ich 

eigentlich mit meinen Eltern in der Schweiz 

Ski laufen. Das ist verlockend, Sonne, 

Tiefschneeabfahrten, Jausen in Berghütten, 

das alles würde mich erwarten. Motte stößt 

mich in die Seite: „Komm mit, Peter. Raff 

dich auf.” Ich zögere noch. 

Das Buch, Onkel Willy, aber auch Motte 

mit dem Nasenpiercing, lassen mich 

schließlich eine Entscheidung treffen. Ich 

muss ständig auf Mottes blaue Locke achten, 

die ihr beim Reden in die Stirn wippt. Ich sage 

zu und verzichte auf die Berge. 

Vor der Abreise nach Polen frage ich 

meinen Vater, ob er mir die Daten seines 

Onkels aufschreiben könnte, ich möchte wissen, 

was mein Vater zwar vermutet, aber nicht 

ganz genau weiß... 

Wir sind eine gemischte Gruppe auf der 

Fahrt. Unter den ungefähr dreißig Jugendlichen, 

fast alle älter als Motte und ich, ist eine 

kleine Gruppe mit kurzen, stoppligen Haaren 

und schwarzen Lederjacken. Pfarrer Paul, der 

‘rote Paul’ aus Lankwitz, der gegen die 

fröstelnde Kälte einen roten Wollschal um 

seinen Hals gewickelt hat, fällt es nicht leicht 

mit diesen Jugendlichen. Als wir vor zwei 

Tagen über einen Markt schlenderten, hatten 

zwei dieser Jugendlichen laut etwas von 

‘Polackenpack’ gesagt. Paul hatte sie ernsthaft 

ermahnt, sich zusammenzunehmen, 

noch wäre es nicht zu spät, sie zurückzuschicken. 

Einer der Typen schlug die 

Hacken zusammen und salutierte wie ein 

Soldat: „Jawoll, Herr Pfarrer!” 

Mir flößen sie Angst ein, wenn sie sich 

stoßen und boxen, auch, wenn sie nur herumalbern, 

wie sie sagen. Meine Furcht vor 

ihnen verhindert aber nicht, dass sich meine 

Sympathien zu Motte auf dieser Reise schier 

ins Unermessliche steigern. Echt, ich verliebe 

mich in das Mädchen mit den Sommersprossen 

und den grell orangenfarbenen Strumpfhosen 

in den Bergsteigerstiefeln. Motte ist auf 

Waham siê. W czasie ferii mia³em w³aœciwie 

zamiar jechaæ z rodzicami na narty do 

Szwajcarii. To kusz¹cy plan, s³oñce, jazda 

w g³êbokim œniegu, kolacje w schroniskach – 

to wszystko na mnie czeka. Motte szturcha 

mnie w bok: „JedŸ z nami, Peter! Nie pêkaj”. 

Wci¹¿ jeszcze siê waham. 

Jednak ksi¹¿ka, wujek Willy, i trochê te¿ 

Motte ze swoim kolczykiem w nosie, ka¿¹ mi 

podj¹æ decyzjê. Nie mogê odwróciæ wzroku 

od b³êkitnego kêdziora Motty, który przy 

mówieniu ko³ysze siê na jej czole. Zgadzam 

siê i rezygnujê z wyprawy w góry. 

Przed wyjazdem do Polski pytam ojca, czy 

mo¿e mi podaæ dane swojego wujka, chcia³bym 

wiedzieæ to, co mój ojciec wprawdzie 

podejrzewa, ale czego nie wie na pewno. 

Nasza grupa jest niejednorodna. Jest nas 

oko³o trzydziestu m³odych ludzi, prawie 

wszyscy starsi ode mnie i Motte, a wœród nas 

mniejsza grupa z krótkimi, ostrymi w³osami 

i czarnymi kurtkami ze skóry. Ksi¹dz Paul, 

„rudy Paul” z Lankwitz, który z powodu trzaskaj¹cego 

zimna owin¹³ sobie szyjê czerwonym 

szalem, ma z nimi nie lada k³opot. Kiedy 

dwa dni temu przechadzaliœmy siê po rynku, 

dwaj z nich rzucili coœ o „polaczkach”. Paul 

ostro ich skarci³, zapowiedzia³, ¿e jeszcze nie 

jest za póŸno, ¿e jeszcze mo¿e ich odes³aæ. 

Jeden z tych typków trzasn¹³ obcasami i zasalutowa³ 

jak ¿o³nierz: „Tak jest, proszê 

ksiêdza!” 

Bojê siê ich, kiedy popychaj¹ siê i bij¹, 

nawet jeœli to tylko zabawa, jak twierdz¹. 

Moja obawa przed nimi nie przeszkadza jednak 

rozwijaæ siê mojej sympatii dla Motte, 

sympatii, która podczas tej podró¿y roœnie jak 

na dro¿d¿ach. No mówiê wam, zakocha³em 

siê w tej piegusce o jaskrawopomarañczowych 

rajstopach w górskich butach. W czasie 

tej wycieczki Motte zachowuje siê zupe³nie 

inaczej ni¿ w szkole, gdzie wydawa³a mi siê 

kujonk¹. Tutaj jest prawdziw¹ kumpel¹. Ca³y 

czas szukam z ni¹ kontaktu, do autobusu do 

Polski wsiadam dopiero wtedy, kiedy zostaje 

ju¿ tylko jedno wolne miejsce – to obok niej. 

Motte ma trzynaœcie lat, tak jak ja. Kiedy 

czekamy na granicy, dzieli siê ze mn¹ 

prowiantem, daje siê napiæ soku jab³kowego 


25

der Fahrt ganz anders als in der Schule, wo sie 

mir immer wie eine Streberin vorgekommen 

ist. Hier ist sie ein richtiger Kumpel. Ich suche 

ständig ihre Nähe, steige extra so in den Bus 

nach Polen, dass nur noch neben ihr ein Platz 

frei ist. Motte ist dreizehn, wie ich. Als wir an 

der Grenze lange warten müssen, teilt sie 

ihren Proviant mit mir, gibt mir von ihrem 

Apfelsaft ab und steckt mir eine Banane zu. 

Ich finde das echt nett von ihr. 

Wir kommen im Lager an. Erschrocken 

sehen wir die Toreinfahrt, durch die Tausende 

von Güterzügen mit den Verschleppten gerollt 

sind. Darüber die Inschrift ‘Arbeit macht frei’. 

Wir haben diese Inschrift schon im 

Geschichtsbuch gesehen, nun sind wir an 

einem der Schauplätze des Grauens ... wie 

anders ist das doch. 

Ein polnischer Mitarbeiter des ‘Museums 

Auschwitz’, ein ehemaliger Häftling, empfängt 

uns freundlich in gebrochenem Deutsch und 

weist uns in unser Quartier ein. Wir wohnen 

in der ehemaligen Unterkunft der SS. Und 

wenn Onkel Willy hier umgekommen ist? 

Soll ich da etwa in demselben Raum schlafen, 

in dem womöglich seine und die Mörder all 

der anderen Getöteten geschlafen haben?! 

Die ‘Lederjacken’ dagegen finden es 

aufregend, in den SS-Baracken zu wohnen. 

Sie spielen SS-Scharführer und beginnen zu 

randalieren. Dabei packt mich einer der Typen 

und drückt mich an die Wand. „Guck dich gut 

um, du Judenbengel. Hier bist du doch genau 

richtig.” Er versetzt mir einen kraftvollen 

Stoß, verlässt danach den Raum. Mir zittern 

die Beine. Mir fällt ein, ich hatte Motte 

gestern während der langen Busfahrt von 

Onkel Willy erzählt, und der Typ, der mich 

eben an die Wand gedrückt hat, saß eine Reihe 

hinter uns. 

Am nächsten Tag schippen wir Schneereste 

von den Wegen. Ich bemühe mich, in die 

Gruppe von Motte zu kommen. Mit Erfolg. 

Nun darf ich mit ihr den klobigen Schieber 

über dem vereisten Schotter zwischen den 

Baracken ratschen. Wir häufen dreckigen, 

rußigen Schnee auf einen Haufen. 

Die Kurzgeschorenen albern lärmend und 

grölend herum und bewerfen sich mit 

czêstuje bananem. To naprawdê mi³e z jej 

strony. 

Przyje¿d¿amy do obozu. Patrzymy z przera¿eniem 

na bramê wjazdow¹, przez któr¹ 

przeje¿d¿a³y tysi¹ce wagonów z wysiedlonymi. 

U góry napis „Arbeit macht frei”. 

Widzieliœmy go ju¿ w ksi¹¿ce do historii, ale 

teraz jesteœmy na miejscu tragedii... to 

zupe³nie inne uczucie. 

Polski pracownik „Muzeum Auschwitz”, 

dawny wiêzieñ, wita nas serdecznie ³aman¹ 

niemczyzn¹ i pokazuje nam nasze kwatery. 

Mieszkamy w dawnych pokojach SS. A jeœli 

wujek Willy zgin¹³ tutaj? Czy¿bym mia³ 

nocowaæ w tym samym pomieszczeniu, 

w którym spali jego prawdopodobni mordercy 

- jego i wszystkich innych tu zabitych? 

„Skórzane kurtki” ciesz¹ siê jednak, ¿e 

œpi¹ w kwaterach SS. Bawi¹ siê w esesmanów 

i wszczynaj¹ awanturê. Jeden z nich chwyta 

mnie przy tym i przyciska do œciany. 

„Rozejrzyj siê dobrze, ¿yd³aku. Tu w³asnie 

jest twoje miejsce.” Uderza mnie mocno, 

potem wychodzi. Nogi dr¿¹ pode mn¹. 

Przypominam sobie, ¿e wczoraj, podczas 

d³ugiej podró¿y, opowiedzia³em Motte 

o wuju Willym, a ten typ, który w³aœnie przycisn¹³ 

mnie do œciany, siedzia³ w rzêdzie za 

nami. 

Nastêpnego dnia odgarniamy ze œcie¿ek 

resztki œniegu. Staram siê znaleŸæ w grupie 

z Motte. I udaje mi siê. Dziêki temu mogê 

pogadaæ sobie z ni¹ chodz¹c z bezkszta³tn¹ 

szczotk¹ po zamarzniêtym ¿wirze miêdzy 

barakami. Zrzucamy brudny, sczernia³y œnieg 

na jedn¹ kupê. 

Krótkow³osi wyg³upiaj¹ siê, krzycz¹c 

g³oœno i ha³asuj¹c obrzucaj¹ siê œnie¿kami. 

Ksi¹dz Pawe³ robi siê powa¿ny i zaczyna do 

nich mówiæ. Podkreœla, ¿e Auschwitz jest 

miejscem pamiêci. ¯e nale¿y zachowywaæ siê 

cicho i powœci¹gliwie; pyta, czy nie zdaj¹ 

sobie sprawy, jak nieprzyjemne wra¿enie 

musi robiæ ich zachowanie na by³ym wiêŸniu, 

który opiekuje siê tym miejscem. Cichn¹, ale 

tylko na chwilê. Kiedy tylko ksi¹dz Paul 

znika za rogiem, wszystko zaczyna siê od 

nowa: „Jesteœmy Niemcami, Niemcami, 

Niemcami, i jesteœmy z tego dumni!” 

26

Schneebällen. Pfarrer Paul wird ernst und 

redet auf sie ein. Er betont, Auschwitz, das ist 

eine Gedenkstätte. Da ist es angebracht, leise 

und zurückhaltend zu sein oder ob sie sich 

nicht vorstellen können, wie unangenehm ihr 

Verhalten auf den ehemaligen polnischen 

Lagerinsassen, der die Gedenkstätte beaufsichtigt, 

wirken muss. Jetzt sind sie leise, aber 

nur für einen kurzen Augenblick. Als Pfarrer 

Paul um die Ecke gebogen ist, geht es wieder 

los: „Wir sind Deutsche, Deutsche, Deutsche, 

und darauf sind wir stolz!” 

Motte und ich bekommen auf einmal so 

etwas wie Scham über unsere Herkunft. 

„Warum bist du mitgefahren?”, frage ich. 

„Unser Lehrer hat uns vom Dritten Reich 

und dem Zweiten Weltkrieg erzählt. Er sagte, 

es sei wichtig, sich an die Gräueltaten zu erinnern, 

die die Deutschen in Europa begangen 

haben. ‘Wer sich nicht erinnert, den bestraft 

die Zukunft’, sagte er. Und du? Warum bist du 

auf diese Reise mitgekommen?” 

„Weil du mich überredest hast”, grinse ich. 

Dann aber rede ich von ‘Jacob, der Lügner’ 

und Onkel Willy.” Motte hört interessiert zu. 

Gerne würde sie das Buch lesen; sie verspricht 

mir auch, mich in das Archiv zu 

begleiten, um nach den letzten Spuren von 

Onkel Willy zu forschen. Motte ist wirklich 

ein dufter Kumpel... ob mehr daraus werden 

könnte? Ich glaube, unter diesen Umständen, 

bei dieser bedrückenden Atmosphäre im 

Lager, darf ich diese Frage gar nicht erst 

stellen. Hier sind Millionen von Menschen 

ums Leben gekommen, und ich überlege mir, 

wie ich es am besten anstellen kann, dass 

Motte und ich ein Paar werden! 

Von unserem Weg, den wir vom Schnee 

frei schippen, sehen wir die flachen Baracken, 

in denen die Häftlinge zu Dutzenden 

eingepfercht waren. In einer Baracke liegen 

hinter einer Glaswand die vielen Koffer der 

Ankömmlinge mit den Adressen wie: „Rahel 

Rosen, Krumme Straße 11, Berlin-Charlottenburg.” 

Hinter einer anderen Glaswand 

die Berge von Schuhen, darunter feine 

Damenschuhe, schwarze Herrenschuhe und 

die vielen Kindersandalen. 

Beklommen gucken wir uns an. 

Motte i ja nagle zaczynamy siê wstydziæ 

naszego pochodzenia. „Dlaczego tu przyjecha³aœ?”, 

pytam. 

„Nasz nauczyciel opowiada³ nam o Trzeciej 

Rzeszy i drugiej wojnie œwiatowej. 

Powiedzia³, ¿e to wa¿ne, abyœmy pamiêtali 

o okrucieñstwach pope³nionych w Europie 

przez Niemców. ‘Kto nie ma pamiêci, tego 

ukarze przysz³oœæ’ - powiedzia³. A ty, czemu 

pojecha³eœ z nami?” 

„Bo mnie namówi³aœ” - œmiejê siê. Ale potem 

opowiadam o „Jakubie K³amcy” i o wujku 

Willim. Motte s³ucha z zainteresowaniem. 

Mówi, ¿e chêtnie przeczyta³aby tê ksi¹¿kê; 

obiecuje mi te¿, ¿e pomo¿e mi szukaæ ostatnich 

œladów wujka w archiwum. Motte to 

naprawdê œwietny kumpel, a mo¿e coœ 

wiêcej...? Mam poczucie, ¿e w tych warunkach, 

w tej przygnêbiaj¹cej atmosferze obozu, 

nie powinienem zadawaæ tego pytania. W tym 

miejscu zginê³y miliony ludzi, a ja siê zastanawiam, 

jak to zrobiæ, ¿eby zacz¹æ chodziæ 

z Motte! 

Ze œcie¿ki, któr¹ oczyszczamy ze œniegu, 

widzimy p³askie baraki, w których wiêŸniowie 

byli skoszarowani tuzinami. W jednym 

z baraków, za szklan¹ œcian¹, le¿¹ sterty 

walizek nowoprzyby³ych, z adresami takimi 

jak: „Rahel Rosen, Krumme Straße 11, 

Berlin-Charlottenburg.” Za inn¹ szyb¹ góry 

butów, wœród nich eleganckie kobiece 

pantofle, czarne buty mêskie i mnóstwo 

dzieciêcych sanda³ów. 

Patrzymy na siebie w przygnêbieniu. 

Za obozem, daleko za drutem kolczastym, 

majacz¹ we mgle b³êkitne szczyty Tatr. 

„WyobraŸ sobie” - mówi Motte - „¿e jesteœ tu 

zamkniêty, wydany na pastwê psów i esesmañskich 

oprawców, dzieñ i noc jesteœ 

mêczony i drêczony, i wiesz ju¿, ¿e przyjdzie 

ci tu umrzeæ... a na horyzoncie dzieñ w dzieñ 

widzisz te góry. Zaczynasz myœleæ o wolnoœci... 

O ucieczce... ale wokó³ ciebie tylko ten 

wysoki drut kolczasty pod napiêciem.” 

Po po³udniu idziemy do archiwum. Za 

czymœ w rodzaju okienka siedzi kobieta, 

Polka, gotowa udzieliæ wszelkich informacji. 

Mruga do nasz przyjaŸnie, jakby zna³a nas ju¿ 

od dawna, wita siê potem silnym uœciskiem 


27

Hinter dem Lager, weit außerhalb des 

Stacheldrahtes, sehen wir schwach im Dunst 

die blauen Berge der Hohen Tatra schimmern. 

„Stell dir vor”, meint Motte. „Wenn du hier 

eingesperrt bist, jeden Tag hetzen sie 

Schäferhunde und SS-Folterer auf dich, 

tagein, tagaus wirst du gequält und geschunden, 

und du weißt doch, du musst hier sterben... 

und dann siehst du jeden Tag diese 

Berge am Horizont. Freiheitsgedanken kommen 

auf... Flucht... aber nur meterhoher elektrischer 

Stacheldraht ringsherum.” 

Am Nachmittag gehen wir in das Archiv. 

Eine Polin hinter einer Art Schalter ist bereit, 

Auskünfte zu erteilen. Sie zwinkert uns freundlich 

zu, als würde sie uns schon lange kennen 

und begrüßt uns dann mit einem festen 

Händedruck. Anscheinend freut es sie, dass 

wir ihre Hilfe in Anspruch nehmen wollen. 

Ich gebe ihr das Zettelchen mit Onkel Willys 

Geburtsdaten. Sie wirft einen kurzen Blick 

darauf. „Warte, Junge”, sagt sie zu mir und 

rollt das R. „Deutsche Faschisten waren genaue 

Bürokraten. Haben registriert jeden Mord. Will 

ich schauen, ob finde ich Nachricht für dich.” 

Sie nimmt das Blatt und verschwindet in 

einem Raum, nach etwa zehn Minuten kommt 

sie wieder. Mit niedergeschlagenem Blick 

gibt sie mir ein Blatt Papier, auf dem sie mit 

sauberer Handschrift den Eintrag der 

Deutschen abgeschrieben hat: ‘Willy Meyer, 

Auschwitz an: 31.8.44, Abgang: 30.9.44.’ 

Motte sieht, wie ich mit den Tränen 

kämpfe, ich merke, dass sie mich trösten will, 

aber sie schaut mich nur mit glasigen Augen 

an. Sie sagt nur: „Ach, Peter.” 

„Er soll immer viel Späße gemacht und 

Kinder besonders gemocht haben”, entgegne 

ich leise. „Ich hätte ihn gerne kennen gelernt.” 

Als wir das Archiv verlassen, treffen wir 

Pfarrer Paul. Er hat seinen roten Schal fest um 

den Hals gewickelt, es ist sehr kalt. Motte 

erzählt ihm von meiner traurigen Entdeckung. 

Er ist bestürzt, nimmt mich fest in seinen Arm 

und streicht mir mit seiner Hand über den 

Kopf: „Peter, wie kann ich dir helfen? Es ist 

sicher nicht leicht für dich, das alles jetzt 

auszuhalten, noch dazu mit diesen 

unverbesserlichen Schreihälsen, aber ich lasse 

d³oni. NajwyraŸniej cieszy siê, ¿e chcemy 

skorzystaæ z jej pomocy. Dajê jej kartkê z dat¹ 

urodzenia wujka Willego. Patrzy na ni¹ krótk¹ 

chwilê. „Czekaj, ch³opcze”, mówi do mnie 

zawijaj¹c „r”. „Niemieccy faszyœci byli dok³adnymi 

biurokratami. Zapisywali ka¿d¹ 

zbrodniê. Zobaczê, czy znajdê dla ciebie 

wiadomoœæ.” 

Bierze karteczkê i znika w jakimœ pomieszczeniu, 

wraca po ok. 10 minutach. Z przygnêbionym 

spojrzeniem daje mi kartkê papieru, 

na której czytelnym rêcznym pismem Niemcy 

zapisali: „Willy Meyer, Auschwitz, przyby³: 

31.08.44, œmieræ: 30.09.44”. 

Motte widzi, ¿e walczê ze ³zami, rozumiem, 

¿e chce mnie pocieszyæ, ale tylko patrzy na 

mnie szklanymi oczami. Mówi po prostu: 

„Ach, Peter.” 

„Podobno by³ bardzo weso³y i uwielbia³ 

dzieci”, odpowiadam cicho. „¯a³ujê, ¿e nigdy 

go nie pozna³em.” 

Kiedy opuszczamy archiwum, spotykamy 

ksiêdza Paula. Swój czerwony szal owin¹³ 

dok³adnie wokó³ szyi, jest bardzo zimno. 

Motte opowiada mu o moim tragicznym 

odkryciu. Jest poruszony, bierze mnie mocno 

w ramionach, g³aszcze po g³owie: „Peter, czy 

mogê ci jakoœ pomóc? Z pewnoœci¹ jest ci 

ciê¿ko wytrzymaæ to wszystko teraz, jeszcze 

z tymi okropnymi krzykaczami, ale nie zostawiê 

ciê samego. Ktoœ mi opowiedzia³, ¿e 

jeden z nich ciê pobi³, niestety, nie by³o mnie 

w pobli¿u... Ale dziêki Bogu oni s¹ w mniejszoœci. 

„Rudy Paul” obejmuje mnie jeszcze 

mocniej, tuli d³ugo, a potem mówi: „Wiem, ¿e 

to nie jest prawdziwa pociecha... Twój wuj 

nigdy ju¿ nie wróci.” 

Na kolacjê idziemy do dawnej kwatery 

SS. Kiedy jemy zupê, jeden z ch³opaków 

mówi, ¿e te rzekome komory gazowe, które 

zwiedzaliœmy, to w rzeczywistoœci nie s¹ ¿adne 

komory gazowe, tylko zwyczajne piece. 

Innemu odbija siê g³oœno, trzeci rozbryzguje 

zupê ³y¿k¹, powtarzaj¹c monotonnie: 

„Komory gazowe... W³aœnie! To¿ to bzdury.” 

Ksiedzu puszczaj¹ nerwy, wstaje, oczy mu 

siê œwiec¹. Nagle w jadali panuje ca³kowita 

cisza. „Co powiedzia³eœ? Komory gazowe to 

zwyk³e piece? A co z wujem Petera? Co go tu 

28

dich nicht allein. Jemand hat erzählt, dass dich 

einer von ihnen angepöbelt hat, leider war ich 

nicht in der Nähe... Aber sie sind Gott sei 

Dank in der Minderzahl. „ Der ‘rote Paul’ 

nimmt mich noch einmal fest in die Arme, 

drückt mich lange, dann sagt er: „Ich weiß, 

das ist kein wirklicher Trost... dein Großonkel 

wird nie wieder kommen.” 

Wir gehen zum Abendessen in das ehemalige 

SS-Haus. Während wir die Suppe essen, 

sagt einer der Jugendlichen, die angeblichen 

Gaskammern, die wir besichtigt hatten, wären 

in Wirklichkeit keine Gaskammern gewesen, 

sondern Backöfen. Einer aus der Gruppe rülpst 

laut, ein anderer lässt spritzend den Löffel in 

die Suppe fallen und wiederholt monoton: „Gaskammern... 

genau! Das ist doch Quatsch.” 

Pfarrer Paul bekommt einen roten Kopf, er 

steht auf, seine Augen funkeln. Es herrscht 

mit einem Mal absolute Ruhe im Esssaal. 

„Was hast du gesagt? Die Gaskammern waren 

Backöfen? Und der Großonkel von Peter? 

Was war mit dem? Er wurde hier ermordet. 

Peter kann es euch Schwarz auf Weiß zeigen. 

Und ihr redet von Backöfen! „ 

Es herrscht Stille im Saal, dann höre ich 

vereinzeltes Kichern. Schließlich ein Flüstern: 

„Was ist witziger? Lankwitz oder Au...?” 

Jetzt springe ich auf. Ich lasse mein Essen 

stehen und verlasse wortlos den Raum. Im 

Flur setze ich mich an ein Fenster. Kann es 

denn so viel Dummheit geben? Ich habe den 

letzten Aufenthaltsort von Onkel Willy gefunden, 

und mir ist, als schickten diese Schreihälse 

ihn ein zweites Mal ins Gas. Ich blicke 

auf die Baracken, auf den Stacheldrahtzaun 

und sehe meinen Großonkel vor meinen Augen, 

so wie ich ihn mir vorstelle. Was wird er in den 

letzten Tagen gefühlt haben? Er muss gewusst 

haben, dass die Russen das Lager bald befreien 

würden. Träume, Hoffnungen wurden wach ... 

Frieden, Familie, wieder im Beruf stehen, 

reisen und das Leben genießen, nur noch 

genießen. Und dann dieses furchtbare Ende. 

Ich kann meine Tränen nicht mehr zurückhalten. 

Hinter mir steht auf einmal Motte, sie 

legt ihre Hand auf meine Schulter. „Peter, 

schreib alles auf. Schreib deinem Vater einen 

Brief.” 

spotka³o? Zosta³ zamordowany. Peter mo¿e to 

wam udowodniæ. A wy gadacie o zwyk³ych 

piecach!” W sali panuje cisza, a potem s³yszê 

pojedynczy chichot. I wreszcie szept: „Który 

wic jest lepszy? Lankwitz czy Ausch...?” 

Teraz ja zrywam siê na nogi. Zostawiam 

jedzenie na stole i bez s³owa wychodzê. 

W korytarzu siadam przy oknie. Czy to 

mo¿liwe, czy mo¿na byæ a¿ tak g³upim? 

Odnalaz³em ostatnie miejsce pobytu wujka 

Willego i czujê siê, jakby ci krzykacze 

wysy³ali go do gazu po raz drugi. Spogl¹dam 

na baraki, na drut kolczasty, patrzê w oczy 

mojemu wujkowi, takiemu, jakiego go sobie 

wyobra¿am. Co czu³ w ostatnich dniach 

¿ycia? Musia³ wiedzieæ, ¿e Rosjanie wkrótce 

wyzwol¹ obóz. Obudzi³a siê nadzieja, 

marzenia... Pokój, rodzina, powrót do pracy, 

podró¿e i inne radoœci ¿ycia, po prostu radoœci 

¿ycia. A potem ten straszny koniec. 

Nie mogê powstrzymaæ ³ez. Nagle za 

moimi plecami pojawia siê Motte, k³adzie 

d³oñ na moim ramieniu. „Peter, zapisz to 

wszystko. Napisz list do ojca.” 

T³umaczenie Grzegorz Kowalski 


29

Janusz Werstler 

Z cyklu „Strofy Kunickie” 

Stara Huta 

taka stara 

że już 

łzawe szkliwo 

w oku 

i coraz bardziej 

krucha pamięć 

tam wiekowy wysiłek 

przetapiano 

w wielkie tafle potu 

stamtąd za oknem widać 

liczne szklane domy 

Bawełna 

czółenka 

powychodziły z krosien 

bawełniane opończe 

jak obłoczne płótna 

już tylko na 

podniebnym wietrze 

porzucone włókniarki 

już do nas 

nie wrócą nigdy 

zasnęły 

w bawełnianej pościeli 

30


Kaflarnia 

przy Westerplatte 

podzwonne 

dla otuliny ciepła 

tam już tylko komin 

wierny stróż pozostał 

i zamgielne powidoki 

rodzinnego ciepła 

W stronę Łazowa 

spacer 

w tamtą stronę 

z rączą sarenką 

pod rękę 

liskiem i wiewiórką 

po bruku 

jeżyk się toczy 

za nim winniczek 

ledwo nadąża 

grzyby 

w trwodze oczekują 

a jagody 

ze łzą rosy 

takie bezradne 

jedynie ptaki 

pewne siebie 

bo bliżej zagrody 

słyszą bowiem 

jak dzięcioł 

już puka 

do drzwi Łazowa 

31

Czes³aw Sobkowiak 

We mnie i nie tylko 

Œwiat 

Œwiat istnieje i ma siê coraz gorzej, to 

znaczy, z ludŸmi coœ nie tak ju¿. I pomyœleæ, 

¿e wszystko to, ileœ tam lat temu przewidzia³ 

Orwell, którego ksi¹¿kê „Rok 1984” têpili 

komuniœci. Choæ z drugiej strony, dziej¹ siê 

fantastyczne rzeczy. Jakiœ potomek polskich 

emigrantów (Scott Parazynski) polecia³ 

w przestrzeñ kosmiczn¹ i tam niemal wœród 

gwiazd naprawi³ uszkodzone panele baterii 

s³onecznej, co pozwoli stacji orbitalnej dalej 

funkcjonowaæ. Ma siê to oczywiœcie nijak do 

ziemskich naszych spraw, zw³aszcza gdy 

wzi¹æ pod uwagê obecne konflikty na œwiecie. 

Jak ¿y³em tak ¿yjê nadal. Budzê siê w nocy, bo 

coœ boli. Pijê pó³ szklanki zimnej wody, co 

pozwala mi zasn¹æ. Jedni ruszaj¹ na podbój 

gwiazd, a drudzy ci¹gle po staremu. Taplaj¹ 

w tym swoim b³ocie, zadowoleni. Nawet nie 

usi³uj¹ wyobraziæ sobie, ¿e mog³oby lub 

powinno byæ inaczej. Czyli, kto kogo pierwszy 

unicestwi, ten ma racjê. Powoli, jak¿e 

powoli rodzi siê nowy cz³owiek. Ta stara, 

przera¿aj¹co stara skóra, obrzydliwa - co 

widaæ go³ym okiem - wiêzi ludzkoœæ. Potrzeba 

nowego ³adu jak powietrza. Ale nowy ³ad bez 

korzeni i fundamentów bêdzie kula³. Na tysi¹c 

sposobów mo¿na o tym mówiæ i przywo³ywaæ 

argumenty. Nasze w Polsce sytuacje przecie¿ 

dotycz¹ tego problemu równie¿. Iœæ ku nowemu 

w Europie czy kurczowo trwaæ w tradycjach. 

Gdyby to by³o takie proste – wybraæ 

najs³uszniejsz¹ drogê. ¯ó³wim krokiem 

idziemy. Mo¿e inaczej siê nie da, i tak jest bezpieczniej, 

powoli sprawdzaj¹c i przyjmuj¹c 

(lub nie) nowe idee. Ju¿ siê okazywa³o przecie¿ 

nie jeden raz jak to zbawcze radykalizmy, 

hurra postêpowoœæ i rewolucje, by³y morderczym 

cofaniem siê w przesz³oœæ, z której, 

niestety, po zap³aceniu wielkich, nazbyt wielkich, 

kosztów musieliœmy krok po kroku, 

powoli, racjonalnie, rozs¹dnie znowu przejœæ 

wszystkie etapy rozwojowe. Tak jak przy 

budowaniu domu, po to by w nim po ludzku 

mieszkaæ. Nie da siê przeskoczyæ piêter. Nie ja 

to wymyœli³em. Tak czy inaczej œwiat coraz 

bardziej nieprzewidywalny. 

Chleb 

Poszed³em wolnym krokiem do piekarni 

i kupi³em wyj¹tkowo dobrze wypieczone, 

pachn¹ce dwa bochenki. Dziewczyna, k³ad¹c 

je na ladê, uœmiechnê³a siê. To mi na ca³y 

wieczór wystarczy³o za drobinê radoœci. 

Wino 

Jestem po stronie wina. Po stronie wina 

jest Bóg. W kontekœcie powy¿szego niewiele 

mam do dodania. Wszelkie m¹droœci i sekrety 

zakreœlone tym widnokrêgiem s¹ jak niewyczerpane 

morza. Wydawaæ by siê mog³o, ¿e 

32

takie to proste i przekonywaj¹ce, by nie iœæ 

zanadto przybitym do ziemi. 

Lubiê 

Lubiê prozê, w której chodzi o poezjê tego 

œwiata. Bo przecie¿ poezja najlepiej odgaduje 

rzeczywistoœæ. 

J. 

Dowiedzia³em siê niedawno od pewnej przyjezdnej 

kobiety, ¿e J. ju¿ nie ¿yje. A pisa³em 

do niej listy i czeka³em na listy. Bieg³em po 

nie na pocztê. Ach, kiedy to by³o. Na ulicy 

Mariackiej jej piêkne, d³ugie, czarne w³osy 

wywo³a³y we mnie wstrz¹s zadziwienia i fascynacji. 

By³a drobna, delikatna. Twarz otulona 

w³osami. Które wydobywa³y z jej cery 

bladoœæ. Wysiadywa³em przy jej ³ó¿ku szpitalnym, 

gdy by³a w stanie pooperacyjnej 

maligny. Coœ jednak stanê³o na drodze, 

pewnie mój b³¹d, ¿e nie uda³o siê nam byæ ze 

sob¹ zbyt d³ugo, nie mówi¹c ju¿ o wspólnym 

¿yciu. Zobaczy³em j¹ póŸniej jeden raz na 

wroc³awskim Rynku, rozmawialiœmy kilka 

chwil o tym jak potoczy³o siê ¿ycie ka¿dego 

z nas. Kilka ostatnich chwil. Ci¹gle j¹ jeszcze 

widzê. Umar³a. Tak powiedzia³a mi przypadkowo 

spotkana kobieta. Zapad³a czeluœæ milczenia. 

I tylko tyle. 

Spleen 

I ptakom trzeba wspó³czuæ, choæ siê je 

podziwia i s³ucha, wstrzymuj¹c oddech, gdy 

wiosennie œpiewaj¹ - powiedzia³em do kolegi. 

Z ca³ych si³ staraj¹ siê przetrwaæ. Og³osiæ 

swoje bezimienne istnienie. I szliœmy 

udeptan¹ drog¹ przez podparyski bukowodêbowy 

las. W którym pe³no ¿ycia i œmierci. 

Z jego wilgotnego wnêtrza dociera³y 

gorzkie zapachy, s³odko-kwaœne aromaty 

wszelakiego rodzaju grzybni i pleœni. Têdy 

francuscy królowie jeŸdzili na polowania. 

Œmialiœmy siê, bo œmieræ jeszcze nas nie dotyczy³a, 

a jednak w³aœnie dotyczy³a, dlatego 

mogliœmy iœæ tak lekko przed siebie, doœæ 

daleko przez ten intensywnej zieleni liœciasty 

i soczysty las. 

Bóg 

Cokolwiek by nie powiedzieæ o Bogu, 

zg³aszaj¹c w szczegó³owych sprawach i rozwi¹zaniach 

jakieœ pretensje, ¿e niby coœ 

wysz³o nie tak jakbyœmy sobie ¿yczyli, to jednak 

nie da siê nie zauwa¿yæ, ¿e to Bóg da³ 

œwiatu œwiat³o. A to najwa¿niejsze. Nawet 

maleñkie ¿yj¹tka to wiedz¹. Kto inny by³by 

w stanie tak uczyniæ. 

Pisanie 

W najtrudniejszych chwilach, kiedy nie 

by³o ju¿ miejsca ani perspektywy na cokolwiek 

dobrego, kiedy nie udawa³o siê wiele 

podstawowych spraw, przychodzi³o mi na 

myœl tylko pisanie. Có¿, wypada³o zawierzyæ 

ob³okom, kamieniom, drzewom, a zw³aszcza 

starym ludziom. Tak¿e rozmowom z przypadkowo 

spotykanymi ludŸmi w dworcowych 

poczekalniach. Pokonywa³em w ten sposób 

swoje zepchniêcie na margines. Czyjœ œmiech 

i pychê. Oraz ogólne poczucie przygniecenia. 

Mo¿e to i dobrze, ¿e trudno tak uk³ada³o siê 

¿ycie. Ca³e dnie, godziny w Zawadzie, 

Zielonej Górze i we Wroc³awiu (a wczeœniej 

w Jaromierzu, w co sam niemal nie potrafiê 

dzisiaj uwierzyæ) usi³owa³em tworzyæ to przys³owiowe 

coœ z niczego, jak to niektórzy 

s³usznie okreœlaj¹. W zasadzie nie umia³em do 

niczego innego przyk³adaæ wiêkszej wagi. To 

jedno z moich g³ównych doœwiadczeñ. 

Dzwoniæ 

do redakcji 

Nigdy by mi nie przysz³o na myœl dzwoniæ 

do redakcji, by pouczaæ komu to powinno, a 

komu nie powinno siê drukowaæ na jednej 

stroniczce jakichœ dwóch wierszyków. Nawet, 

jeœli s¹ to przeciêtne teksty. Ale tu, no có¿, 

niektórzy jakby siê czuli upowa¿nieni do rozs¹dzania 

i wykonywania specjalnych poruczeñ. 


33

Nagrody 

Zdobywa³ nagrody na stu konkursach literackich. 

Osobiœcie je w ca³ej Polsce odbiera³, 

bo - powiada - mog³yby przepaœæ. We wszystkich 

mo¿liwych tematach i kategoriach 

udowadnia³, ¿e potrafi. Od morza po górskie 

szczyty. O mi³oœci, rocznicach urodzin i œmierci, 

postaciach wielkich i ma³ych, kwiatach jab³oni, 

kluczach do zamku, kubkach miedzianych, 

fili¿ankach z gliny, rybach i grzybach. Potrafi³. 

Ma z tego trochê kasy i pe³n¹ szafê dyplomów 

podpisan¹ przez burmistrzów i innych mniej 

lub wiêcej znanych, jemu podobnych. Móg³by 

sobie nimi wytapetowaæ pokój twórczej pracy. 

No i co z tego. 

Z. £. 

Moja wiedza o jego ¿yciu jest znikoma. 

Bez w¹tpienia skomplikowany to ¿yciorys. 

Zda³em sobie z tego sprawê po lekturze reporta¿u 

zielonogórskiej dziennikarki z wizyty 

w jego domu. Z mieszanymi uczuciami 

przeczyta³em te¿ do³¹czone wypowiedzi kilku 

osób, niektóre utrzymane w wysokiej, 

pochwalnej tonacji i aplauzie. Jaka to ponadprzeciêtna 

postaæ – mo¿na pomyœleæ - mieszka 

w tym zielonogórskim grajdo³ku. W gruncie 

rzeczy smutna to sprawa, a jeszcze teraz za 

oknem taka jesienna szaroœæ. Ptaki umilk³y, 

wrony nie maj¹ si³y krzyczeæ. Taka pod³a aura 

w ludziach i przyrodzie. Nawet nie chce siê 

o tym myœleæ. I jaka to zarazem marna 

satysfakcja, ¿e nie mnie tego typu ciemnoœæ 

i niskoœæ dotyczy, bo tak siê z³o¿y³o, ¿e 

mia³em w tym wzglêdzie szczêœcie unikn¹æ 

uwik³ania. Nigdy d³u¿ej z Z. £. nie rozmawia³em, 

zawsze bardzo przelotnie, przewa¿nie 

oko³o po³udnia, kiedy zazwyczaj od strony 

Alei Niepodleg³oœci szed³ ciê¿ko, wolnym 

krokiem do redakcji „Nadodrza”, skierowany 

tu do pracy, zobowi¹zany do zrobienia 

„porz¹dku”, z którego to poleconego zadania 

nie wywi¹za³ siê nale¿ycie. No i dobrze. Na 

pewno na niego z tego powodu nakrzyczeli ci, 

co mogli sobie wtedy na to pozwoliæ, bo sta³y 

za nimi pancerne wozy. Wtedy zamienialiœmy 

dwa, trzy zdania. By³ stan wojenny. D³ugie 

kolejki od wczesnych rannych godzin przed 

sklepami. Kobiety z ma³ymi dzieæmi na rêkach 

niemal mdla³y. Lubi³ napomykaæ o swojej 

trudno wyleczalnej dolegliwoœci, wy³¹cznie 

o tym. No i o wyjazdach do Warszawy, czym 

siê stara³ chlubiæ, bo tam spotyka³ znanego 

pisarza. Od¿ywa³ jakby wewnêtrznie. Wyzna- 

³em mu pewnego razu doœæ ostro swoj¹ 

oczywist¹ pretensjê, któr¹ sobie zapamiêta³ 

i zapisa³ w „alfabecie” jako o przypuszczonym 

przeze mnie na niego nieuzasadnionym ataku. 

Mo¿e i racja. Ale okaza³ siê a¿ nader pamiêtliwym. 

Jak ka¿dy nadwra¿liwiec. Jego ¿ycie 

najogólniej odbiera³em jako trudne, jakieœ 

powik³ane, ciê¿kie dzieciñstwo, i tajemnicze, 

dziwne szkolne epizody, po których mo¿na 

spodziewaæ siê wszystkiego. Ale o tym dopiero 

ostatnio dotar³o do mnie coœ wiêcej. 

Wczeœniej jedna czy dwie plotki. To by³y 

w gruncie rzeczy rozsypuj¹ce siê drobiazgi. 

Napisa³ w swoim czasie ksi¹¿kê o innych 

(„Mój alfabet”), w wielu miejscach zjadliw¹, 

k¹œliw¹. Mo¿e i trochê sprawiedliw¹. Nikogo 

poza drobnymi wyj¹tkami nie oszczêdza. Ani 

nie stara siê ustrzec jawnej tendencyjnoœci. Jak 

to w konwencji paszkwilu bywa. Bra³ w niej 

moim zdaniem odwet za swoje niezrealizowane 

pragnienia bycia prozaikiem, który ma 

dorobek, oczywiœcie uznany dorobek. Wyczuwa³em 

istniej¹c¹ w Z. £. w tym kierunku 

sk³onnoœæ. Raczej nie lubi³ lokalnego œrodowiska, 

nawet kwestionowa³ jego istnienie. 

Naigrawa³ siê z niektórych jego uczestników. 

Sam zaœ z Trziszk¹ wda³ siê w kuriozalny 

pomys³ za³o¿enia nowego zwi¹zku pisarzy. 

Mieli nawet piecz¹tkê i chyba konto w banku, 

co prawda puste. Có¿ to mia³o nie byæ – 

spotkania autorskie, sympozja, wydawanie 

ksi¹¿ek, rewolucja, presti¿ i takie tam ró¿ne 

cuda. Opowiada³a mi Ania Kwapisiewicz jak 

to by³a nachodzona i namolnie werbowana do 

tej dziwacznej organizacji. Jedynym efektem 

zaistnienia tego dwuosobowego zwi¹zku 

okaza³o siê w³aœnie wydanie Z. Trziszce 

ksi¹¿ki o Kazimierzu Œwitoniu, drukowanej 

w zielonogórskiej drukarni. Potem przez doœæ 

d³ugi czas pozostawa³ nie rozwi¹zany problem 

rachunków do zap³acenia. Potrafi³ jednak Z. £. 

równie¿ bardzo ceniæ autentyczne wartoœci. 

34

Kiedy o tym mówi³, to stawa³ siê pogodniejszy. 

Wysoko sytuowa³ zw³aszcza jednego 

lokalnego prozaika, który odwiedzaj¹c Zielon¹ 

Górê sk³ada³ u niego w domu literackie 

wizyty. Myœlê, ¿e w swoich autorów wczytywa³ 

siê i wczytuje doœæ g³êboko. Czy to znaczy, 

¿e te lektury mia³y lub maj¹ praktyczne 

dla niego znaczenie? W¹tpiê. Dzisiaj sporo ju¿ 

wiemy, jakie sprzecznoœci potrafi¹ w ludziach 

obok siebie wspó³egzystowaæ. Z jednej strony 

wysokie humanistyczne fascynacje, a z drugiej, 

ró¿ne sk³onnoœci. Sporo lat minê³o, liœci 

spad³o, kiedy to Z. £. widzia³em, id¹cego 

ulic¹, zapewne w stronê przystanku autobusowego, 

wolnym i mo¿e jeszcze wolniejszym 

ni¿ dawniej krokiem. Tyle po tym wszystkim 

zosta³o. 

Literatura 

Jeœli przy pomocy s³ów, uk³adanych w zdania 

na papierze, ktoœ potrafi dojœæ do autentycznej 

rozmowy z samym sob¹, to du¿o zdobywa. 

Rzecz przecie¿ nie w tym, by popisaæ siê 

umiejêtnoœci¹ podpatrzenia cudzej formy i be³kotliwie 

wyrzuciæ z siebie kilka na prêdce 

skleconych s¹dów, myœl¹tek, w przekonaniu, 

¿e rozstrzyga siê najwa¿niejsze kwestie 

metafizyczne dobra i z³a, œmierci i ¿ycia itp. 

To nie jest domena miejskich piesków. Im 

w g³owie merdanie ogonem a nie filozofowanie. 

Dedykacja 

Pewnemu, niem³odemu m³odzieñcowi, 

który niemal uczenie twierdzi, ¿e ca³a Biblia 

to jedynie piêkna baœñ, chêtnie poradzi³bym 

stukn¹æ siê przynajmniej w czo³o, a jeœli ma 

jakieœ w¹tpliwoœci, to niech siê kogoœ poradzi 

odnoœnie sposobu uprzytomnienia sobie 

w³asnej bzdury. 

Sentencja 

Móg³bym przytoczyæ sentencjê, ale to 

by³oby za ³atwe. Nasta³ wczesny, grudniowy 

wieczór. A poza tym jest zwyk³e, moje lub 

twoje, przeciêtne ¿ycie, które ze wszystkimi 

problemami daje sobie radê, tak d³ugo jak jest 

w stanie. 

Piasek 

Przegarniasz zabawnie piasek na morskiej 

pla¿y, a to niezliczone oczy patrz¹ na ciebie. 

I œmiejesz siê ze mnie, gdy o tym mówiê. 

Zapis podró¿y 

Jad³em, pi³em, by³em zmêczony, szed³em 

przez ³¹kê, patrzy³em na ob³oki, pozna³em 

skaleczenie. Ba³em siê nocy, umiera³em 

z zimna, zobaczy³em miasta, twarze wielu 

ludzi. Doszed³em, gdzie mia³em dojœæ. Nic 

wiêcej nie mia³o byæ moim udzia³em. 

Spotka³em kamienie. Tylko tyle i a¿ tyle. 

Jakie 

Jakie by to by³o niesprawiedliwe i nieprawdziwe, 

gdyby liœæ siê rozpada³, ptak, 

motyl umiera³, nawet mucha, a cz³owieka by 

nie mia³a dotyczyæ œmieræ. 

Czasami 

Czasami mam wra¿enie, ¿e zapadam siê w 

siebie. Bo gdzie mia³bym siê zapadaæ. 

Ptaszek 

Z jaœminowej gêstwiny przyfrun¹³ na parapet 

ptaszek. Stukn¹³ dziobkiem o szybê. 

Zwyczajny. Ale ja wiem, ¿e to by³ ptaszek 

niebiañski. 

Opowieœæ o bólu 

Ze wszystkiego, co do tej pory dotar³o do 

mnie, co przemyœlalem w swojej jaskini, co 

przeczyta³em, nadŸwiga³em siê, najad³em, 

natraci³em, nadotyka³em krawêdzi istnienia, 

doœwiadczy³em skwaru i mrozu, by³em œwiadkiem 

zdarzeñ, czyichœ k³amstw, rozczarowañ, 

podstêpów, nieudanych podró¿y, intensywnie 

œwiec¹cych têczy, nag³ych radoœci, natarczywych 

g³uchych telefonów, zimnych nocy, 


35

g³odnych dni, lêków nie daj¹cych zasn¹æ, ³ez 

niczego nie przywracaj¹cych, z tego wszystkiego 

tylko to, ¿e ból jest zawsze uczciwy. 

W ka¿dej okolicznoœci uczy dostosowania 

s³ów do rzeczy i patrzenia sobie w twarz, 

nawet tego, który nigdy o to nie dba³. Mo¿e to 

niezbyt wiele i zw³aszcza bardzo póŸna taka 

nauka, póŸna, ale czy to ma znaczenie. 

Listek 

Niekiedy samotnoœæ taka, ¿e lepiej nie 

mówiæ. Wydaje siê wtedy, ¿e ktoœ dotyka dna 

istnienia. I z takiej otch³ani nieostatecznej 

dobrze wracaæ. Znam to. PóŸniej wychodzê do 

ogrodu i zgarniam ³odygi albo jadê do Zielonej 

Góry i za³atwiam jakieœ podstawowe, sklepowo-urzêdowe 

sprawy. Nastêpny dzieñ jest 

podobny. Nastêpny tak¿e. Poza tym wszystkim 

jest prawdziwa samotnoœæ, która dopiero 

bêdzie. Ani jeden listek, ziarenko piasku lub 

kropla deszczu nie przemówi obiecuj¹co. 

Czytanie 

Ko³akowskiego 

Przeczyta³em ostatnio gdzieœ takie jego 

zdanie. W ksi¹¿ce albo w wywiadzie. Zdanie 

wa¿ne. ¯e w zasadzie wszystko czego by nie 

wymyœlili filozofowie, co by nie powiedzieli 

o ¿yciu, Bogu, œmierci, prawdzie i k³amstwie 

wiedz¹ zwykli, przeciêtni ludzie. Którzy jedz¹ 

czarny chleb, s¹ zmêczeni, dŸwigaj¹ worki ze 

zbo¿em, uk³adaj¹ kamienie. Uœwiadomi³em 

sobie, ¿e to musi byæ prawda, bo co by to by³o, 

gdyby m¹droœci by³y zamkniête tylko w ksiêgach 

zastrze¿onych dla garstki wtajemniczonych. 

W pewnym momencie 

W pewnym momencie cz³owieczej drogi 

pozostaje tylko trwanie, gdy stan rzeczywistoœci 

(tej w œrodku, a tak¿e obok) taki, ¿e 

wszelkie podmiotowe uzurpacje nie maj¹ 

¿adnego sensu. Nie jest to dobry moment, bo 

rozwa¿ania o daremnoœci wszelkich wysi³ków 

wydaj¹ siê jedynie s³uszne. 

W póŸnych latach 

Nie bardzo ju¿ wiadomo dok¹d iœæ, wiêc 

zagl¹dam do dzieciñstwa. Okazuje siê ostatnio, 

¿e coraz czêœciej. W koñcu jakby nie by³o jest 

to wdziêczna do odkrywania perspektywa. Bo 

przed sob¹, co mo¿na zobaczyæ. W póŸnych 

latach za oczywist¹ mo¿na uznaæ d¹¿noœæ do 

wsparcia nadw¹tlonego ducha tymi obrazami, 

g³osami, smakami, zapachami i przygodami 

poznania, tym wszystkim, co by³o pierwsze, 

co jeszcze gdzieœ w œrodku siê odzywa. Co 

jeszcze nie utraci³o skrzyde³. Na przyk³ad 

pierwsza mi³oœæ, coœ takiego, wygl¹d, w³osy 

tej dziewczyny, uœmiech, spojrzenie, której 

przy ka¿dej okazji okazywa³o siê wzglêdy na 

wszelkie mo¿liwe sposoby. Ale tak¿e widaæ 

inne rzeczy niczym nie obci¹¿one, po prostu 

wtedy przyjmowane w pe³nym wymiarze, tak 

jak tylko potrafi³o siê ich istnienie odebraæ. 

Ognisko na ³¹ce, nisko po trawie snuj¹cy siê 

dym i pieczone jab³ka, kartofle lub szyby 

w oknach, zim¹ ca³e zakute szronem, 

u³o¿onym w œnie¿ne „kwiaty”. 

Pamiêtam 

Pamiêtam ciê¿ko schorowanego cz³owieka, 

który do naszej wioski Jaromierza przyby³ 

z Sybiru. On i dwie jego nie takie m³ode ju¿ 

córki. Jedna by³a ciê¿ko chora, a druga, o dziwo 

rumiana jak p¹czuszek. ¯ona nie przetrwa³a 

ciê¿aru kator¿niczych lat. Zosta³a tam w œniegu. 

Pamiêtam go, bo mieszka³ niedaleko, a poza 

tym jego ³¹ka, na której pasa³ krowê, otrzyman¹ 

na zagospodarowanie od miejscowej 

w³adzy, te¿ by³a prawie po s¹siedzku. Od razu 

nawi¹za³em z nim dobry kontakt, by³ dla mnie 

niemal jak przybysz z innej planety. Wszystko 

mnie wiêc ciekawi³o. Ciekawi³y mnie jego 

opowieœci, do których snucia mia³em odwagê 

go niemal zmuszaæ. On tylko zawiesza³ g³os, 

mówi³, moje dziecko, i tak tego wszystkiego 

nie zdo³asz zrozumieæ. By³ cz³owiekiem 

zniszczonym. Ju¿ niezbyt sprawnym ruchowo. 

WyraŸnie pow³óczy³ nogami. Bo mia³ 

odmro¿enia. Widaæ by³o, ¿e czuje siê bardzo 

Ÿle. Jednak co chwilê mówi³ o tym, jaki to jest 

szczêœliwy, ¿e jest ju¿ tutaj, w Polsce, bez 

36

udrêki g³odu i strachu. Bo tam cz³owiek jest 

niczym. Dzisiaj ¿yje, jutro mo¿e paœæ i nikogo 

to nie obchodzi. Jakbym jeszcze s³ysza³ jego 

g³os. Wiedzia³, ¿e d³ugo nie po¿yje. Mówi³, ¿e 

siê œmierci nie boi. Tak bezpretensjonalnie, 

ch³opiêco, zaproponowa³em mu, ¿e jak umrze, 

to ma przyjœæ i powiedzieæ mi o tym wszystkim, 

co jest tam, po drugiej stronie. Jak to jest 

z tymi anio³ami i samym Panem Bogiem. 

Jakie rzeki, lasy, pola, konie, motyle. Gadaliœmy 

sobie o tym zaœwiatowym królestwie, 

a on œmia³ siê z tego. Powiedzia³ mojej mamie, 

jakie to heretyckie pertraktacje na ³¹ce 

prowadzimy. W duszne wieczory wysiadywa³ 

na progu swego domu i g³oœno dysza³. To 

astma go d³awi³a. Kwit³y akacje, kasztany, 

lipy, bzy, których by³a wokó³ przeogromna 

iloœæ, a on siedzia³ na progu swego domu 

i ciê¿ko dysza³, tak ¿e z oddali owo 

przedzieranie siê powietrza przez jego tchawicê 

dok³adnie s³ysza³em. Wszystkie bolesne 

jêczenia, zawodzenia i wzdychania. Zapewne 

chwilami mog³o mu siê zdawaæ, ¿e to ju¿ 

koniec. Wkrótce z Jaromierza wyjecha³em. Po 

kilku latach, kiedy ju¿ podros³em, wybra³em 

siê w swoje strony do kolegi rowerem, no bo 

có¿ to by³o wtedy dla mnie przejechaæ trzydzieœci 

parê kilometrów. W domu, w którym 

mieszka³ Micha³ Sybirak, s³ychaæ by³o ju¿ 

zupe³nie inne, nie znane mi g³osy. I wieczorem 

w oknach nawet œwiat³o jakby inne. 

Szko³a Muzyczna 

Za ka¿dym razem, kiedy ulic¹, kiedyœ tam 

nazwan¹ Alej¹ Niepodleg³oœci, a obecnie 

bêd¹c¹ po czêœci Deptakiem, zatrzymujê siê 

na kilka oddechów na wysokoœci Szko³y 

Muzycznej. Po prostu lubiê przystan¹æ i przez 

chwilê przys³uchiwaæ siê przenikaj¹cym przez 

jej œciany dŸwiêkom skrzypiec lub fortepianu. 

Te dŸwiêki, to istoty utworzone jakby z nieziemskiej 

materii, uniezwyklaj¹ ten niepokaŸny 

budynek, bêd¹cy w istocie star¹, 

poniemieck¹ will¹. Czyni¹ z niej oazê piêkna, 

œciganego ca³ymi dniami przez m³ode talenty, 

które ucz¹ siê krok po kroku zdobywania 

tajemnicy, ucz¹ siê wszystkich œcie¿ek 

wiod¹cych do muzycznego sekretu. Nie bez 

zazdroœci patrzê, gdy jakaœ dziewczyna lub 

ch³opak znikaj¹ za ciê¿kimi drzwiami 

z futera³ami dŸwiganych instrumentów. Có¿ 

by to by³o, gdyby nikogo ju¿ nie zagarnia³a 

czu³oœæ tworzenia rzeczy niepochwytnych, 

maj¹cych si³ê leczenia zniszczonych serc 

i duszy. Przed tym budynkiem zatrzymujê siê 

tak¿e z innego, nie mniej dla mnie wa¿nego, 

powodu. Ktoœ móg³by rzec, ¿e jest zaniedbany, 

ponury, mo¿e nawet brzydki, jakby 

opuszczony i stary, i osamotniony w ca³ym 

otaczaj¹cym go œwiecie, który nie potrafi i nie 

chce ju¿ przyj¹æ ani zrozumieæ tego wszystkiego, 

co siê w jego wnêtrzu dzieje. A mnie 

w³aœnie fascynuje jego wiele znacz¹ca fasada, 

ta fasada, co ³atwo dostrzec i ka¿dy to dostrzega, 

pokryta odlepiaj¹cymi siê plastrami spêkanej, 

zesch³ej, starej farby. Farba odchodzi od 

tynku i na krawêdziach skrêca siê, podwija. 

Ma siê wra¿enie, ¿e za moment opadnie. 

Zsypie siê ca³a pow³oka, ten popêkany 

naskórek, któremu nie mo¿na odmówiæ 

tchnienia autentycznego ducha i zapewne nies³ychanej 

wra¿liwoœci na codziennie 

wys³uchiwan¹ muzykê. Tak tylko to siê mog³o 

uzewnêtrzniæ. Zdumia³a mnie ta myœl jak 

olœnienie oczywist¹ prawd¹. Oto co potrafi 

sprawiæ duch muzyki. Nawet martwa natura, 

mur, ceg³a o¿ywa, a cz³owiek, có¿ cz³owiek, 

ile trzeba wysi³ku aby chcia³ ws³uchaæ siê 

w tchnienie piêkna. 

Ktoœ inny 

Ktoœ inny zawsze myœla³ wy³¹cznie o sobie. 

Co ja z tego bêdê mia³. Zwyk³ tak mawiaæ. 

I bardzo czu³ siê poirytowany, gdy czasem 

z tego nic nie mia³. Ponad miarê dra¿liwy na 

punkcie w³asnej osoby, choæ z pozoru pokorny 

jak baranek. Wykszta³cony. M³ody zdolny. 

Pouczony, kiedy g³os zabraæ, a kiedy nie. Ju¿ 

od m³odzieñczych lat bardzo zaanga¿owany 

po s³usznej stronie. Prawd¹ mu by³o co 

uchwali³ kolektyw. Bardzo siê do tego 

przyzwyczai³ w poczuciu, ¿e nikt nie zdo³a po 

wsze czasy zakwestionowaæ jego dziejowej 

roli w zjadaniu chleba wypracowanego przez 

tych, o których racje mia³ walczyæ. Osobiœcie 

pozna³ niektórych oraczy nowego porz¹dku. 


37

Piewców horyzontów. Chwalców wszelakich 

ograniczeñ. Stawa³ przed nimi w zasadniczej 

postawie i zwa¿a³ na ka¿de s³owo. Ciê¿ka, 

ciemna wiedza o systemie nie sprawia³a mu 

wiêkszego k³opotu. ¯adnego wyrzutu sumienia. 

Wiêc by³ potrzebny. Przystosowany. 

On, architekt œwietlanej fikcji przyssany do 

piersi Matki-Partii. Dobry temat przy wódce, 

od której nie ucieka³, w koñcu nale¿a³o w prywatnej 

rozmowie czasem daæ do zrozumienia, 

¿e ma siê œwiadomoœæ. Nie jak zwyk³y dureñ. 

Albo pospolity pionek. Ale wiecie, rozumiecie, 

coœ w tym rodzaju. Wrêcz po mistrzowsku 

potrafi³ maskowaæ w¹tpliwoœci. 

Zawsze taki, ¿e w ka¿dej sytuacji odpowiedni. 

Nie jak ktoœ, kto jedno wybiera, ¿eby nie 

wybraæ czegoœ innego. I próbowaæ postawiæ 

na swoim oraz wszem i wobec to zaznaczyæ. 

Nic z tych rzeczy godnych prawdziwych dysponentów 

w³asnego ja. Opanowanie sztuki 

maski sta³o siê jego celem. Myœlê, ¿e siê tym 

æwiczeniem delektowa³. Wyobra¿am sobie 

nawet to lustro, przed którym godzinami 

stawa³ i opanowywa³ grymasy przed wyjœciem 

z domu. Musi to lustro byæ ju¿ bardzo zniszczone. 

Szybko zrozumia³, gdzie jest jego 

miejsce w szeregu. Byæ uk³adnym. Po ka¿dym 

kontakcie z nim mia³em takie doœæ specyficzne 

wra¿enie, ¿e mówi¹c dba aby nie 

powiedzieæ nic od siebie. Zawsze g³adko, jak 

najbardziej g³adko, bez pozostawienia miejsca 

na domys³y, wyrzuca³ z siebie pó³zdaniowe 

formu³ki. W tym niemal szalonym d¹¿eniu do 

jednoznacznoœci pilnowa³, aby kropkê postawiæ 

we w³aœciwym miejscu, bo móg³by taki 

niepozorny drobiazg niechybnie go w czymœ 

zdradziæ. Wszystkich naoko³o to œmieszy³o. 

On jednak trwa³ przy swoim. Nie zaskarbia³ 

sobie t¹ przebieg³oœci¹ niczyjego uznania. 

Wszelkie niedostatki duchowe, œrednioœæ swojego 

¿ycia, przymusy czasu, kompensowa³ 

blichtrem bycia blisko tych, co s¹ wy¿ej i du¿o 

wiêcej mog¹. Numery ich telefonów stanowi³y 

pilnie strze¿on¹ ozdobê jego notesu. W ten 

sposób on sam by³ te¿ jakby trochê wy¿ej. Ze 

swoj¹ cienk¹, czarn¹ aktóweczk¹ pod pach¹ 

nie szed³ ulic¹, ale spiesznie maszerowa³, 

niemal bieg³, wiêc nie mo¿na by³o liczyæ, ¿e 

siê po prostu zatrzyma, popatrzy na cz³owieka 

i zamieni zwyczajnie kilka s³ów. Czasami 

sprawia³ wra¿anie jakby by³ wysuszonym 

owadem, którego zamkniêto w szklanej 

gablocie, w celu ilustracji pewnego gatunku 

istot, które w³asnowolnie przesta³y reagowaæ 

na œwiat³o. Ale to by³o ju¿ póŸniej, gdy 

komórki jego cia³a sta³y siê bardziej widoczne, 

bo zniekszta³cone przez czas. A jego duma 

nikomu niepotrzebna. 

Dziewczyna 

Przyœni³a siê tej nocy. Zobaczy³em j¹ 

w sennie prozaicznym miejscu, gdy wrzuca³em 

do skrzynki jakiœ list z poezj¹. Sen 

prowadzi³ nas potem metafizycznie w¹sk¹ 

uliczk¹ w stronê Parku Winnego. Weszliœmy 

bez ¿adnego wysi³ku na wzgórze, po schodach 

obok zabudowañ, w których kiedyœ by³ zak³ad 

wulkanizacyjny. O czymœ rozmawialiœmy. Tak, 

opowiada³em tej nieznajomej dziewczynie, ¿e 

têdy przez wiele miesiêcy, codziennie rano, 

z przystanku autobusowego, skraca³em sobie 

drogê do Estrady. Jesieni¹ ogl¹da³em oszronione 

pêdy winoroœli. Doznanie by³o niesamowite. 

Bia³y, lœni¹cy w niskim s³oñcu krajobraz. 

A na dole miasto. I to postanawianie 

sobie, ¿e coœ jeszcze mi siê uda. Mo¿e siê uda. 

Zapisaæ to, co pod wp³ywem œwiat³a dochodzi³o 

do mojej œwiadomoœci. Dziewczyna 

s³ucha³a moich s³ów uwa¿nie. Sama by³a 

raczej milcz¹ca, jakby nieœmia³a. Delikatna, 

jakby chcia³a stworzyæ coœ piêknego. Sen by³ 

czu³y na ka¿de drgnienie, które siê w nas 

rodzi³o. Wydaje siê, ¿e nasze cia³a nie mia³y 

¿adnego ciê¿aru. W tym œnie wyjawi³a mi 

swoje imiê. Jakby by³a gotowa oddaæ cz¹stkê 

samej siebie. Dziwne. Powtórzy³a je jeszcze 

raz, bym nie zapomnia³, kiedy przyjdzie nam 

znowu siê spotkaæ. Co przecie¿ – myœlê o tym 

teraz - jest mo¿liwe. 

Lodowaty deszcz 

Wczoraj by³a œroda. W zasadzie nie warta 

pamiêtania ani opisywania, gdyby nie 

lodowaty deszcz, id¹cy od Morza Pó³nocnego. 

Tak przynajmniej poda³y media. Wsta³em po 

siódmej i ju¿ pada³. Ju¿ nad ranem go 

38

s³ysza³em. Wodê chlupocz¹c¹ w rynnach. 

Deszcz wzmagany wiatrem. Jedno i drugie 

tworzy³o odpychaj¹c¹ aurê. Tyle zimna i tego 

deszczu. Który zamula œcie¿ki i wzmaga gnicie 

liœci oraz powoduje brunatnienie roœlinnych 

³odyg. Nic tylko zostaæ w domu. Nigdzie 

siê nie ruszaæ, przetrwaæ ca³y ten nieprzychylny 

czas. Musia³em jednak wyjœæ wczeœnie 

z domu. Zanurzyæ siê w tê lodowatoœæ. Zimne 

krople pada³y mi na twarz, zalewa³y szk³a 

okularów, oczy, usta, z liœci str¹ca³y siê obficie. 

Z nieba spada³y. Uderza³y. Sz³y chmury. 

B³oto lepi³o siê do butów. Skuli³em siê 

w sobie. Bez przerwy pada³ lodowaty deszcz. 

Moje przypuszczenia, ¿e oko³o po³udnia pogoda 

zmieni siê chocia¿ trochê na lepsze nie 

spe³ni³y siê. Tak wygl¹da w pewnym momencie 

¿ycie. Nic co ¿yczliwe, dobre, ³agodne nie 

pojawia siê na drodze. Jak na dnie, w zau³ku, 

w pustej poczekalni. Tylko lodowate spojrzenia, 

obce s³owa. Obojêtne gesty. Ca³a masa 

obojêtnoœci. Tak. Zas³uguje siê ju¿ tylko na 

lodowaty deszcz, niemi³osierny, bezwzglêdny. 

Który nie musi niczego braæ pod uwagê. 

Deszcz na deskach, na nagich ga³êziach, na 

drutach i kamieniach. Nie przestaje padaæ ten 

lodowaty deszcz nawet na chwilê, aby choæ 

jedna myœl mog³a pojaœnieæ na niebie. 

Przyszed³ w koñcu wieczór i noc. Ju¿ od 

samego przypomnienia, ¿e tam za oknem 

wszêdzie ciemno, mokro, zimno, dokuczliwie, 

robi³o mi siê niedobrze. 


39



Dysputy 

ci¹g dalszy 

Die Fortsetzung 

eines Disputs 

Drogi Rainerze Vangermain! 

Czytaj¹c Pañsk¹ refleksjê, wywo³an¹ tekstem 

mojego autorstwa („Polsko-niemieckie 

po³ajanki”, Pro Libris nr 1/2007) nie mogê 

powstrzymaæ siê od odpowiedzi. Sprawy, 

o których wspomnia³em doœæ bezceremonialnie 

i które w istocie dotycz¹ moich w³asnych 

subiektywnych doœwiadczeñ, s³u¿y³y jako t³o 

do przedstawienia zjawiska, które jest istotnym 

przedmiotem mojej troski, a ju¿ na pewno 

le¿y w zakresie moich zainteresowañ, 

mianowicie wzajemnego szacunku, pozwalaj¹cego 

traktowaæ siê po partnersku. Partnerstwo 

bowiem, tak jak ja je rozumiem, nie dotyczy 

tylko polityków, naukowców czy artystów, ale 

przynajmniej w takim samym stopniu zwyk³ych 

ludzi, w³aœnie tych szarych mas, które 

nie le¿¹ w Pañskim zainteresowaniu. Sprowadzaj¹c 

argumentacjê do pragmatyki konsumpcyjnej 

– przejawem problemu jest m.in. fakt 

dokonywania roz³adunku polskich okien w niemieckim 

punkcie sprzeda¿y pod os³on¹ nocy, 

nikt bowiem nie kupi³by tych okien, gdyby 

by³o jasne, ¿e s¹ z Polski. To niestety przejaw 

negatywnego stereotypu. Niezmiernie zatem 

istotne jest okreœlenie skali niekorzystnych zjawisk 

we wzajemnym postrzeganiu, celem ich 

skutecznej likwidacji czy chocia¿ marginalizacji. 

Przekonanie o niewielkim udziale we 

w³adzy i procesie podejmowania wszelkich 

Lieber Rainer Vangermain! 

Nachdem ich Ihre Überlegungen zu 

meinem Text („Deutsch-polnische Schelten”, 

Pro Libris Nr. 1/2007) gelesen habe, kann ich 

mich einer Antwort nicht enthalten. Die 

Angelegenheiten, die ich eher ungeniert 

dargelegt habe, und die tatsächlich meine 

eigenen, subjektiven Erfahrungen behandeln, 

dienten mir als Hintergrund zur Darstellung 

eines Phänomens, das mir Kummer bereitet, 

oder wenigstens im Bereich meiner Interessen 

liegt: der Frage nach dem gemeinsamen 

Respekt, der uns erlaubt, einander wie Partner 

zu betrachten. Denn eine Partnerschaft – nach 

meinem Begriff – beschränkt sich nicht auf 

Politiker, Wissenschaftler oder Künstler, sondern 

erstreckt sich auch auf einfache Menschen, 

eben diese grauen Massen, für die Sie 

kein Interesse zu haben scheinen. Bedienen 

wir uns eines Arguments aus der Verbraucherwelt: 

Eine Erscheinung des Problems ist, 

dass z. B. polnische Fenster, in ein deutsches 

Geschäft geliefert, im Schutz der Nacht verladen 

werden. Wäre ihre Herkunft bekannt, 

würden sie keine Käufer finden. Das zeugt 

leider von einem negativen Vorurteil. Es ist 

daher von höchster Bedeutung, die Ausmaße 

dieser negativen Erscheinungen zu untersuchen, 

um sie wirksam zu beseitigen oder 

wenigstens deren Bedeutung zu mindern. 

40

decyzji „g³upców, szowinistów i kabotynów” 

– jak ich Pan okreœla – mog¹cych mieæ tak 

du¿y wp³yw na te warstwy spo³eczne, których 

dotknê³a jakaœ nieokreœlona niesprawiedliwoœæ, 

ró¿ne nieszczêœcia, patologia jest w moim 

mniemaniu doœæ niefrasobliwe. Historia pokazuje, 

¿e nie warto lekcewa¿yæ populizmu, 

zwolenników zdobywa bowiem tak¿e wœród 

przedstawicieli wielu innych warstw, radz¹cych 

sobie du¿o lepiej, podobnie jednak nie przejawiaj¹cych 

sk³onnoœci ku g³êbszej refleksji 

polityczno-spo³ecznej. 

Kolejna sprawa – wszyscy ci s³abiej sobie 

radz¹cy lub te¿ mniej dociekliwi obywatele s¹ 

równie¿ cz³onkami pañstwa i spo³ecznoœci, 

tak samo jak przedstawiciele tzw. establishmentu, 

kszta³tuj¹cego opiniê publiczn¹. 

W refleksji zatem na temat polsko-niemieckich 

stosunków absolutnie nie mog¹ byæ pomijani. 

W moim przekonaniu to w³aœnie ta 

warstwa jest papierkiem lakmusowym rzeczywistej 

jakoœci stosunków, jest bowiem najbardziej 

nara¿ona na przejawy powierzchownych 

opinii, bardzo chêtnie podpieraj¹cych siê 

niekorzystnymi stereotypami i krzywdz¹cymi 

s¹dami. 

Wydaje mi siê, ¿e stosunki polsko-niemieckie 

zabrnê³y ju¿ w tak dalekie rejony, ¿e 

nie ma sensu dalsza wymiana uœmiechów 

i zapewnieñ o przyjaŸni i chêci wspó³pracy. 

Kilkanaœcie lat wzajemnych relacji dwóch 

demokratycznych pañstw ugruntowa³y te stosunki 

na tyle, ¿e czas zacz¹æ mówiæ sobie 

tak¿e o tym co boli – na zimno i bez zbêdnych 

emocji (kwestia wzajemnego postrzegania 

jest moim zdaniem na poziomie zwyk³ych 

ludzi – tzn. o trzy szczeble ni¿ej – znacznie 

wa¿niejsza ni¿ Erika Steinbach). Nie mo¿na 

piaæ wiecznie peanów na czeœæ kilku œwietnych 

inicjatyw, s³u¿¹cych efektywnemu 

polepszeniu kontaktów, których nota bene jest 

naprawdê coraz wiêcej i to jest fakt bardzo 

pozytywny. Trzeba jednak pamiêtaæ, ¿e zasiêg 

wielu z nich ogranicza siê œciœle tylko do 

obszaru pogranicza, co jest istotnym problemem. 

Rzetelna diagnoza problemów we wzajemnych 

stosunkach przyczynia siê przecie¿ 

do ich polepszenia. W ogóle zatem nie rozumiem 

ekwilibrystyki s³ownej w duchu popra- 

Es scheint mir etwas unbekümmert, einfach 

hinzunehmen, dass die Beteiligung an 

der Macht und dem Prozess der Entscheidungsfindung 

von „Dummköpfen, Chauvinisten 

und Selbstdarstellern” – wie Sie sie bezeichnen 

– unwesentlich sei, wo diese doch 

einen so großen Einfluss auf Menschen haben 

könnten, die von Ungerechtigkeit, Unglück 

oder Pathologie betroffen seien. Die 

Geschichte beweist, dass man Populismus 

nicht unterschätzen darf, da er auch unter 

anderen Bevölkerungsschichten Anhänger 

gewinnen kann, unter Menschen, die mit 

ihrem Leben viel besser zurecht kommen, 

aber nicht geneigt sind, die politischen und 

sozialen Fragen einer tiefer greifenden 

Reflexion zu unterziehen. 

Darüber hinaus sind diese sozial schwächeren 

und weniger um politische Erkenntnis 

bemühten Bürger Mitglieder des Staates und 

der Gesellschaft - und zwar im gleichen 

Maße, wie die Vertreter des sog. Establishments, 

das die öffentliche Meinung prägt. 

Wenn man über die deutsch-polnischen 

Beziehungen nachdenkt, darf man diese 

Menschen keinesfalls außer Acht lassen. Ich 

bin überzeugt, dass es eben diese soziale 

Schicht ist, die als Lackmuspapier zur 

Prüfung der tatsächlichen Qualität dieser 

Beziehungen dienen kann. Es sind eben diese 

Menschen, die sich oft oberflächlicher 

Meinungen bedienen, negativer Stereotypen 

und ungerechter Urteile. 

Ich glaube auch, dass die deutsch-polnischen 

Beziehungen inzwischen so weit sind, 

dass es keinen Sinn mehr hat, Lächeln auszutauschen 

und einander über die Freundschaft 

und den Willen zur Zusammenarbeit zu überzeugen. 

Durch die fast 20 Jahren der Verhältnisse 

zwischen den zwei demokratischen 

Staaten haben diese eine Grundlage für weitere 

Diskussionen geschaffen, und zwar darüber, 

was uns schmerzt. Es stört nicht, diese 

kalt und ohne entbehrliche Emotionen zu 

führen (und die Frage nach der gegenseitigen 

Wahrnehmung der einfachen Menschen, d. h. 

drei Ebenen niedriger – ist viel wichtiger als 

Erika Steinbach). Man kann nicht ewig Lobreden 

halten zu den großartigen Initiativen, 


41

wnoœci politycznej, która czasem mija siê ze 

zdrowym rozs¹dkiem. Stwierdzenie, ¿e liczne 

patrole policji po niemieckiej czêœci pogranicza 

po likwidacji granic w grudniu 2007 

bêd¹ organizowane celem powstrzymania 

niemieckich kryminalistów przed wtargniêciem 

na teren Polski 1 to przejaw poprawnoœci 

politycznej czy ju¿ ca³kowite zaæmienie 

umys³u? Statystyki zdarzeñ kryminalnych po 

drugiej stronie granicy nie s¹ dla nas korzystne. 

Nie dziwi zatem obawa mieszkañców 

pogranicza przed otwarciem granicy, na co 

wskazuj¹ sonda¿e. O tego rodzaju problemach 

warto przecie¿ otwarcie rozmawiaæ. 

die der Verbesserung der Beziehungen effektiv 

dienen, Initiativen, die es nota bene wirklich 

immer mehr gibt und die sehr positiv zu 

beurteilen sind. Man darf aber nicht 

vergessen, dass sich viele von ihnen streng auf 

die Grenzgebiete beschränken, was schon als 

ein wesentliches Problem zu sehen ist. Eine 

redliche Diagnose von schwierigen Fragen in 

den deutsch-polnischen Beziehungen trägt 

doch zu deren Verbesserung bei. Ich begreife 

daher diese rhetorische Seiltänzerei im Sinne 

der Politischen Korrektheit nicht, die oft am 

gesunden Verstand vorbeigeht. Die Behauptung, 

dass zahlreiche Polizeistreifen auf der 

deutschen Seite des Grenzgebietes aufgestellt 

werden nach der Abschaffung der Grenze, 

damit man deutsche Kriminalisten vor dem 

Eindringen auf das Gebiet Polens zurückhält 1 . 

Ist das eine Erscheinung der politischen 

Korrektheit oder einer Geistesgestörtheit? 

Die kriminellen Statistiken auf der anderen 

Seite der Grenze sind für uns nicht günstig. 

Man kann sich also nicht über die Umfragen 

wundern, die zeigen, dass die deutschen 

Grenzebietbewohner die Grenzöffnung befürchten. 

Es lohnt doch über diese Art 

Probleme offen zu sprechen. 

Übersetzt von Grzegorz Kowalski 

1 Stwierdzenie Michaela Kretschmera, deputowanego 

w Bundestagu z jednego z przygranicznych okręgów na 

terenie Saksonii podczas Polsko-Niemieckiego Kongresu 

Współpracy Samorządów Lokalnych w Piechowicach 

koło Jeleniej Góry, 26 listopada 2007 r. 

1 Eine Behauptung von Michael Kretschmar, dem Bundestagabgeordneten 

aus einer der grenznahen Gemeinden 

in Sachsen bei dem Deutsch-Polnischen Kongress 

lokaler Selbtsverwaltungen am 26. November 2007 

42

Janina E. Lorenc 

Obraz 

Mona Lisa 

patrzy mi prosto w oczy 

i pyta z tym swoim 

odwiecznym uśmiechem 

- Mnie namalował 

mistrz Leonardo 

a Ciebie? 

- Mnie wyrzeźbiło życie 

żaden mistrz 

nie wyczaruje 

tylu zmarszczek 

i blizn 

nie oszroni tak włosów 

nie wleje w duszę 

tylu trosk, radości 

i nadziei 

na sztalugach 

zakrytych szarym płótnem 

próżno szukać 

dnia wczorajszego 

próżno wypatrywać 

jutra 

Ranek 

Zwykły dzień 

przychodzi 

w pożodze nieba 

jeszcze tylko 

z oczu zmyć 

resztki snu 

zebrać myśli 

w gorący kubek kawy 

i odważnie 

wyjść na spotkanie 

43

Tomasz Florkowski 

Aprioryczna twórczoœæ 

WSI¥ŒÆ DO RYDWANU 

1. 

Od m³odoœci pamiêtam wielk¹, wyraŸnie 

ogarniaj¹c¹ wszystko co wtedy mog³o by³oby 

byæ mn¹ – mi³oœæ do literatury... Po wojnie 

i przed matur¹ w 1951 roku – k s i ¹ ¿ k a, 

a w istocie ¿ycie z ni¹, kontakt z ksi¹¿k¹ 

w codziennoœci – stanowi³a przys³owiowe 

okno na œwiat. Bliskoœæ ksi¹¿ki wystarcza³a 

aby mieæ pewnoœæ, ¿e obszar osobistej egzystencji 

i doœwiadczeñ, tak¿e wra¿eñ – jest inny, 

rozleglejszy, ni¿ to czego siê dotyka³o, 

widzia³o, poznawa³o w³asnymi nogami. 

Dla tysiêcy dzieci i starszych z wiosek 

i ma³ych miast czytanie mia³o najwa¿niejszy 

wp³yw na kszta³towanie pojêæ o œwiecie. 

Wyobra¿enia poprzedza³y nieznane, zdumiewaj¹ce 

wiadomoœci o ludziach ¿yj¹cych inaczej, 

ni¿ ci, których siê zna³o. Nast¹pi³ piêkny 

moment budzenia marzeñ. One pozostawi³y 

nieporównywalny z póŸniejszymi wartoœciami – 

klimat szczêœcia. Realnoœæ uduchowionej 

bliskoœci mamy i taty, rodzeñstwa, pierwsze 

zachwyty kwitn¹c¹ ³¹k¹, drzewami, ogrodem, 

lasem, zachodami s³oñca, biegn¹c¹ sarn¹, 

a tak¿e – w konsekwencji – budowlami, 

œwi¹tyniami, pa³acami, meblami... mia³o ojcostwo 

w lekturach. 

Czytanie zniewala³o, gdy¿ wprowadza³o 

w nieznane prze¿ywanie czegoœ niezwyk³ego, 

lecz na pewno – piêknego. Wyobra¿enie 

n i e b a dlatego poci¹ga, gdy¿ uto¿samiane jest 

ze szczêœciem i dobrem. Literatura bez 

wzbudzania mi³oœci u czytelnika, bez „obietnicy 

nieba” – mam przekonanie – nie jest twórczoœci¹. 

Brak nieba apriorycznie pozbawia, niejako 

kastruje z duchowoœci w imiê ¿enuj¹co ubogiego 

racjonalizmu, bo przecie¿: - „Boga nie 

ma...”. 

Natomiast obecnoœæ ksi¹¿ki wszystko powiêksza³a. 

Mój œwiat dzieciñstwa i m³odoœæ to ¯erków 

pod Jarocinem w Wielkopolsce... PóŸniej, 

zwykle mówi³em: - Jestem Wielkopolaninem, a 

nie poznaniakiem. Zapewne pierwsze loty ku 

gwiazdom ofiarowa³a tamta Ziemia, której 

z kolei ja odda³em – dozgonne zniewolenie. 

Krainê tê szczególnie urozmaica³a przyroda. 

Miasteczko, ze swoj¹ ponad 700-letni¹ 

histori¹ wkomponowane zosta³o w silnie zró¿nicowan¹ 

przestrzeñ godn¹: – „poczciwej s³awy” 

– jak mówi³ Jan Kochanowski (1540-1584)... 

W Pasie Wielkich Dolin, pocz¹wszy od 

Zachodnich Niemiec po Bia³oruœ i Ukrainê lodowiec 

pozostawi³ tutaj wyniesienia (+161 m 

n.p.m). W mocno wy¿³obionych jarach, 

poœród rozleg³ych zboczy i w dolinach wij¹ siê 

czyste jeszcze wody Lutyni, Prosny i Warty. 

Ca³oœæ chroniona jest ¯erkowsko-Czeszewskim 

Parkiem Krajobrazowym. 

Przewodniki mówi¹ o walorach terenu, 

docenianego ju¿ w minionych wiekach, o czym 

44

dowodziæ mo¿e równie¿ niemiecka nazwa: 

Polnische Schweitz. 

... Interesuj¹ca jest tutejsza przyroda 

i architektura. Ze zró¿nicowanymi typami 

lasów, parkami dworskimi, alejami i pomnikowymi 

drzewami, stanowiskami chronionych 

roœlin i zwierz¹t, a tak¿e partiami upraw rolnych 

i ogrodowych, pastwiskami i ³¹kami, 

s¹siaduj¹ du¿ej klasy zabytki: - od koœcio³ów 

(gotyckiego, barokowego, klasycystycznego, 

a tak¿e drewnianego), poprzez pa³ace i dwory, 

zabudowania folwarczne, po domy miejskie 

i wiejskie. W Œmie³owie znajduje siê ekspozycja 

muzealna o znaczeniu w skali krajowej 

(pa³ac jest dzie³em klasycystycznym z 1797 

roku, wed³ug projektu wybitnego architekta 

warszawskiego Stanis³awa Zawadzkiego) 1 . 

Rodzinne strony oraz najcenniejsze ¿ywoty 

zapisa³o cmentarne wzgórze, dominuj¹ce 

nad miastem. W listopadowe œwiêto wieczorami 

i nocami p³onie ono jak krater wulkanu, 

pozostawiaj¹c na d³ugo œwietlisty symbol 

pozaziemskiej jednoœci z tymi, którzy spoczywaj¹ 

tu od dziesi¹tków pokoleñ. 

Ich cienie to imiona bliskich o zdecydowanie 

ojczystym obliczu, pomimo wiekami 

trwaj¹cej niemieckiej indoktrynacji oraz 

zaborom. Œlad patriotyzmu utrwalaj¹ epitafia 

licznych grobowców. Ten polski depozyt 

zawdziêczamy koœcio³owi i religijnoœci Wielkopolan, 

zw³aszcza wyra¿ony w d¹¿eniu do 

wolnoœci w czasie zwyciêskiego Powstania 

Wielkopolskiego - w latach 1917-1918. 

2. 

Po drugiej wojnie œwiatowej doczekaliœmy 

siê z mam¹ szczêœliwego powrotu ojca – Antoniego 

do swojej ukochanej Mici – Michaliny 

i czworga Ich dzieci. Tato, niesamowicie 

wycieñczony i s³aby, powróci³ jako jeden 

z niewielu z hitlerowskiego obozu pracy 

w Schopau pod Lipskiem i Merseburgiem, 

gdzie wielkie zak³ady BUNA-WERKE produkowa³y 

sztuczn¹ gumê dla pojazdów bojowych. 

Tato cudem prze¿y³ tyfus. Wraz z innymi 

chorymi umieszczono go w odosobnionym 

rewirze, którego Niemcy strzegli z fanatycznym 

przera¿eniem. Ojcu jako lekarzowi, co 

zatai³ przed w³adzami niemieckiego obozu, 

uda³o siê uratowaæ od œmierci licznych rodaków 

i obcokrajowców zamkniêtych w baraku. 

Dzia³o siê to tu¿ przed oswobodzeniem 

i nieuniknion¹ klêsk¹ hitlerowców, ale jeszcze 

w lutym i marcu 1945 r. 

Tato liczy³ wówczas 44 lata, by³ zatem 

równo 30 lat m³odszy, ni¿ obecnie ja... Jego 

powrót do domu pamiêtam jako nieustaj¹cy 

p³acz ze szczêœcia i pieszczoty oraz uœciski 

z przytulaj¹cymi siê do niego dzieæmi. 

Zacz¹³em wtedy uœwiadamiaæ sobie, ¿e dom, 

mama, tata i my w gromadce, odebraliœmy dar 

z samego nieba, o co codziennie siê modliliœmy. 

3. 

¯erków le¿y na uboczu g³ównych dróg. 

Wszak¿e, przez nasze miasteczko, w kierunku 

Nowego Miasta nad Wart¹, a potem Poznania 

– w po³owie stycznia 1945 r. przetoczy³y siê 

pancerne oddzia³y najpierw hitlerowskie i zaraz 

za nimi – radzieckie. ¯elazne cielska maszyn 

z ogromnymi lufami, a zw³aszcza ruchliwi 

¿o³nierze – przystanêli na nied³ugo na 

maleñkim ¿erkowskim rynku. Patrzyliœmy na 

nich ze szczelin drzwi naszych domów, 

przera¿eni widokiem, ale z uczuciem, ¿e oni – 

Niemcy uciekaj¹... Uciekali têdy równie¿ 

cywile – Niemcy, w niekoñcz¹cych siê kolumnach 

wozów, ci¹gnionych przez konie. Sznur 

uciekinierów przetacza³ siê jakby zastyg³y. Na 

wozach by³o wiele ró¿nych rzeczy, ale g³ównie 

dostrzega³o siê bia³e pierzyny, z których czasem 

mignê³a g³ówka dziecka. - Panowa³ 

wtedy w styczniu 1945 r. srogi mróz. Kr¹¿y³a 

wœród nas wieœæ, ¿e w pobli¿u ¯erkowa porzucono 

dwoje zmarzniêtych maluchów. Wieœæ 

budzi³a przera¿enie. Schronieniem od groŸby 

czegoœ niepojêtego, co wokó³ siê dzia³o – by³a 

bliskoœæ mamy, do której, jak do p³on¹cego, 

¿elaznego piecyka (piorunka) tuliliœmy siê 

wszyscy... Na ogniu, bezpoœrednio na gor¹cej, 

¿elaznej p³ycie – mama sma¿y³a utarte z ziemniaków 

i z dodatkiem koziego mleka oraz 

1 Paweł Anders, Eugeniusz Czarny, Andrzej Kostołowski, Janusz Wilczyński, Żerków i Nowe Miasto nad Wartą, Wyd. WBP, 

Poznań 1997, nr 16. 


45

m¹ki – p l i n z e. Czekaliœmy a¿ placki siê 

zarumieni¹, przewracane z jednej na drug¹ 

stronê. Ich smak, potêgowany g³odem równa³ 

siê – pamiêtam po 50 latach – z p³on¹c¹ 

pieczeni¹, w podneapolitañskim kurorcie 

Sorrento... 

A skoro pojawi³o siê to porównanie – niech 

bêdzie nastêpne. Okupacjê prze¿yliœmy w przybudówkach 

przy murowanym domu, na 

zapleczu ulicy. Przylega³y do domu chlewiki, 

gdzie trzymaliœmy kozy. One, podobnie jak 

Zeusowi Almatea, uratowa³y ca³ej gromadce 

¿ycie... W klatkach by³y te¿ króliki. Mama 

przygotowywa³a co jakiœ czas nieporównywaln¹ 

ucztê. Zapach sma¿onego miêsa – 

z królików czy koŸl¹t ci¹gle czujê. I niech tak 

ju¿ pozostanie... W³aœnie zapach jest najlepszym 

darem mojego dzieciñstwa! – Poza 

mi³oœci¹ mamy i têsknot¹ do taty w czasie 

wojny doprawdy nic innego, lepszego nie 

zazna³em. Przetrwaliœmy w rodzinie strach 

wojny, g³odowanie, têsknotê za czymœ innym, 

ni¿ codziennie doœwiadczaliœmy i po prawdzie 

– têsknota za czymœ innym, za wspania³ym 

¿yciem nigdy od nas nie odesz³a a¿ do 1990 

roku... 

4. 

Nie pamiêtam, aby nawet d³ugo po wojnie, 

do ¯erkowa dociera³y gazety... Radio równie¿ 

nie funkcjonowa³o tak jak obecnie. Koncentrowa³y 

uwagê raczej ko³choŸniki, które 

zak³adano w mieszkaniach chyba bez zgody 

czy starañ domowników. Objazdowe kino 

pojawia³o siê bodaj co pó³ roku. Na seanse 

w salce remizy, albo u Byrzykowskiego, 

w pobli¿u poczty i prywatnego wyszynku, 

który szybko zamknê³a w³adza ludowa, sz³o 

siê z w³asnymi sto³kami, zwanymi w poznañskiem 

– ryczkami... Czy zapamiêta³em jakiœ 

film? Bodaj ¿adnego, choæ „Zakazane piosenki” 

wyœwietlane w ciep³y wieczór w parku, na 

rozpiêtym pomiêdzy drzewami ekranie, 

wspominam do teraz... 

5. 

Z mozaiki ¿ycia zawsze wy³aniaj¹ siê najsilniejsze 

doœwiadczenia. Narodziny, pogrzeby, 

d³ugie choroby, wspomnienia postaci kalekich, 

wspólna ³awa w pierwszej klasie, portrety 

w³adców na œcianie szkolnej, tu¿ nad tablic¹. 

Mimo wszystko najwa¿niejsz¹ zasad¹ 

wtedy i przekazan¹ jako œwiêtoœæ na póŸniej 

by³a rodzina. Dom. Zaraz za nim – s¹siedzi, 

ciotki i wujkowie, lecz miejscowi. Potem 

niedziele i œwiêta. Dni poœwiêcone Panu Bogu 

przychodzi³y szybko. Bo mijane dni – 

uto¿samia³y siê z ci¹gle zabiegan¹ g³ównie 

mam¹, by zdobyæ odzie¿ i buty oraz coœ do 

jedzenia. Najlepsze potrawy przyrz¹dza³a 

mama z darów naszego ogrodu oraz 

wyhodowane w chlewiku i kurniku. Wielkim 

wydarzeniem by³o œwiniobicie. Dziêki temu 

najpierw mieliœmy – jako czwórka dzieci – 

niezapomniane smako³yki z kaszanek, 

kie³basek, a na póŸniej odk³adano smalec, 

boczek i wêdzone szynki... 

Wspominam tamten czas ze wzruszeniem. 

Nasz œ.p. tato by³ znanymi i wziêtym lekarzem. 

Mia³ – jak mówi³o siê o nim w jarociñskim 

krêgu – nieporównywaln¹ wiedzê i opanowan¹, 

czarodziejsk¹ diagnostykê. Poch³ania³a 

go praca uzdrowicielska i pe³ne oddanie 

chorym, ale - co by³o powszechnie oczywiste 

– nie bra³ pieniêdzy. Nigdy! Gdyby mama w 

ukryciu przed ojcem nie przyjmowa³a jakichœ 

darów wdziêcznoœci za us³ugi ojca – dos³ownie 

bylibyœmy g³odni, nieubrani, skazani na 

bezradnoœæ i nêdzê. Nie jest ¿adn¹ tajemnic¹ 

w rodzinie oraz we wspólnocie ¿erkowskojarociñskiej, 

¿e tato nie zdawa³ sobie sprawy 

z tego, i¿ nie mo¿na by³o wy¿yæ 6. osobom 

jedynie z pensji jak¹ mia³ w Oœrodku 

Zdrowia... 

To dziwne, ale – w oderwaniu od struktury 

rodzinnej, od odpowiedzialnoœci za dom prowadzony 

g³ównie przez matkê – tato móg³ 

uchodziæ za idea³, wielkiego, dobrego cz³owieka 

– oddanego swej misji lekarza i spo- 

³ecznika. Zapewne kocha³ to co robi³ i pragn¹³ 

osi¹gn¹æ mo¿liwie najg³êbsz¹ wiedzê. Nie 

zna³ ¿adnej formy wypoczynku, nie wyje¿d¿a³ 

na urlopy. Nigdy nie by³ na przyk³ad nad 

morzem czy w sanatorium, lub w górach. 

Wolne dni i chwile poœwiêca³ czytaniu... 

Kiedy szliœmy spaæ po posi³ku – tato rozk³ada³ 

na stole grube ksi¹¿ki i tkwi³ nad nimi a¿ do 

snu, który zwala³ go nad otwartymi stronicami. 

46

Niemo¿liwe by³o rozpoznaæ tajemnice jego 

umys³u, a horyzonty serca rozpoœciera³y siê 

w g³êbinach nieporównywalnych czu³oœci. 

Nieznane by³o na przyk³ad ¿adne karcenie 

dzieci dos³ownie za nic co moglibyœmy zrobiæ. 

Czy p³aka³em? Tak, w czasie wojny, jedyny 

raz kiedy dosta³em lanie od mamy za to, ¿e 

ktoœ inny rzuci³ garœæ rzepów we w³osy 

siostry, a zazdrosna kole¿anka wskaza³a na 

mnie. Bola³a niesprawiedliwoœæ, któr¹ pierwszy 

raz pozna³em. 

Tato nie kupi³ niczego dla u³atwienia 

w³asnego ¿ycia. Goli³ siê brzytw¹. JeŸdzi³ do 

chorych starym, ofiarowanym mu rowerem, 

do którego za³o¿y³ na przednie ko³o – równie¿ 

ofiarowany mu motorek „Gnom”. Nie by³o 

„na œwiecie” lepszego pojazdu... Zachorowa³ 

na raka prostaty i odszed³ po d³ugich cierpieniach. 

Do koñca swoich – 74 lat – nie zmieni³ 

ani na jotê zasady: - modlitwy i pracy jako 

lekarz... Nie pozna³ mechanizmu dochodzenia 

przez swoje dzieci do ich dojrza³oœci... Mia³ 

jedynie wp³yw na nasze zasady ¿ycia bliskoœci¹ 

swojego przyk³adu, który w pe³ni go 

uogólnia³. Nie wiedzia³ zatem za jakie 

pieni¹dze i jakie trudy pokonywa³a mama oraz 

czwórka dzieci – koñcz¹c szko³y œrednie oraz 

studia wy¿sze... 

Bohaterk¹ by³a matka o pogl¹dach – 

w odró¿nieniu od idealizmu ojca – najg³êbiej 

realistycznych i cudownych. – Wszyscy czworo 

– od szko³y œredniej, po ostatni rok studiów 

mieliœmy stypendia za dobre, a w przypadku 

brata Augustyna ponoæ najlepsze wyniki 

w historii liceum w Jarocinie i na studiach WAT 

w Warszawie. Tato wywodzi³ siê z rodziny 

licz¹cej 12. dzieci, ¿y³a tylko ich rodzicielka, 

moja babcia, natomiast dziadek zgin¹³ tragicznie, 

gdy tato liczy³ 4 lata, bêd¹c najm³odszym w tej 

dwunastce. Tylko on siê uczy³ i ukoñczy³ 

medycynê w warunkach niewiarygodnej biedy. 

W³aœnie ten uk³ad zadecydowa³ o wyborze 

drogi ¿yciowej, tak¿e o pogl¹dach, o poœwiêceniu 

siê w pe³ni dwóm mi³oœciom: – jedynej 

kobiecie, a naszej Mamie – Mici oraz leczeniu 

innych. Reszta, ca³a reszta nie mia³a z ojcem 

¿adnego zwi¹zku, gdy¿ twierdzi³, ¿e nale¿y 

pracowaæ i kochaæ to co siê robi w imiê 

krzy¿a, a wszystko inne bêdzie przydane... 

Dlatego najwiêksze prze¿ycia i uroczystoœci 

mia³y miejsce w koœciele, dok¹d chodzi³o siê 

regularnie, zawsze na czas, w najlepszych 

strojach. Sz³o siê razem na wzgórze gdzie stoi 

piêkna barokowa œwi¹tynia p.w. œw. Stanis³awa 

Mêczennika. Zwykle w œcisku i w niekwestionowanej 

wspólnocie trwa³o siê tam od rana do 

niemal po³udnia. 

Pamiêtam wstrz¹saj¹ce „Alleluja” Fryderyka 

Haendla przygotowywane przez wuja 

Fila, najstarszego i jedynego brata ojca, który 

umia³ graæ na skrzypcach i pianinie, który 

wystawia³ teatry w ¯erkowie, Jarocinie 

i w Nowym Mieœcie, np. „Krakowiaków i Górali” 

– wraz z orkiestr¹, co mia³o pierwotnie 

miejsce tu¿ po wojnie w woln¹ Gwiazdkê, 

w drugie œwiêto Bo¿ego Narodzenia. Chór 

i organy, œpiewy, zw³aszcza solowe arie cioci 

Sezi, siostry ojca, zakochanej w dzieciach 

swego brata, wyró¿niaj¹ca zw³aszcza mnie – 

przenika³y do istoty uniesienia, do ³ez 

i szczêœcia. Przebywa³o siê wtedy w wyimaginowanym 

raju. Kolorowe szaty kap³anów na 

tle z³ota o³tarza, g³oszone zdania w uniesieniu 

– czego oczywiœcie nie by³o siê w stanie 

zrozumieæ – muzyka, bliskoœæ tych, których 

do szaleñstwa siê kocha³o – tworzy³o œwiat, 

mój œwiat na wiecznoœæ. Marzenia i têsknoty 

nie rozprzestrzenia³y siê wzd³u¿ czy p³asko, 

lecz w górê tam, gdzie Ÿród³o oraz cel wszystkich 

têsknot. Pan Bóg nie by³ pojêciem 

niewys³owionym, lecz kimœ kogo siê „widzia³o”, 

niemal dotyka³o, przebywa³o u niego 

w goœcinie. 

6. 

Obecnie, widzi siê szko³ê inaczej, ni¿ wtedy 

kiedy w starych, sfatygowanych budynkach ze 

szmacianymi torbami wypchanymi cennymi 

rzeczami lecia³o siê zawsze zbyt daleko do 

klasy, aby siê nie spóŸniæ. Szko³a by³a wa¿na. 

Kierownik i nauczycielka byli wa¿ni. Rangê 

mia³o chodzenie do szko³y, a nie wakacje, 

jakieœ imprezy czy wycieczki. Nic z tych 

rzeczy nie pamiêtam, bo przecie¿ brakowa³o 

ludzi do organizowania czegokolwiek poza 

szko³¹. Co najwy¿ej – obok nauki – stawa³o 

siê codziennie rano w szeregu do mdl¹cego, 

okrutnego w zapachu tranu. Uczniowie 


47

musieli tu¿ po wojnie po³ykaæ na oczach 

kierownika du¿¹ ³y¿eczkê tranu, chroni¹cego 

przed w¹t³oœci¹ i chorobami. 

Pojêcia: zdolny, leniwy to najwa¿niejsze 

wtedy oceny. PóŸniej, raczej niedawno 

s³owom tym nadano swoist¹ rangê, jakby 

usprawiedliwienie w panosz¹cym siê liberalizmie, 

g³ównie w szko³ach du¿ych miast. 

Bycie niezdolnym wówczas wskutek zapóŸnienia, 

chorób, wojennych tragedii wywo- 

³ywa³o odruch pomocy czy wspó³czuj¹cego 

usprawiedliwienia. Natomiast lenistwo, 

opuszczanie lekcji, jakakolwiek walka o swoje 

racje z nauczycielami by³y niedopuszczalne 

i nieznane. Liczy³y siê oceny ucznia. Nale¿a³o 

mieæ dobre stopnie. Kr¹¿y³ kult dobrego 

ucznia, wypracowany przez nauczycieli 

i rodziców. Nie przynosi³y one œwiadectw 

z czerwonymi paskami, nieznane te¿ by³y 

dyplomy czy nagrody. 

Znaczenie mia³a pisemna opinia kierownika 

na zwyk³ej kartce papieru wraz z uwag¹ co 

do przewidywanej, dalszej drogi ucznia. 

Opiniê tê na zakoñczenie szko³y czyta³o siê 

w domu g³oœno. To zobowi¹zywa³o jak testament. 

Ciotki, wujkowie, rodzina, tak¿e 

s¹siedzi z pogod¹ w g³osie mówili: – No, teraz 

musisz iœæ dalej. Wyra¿ali w ten sposób têsknotê 

za nauk¹, której pragnêli, ale przez 

nêdzê, wojnê, zapad³e gdzieœ w g³êbokiej wsi 

domowe ogniska, nie mieli tych samych 

mo¿liwoœci, które dostrzegli w m³odym 

ch³opaku. 

Zawsze chêtnie przyjmowa³em zaproszenie 

wyjazdu na wieœ do krewnych. Zapach 

obory, chlewni, siana, a nade wszystko – 

ogromne zmêczenie przy ³adowaniu snopków 

zbo¿a na wielkie drabiniaste wozy by podjechaæ 

do m³ockarni – utrwali³y siê na zawsze 

i ciesz¹. L¿ejsza praca czeka³a przy zrywaniu 

w sadzie porzeczek, agrestu, œliwek. W Laskach, 

u Andraszaków z du¿ymi tradycjami 

i stylem prezentowanym przez seniora rodu, 

ubogiego szlachetkê siada³o siê do du¿ego 

sto³u zastawionego eleganckimi wazami 

i talerzami. Przed spo¿ywaniem posi³ków 

nale¿a³o wstaæ, prze¿egnaæ siê, a w¹saty wuj 

odmawia³ krótk¹ modlitwê. Nigdy póŸniej nie 

pozna³em w ¿adnym domu podobnego obyczaju 

i nastroju. Dary sto³u uœwiêca³y 

domowników. 

7. 

Wspominam zdarzenia wakacyjne powojennych 

lat z têsknot¹. Chêtnie bym je 

powtórzy³. Przy drogach wokó³ ¯erkowa, 

w kierunku Raszew, Przybys³awia, Komorza, 

BieŸdziadowa, Chrzana, Brzóstkowa i Œmie- 

³owa ci¹gnê³y siê aleje czereœni, rzadziej 

jab³oni i grusz. Kiedy nadchodzi³a pora 

ch³opcy mieli zajêcie na wiele dni. Smak 

czereœni wry³ siê w mózg na zawsze. Z przesytu 

krêci³o siê w g³owie. Odnosi³o siê koszyczki 

do budki w³aœciciela alei i przesypywa³o do 

wanien, du¿ych koszy z uchwytami z boku, 

a pan Rotnicki poklepywa³ po ramieniu i mówi³: 

- Masz dzisiaj ch³opcze sporo grosza w kieszeni. 

Drzewostany powoli, lecz systematycznie 

umiera³y. Ju¿ na studiach bêd¹c – po³owê 

czereœni wyciêto, a kiedy drogi pokry³y siê 

asfaltem i zacz¹³ wzrastaæ ruch aut - piêkne, 

pokryte biel¹ kwiatów na wiosnê aleje te¿ 

zaczê³y znikaæ. Jak¿e chêtnie znów wspi¹³bym 

siê na drabinê, przyci¹gn¹³ ga³êzie i dotyka³ 

miêsiste, karminowo-purpurowe wisiorki 

owoców, pêkaj¹ce od s³oñca i s³odyczy. Wieczorem, 

po powrocie do domu z czereœnio- 

48

wych zbiorów – ca³a rodzina z ciekawoœci¹ 

s³ucha³a jak siê pracowa³o, ile koszyków 

zebra³o i spogl¹da³a na rozsypane na stole 

z³otówki. Mog³em potem pójœæ do sklepiku 

i ze swobod¹ wybraæ drobiazgi, wœród których 

na pewno by³o jakieœ opowiadanie popularnego 

autora. 

Bêd¹c na wsi u Andraszaków zagl¹da³em 

do potê¿nej, rzeŸbionej szafy. Prze¿ycie. 

Wkrada³o siê do sanktuarium. Z nabo¿eñstwem 

wyci¹ga³em stoj¹ce w regularnym rzêdzie 

ogromne ksiêgi. W oprawach znajdowa³y siê 

roczniki „Tygodnika Katolickiego”, „Œwiatowida”, 

„Têczy”. 

Mam ci¹gle przed oczyma przedwojenne 

fotografie z walk W³ochów w Abisynii, 

sterowce nad ogromnymi miastami œwiata, 

zw³aszcza zaœ zdjêcia dzieci oraz zag³odzonych 

ludzi w Rosji Sowieckiej, na Ukrainie 

w latach 1929-1935. 

8. 

Ksi¹¿ka zawsze znajdowa³a siê w domu na 

„swoim miejscu”. By³a widoczna i otaczana 

nimbem wa¿noœci. Wokó³ toczy³o siê codzienne 

¿ycie, g³ównie praca i praca. Na 

przyk³ad wielogodzinne r¹banie na pieñku 

ga³êzi na opa³. Ustawia³o siê potem drewienka 

i klocki potrzebne zim¹ i latem. Sterty 

uzupe³nia³y œciany chlewu i domu pod wysuniêtym 

dachem. Grube pnie nale¿a³o najpierw 

ci¹æ we dwóch pi³¹, a potem roz³upywaæ. 

Ka¿dy kawa³ek mia³ swoje tajemnice. Trzeba 

by³o rozpoznaæ s³oje, odga³êzienia, zawi³oœci 

zanim u¿y³o siê siekiery. Nauka ta przyda³a siê 

w póŸniejszych robotach w drewnie, kiedy 

budowa³em nasze dwa domy i upiêksza³em je 

w³asnorêcznie wykonywanymi meblami, 

pod³ogami z ¿ywicznych desek. Pokocha³em 

drewno, st¹d niezawodna przyjaŸñ na zawsze 

z leœnikami, ze Stasiem Leszczyñskim, 

ko³odziejem ze Œwidnicy. Pokocha³em tak¿e 

kamieñ i jego przeurocze tajemnice. 

Budowanie domów z kamieni i drewna ma 

romantyczn¹ historiê, siêgaj¹c¹ prehistorii, 

kiedy nasi przodkowie tysi¹ce lat „nie wychodzili” 

z jaskiñ, pos³uguj¹c siê przede wszystkim 

kamieniem i drewnem. 

Na drewnianych pó³kach bez os³on, aby 

natychmiast dotkn¹æ – sta³y w domu ksi¹¿ki. 

Nie pamiêtam czy ktoœ z rodziny, mama czy 

tata, specjalnie zachêcali do lektury. S³ów nie 

trzeba do tego, aby czytaæ, podobnie jak bez 

nalegania przez kogokolwiek zak³adamy 

ubranie lub siadamy do posi³ków. 

„Ch³opi” Reymonta odzwierciedla³y rytm 

¿erkowskiego ¿ycia, naszych czterech pór 

roku. „Przebywa³o” siê pomiêdzy bohaterami 

dzie³a, cierpia³o z nimi, kocha³o, têskni³o, 

rozwesela³o i p³aka³o. Realia rodzinnego 

domu wpisywa³y siê w kszta³ty wywo³ane 

wyobraŸni¹ pod wp³ywem lektury. 

Podobnie widzê Œlimaka z „Placówki” 

Prusa. Skawiñskiego z „Latarnika” Sienkiewicza. 

Serce dr¿a³o zupe³nie tak samo, gdy 

latarnik Skawiñski otwiera³ arcydzie³o Mickiewicza 

„Pan Tadeusz”. Apogeum – u¿yjê 

podnios³ego tonu – œwiêtoœci czytania pozostawi³y 

„Popio³y” ¯eromskiego. Wdziêczny 

jestem Ci Mistrzu za wra¿enia, które o¿ywi³eœ 

w mózgu i w sercu. Za to, ¿e w³aœnie ty 

zdo³a³eœ wykreowaæ przemianê duszy u ma³omiasteczkowego 

ch³opca w zawsze potem 

niegasn¹cy p³omyk twórczego niepokoju. 

Oczywiœcie, nie mog³em wtedy ani póŸniej, 

w istocie – nigdy, uchwyciæ czytelnego sensu 

- imperatywu twórczego. Latami stara³em siê 

poszerzaæ obszar wokó³ tej œwietlistej kolumny. 

49

Jednak proporcje pomiêdzy coraz wiêksz¹ 

wiedz¹ a ow¹ kolumn¹, równie¿ coraz wy¿sz¹ 

– pozostawa³y niezmienione. PóŸniejsze 

dziesiêciolecia wzbogaca³y mnie o bibliotekê 

literatury niemieckiej, francuskiej, skandynawskiej, 

rosyjskiej, amerykañskiej i angielskiej, 

w³oskiej, hiszpañskiej. Postanowi³em 

poznaæ wszystkie literackie Nagrody Nobla, 

zw³aszcza w poezji i chocia¿ – zamykaj¹c 

oczy – widzê œwiat i ludzi, ow¹ ogromn¹ 

przestrzeñ ¿ycia, niezwykle zró¿nicowan¹ 

i barwn¹ duchowoœæ bohaterów, nie potrafi³em 

jednak dotrzeæ do choæby pozornej granicy, do 

inspiruj¹cej si³y, która kreuje w autorze dzie³o 

artystyczne. Zacz¹³em pracowaæ nad „podœwiadomoœci¹ 

przestrzenn¹ i estetyczn¹”, 

dochodz¹c do myœli, ¿e istnieje aprioryczna 

twórczoœæ. 

9. 

Wyra¿a siê ona w ró¿nych dziedzinach 

sztuki. Przekonuje owa teza w kontekœcie 

muzyki, poezji, w malarstwie itd. W wielkiej 

literaturze sprawia, ¿e bohaterowie nigdy nie 

s¹ „papierowi”. ¯e my, czytelnicy wpl¹tujemy 

siê w ich losy, lub odwrotnie – oni w nas 

funkcjonuj¹. Œwiat z ksi¹¿ek podobny jest 

wtedy do œcian naszego domu, otoczenia, 

naszych oczu, d³oni, pragnieñ, szczêœcia i cierpienia. 

Nade wszystko – znika ró¿ni¹ca nas 

przestrzeñ oraz czas. To, co widz¹ i prze- 

¿ywaj¹ bohaterowie ze staro¿ytnych dzie³ – 

odnosi siê do nas. 

Jest zatem uniwersalna zasada twórczoœci, 

któr¹ mo¿na by³oby spróbowaæ nazwaæ jako 

apriorycznoœæ kreacji. 

10. 

Zatrzymam siê teraz na pocz¹tkach procesu 

kszta³towania wra¿liwoœci. Przyczyny, jak 

wskaza³em wczeœniej, nie by³y zale¿ne ode 

mnie. Nie ufam wyznaniom egoistów, którzy 

wskazuj¹ na siebie, na swój trud w ujawnianiu 

Ÿróde³ ich sukcesów. 

Si³ê, ba nawet potêgê, oddzia³ywania 

Sienkiewicza, póŸniej Prusa, poetów okresu 

romantycznego, innych, nios³y ich dzie³a, 

które czyta³a na g³os mama. W okresie wojny, 

wyg³odniali, a w³aœciwie skazani na nic i niechybnie 

- unicestwieni, nie wiedz¹c nawet 

„dlaczego” – trwaliœmy w piêcioro dziêki 

bohaterskiemu, cudownemu cz³owiekowi, 

którym by³a matka. W³aœnie wtedy, zw³aszcza 

zaœ w jesienne i zimowe wieczory, przy 

piorunku (kozie) i karbidowej lampie, przy 

stole, nad którym wisia³ obraz z sercem Pana 

Jezusa, w absolutnej ciszy mama czyta³a 

„Ogniem i mieczem”, „Faraona”, S³owackiego, 

Mickiewicza. K³adliœmy siê spaæ po myciu, 

kolejno w misce z niewielk¹ iloœci¹ wody dla 

wszystkich, w przytulne pierzyny, ch³opcy 

razem i dziewczynki razem. Nie pamiêtam 

le¿¹cej w ³ó¿ku, œpi¹cej mamy. Myœmy zasypiali 

z obrazem mi³oœci Winicjusza i Ligii, 

a rano widzieliœmy mamê z gotowym, 

gor¹cym posi³kiem, nie maj¹c pojêcia sk¹d 

móg³ siê wzi¹æ. Mleko by³o od kozy, ale 

chleb? 

W drewnianej przybudówce, bêd¹cej 

zarazem sieni¹ i kuchenk¹, przyklejonej do 

œciany murowanego domu i ogaconej przynoszonym 

z lasu igliwiem oraz deskami, 

prowadzi³y w¹skie drzwi do ciasnego pomieszczenia 

zastawionego trzema ³ó¿kami 

i bia³¹ szaf¹. W³aœnie w ¯erkowie, w tragicznym 

czasie wojny, bez ojca, przewa¿nie 

przeziêbieni, okrywani burkami szytymi przez 

mamê, w drewniakach (tzw. kujonach) na 

nogach, zrobionych przez szewca Szczepaniaka 

z s¹siedztwa, pewnie za darmo dla nas 

i œlicznej kobiety, naszej matki – przenosiliœmy 

siê do „jakiegoœ” Rzymu, gdzie na 

wielkiej arenie okrutny w³adca Neron pastwi³ 

siê nad tymi, którzy mi³owali Chrystusa. 

Myœmy tak¿e byli z nim wielk¹, piêkn¹, niedwuznaczn¹ 

mi³oœci¹. 

Ma³o. On – przebywa³ blisko nas. Wiedzieliœmy, 

przeczuwaliœmy jakiœ szczêœliwy 

„koniec” wszystkiego co znaliœmy, co by³o nie 

tyle wojn¹, ale Niemcami, a zw³aszcza strachem. 

Prze¿ywanie niezwyk³ych opowieœci 

czytanych przy œwietle karbidówki, dlatego 

tak g³êboko nas przenika³o, bo pod wp³ywem 

czytanych stronic widzia³em ³zy mamy 

i starszej siostry Tereni. 

Lektury, tak¿e wiersze czy nucenie pieœni 

Moniuszki tworzy³y niezwyk³y nastrój. Mama 

by³a nauczycielk¹ muzyki, ale uczy³a jedynie 

50

wtedy, gdy jakieœ dziecko przychodzi³o do 

naszego domu. W pobli¿u nie by³o szko³y 

muzycznej. Gry uczy³ tak¿e organista. 

11. 

Zaraz po wojnie bodaj ka¿dy ¿erkowiak 

chcia³ daæ upust w³asnym inicjatywom. Przede 

wszystkim otwierano sklepy. S³ysza³em o Samopomocy 

Ch³opskiej, o Rolniku. Organizowano 

w sposób ¿ywio³owy naprawê 

najwa¿niejszych miejskich urz¹dzeñ. Ruszy³a 

elektrownia, któr¹ mia³ w rêkach pan Jarmu- 

¿ek. Po po³udniu uruchamia³ motor z ogromnym 

ko³em zamachowym, a na konstrukcji, 

podobnej do sto¿kowej wie¿y, spada³a do 

zbiornika gor¹ca woda. Och³adzan¹, na powrót 

pompowano na motor. Pan Wöelke uruchomi³ 

autobus na holzgaz i przewozi³ ludzi na 

dworzec kolejowy w Chrzanie, odleg³y 5 kilometrów. 

Mocni w tym okresie byli piekarze, 

ogrodnicy i rzeŸnicy. Kaszanka od rzeŸnika, 

prosto z kot³a by³a najwiêkszym rarytasem. 

Przez ca³e póŸniejsze 60.lecie, wszêdzie jej 

szuka³em, ale nigdzie nie uda³o siê natrafiæ na 

podobn¹. 

Na tym tle zapamiêta³em zdarzenia 

w piêknej oprawie. Samorodni artyœci zw³aszcza 

w rodzinie – a byli nimi bez w¹tpienia: 

- wuj Fil i niektóre ciotki, z okazji imienin rodziców 

spotykali siê na „kawce i placuszkach”. 

A kiedy nalano do kieliszków wino 

dom zaczyna³ rozbrzmiewaæ wzruszaj¹cymi 

pieœniami oraz gr¹ na skrzypcach i pianinie, 

które odzyskaliœmy zaraz po ucieczce 

Niemców z miasteczka i naszego domu, który 

i tak zosta³ rozszabrowany przez rodaków. 

Nie poj¹³em nigdy w jaki sposób mo¿na 

nauczyæ siê gry na skrzypcach. Na pianinie 

coœ jakby œwita³o. Opanowa³em a, b, c, lecz 

mama stwierdzi³a jednoznacznie, ¿e jestem 

zupe³nie pozbawiony talentu i nie powinienem 

siê mêczyæ. Wuj Fil po jednym z jego przedstawieñ 

z muzyk¹, kiedy cierpliwie uczy³ mnie 

prowadziæ smyczek na wiolonczeli i kiedy 

sfa³szowa³em na przedstawieniu powiedzia³: 

- Ty nigdy nie zasi¹dziesz w ¿adnej orkiestrze. 

Wyrzek³ prorocze s³owa. 

Rytm rodzinnego ¿ycia bardzo harmonizowa³ 

z nastrojem ksi¹¿ek, które od zawsze 

stanowi³y najcenniejsze dobro. Nie potrafi³bym, 

szanuj¹c, ba, kochaj¹c ksi¹¿ki 

– powiedzieæ: - „przeczyta³em szmirê”, choæ 

na pewno przeczyta³em... 

Rafa³ Olbromski z „Popio³ów” stawa³ siê 

mn¹ i na odwrót – jego zmagania przenika³y 

do ostatniego nerwu moje cia³o. I ja przysiêga³em 

wiernoœæ wyimaginowanym dziewicom. 

Zmaga³em siê z wilkami uciekaj¹c przez 

œniegi pos³uszn¹ mi „Baœk¹”. W marzeniach 

urasta³o siê na miarê bohaterów. Wiedli mnie 

oni w kr¹g szlachetnych postaci, które nios³y 

na swoich ramionach niebywa³e ciê¿ary, 

a w sumieniach rozpalali wznios³e idea³y, które 

kiedyœ mia³y staæ siê tak realne i piêkne jak 

niezachwiana wiara w moj¹ rodzinê i w utêsknion¹, 

wspania³¹, rozpoznawaln¹ ojczyznê. 

Jak dziœ patrzê na tamtego Tomasza? 

Z sympati¹. Dobra osobiste, wszystko co obok 

¿y³o, przenikniête by³o mi³oœci¹. Gor¹ca wiêŸ 

obejmowa³a bliskich, miasteczko, szko³ê, pana 

kierownika, kap³ana, ogrodnika, tak¿e 

zwierzêta, wszystko, co obok wspó³istnia³o. 

Czy wtedy wiedzia³em i widzia³em cokolwiek 

innego poza ¯erkowem? Absolutnie nie! 

Œwiat, w³asny kraj, s¹siednie du¿e miasta nie 

mia³y porównawczej skali. Istnia³y w trudnych 

do sprecyzowania kszta³tach oraz jedynie 

w wyobraŸni. 

51

12. 

Opisy o niemal „przed chwil¹” minionej 

wojnie zawarte w „Iskierkach” - Rycerza 

Niepokalanej - otwiera³y ciemn¹ stronê tragicznego 

¿ycia. Ukazywa³y procesy niemieckich 

przestêpców, afirmowa³y Powstanie 

Warszawskie, zapowiada³y szczêœliwoœæ dla 

wszystkich Polaków, honorowa³y bohaterów. 

Co prawda, pisma kolportowane przez Koœció³ 

tchnê³y optymizmem jedynie z pocz¹tku. 

Krótkotrwa³a wolnoœæ, raczej œwie¿oœæ 

marzeñ zaczê³a skutecznie przygasaæ, gdy¿ 

pojawi³a siê jakaœ galaretowata maŸ, czegoœ 

innego, obcego spod znaku gwiazdy, a krótko 

potem - spod znaku sierpa i m³ota. 

Coraz mniej by³o wiadomoœci o zwyciêskich 

armiach, amerykañskiej, angielskiej. 

O ich znaczeniu w pokonaniu faszystowskich 

wojsk, a w miejsce to bezustannie afirmowano 

wyzwolicielsk¹ Armiê Czerwon¹. Nieoczekiwanie 

zaczê³o siê mówiæ, ¿e s³ugusem 

imperializmu s¹ kap³ani i biskupi, ¿e religia to 

opium. Oskar¿ano ¿o³nierzy podziemia, 

szczególnie AK o zdradê Polski. Zacz¹³ 

funkcjonowaæ strach, bo znikali ludzie, 

których siê ceni³o, a którzy swobodnie 

wypowiadali opinie, np. o Katyniu. Synów 

bogatszych mieszkañców powo³ywano do specjalnych 

oddzia³ów wojskowych, „do uranu”, 

jak mówiono. Po cichu przekazywano wieœci, 

¿e ruscy – tysi¹ce Polaków ze Wschodu 

wywozili na Sybir. Jeœli ktoœ podobne wieœci 

przekazywa³, starsi, rodzice podchodzili do 

okien i ryglowali drzwi. Szeptali ze sob¹ konspiracyjnie. 

Pamiêtam przera¿enie w oczach 

ojca i jego brata na wieœæ, ¿e zabito „bandytê”, 

a by³ nim ch³opiec z s¹siedztwa, syn porz¹dnych 

¿erkowiaków, którego dopadli ubecy, bo 

chcia³ obaliæ w³adzê ludow¹. 

Zaczê³a siê wielka, trwaj¹ca prawie pó³ 

wieku epoka lêku. Podobnie jak w tragicznym 

czasie wojny, rodzice zabiegali o podstawowe 

rzeczy do jedzenia, aby ratowaæ swoje dzieci. 

Wszak¿e zawsze blisko by³ g³ód. Ratowaliœmy 

siê tym, co uros³o w ogródku. Latem 

przynosi³o siê z lasu jagody, maliny, grzyby. 

Wówczas zbiera³o siê nawet zakazane obecnie 

olszówki. Mama dwukrotnie je gotowa³a 

i konserwowa³a w s³ojach. 

Dziœ rozumiem, ¿e moje œwiadome 45 lat 

do uzyskania wolnoœci w 1989 r. to proces 

obronny przed k³amstwem. Pomimo nauki na 

porywaj¹cym kierunku, architekturze we Wroc³awiu, 

filozofii w Poznaniu, pomimo nieustannej 

pracy i starzenia siê, szczêœliwoœci w rodzinie 

i poœród dzieci nigdy nie dozna³em pe³nego 

zachwytu tym, co pochodzi³o z oficjalnych 

Ÿróde³, od góry, od któregokolwiek przywódcy. 

Pozbawienie, zaprzedawanie tak¿e przez 

Polaków w³asnego spo³eczeñstwa, a wiêc 

rodaków, komuœ kto by³ obcy – jest i pozostanie 

najwiêkszym oskar¿eniem. W istocie 

w³aœnie ta tragedia stanowi nieodwracaln¹ 

krzywdê wyrz¹dzon¹ Polsce i milionom ludzi. 

Jak to jest mo¿liwe, ¿e ludzie odpowiedzialni 

za PRL i za rz¹dy postkomunistyczne mog¹ 

g³osiæ og³upiaj¹ce has³a i apele, ¿e teraz 

stworz¹ narodowi raj? Bez cudu ponownie nie 

da siê tego uczyniæ, ale przecie¿ wy – na Boga, 

– w cuda i w Boga te¿ nie wierzycie. 

13. 

Tu¿ po wojnie, gdy ojciec wróci³ z niemieckiego 

obozu, pomimo nêdzy, o¿ywia³a 

nas nieporównywalna nadzieja. Zaspakajanie 

¿yciowych potrzeb harmonizowa³o z têsknotami 

ukrytymi na kartkach ksi¹¿ek. 

Wstrz¹saj¹ca improwizacja z „Dziadów” 

Mickiewicza przenosi³a g³osem Konrada na 

górê, nie niebosk³on, gdzie mo¿na by³o rozmawiaæ 

z Bogiem. Abstrakcyjny, artystyczny 

œwiat poety stawa³ siê realnoœci¹. To, co trwa³o 

obok, blisko, nie mia³o imienia, ale – w mi³oœci 

blisko jest w s z y s t k o. Mi³oœæ jest bliskoœci¹. 

Jej moc dziêki niepojêtemu ogromowi jednoczy 

pragnienia z nadziejami, buntem, ¿alem 

i cierpieniem. Czuje siê wtedy w³adzê nad 

per³ami i z³otem – nieporównywalnymi darami, 

ofiarowanymi pozaziemskim wymiarem 

twórczoœci. 

14. 

Po 65. latach (teraz mam 74), od czasu 

budzenia siê wra¿liwoœci wielkiej i mocnej 

wiêzi z literatur¹, niepodwa¿alnym fundamentem 

mojego wyobra¿enia cz³owieczeñstwa 

– wyznajê, ¿e by³ i jest to autentyczny 

romans, który rozdzieliæ potrafi tylko œmieræ. 

52

Mia³em szczêœcie. Konkretne okolicznoœci 

nastêpuj¹cymi po sobie latami kszta³towa³y 

obraz codziennoœci. Stworzy³em rodzinê, dwa 

domy, sporo praktycznych rzeczy, pracowa³em 

w architekturze, urbanistyce i w nauce, 

pozna³em wszystkie wiêksze wyspy Europy, 

liczne kraje oraz ich niezmierzone bogactwa, 

ale osobowoœæ, a raczej tocz¹c¹ siê nieustannie 

lawinê wewnêtrznych szaleñstw, pragnieñ, 

pomys³ów i postanowieñ, chêæ dzia³añ, wspólnotê 

z ca³ym œwiatem, ów humanistyczny 

wymiar – stworzy³a we mnie literatura. 

Nie jest mi trudno odpowiedzieæ na pytanie 

- dlaczego. Pomimo nauczania, ambitnych 

uczelni i jej wychowanków – a¿ tak wiele 

poœród nas jest przeciêtnoœci, owych NIC, 

którzy mówi¹ o niczym do nikogo. Dlaczego 

z zapalczywoœci¹ godn¹ lepszej idei schodzimy 

w podziemia spo³eczeñstwa? Dlaczego jakby 

ciê¿kim krokiem zd¹¿amy ku œwiat³u, m¹droœci, 

piêknu, ku radoœci istnienia? Otó¿ pogardziliœmy 

duchowoœci¹! Jej wyrazistym nakazem, 

by dzia³aæ dla ubogacenia wymiaru byæ, a nie 

w celu powiêkszenia konta w banku. 

Sztuka, szczególnie literatura przeora³a 

bodaj wszystkie rewiry naszych b³êdów. 

Roztrz¹sa nadal losy cz³owiecze na ka¿dym poziomie 

egzystencji. Kluczy po najtajniejszych 

zakamarkach œwiadomoœci. Zatem formu³uje, 

diagnozuje, wskazuje miejsce cz³owieka 

w ¿yciu. Obrazuje doœwiadczenia oraz tragedie 

ludzkie, sugeruj¹c ratunek, a wiêc wyjœcie 

z dramatu. Cokolwiek zamierzamy zrobiæ – 

podobnie jak w przepowiedniach – wynik, 

rezultat dzia³añ, rozwi¹zanie pognêbiaj¹cych 

nas problemów, zosta³ w literaturze opisany. 

Ale upad³o czytelnictwo. 

Powszechnie brakuje, ba, ju¿ nie ma, objêtych 

zapa³em przewodników, którzy porywali 

za sob¹ fanów twórczoœci literackiej. Kto dziœ 

rozbudza g³ód samodzielnych poszukiwañ 

i têsknotê za piêknem czytania? 

Niestety, nie wystarczy od œwiêta d¹¿yæ do 

zmiany opisanej sytuacji. S³yszymy bowiem 

g³osy, aby czytaæ dzieciom. Dobrze by siê 

sta³o, gdyby zdoby³o ono rangê powszechnego 

ruchu. Niezale¿nie od nawet z³ych warunków 

egzystencjalnych, w³aœnie w codziennoœci, 

w naszym ¿yciu powszednim, szczególnie 

w rodzinach, tak¿e w szko³ach, w œrodowiskach 

spo³ecznych, powinna byæ silnie akcentowana 

i rozwijania idea odradzania i afirmacji 

cz³owieka poprzez zg³êbianie dzie³ literackich. 

15. 

Mo¿na postawiæ pytanie o to, z jakiego 

punktu rozpoczynaæ inspiracjê o tajemnicach 

oraz o realnym œwiecie zewnêtrznym, 

zak³adaj¹c, ¿e cz³owiek nie zniwelowa³ siê 

jeszcze poni¿ej betonowego stropu negacji 

wszelkich wartoœci. Nie ma bowiem sensu 

pracowaæ z kimœ, kto ju¿ jest uformowany 

egoizmem, dobrym o sobie przeœwiadczeniem, 

banalnoœci¹ ocen i pogl¹dów, którymi 

zredukowa³ swoje receptory wy³¹cznie do 

zadañ: - „a co mi to da?”, „to mi siê podoba”; 

kto z twórczoœci¹ nie mia³ i niestety nie bêdzie 

mia³ – nic wspólnego. 

Punkt wyjœcia nie jest mglisty. Nie zale¿y 

nawet od wieku... Talenty, o których czytamy 

w najpiêkniejszej ksiêdze œwiata, w Biblii – 

nie odnosz¹ siê do wieku cz³owieka, ale do 

jego otwartoœci na prawdê, pracê i piêkno. 

Tak, niezbêdne jest wyzbycie siê egoizmu. 

Wra¿liwoœæ jest bram¹ do Sezamu. Wszak¿e 

natychmiast zamieniaj¹ siê w kicze nawet 

cenne skarby wówczas, gdy trafiaj¹ w rêce 

barbarzyñców. Oni uwielbiaj¹ kicze. 

53

Nale¿y byæ jak dziecko. W jego oczach 

lœni najlichszy promyk s³oñca! To – ró¿anopalca 

Jutrzenka. Ch³opiec wsiada do œwietlistego 

rydwanu i pêdzi wraz z Apollinem po niebosk³onie, 

rozsypuj¹c kwiaty. Ch³opiec jest 

skrzydlaty, z koszem p³atków ró¿y i z dzbanem 

wina. 

Do rydwanu Apollina bezmyœlnie wsi¹œæ 

siê nie uda. 

Joyce, van Gogh, Cézanne, wczeœniej mistrzowie 

renesansu, ca³e ¿ycie oddawali twórczoœci. 

To bractwo jest nieprzekupne. 

Zwa¿my jak wielu z nas, o sztuce nie maj¹c 

pojêcia gra role, zaprzeczaj¹ce godnoœci. Nie 

potrafi¹ radowaæ siê tym, kim s¹. Pope³niaj¹ 

szkolny b³¹d, wchodz¹c do „salonu sztuki” nie 

widz¹c, i¿ s¹ nadzy. Wiedzê tam równie¿ 

niezbêdn¹, podobn¹ jak w medycynie, matematyce 

czy przy sterowaniu rakiet – s¹dz¹, 

mo¿na zignorowaæ pojêciami: „to mi siê podoba”, 

„ja nie wiem, ale tak mi siê wydaje”, „to 

czego nie pojmujê ja – jest niepotrzebne”. 

¯a³osne okaza³y siê wszelkie dzia³ania 

wspierane potêg¹ systemów, by woln¹ od 

zawsze twórczoœæ nak³oniæ do afirmacji 

k³amstw, pychy w³adców lub zbrodni. Dzie³a 

powsta³e pod terrorem stanowi¹ od wieków 

fundament oskar¿eñ totalitaryzmu. 

W STRONÊ „ULISSESA” 

16. 

Wprowadzaj¹c w klimat przemyœleñ 

o „Ulissesie” Jamesa Joyce’a wspomnê 

o nadzwyczajnej radoœci, jak¹ pozostawi³y 

„Weneckie têsknoty” Joanny Pollakówny. 

Autorka pisze: Na ksi¹¿kê – z³o¿y³o siê siedem 

esejów o malarstwie, które powstawa³o 

w osobliwym czasie i w osobliwym miejscu: 

w porze rozkwitaj¹cego renesansu w Wenecji 

i w obszarze jej oddzia³ywania – w Veneto. 

Nigdy, ani przedtem, ani potem sztuka malarska 

nie zazna³a takiego przyp³ywu œwie¿oœci 

o odczuwaniu koloru, intensywnoœci myœli, 

takiego ukierunkowanego porywu, którego nie 

umia³am nazwaæ inaczej, ni¿ têsknot¹. Ten 

poryw kierowa³ siê.... I dalej: Pisa³am wiêc 

o obrazach, o ludziach, którzy je malowali, 

o ideach, które wtapia³y siê w ich dzie³a. 

¯e zaœ malarstwo, jak wielka sztuka i literatura, 

jest szyfrem egzystencji, pisa³am te¿ o tych 

ponadczasowych sprawach i w¹tkach ludzkiego 

bytowania, jakie teraz, po piêciu wiekach, 

z tamtych obrazów wysnuwam. Z takiego rozmyœlaj¹cego 

widzenia wyros³y „Weneckie 

têsknoty”. Uduchowiona i w tym uczuciu 

bliska twórcom renesansu autorka mówi: 

...o œwie¿oœci odczuwania, o osobliwym czasie 

i miejscu – co odró¿nia³o twórczoœæ weneckich 

artystów od dzie³ tworzonych – powiedzmy 

w okresie gotyku. 

Up³ynê³o pó³ tysi¹ca lat od pojawienia siê 

„Podwójnego portretu” przedwczeœnie zmar- 

³ego w 1510 r. I. Giorgione... Wielki szereg 

stuleci rodzi siê teraz od nowa. – napisa³ 

w „Eklodze” Wergiliusz. 

Jest obecnie XXI wiek. Przywo³ajmy 

ducha z przysz³ego czasu. Uk³oñmy siê mu by 

odkry³ tajemnice wnikliwoœci jakiegoœ 

wspania³ego badacza naszych zmagañ, a co 

zdarzyæ siê mog³oby za nastêpne piêæ wieków. 

Badacz ów obejmie wspó³czesny nam dorobek 

i natychmiast, wyró¿ni w literaturze „Ulissesa”. 

Uradujemy siê tym abstrakcyjnym wyobra¿eniem. 

Uczyñmy wszystko na co by³oby dobrze 

nas staæ, by pomóc wyimaginowanemu badaczowi 

z przysz³oœci – prób¹ w³asnego odbioru 

gigantycznego przekazu Joyce’a. Tak, w³aœnie 

tak, najpierw mamy wra¿enie, ¿e pokonuje nas 

coœ przerastaj¹cego zdolnoœæ jakiegokolwiek 

dialogu. Ale pierwsze wra¿enie zwykle 

ustêpuje i wtedy pragniemy jednak znaleŸæ 

jakieœ oparcie. Och³on¹æ. Obni¿yæ wysok¹ 

temperaturê i doznane oszo³omienie. 

Powiedzmy zatem od razu, i¿ zjawisko literackie, 

pod wp³ywem którego straciliœmy 

tradycyjne kryteria oceny, zatem pojawienie 

siê dzie³a Joyce’a zaistnia³o przed jego powstaniem. 

Jest zatem z innej sfery rzeczywistoœci. 

Nie wystarczy w jego rozpoznaniu i zrozumieniu 

- trójwymiarowoœæ. Dzie³o funkcjonuje 

w „czwartym”, a we fragmentach, bodaj 

w jakimœ „pi¹tym” wymiarze. 

Przenosi nas w autentyzm legendarnego 

Sezamu! Pisarstwo Joyce’a uogólnia nieograniczonoœæ 

oraz najbardziej wszechstronne skale 

54

twórczoœci. To literatura l i t e r a t u r y. 

Analiza a n a l i z y. Humanistyczna 

wyk³adnia h u m a n i z m u. Rozpoznajemy 

i wtapiamy siê w los konkretnej egzystencji. 

Kogoœ, kto kreuje prawid³a, rygory i normy 

cz³owieka. Wraz z nim poznajemy nieodkryte 

dot¹d tajemnice narodzin aktu twórczego. 

W³aœnie to, co powsta³o dziêki Jamesowi 

Joyce’owi realnie narodzi³o siê wczeœniej jako 

aprioryczna twórczoœæ! 

Joyce’owski zapis jest bez w¹tpienia efektem 

„pi¹tego” wymiaru twórczoœci. Nie 

mo¿na go interpretowaæ przestrzeni¹ i czasem. 

Autor poszed³ dalej. Siêga poza materiê. 

W³aœnie w „falê”, „uczucie”, w to coœ, co 

wiemy, ¿e jest jak rozum, chocia¿ materialnym 

sposobem nie zdo³amy tego zjawiska zinterpretowaæ. 

Twórczoœæ Joyce’a wnika w krwioobieg 

intelektualnego istnienia i uogólnia ka¿d¹ 

mo¿liw¹ formê artystyczn¹. Mieœci siê w funkcjonowaniu 

rozumu czy wiedzy, lecz podobnie 

jak w logicznym ci¹gu matematycznym, nie 

udaje siê jej prze³o¿yæ na ¿aden inny ze znanych 

nam dot¹d parametrów rzeczywistoœci. 

Opas³y tom „Ulissesa” mo¿na by³oby 

trafnie porównaæ z IX. Symfoni¹ Ludwiga van 

Beethovena, z „Venus” Botticellego, tak¿e 

z innymi arcydzie³ami. £¹czy je przenikanie 

poza trójwymiarowoœæ. Postawmy tezê i powtórzmy, 

¿e dzie³a te „pochodz¹” ze „œwiata” 

poza lini¹ pi¹tego wymiaru. 

Bogactwo materialne, czyjeœ milionowe 

konta w banku oraz zwyciêskie kszta³ty 

„Venus z Milo” – posiadaj¹ zewnêtrzn¹ wspólnotê 

odniesion¹ do faktu, zaistnienia 

„Ulissesa”. Po prostu s¹! Wszak¿e wystêpuje 

pomiêdzy nimi nieprzekraczaj¹ca ró¿nica. 

„Venus” uogólnia piêkno, zdecydowanie 

odniesione do innego, w³aœnie „pi¹tego” wymiaru. 

Ryzyko interpretacji „Ulissesa” zapewne 

niedoskona³e, wspó³brzmi z ambicj¹ przekazania 

wra¿enia lektur¹, a w³aœciwie uwiedzenia 

przez autora niezwyk³ym œwiatem bohaterów 

tej powieœci. Powieœci? 

Ju¿ na wstêpie pojawia siê niepewnoœæ 

okreœleñ. Przecie¿ zjawisko „Ulisses” unicestwi³o 

znane w literaturze konwencje. 

Godzi³oby siê pos³ugiwaæ nowym, mo¿e 

w³aœnie Joyce’owskim jêzykiem, by w jego 

duchu rozwin¹æ uogólniaj¹cy dialog? A mo¿e 

lepiej milczeæ? 

Egon Naganowski na stronach „Telemacha 

w labiryncie œwiata” podj¹³ licz¹c¹ siê 

w naszej publicystyce Joyce’ologicznej 

znacz¹c¹ analizê dzie³a. Natomiast poza nim, 

zw³aszcza w krêgach czytelniczych (pytanie: 

kto naprawdê przeczyta³ „Ulissesa” – jest uzasadnione) 

mówi siê o ksi¹¿ce jak o jakiejœ sensacji. 

Zaczê³o kr¹¿yæ o niej wiele mitów. 

Znacz¹cym pisarzom tworz¹cym we wszystkich 

jêzykach nie udaje siê unikn¹æ wp³ywu 

i si³y tej rewolucji. Jej efekty rozwa¿a 

„Literatura na œwiecie” (2004, nr 7/8). Wa¿ny 

jest artyku³ Tadeusza Pióry, który dopomina 

siê o nowy przek³ad „Ulissesa”: Lektura 

„Ulissesa” jest dziœ procesem innym, ni¿ dwa 

pokolenia temu. Czytelnik przenosi wzrok 

z teksu Joyce’a na jedno lub kilka kompendiów, 

wraca do powieœci na parê zdañ 

i znów szuka wyjaœnieñ. S³omczyñski nie mia³ 

takiej mo¿liwoœci. Wykona³ wiêc pracê tytaniczn¹, 

choæ nie pozbawion¹ elementów 

„syzyfowych”. 

O sensacji nie bêd¹ mogli przekonaæ siê ci, 

którzy przegapili ukazanie siê ksi¹¿ki. Sta³o 

siê coœ niezwyk³ego. Zanim „Ulisses” dosta³ 

55

siê na pó³ki ksiêgarskie – podobno by³ rozchwytywany. 

Od dawna twierdzi siê, ¿e arcydzie³o 

Joyce’a stanowi pocz¹tek nowej epoki 

w prozie œwiatowej. Mo¿e jest to jednak przesada, 

lecz czyta siê sugestie, i¿ po „Ulissesie” 

zniknê³a powieœæ, mog¹ca przez 100 minionych 

lat konkurowaæ z tym, co Joyce osi¹gn¹³. 

S¹dów o „Ulissesie” nie tylko specjalistów, 

choæ oni dominuj¹, naros³o mnóstwo. 

Doœæ wskazaæ na coraz liczniejsze zastêpy 

ekspertów dorabiaj¹cych siê doktoratów na 

bazie pracy Joyce’a. On sam by³ traktowany 

z ulgow¹ „¿yczliwoœci¹” przez wspó³czesnych. 

Pozostaj¹c na uboczu literackich krêgów 

niemal ca³e ¿ycie – jako nauczyciel – przemierza³ 

kraje Europy z ¿on¹ i dwojgiem 

dzieci, skazany na nêdzn¹ wegetacjê. Trzeba 

by³o dobrego pó³wiecza, ¿eby odmieniæ los 

arcydzie³a. Od czasów powojennych ukazuj¹ 

siê setki prac krytycznych. Uwielbienie dla 

mistrza nacechowane jest entuzjazmem. 

Dorobek naukowy towarzystw Joyce’ologicznych 

stale siê powiêksza. 

W co zatem mo¿e byæ uzbrojony wspó³czesny 

czytelnik „Ulissesa”, który pragnie 

mieæ uzasadnion¹ nadziejê, i¿ wdzieraj¹c siê 

w ten przedziwny œwiat, nie zostanie 

zgnêbiony? Ka¿dy dysponuje indywidualn¹ 

wiedz¹ o w³asnym ¿yciu. Ów bufor oddziela 

czytelnika od agresywnej tyranii licznych 

prawd dzie³a Joyce’a, ale te¿ – w momentach 

kulminacyjnych – stapia go z nurtem powieœci 

i wiedzê o nim samym poch³ania. – Wówczas 

amortyzator odpornoœci nie dzia³a. Joyce 

panuje. Ta swoista agresja ma wœród entuzjastów 

powieœci wdziêczn¹ wiedzê. Joyce 

pisa³ ksi¹¿kê lat szeœæ. Najwiêksi jej znawcy 

strawili przy niej niemal ca³e zawodowe ¿ycie. 

Nale¿y do nich np. s³ynny badacz amerykañski 

William Y. Tindall, który dopiero po 17. 

latach studiów opublikowa³ dociekania nad 

„Ulissesem”. Maciej S³omczyñski t³umacz 

Ulissesa na jêzyk polski, wyzna³ w jednym 

z wywiadów, ¿e pracowa³ nad przek³adem 

dwanaœcie lat! Zestawienie tych sensacyjnych 

informacji mo¿e byæ rozumiane jako umyœlne 

spiêtrzenie trudnoœci stoj¹cych przed czytelnikiem. 

Cokolwiek jednak mo¿na by³oby 

jeszcze dodaæ, faktem jest, i¿ „Ulisses” to 

góra. Szczyt trudnoœci i z³o¿onoœci nie maj¹cy 

sobie równych. Z³o¿onoœæ zjawiska tkwi 

w stworzeniu przez Joyce’a - jak wspomnia³em 

- pe³ni literackiego losu cz³owieka. 

Czytelnik pragn¹cy mieæ po¿ytek z lektury 

musi pokonaæ kompleks dysproporcji miêdzy 

wiedz¹ o sobie i o œwiecie a tym, czym ów 

œwiat jest naprawdê. Ktoœ uwa¿ny rych³o 

zostanie wprowadzony w wielk¹ panoramê 

zjawisk ubogacanych coraz to inn¹ barw¹, 

tonem, skojarzeniem. W m³odoœci czyta³em: - 

„Portret artysty w wieku m³odzieñczym” 

Joyce’a, jakby w zapowiedzi póŸniejszych 

prze¿yæ. Odebra³em narzucone przez autora 

uczucie têsknoty za utracon¹, ale zarazem 

obiecan¹ szczêœliw¹ Arkadi¹. Konkurowa³a 

ona w okresie stalinizmu z rozczarowaniami 

codziennoœci. Pragn¹³em wówczas spotkania 

z Ulissesem. Czeka³em na spotkanie z nim, 

z Orfeuszem, którego si³a uczuæ i pieœñ 

w cudowny sposób o¿ywia³a kamienie. 

Odmienia³a z³o. Mówi¹c o „Portrecie artysty...” 

myœlê o poetyckiej ci¹g³oœci twórczoœci 

Joyce’a. Potwierdzi³a ona, ¿e Ulisses jest istotnie 

ksi¹¿k¹ o nas. Nie w znaczeniu diariusza 

zdarzeñ o przesz³o 100 lat póŸniejszej egzystencji 

– gdy¿ nie o futurologiê w niej 

chodzi³o, lecz w fakcie nadania w³aœciwej 

56

angi prze¿ywaniu i sytuowaniu nas w rzeczywistoœci, 

która zdarzyæ siê mo¿e kiedykolwiek 

w postaci bogatszej ni¿ nasze marzenia. 

Ksi¹¿ka z piêtnem wszechw³adzy - a tak j¹ 

czyta³em - kojarzy siê niedwuznacznie, przy 

ca³ej swej odrêbnoœci, z dzie³ami Musilla, 

Kafki, Dostojewskiego, Manna, Woolffa. 

Kojarzy siê przez ska¿enie – bez lêku s³owa – 

cnotami bóstw. Wymkniêciem siê z naszych 

pojêæ czasu, systematycznoœci, krótkotrwa- 

³oœci. Daje ona wgl¹d nie tylko w wycinek 

¿ycia uchwyconego konkretnym dramatem, 

lecz bierze we w³adzê wszysko czym 

jesteœmy. Odnajdujemy w niej cierpienie, 

mi³oœæ, ¿ycie, œmieræ. „Ska¿enie” tymi cechami 

stawia „Ulissesa” w szeregu klasyków od 

„Elektry” Eurypidesa, „Eneidy” Wergilego, do 

zjawiska o imieniu Szekspir. 

Pragn¹c najprecyzyjniej zrozumieæ tworzywo 

jakim operuje Joyce parafrazuj¹c jego 

w³asne wyznanie – uwa¿am, ¿e jest to strumieñ 

mowy. Strumieñ myœli. Tak, oczywiœcie! 

Podobnie jak rzeka, urastaj¹c z mnogoœci 

dop³ywów, ma jednak praŸród³o w niepozornym 

miejscu. Dla autora „Ulissesa” 

pocz¹tkiem by³ dzieñ 16 czerwca 1904 r. 

w Dublinie. Strumieñ opowieœci systematycznie 

i nieodwracalnie urasta³ w rzekê. 

W ¿ywio³. Potêgê. Dotar³ do ka¿dego miejsca! 

Najbardziej tajemnicze zakamarki naszej 

œwiadomoœci zosta³y ociosane i zeskrobane 

ukazuj¹c fa³sz. Zdemaskowa³ jak¿e czêst¹ 

i potrzebn¹ zdawa³oby siê w praktyce spo- 

³ecznej – hipokryzjê. Joyce nie cofa siê przez 

¿adnym z³em jakie w nas tkwi czy tkwiæ 

mo¿e. I przez tê bezkompromisowoœæ zajmuje 

miejsce arbitra, przez niektórych identyfikowane 

w osobie Blooma z postaci¹ Chrystusa. 

Taki w³aœnie pogl¹d wyrazi³a w swej 

zapalczywoœci amerykañska entuzjastka twórczoœci 

Joyce’a, Virginia Moseley („Joyce and 

the Bible”). Ta zbyt daleko id¹ca oryginalna 

interpretacja – pewnie nie ostatnia – nie 

umniejsza realistycznej s¹¿nistoœci i wieloznacznoœci 

utworu. 

W ¿yciorysach – pomijaj¹c literaturê – 

w naszych myœlach, w odczuciach, seksie, itd., 

nie zdo³amy znaleŸæ niczego „bogatszego” 

i œciœlej sprecyzowanego, lepiej dopowiedzianego, 

ni¿ przez Joyce’a. St. I. Witkiewicz 

w r. 1927, piêæ lat po ukazaniu siê pierwodruku 

„Ulissesa” w oryginale, nazwa³ go 

„workiem” na wszystko. Ksi¹¿k¹ „piekieln¹”. 

„Czyst¹ Form¹” (cytuj¹c za Przybosiem). Czy 

dopiero dziêki tej ksi¹¿ce mo¿na siebie poznaæ? 

Chyba tak! Dziêki niej odwa¿niej 

okreœlamy doznania, pragnienia, nastroje. 

Umiemy nazywaæ i obserwowaæ ¿ycie. Poza 

sensacyjnoœci¹ opisów, jeœli chcielibyœmy 

przy nich pozostaæ, a przecie¿ – p³yn¹cy potok 

myœli oraz mowy nim jest – Joyce tak¿e uczy. 

Wyprzedza sprawy, które zdarzyæ siê musz¹ 

we wra¿liwej psychice. Jest zawsze o krok 

przed tym, co nawet jeszcze nie zosta³o w nas 

uœwiadomione. 

Rzeczywistoœæ „Ulissesa” jest rzeczywistoœci¹ 

pozaurojeniow¹. Z jednego uchwyconego 

motywu wynikaj¹ nastêpne. Nazywanie faktów 

w konsekwencji jest integracj¹ z nimi. To 

ju¿ nie opis – bardziej fakt, zdarzenie, ¿ycie. 

Odbiorca zatraca moment podzia³u pomiêdzy 

egzystencj¹ Blooma, a w³asn¹ egzystencj¹, 

g³ównie przez mistrzowskie operowanie 

s³owem, metafor¹, kompozycj¹. Jêzyk, zdania, 

sens, maksymalna oszczêdnoœæ œrodków 

wyrazu, precyzja powoduj¹ takie wch³anianie 

ksiêgi jakby ogl¹da³o siê przedziwny film, 

w którym obraz doskonale identyfikuje siê lub 

57

zastêpuje mowê. To szczególne „moderato 

cantabile” powieœci brzmi zarazem Wagnerowskim 

uniesieniem, poetyk¹, oryginalnoœci¹. 

Joyce wysnu³ dzie³o wysokiego artyzmu, 

poezji uczonej i zgodnej z wymogami jakie 

postawi³ sztuce s³owa. Zawar³ w swym wizjonerstwie 

treœci intelektualne, œwiadomy 

osi¹gniêtego kszta³tu artystycznego. Przekaza³ 

prawdê o cz³owieku o wiele sugestywniej, ni¿ 

czynili to przed nim inni wielcy pisarze 

w dzie³ach jednorodnych, nie wymagaj¹cych 

„dope³nieñ”. 

Jeœli przyj¹æ, ¿e taki s¹d o dziele Joyce’a 

jest trafny, dalsze analizy nale¿a³oby g³êbiej 

interpretowaæ. Ale to zamieni³oby spotkanie 

z „Orfeuszem” w oddzieln¹ o nim opowieœæ. 

Niew¹tpliwie b³êdne jest mniemanie jakoby 

nawet kilkakrotnie przeczytanie „Ulissesa” 

prowadzi³o do rozszyfrowania skomplikowanej 

siatki zawartych w niej losów ludzkich. 

Zamiar taki p³onny jest z wielu powodów. 

Otó¿ - rozpoznawanie rzeczywistoœci prowadzi 

do uœwiadomienia jeszcze wiêkszej z³o¿onoœci 

rzeczy i zjawisk. Autor „Ulissesa” doskonale 

o tej prawdzie wiedzia³. Skoro swoj¹ prac¹ 

zamierza³ pokonaæ czas, ju¿ w zamyœle genialny 

ów akt pogrzeba³ w literaturze œwiatowej – 

wszystko co by³o! 

Joyce formu³uje swoje cele wielokrotnie. 

Oto jedno z jego credo: Ka¿de ¿ycie liczy wiele 

dni, dzieñ po dniu. Przechadzamy siê 

wewn¹trz siebie, spotykaj¹c zbójców, duchy, 

olbrzymów, starców, ¿ony, wdowy, szwagrobraci. 

Ale zawsze spotykaj¹c samych siebie... 

(str. 229) 

Jakkolwiek zasadnicza wartoœæ Ulissesa to 

doskona³y i bodaj pe³ny obraz cz³owieka 

sportretowany w literaturze, w odbiorze zjawiska 

trzeba siê liczyæ z fragmentarycznoœci¹ 

przyswojenia dzie³a. Cz³owiek Joyce’a spenetrowany 

jest wszechstronnie. Kreowa³ go 

mistrz z idealnym znawstwem i dominikañsk¹ 

skrupulatnoœci¹. W tej koronkowej pracy 

nale¿y przebrn¹æ przez bariery ju¿ nie tylko 

trudnoœci technicznych, nazewnictwa, lecz 

przez bariery znaczeñ, których dot¹d doœwiadczenie 

nie by³o w stanie nam nawet wyimaginowaæ. 

Niemniej – i tu znów dowód geniuszu 

– choæby najg³êbsze skomplikowanie i pozorna 

dezorientacja odbiorcy, koñczy siê zawsze 

jasnym obrazem celu jaki stawia³ autor. W tym 

sensie cz³owiek Joyce’a to czlowieczeñstwo. 

Mimo okrucieñstwa zabarwionego czêsto 

w „Ulissesie” krwi¹, w epilogu prowadzonych 

przez autora motywów wy³ania siê zwykle 

postaæ, symbol, egzystencja godna mi³oœci. 

Uczucie, mi³oœæ – Joyce kreuje serdecznoœci¹ 

i dobrodusznoœci¹. Dowodem niech bêdzie 

scena z kalekim, oœlepionym ch³opcem, lub 

w innym miejscu – pragnienie macierzyñstwa. 

Wspó³czeœni pisarze sprawy te jakby z obaw¹ 

wstydliwie maskuj¹, by nie naraziæ siê na 

zarzut „taniego” sentymentalizmu. Albo, a contrario 

– przedstawiaj¹c je z wulgarnoœci¹. 

Nawarstwianie tych i ca³ej reszty przes³anek 

nasuwa myœl o poetyce dzie³a, wzorowanej 

na Biblii. Biblia od setek lat niewolniczo 

ujmuje. Oto inne spostrze¿enie. Ulisses odbiega 

od s³odkolirycznych, wiêc wymyœlonych, 

konwencji mi³osnych. Ksi¹¿ka nie zawiera 

strony, choæby zdania w rozmiarach tradycyjnej 

literatury romansowej. Romans Joyce’owi 

bywa równie obmierz³y co królikowi 

¿mija. Mimo to, czy w³aœnie dlatego – odczuwa 

siê wzruszenie siêgaj¹ce g³êbi serca, gdy 

Joyce maluje mi³oœæ kobiety i mê¿czyzny. 

W ksi¹¿ce znajdujemy fragmenty domagaj¹ce 

siê naszej reakcji czy jednoznacznego 

58

pogl¹du. Wszechstronny model cz³owieka jaki 

przyœwieca³ Joyce’owi w pracy nie by³by do 

pogodzenia z opisem wybranego zagadnienia 

egzystencji. Jest ni¹ z pewnoœci¹ pokryte gêst¹ 

mg³¹ tabu w literaturze niebrukowej – 

a jedynie ona mo¿e tu byæ odniesieniem – 

dziedzina ¿ycia seksualnego. 

Szczególnie ta dziedzina ¿ycia wyci¹gniêta 

zosta³a w „Ulissesie” pod ostre œwiat³o analizy. 

Seksuologia – jeœli okreœlenie to jest w³aœciwe 

– dziêki wewnêtrznemu monologowi 

bohaterów o ich w³asnych spe³nieniach i braku 

satysfakcji w stosunkach p³ciowych, osi¹ga 

doskona³y autentyzm. Obraz artystyczny nie 

odwo³uje siê tu do jakiegoœ jednego zmys³u, 

lecz do osobowoœci ludzkiej jako ca³oœci, 

pomagaj¹c jej odczuæ i uœwiadomiæ osobiste, 

w³asne i cudze prze¿ycia. 

Oto indywidualnoœæ pisarstwa Joyce’a. 

Nie ma ona nic wspólnego z technicyzmem 

i jednoznacznym funkcjonalizmem pornografii. 

Na pewno zawiedzie siê w oczekiwaniach 

ten, kto s¹dzie, ¿e Joyce wtóruje 

biograficznym doœwiadczeniom Markiza de 

Sade. Nic podobnego. Ksi¹¿ka Joyce’a nie jest 

równie¿ prac¹ z zakresu medycyny s¹dowej, 

o zboczeniach seksualnych. A jednak, ca³e to 

zadziwiaj¹ce dzie³o nie jest wolne od podskórnego 

dr¿enia, targaj¹cego psychik¹ 

i natur¹, by pogrzebaæ, zatraciæ i uwolniæ j¹ 

w orgiastycznym spe³nieniu, doœwiadczonym 

w postaci Blooma i Stefana w domu pani 

Cohen. 

W jakim stopniu w³aœnie te sprawy 

wstrz¹snê³y swego czasu umys³ami purytanów, 

twierdziæ mo¿na przez analogiê do sztuk 

Ibsena. Joyce jest o niebo delikatniejszy ni¿ 

Ibsen w swych dociekaniach i opisach. Mimo 

to chciano go „ukamienowaæ”. Œwiêtoszki ze 

œwiata sztuk Ibsena praktykuj¹ce najwulgarniejsze 

obyczaje, zak³amani do ostatniej nitki 

swych marnych egzystencji, „topili” wielkiego 

dramaturga norweskiego w kloakach i rynsztokach, 

w zemœcie za zdzieranie z ich ob³udnych 

oblicz masek rzekomego uœwiêcenia. Ibsen 

zwyciê¿y³. Ale ob³uda, z³o i zak³amanie te¿ 

nie zniknê³y. Nie jest b³êdnym przypuszczenie, 

¿e przez ów podskórny nurt erotycznego 

¿ycia ukazany w Ulissesie przekonywuj¹co 

rozwiniêty w myœlach i pragnieniach Molly, 

dzie³o Joyce’a znajdzie najpilniejszych czytelników 

wœród œwiêtoszków. 

Humanizm Joyce’a nie sprawdza siê 

jedynie we wzajemnym stosunku cz³owieka 

do cz³owieka, co tak wygodnie odpowiada 

naszym kryteriom i konwencjom. Humanizm 

ten jest niew¹tpliwie kluczem do zrozumienia 

wyznawanych przez Joyce’a idei spo³ecznych. 

Istotna prawda dzie³a i równie¿ autora 

Ulissesa do g³êbi nie zosta³a dot¹d rozszyfrowana. 

Myœlê o humanizmie twórcy 

„Ulissesa”, jakby poprzez szansê realnego, a 

nie mistycznego wyzwolenia cz³owieka do 

¿ycia pe³ni¹. Têsknota poszukiwania sensu istnienia 

ludzi i przyrody od nowa zosta³a 

ukazana w „Ulissesie” bez kompleksu sekciarskiej 

religii i tradycji nauki. To jest zarazem 

punkt, w którym twórczoœæ Joyce’a blisko 

wspó³brzmi z nowoczesnym modelem wychowawczym. 

Pozwala zrozumieæ i jednoczeœnie 

kszta³towaæ nowego cz³owieka. Mo¿e 

lepszego? 

59

Konrad Krakowiak 

już zima ściele sobie 

w zapachu chłodnego powietrza 

nie słychać klaksonów 

dozorca śpi 

próbuję znaleźć oparcie 

w barwach wczorajszego dnia 

ale pod butami tylko miękka ziemia 

poddała się 

jak wszystko wokół 

liść za liściem 

w szaleńczym akcie samobójstwa 

z drzewa na ziemię 

jak kamień w wodę 

bez pożegnalnego listu 

ale to nie powód do smutku 

uśmiech odbiera 

konieczność kolejnego kroku 

brak czasu na modlitwę 

i bliższe przyjrzenie się wszystkiemu 

zrozumienie liścia 

rzucającego się w zimową otchłań 

jest nie możliwe 

60


* * * 

u wybrzeży Pacyfiku zadrżała ziemia 

ona też ma prawo 

może z zimna 

lub ze strachu 

a może nie istotne 

na szczęście tylko ryby spłoszyła 

na szczęście tylko dno 

na których jakieś kontynenty 

z kości otrzęsła 

uwolniła okręty 

z krępującego uścisku skał 

u wybrzeży Pacyfiku zadrżała ziemia 

jakim prawem 

czy to przypadek 

czy przeznaczenie 

nie istotne 

zburzyła upragniony spokój ryb 

rozrzuciła misternie ułożone kości 

skałom okręty wyrwała 

z miłosnego uścisku lat 

61

Alfred Siatecki 

Biblia lubanicka 

Rozmowa nieautoryzowana z Miko³ajem Jakubic¹, pastorem luterañskim, autorem 

pierwszego przek³adu Nowego Testamentu na dialekt ¿arowski jêzyka ³u¿yckiego 

Miko³aj (Miklawš) Jakubica 

Urodzi³ siê w 1500 r. w Lubsku (?), zmar³ 

w 1563 r. w Lipinkach £u¿yckich (?). Nale¿a³ do 

zgromadzenia augustianów w ¯aganiu. W 1523 r. 

obj¹³ parafiê w Lubanicach w pañstwie stanowym 

¯ary - Trzebiel. Od 1540 przebywa³ w Kulowie na 

Górnych £u¿ycach, gdzie pracowa³ nad pierwszym 

przek³adem Nowego Testamentu na dialekt 

¿arowski. Biblia zwana lubanick¹ albo Ewangeliarzem 

Jakubicy powsta³a w 1548 r., wydrukowana 

zosta³a dopiero w 1967. 

Serbowie £u¿yccy 

Jedna z trzech mniejszoœci narodowych 

w Niemczech (obok Duñczyków i Fryzów), licz¹ca 

do 500 tys. osób. S¹ te¿ zwani Serbo³u¿yczanami. 

Mieszkaj¹cy w Brandenburgii mówi¹ po dolno- 

³u¿ycku, ¿yj¹cy w Soksonii - po górno³u¿ycku. 

Maj¹ w³asny dziennik „Serbskie Nowiny” 

wydawany w Budziszynie i tygodnik „Nowy 

Casnik” wydawany w Chociebu¿u oraz pisma dla 

ewangelików i katolików, dzieci i m³odzie¿y. 

Sorabistykê mo¿na studiowaæ na uniwersytecie 

w Lipsku. 

Mikołaj Jakubica - autor nieznany - reprodukcja 

z książki Jerzego Piotra Majchrzaka „Terra Sarovie” 

Poni¿szy tekst jest prób¹ przybli¿enia informacji 

o historii Serbów £u¿yckich w formie 

stylizowanego wywiadu 

- Jakiej ksi¹dz by³ narodowoœci: 

niemieckiej czy ³u¿yckiej? A mo¿e polskiej? 

- Najpierw myœla³em, ¿e wszyscy ludzie na 

ca³ym œwiecie mówi¹: dŸeñ, gora, swajŸba, 

zg³o. Dopiero u augustianów dowiedzia³em 

siê, ¿e na Górnych £u¿ycach to samo okreœlano 

jako: Ÿeñ, hora, kwas, košlaw, a w Polsce: 

dzieñ, góra, wesele, koszula. W jêzyku niemieckim 

oznacza³o to: Tag, Berg, Hochzeit, 

Hemd. Tutejszy by³em, czyli na Dolnych 

£u¿ycach urodzony, w pobli¿u miejscowoœci 

¯emr, potem jako Lubsko znanej. W m³odoœci 

pos³ugiwa³em siê tylko dialektem ¿arowskim. 

Tym samym, którym mieszkañcy Nemaskleba, 

Lubenicz, Kralowa, Dobrawy, czyli 

wiosek ko³o Gubina, Lubska, ¯ar mówili. 

- Mieszka³ ksi¹dz w pañstwie niemieckim 

i nigdy nie czu³ siê Niemcem? 

62

- Nigdy. Gdy mnie pytano, sk¹d pochodzê, 

odpowiada³em: st¹d jestem, gdzie przez lasy 

pe³ne pachn¹cych jagód i grzybów Nysa przemyka, 

a bogobojni ludzie bardzo pracowici s¹. 

Sk¹d niedaleko do takich grodów jak 

Wratislavia, Budyšin czy Frankobród. Gdzie 

S³owianie przez Niemców nazywani Wendami 

¿yj¹, a przez Polaków okreœlani jako £u¿yczanie. 

Moja kraina to Sorawia. 

- Sk¹d wziêli siê £u¿yczanie na 

niemieckiej ziemi? 

- Moi pra-pradziadowie tu przed Niemcami 

byli. Ju¿ w VI wieku plemiona ³u¿yckie 

osiad³y miêdzy Odr¹, Bobrem i Kwis¹ na 

wschodzie a So³aw¹ na zachodzie. Podczas 

wielkiej wêdrówki ludów to siê sta³o. Nale- 

¿ymy do grupy zachodniej S³owian, tak jak 

Czesi i Polacy. St¹d miêdzy innymi pokrewieñstwo 

jêzykowe. 

- Czesi i Polacy stworzyli swoje pañstwa, 

£u¿yczanie nie. 

- Zrozumieæ trudno, dlaczego tak siê sta³o. 

Prawdopodobnie przeszkodzi³y temu najazdy 

frankoñskie i germañskie za panowania 

Karolingów. W X wieku, kiedy wystêpuje 

silna ekspansja wczesnofeudalnego pañstwa 

niemieckiego na nasze ziemie, jest ju¿ za 

póŸno na w³asn¹ pañstwowoœæ. Odrêbnoœæ 

£u¿yczan klêsk¹ siê koñczy i utrat¹ politycznej 

niezale¿noœci. 

- Czy¿ nie jest to dziwne: nie ma pañstwa 

³u¿yckiego, ale trwa jêzyk, kultura, tradycja? 

- Nasi ojcowie powiadali: £u¿yczanie 

s³owiañsk¹ wysp¹ na niemieckim morzu s¹. 

To fenomen etniczny. Jak mawiaj¹ £u¿yczanie: 

To je Bozi dziw. Zreszt¹ podobne 

zjawisko na Kaszubach wystêpuje. 

- Co sprzyja³o zachowaniu jêzyka ³u¿yckiego? 

- Przede wszystkim powszechny opór 

przeciw Niemcom. Nie wszystkim Niemcom, 

tylko tym, którzy zgermanizowaæ nas chcieli, 

czyli przede wszystkim mo¿nym. To taka 

s³owiañska cecha: im wiêcej wrogów mamy 

i ci wrogowie mocniej nas gnêbi¹, tym 

bardziej zwarci i silniejsi jesteœmy. Tym 

wyraŸniej nasz¹ odrêbnoœæ narodow¹ podkreœlamy. 

Twoi rodacy, skrybo, przecie¿ nie 

tylko z pieœni¹ na ustach „Jeszcze Polska nie 

umar³a” na odzyskanie niepodleg³oœci a¿ 123 

lata czekali. 

- W polskich warunkach ogromn¹ rolê 

odegra³ Koœció³. Tym najistotniejszym spoiwem 

sta³a siê religia katolicka. 

- Identyczne zjawisko od wieków na 

£u¿ycach wystêpuje. Koœció³ swoj¹ uniwersaln¹ 

religi¹ sprawia, ¿e ludzie w mi³oœci do 

jednego Boga i jednej ojczyzny siê jednocz¹. 

Nie zawsze, ale czêsto przeciw rz¹dz¹cym to 

siê obraca. Nasi duchowni swoimi prostymi, 

acz m¹drymi kazaniami przy ka¿dej nadarzaj¹cej 

siê okazji przypominali £u¿yczanom, 

sk¹d siê wywodz¹, kim ich dziadowie byli, 

gdzie s³owiañskich braci maj¹, kogo powinni 

unikaæ. 

- Czy dlatego m³odzieniec spod Lubska 

postanowi³ zostaæ duchownym? 

- Do klasztoru augustianów w ¯aganiu 

przyjêty zosta³em na zasadzie: weŸmiemy go, 

spróbujemy kszta³ciæ, a potem zobaczymy, 

czy zostanie proboszczem, czy tylko mnichem 

w zakonnym maj¹tku pracuj¹cym. Na moje 

szczêœcie okaza³em siê ³atwy do ukszta³towania 

na obraz i podobieñstwo bo¿e, tote¿ u augustianów 

biegle pisaæ i czytaæ siê nauczy³em. 

A poniewa¿ z domu rodzinnego umiejêtnoœæ 

mówienia w dialekcie ¿arowskim wynios³em, 

wielebny opat Pawe³ wys³a³ mnie do du¿ej 

parafii w Lubanicach, przez miejscowych 

Lubenicz zwanej. To by³a wieœ klasztorna. 

- Co to znaczy: wieœ klasztorna? 

- Koœcio³y i kaplice, drogi, mosty i przepusty 

zakon budowa³, drukarniê mia³, 

m³odzie¿ kszta³ci³, a i utrzymanie potê¿nego 

klasztoru niema³o kosztowa³o. Na to œci¹ga³ 

daninê ze wsi, które do niego nale¿a³y. Stawy 

rybne zak³ada³, stawia³ pasieki pszczele 

w tych wsiach, browary, m³yny, winnice mia³. 

Roki s¹dowe wiosn¹ i jesieni¹ sprawowa³, 

o sprawiedliwoœæ dbaj¹c. 

- £u¿yccy ch³opi we wsiach klasztornych 

byli podwójnie gnêbieni, bo raz sk³adali 

daninê opatowi i jeszcze raz w³adcom 

¿arskiego pañstwa stanowego. 

- Po³o¿enie ludu we wsiach klasztornych 

ciê¿kie by³o. Zakon zaleca³ picie piwa ¿agañskiego, 

Bibersteinowie przeciwnie, namawiali 

do piwa z ¿arskiego browaru. Przyznajê, ¿e 


63

dochodzi³o te¿ do swad miêdzy zakonem 

a w³adcami œwieckimi na tle spraw s¹dowych, 

³owieckich czy nawet obsady stanowisk koœcielnych. 

- Czy to nastawia³o ch³opów przeciw 

zakonowi? 

- Jako proboszcz lubanickiej parafii 

krzywdê doznawan¹ przez ch³opów tak ze 

strony zakonu, jak i œwieckich rz¹dców 

widzia³em. Poniewa¿ mnichem by³em i pos³uszeñstwo 

zakonowi œlubowa³em, parafianom 

niewiele mog³em ul¿yæ. Zreszt¹ i opat augustianów 

przeciw ciemiê¿eniu ludu przez 

rz¹dz¹cych wystêpowa³. 

- Kiedy dotar³a do Lubanic wiadomoœæ 

o 95 tezach przybitych przez Marcina Lutra 

do drzwi kaplicy zamkowej w Wittenberdze? 

- Doktor Marcin Luter by³ mnichem 

nale¿¹cym do identycznego zakonu augustiañskiego 

jak nasz w ¯aganiu. Tote¿ o decyzji 

og³oszonej przez naszego brata w Wittenberdze 

ju¿ w 1517 roku us³yszeliœmy. Czêœæ 

spoœród nas do wiadomoœci przyjê³a, ¿e 

jedynym autorytetem dla chrzeœcijanina Pismo 

Œwiête jest, jak g³osi³ doktor Luter, czêœæ przy 

dotychczasowych kanonach wiary pozosta³a. 

- A ksi¹dz do której czêœci nale¿a³? 

- D³ugo nie umia³em pogodziæ siê z tym, ¿e 

w ³onie Koœcio³a powszechnego podzia³ na 

zwolenników i przeciwników papieskiego porz¹dku 

nast¹pi³. Ja wpojone mia³em pos³uszeñstwo 

wobec zwierzchnoœci zakonnej, 

choæbym swoich racji dowieœæ nie umia³. Ale 

kiedy w 1523 roku na ¿agañskiego opata 

pochodz¹cy z ¯ar Pawe³ Lemberg wybrany 

zosta³, coœ we mnie, pos³usznym mnichu 

augustiañskim, zaczê³o siê zmieniaæ. Z pacierza 

na pacierz mia³em coraz wiêcej pytañ 

i w¹tpliwoœci o sens nakazanego porz¹dku 

w Koœciele. 

- Opat Lemberg przekonywa³ ksiêdza 

do przejœcia na stronê Lutra? 

- Wielebny Pawe³, zanim zwierzchnikiem 

¿agañskiego opactwa zosta³, na uniwersytecie 

w Wittenberdze siê ksztalci³, tam s³ucha³ 

wyk³adów duchownych zaniepokojonych prywat¹ 

w Koœciele papistów. Usi³uj¹cych zreformowaæ 

organizacjê koœcieln¹, która ze wzglêdu 

na swoje skostnienie by³a coraz dalsza od 

ziemskich spraw ludu Bo¿ego. Najpierw 

jedynie za poœrednictwem naszego opata 

nauki doktora Lutra do ¯agania dociera³y. 

Potem wielebny opat sprowadzi³ trzech lektorów 

z Wittenbergii, którzy Biblie w nowym 

duchu interpretowali. Wys³uchawszy ich wyk³adów 

przekonany by³em, ¿e na nowe prawdy 

obojêtny nie powinienem pozostawaæ. Przekonany 

tym bardziej ¿e mo¿e po³owa braci 

zakonnych, wœród nich i wielebny Lemberg, 

myœli doktora Lutra jako swoje przyjêli. 

- Wtedy z katolickiego zakonnika przemieni³ 

siê ksi¹dz w luterañskiego pastora? 

- Bogu niech bêd¹ dziêki... Nie tylko ja, 

prosty mnich, ale i wielu duchownych katolickich 

na Dolnych £u¿ycach reformacjê popar³o. 

Panom w³adztwa ¿arskiego nie dziwiê 

siê, ¿e tak szybko do nowej wiary przystali, bo 

oni niez³y prezent na zmianie wyznania sobie 

sprawili. Sorawskie dobra papistów, czyli 

maj¹tki nale¿¹ce do Koœcio³a katolickiego oni 

zgarnêli. 

- A jak zachowa³ siê lud ³u¿ycki? 

- Prosty lud te¿ reformacjê popar³, tym 

bardziej ¿e zamiast niezrozumia³ej dla 

wiernych ³aciny pastorzy zaczêli odprawiaæ 

msze i g³osiæ kazania w jêzyku tutejszym. 

- Po usuniêciu Lutra z zakonu augustianów 

uda³ siê on na dwór elektora saskiego 

Fryderyka III M¹drego i tam t³umaczy³ 

Pismo Œwiête na jêzyk niemiecki. 

- W 1523 roku z polecenia wielebnego 

opata Lemberga rz¹dy w lubanickiej parafii 

obj¹³em. Wtedy ju¿ by³ gotowy przek³ad 

Nowego Testamentu na jêzyk niemiecki, przez 

doktora Lutra dokonany, ale ja o tym jeszcze 

nie wiedzia³em. Stara³em siê, tak jak nakazywa³ 

reformator, nauczaæ wiernych w jêzyku, 

którego mieszkañcy Lubanic na co dzieñ 

u¿ywali. Tam te¿, id¹c za przyk³adem doktora 

Lutra postanowi³em, ¿e Bibliê na jêzyk moich 

parafian przet³umaczê. 

- Kiedy¿ to siê sta³o? 

- Pracê nad przek³adem Nowego Testamentu 

na znany mi jêzyk dolno³u¿ycki w 1540 

roku podj¹³em. Wtedy zamieszka³em w Kulowie 

na Górnych £u¿ycach, gdzie ³atwiejszy 

dostêp do Pisma Œwiêtego w ró¿nych jêzykach 

64

mia³em. Na przek³adzie doktora Lutra siê 

opar³em. Korzysta³em te¿ z czeskiej Biblii 

Seweryna. Równie¿ Wulgat¹ siê wspiera³em. 

Po oœmiu latach mordêgi jêzykowej, ale jak¿e 

potrzebnej, moim braciom w wierze mog³em 

oznajmiæ: z Bo¿¹ pomoc¹ Nowy Testament 

uda³o mi siê na jêzyk £u¿yczan przet³umaczyæ. 

- Nowy Zakon Serpsky... do Serpskeye 

Recey poziñessony z 1548 roku okaza³ siê 

pierwsz¹ ksi¹¿k¹ w jêzyku dolno³u¿yckim. 

- By³bym bardziej zadowolony, gdyby 

owoc mojej translatorskiej pracy drukiem siê 

ukaza³. Niestety, w parafialnej kasie srebra, 

pieniêdzy brakowa³o, a Bibersteinowie nie 

byli zainteresowani upowszechnianiem jêzyka 

³u¿yckiego. Do 1827 roku w Bibliotece Królewskiej 

w Berlinie rêkopis przele¿a³ i tylko 

dziêki polskiemu historykowi Andrzejowi 

Kucharskiemu na œwiat³o dzienne zosta³ wydobyty. 

Dopiero w 1967 roku Heinz-Hinc 

Schuster-Šewc, profesor sorabistyki na lipskim 

uniwersytecie, drukiem go og³osi³, ale w ograniczonej 

liczbie egzemplarzy i tylko dla 

potrzeb filologiczno-jêzykoznawczych. Ta 

publikacja charakter pomnika ma. 

- Mimo to jest pastor uwa¿any za ojca 

jêzyka dolno³u¿yckiego. 

- Biblia przez jednych lubanick¹ zwana, 

przez drugich Ewangeliarzem Jakubicy 

wp³ywu na rozwój pisanego jêzyka ³u¿yckiego 

nie mia³a. Jedynie zabytkiem kultury siê sta³a. 

Do historii mojego ludu wiele podobnych 

pami¹tek wesz³o. Pochodz¹cy z polskiej 

Skwierzyny pastor Jan Bogumi³ Fabricius na 

potrzeby swoich parafian we wsi Korjeñ pod 

Chociebu¿em prze³o¿y³ Ma³y Katechizm 

Marcina Lutra i Nowy Testament. W 1709 

roku to by³o. Ca³a Biblia po dolno³u¿ycku 

dopiero pod koniec XVIII wieku w t³umaczeniu 

Jana Biedricha Fryca siê ukaza³a. 

- Poznañski jêzykoznawca profesor 

Tadeusz Lewaszkiewicz pisze, ¿e mimo i¿ 

Luter g³osi³ potrzebê szerzenia zasad wiary 

w jêzykach narodowych to z pogard¹ 

wyra¿a³ siê o £u¿yczanach. 

- Doktor Luter z okolic Erfurtu pochodzi³ 

i jak wielu Niemców tkwi³ w b³êdnym przekonaniu, 

¿e jêzyk Wendów niebawem zaniknie. 

Zanim rozpocz¹³em swoje dzie³o translatorskie 

w Kulowie, doktor Luter obwieœci³, ¿e 

Biblii na jêzyk ³u¿ycki nie warto t³umaczyæ, 

skoro nikt jej nie bêdzie u¿ywa³. K³óci³o siê to 

z zasad¹ wprowadzenia do obrz¹dku Koœcio³a 

luterañskiego jêzyka narodowego. Mo¿na 

z tego wyci¹gn¹æ wniosek nastêpuj¹cy: wbrew 

sobie doktor Luter do utrwalenia to¿samoœci 

narodowej £u¿yczan siê przyczyni³. 

- Czy pastorzy protestanccy walczyli ze 

zwyczajami ukszta³towanymi przez katolicyzm? 

- Przyznajê ze wstydem, ¿e po reformacji 

w parafiach wiejskich rozpoczê³a siê ostra 

walka ze zwyczajami ludowymi dot¹d aprobowanymi 

przez Koœció³ katolicki. Choæby ze 

zwyczajem znanym tylko na £u¿ycach, jakim 

by³o obje¿d¿anie pól przez jeŸdŸców wielkanocnych. 

Luterañscy pastorzy przekonywali, 

¿e jakakolwiek praca oraz organizowanie 

uroczystoœci œwieckich w niedziele i œwiêta 

z Pismem Œwiêtym jest sprzeczne. Targi, wystêpy 

komediantów, nawet zabawy ludowe 

wiêc na dni powszednie przenoszono. 

Pastorzy nawet regulowali ¿ycie obyczajowe 

wsi ³u¿yckich, co popierali mo¿now³adcy. 

Usprawiedliwia ich jednak to, ¿e postêpuj¹c 

wedle wskazañ nauki doktora Lutra ogromny 

wp³yw na zachowanie jêzyka ³u¿yckiego, 

tradycji i kultury naszego ludu mieli. 

- I ostatnie pytanie: czy ziemia ³u¿ycka 

ze wschodniej strony Nysy wyda³a jeszcze 

innych ludzi, którzy tak jak pastor zapisali 

siê z³otymi zg³oskami w historii œwiata? 

- Mam pretensjê do Niemców, którzy 

nazywaj¹c mniejszoœæ s³owiañsk¹ Wendami 

upowszechniali tezê, ¿e £u¿yczanie to naród 

ch³opski, wrêcz prymitywny. W porównaniu 

z Niemcami nas ma³o by³o, ale proporcjonalnie 

Sorawia wielu œwiat³ych humanistów 

wyda³a. Oto dwa przyk³ady osób zas³u¿onych 

dla kultury polskiej. Z Trzebiela le¿¹cego 

w pobli¿u ¯ar pochodzi³ Jan Solfa, filozof 

i medyk, u szczytu swojej kariery nadworny 

lekarz Jagiellonów. W Krakowie naucza³ 

Jan Rak z Lubska, przyjaciel Miko³aja Kopernika 

i Konrada Celtesa. Skoro godnego siebie 

miejsca we w³asnym kraju nie mogli znaleŸæ, 

w s³owiañskiej rodzinie musieli go szukaæ. 

- Piêknie dziêkujê za rozmowê. 


65

Wolfgang Kroschel 


Ein Dreiklang 

über drei Flüsse. 

Die kirchenmusikalische 

Arbeit in der Region 

beidseits der Neiße 

Triada nad trzema 

rzekami. 

O muzyce koœcielnej 

w regionie 

po obu stronach Nysy 

In der vorhergehenden Ausgabe von Pro 

Libris bezeichnete Anna Kubiak die deutsche 

Stadt Cottbus als „die wichtigste Stadt des 

ganzen historisch- geografischen Gebietes der 

Niederlausitz auf der deutschen wie auch auf 

der polnischen Seite”. Wenn es im Folgenden 

um einige Seiten der geistlichen und dabei 

besonders der geistlichen Chormusik geht, 

soll Anna Kubiaks Charakteristik dieser Stadt 

durch einen weiteren Aspekt ergänzt werden: 

Cottbus ist im Dreieck Berlin- Dresden- 

Wroclaw eine feste nationale und internationale 

Größe geworden, bei der das Zusammenwirken 

mit polnischen Musikschaffenden 

und Klangkörpern eine tragende Säule bildet. 

Die im vorigen Jahr begangene Feier zum 

850. Jubiläum der Stadt hat auch den Blick in 

die Geschichte der Stadt und der sie umgebenden 

Region befördert. Jahrhunderte hindurch 

war Cottbus umgeben von Dörfern, in denen 

die (Nieder-)Sorben, auch Wenden genannt, 

ihr natürliches Siedlungsgebiet hatten und 

noch in der Mitte des 19. Jahrhunderts gab es 

Dörfer, in denen durchgehend wendisch 

gesprochen wurde. Daran, das sei nur als eine 

von vielen Beweisen dafür angeführt, erinnern 

die wendischsprachigen Inschriften in 

W poprzednim numerze Pro Libris Anna 

Kubiak okreœli³a niemieckie Cottbus mianem 

„najwa¿niejszego miasta na ca³ym historyczno-geograficznym 

obszarze Dolnych 

£u¿yc, tak po polskiej, jak i po niemieckiej 

stronie”. Jeœli mówimy przede wszystkim 

o koœcielnej muzyce chóralnej, to charakterystykê 

sformu³owan¹ przez Annê Kubiak 

nale¿y uzupe³niæ o jeszcze jeden aspekt: 

w trójk¹cie Berlin-Drezno-Wroc³aw Cottbus 

sta³o siê potentatem tak w Niemczech, jak 

i poza ich granicami, opieraj¹c siê w g³ównej 

mierze na wspó³pracy z polskimi kompozytorami 

i zespo³ami. 

Obchodzony w minionym roku jubileusz 

850-lecia miasta u³atwi³ tak¿e spojrzenie 

w przesz³oœæ miasta i regionu. Przez stulecia 

Cottbus by³o otoczone wsiami, w których 

autochtonami byli (Dolno-) £u¿yczanie, 

w Niemczech zwani tak¿e „Wendami”, 

i jeszcze w po³owie XIX wieku istnia³y wsie, 

w których podstawowym jêzykiem by³ 

dolno³u¿ycki. Wiele mo¿na by przytoczyæ na 

to dowodów; wystarczy przypomnieæ jeden: 

dolno³u¿yckie napisy w koœciele klasztornym 

zwanym „koœcio³em ³u¿yckim”, do którego 

uczêszczali ch³opi z okolic Cottbus. S³o- 

66

der Klosterkirche, die die „Wendische” 

genannt wurde und die angestammte Kirche 

der Bauern aus der Cottbuser Umgebung war. 

Das slawische Element ist daher in Cottbus 

auch heute noch deutlich zu spüren. 

Cottbus, das sei im Hinblick auf die 

geistliche Musik und die anders geartete 

Gegenwart östlich der Neiße erwähnt, kam 

recht zeitig mit den Ideen der Reformation in 

Berührung. Am Fronleichnamstag 1537 

predigten erstmals zwei Schüler Martin 

Luthers sowohl in der Klosterkirche als auch 

in der vorwiegend vom deutschen Besitzstande 

frequentierten Oberkirche evangelisch. 

Die evangelische Richtung erstarkte und 

bildete damit den nicht nur sprachlichen, sondern 

auch kulturellen Unterschied zur bis 

heute weitgehend katholisch geprägten 

Oberlausitz und ihren darin siedelnden 

Obersorben. 

Das Zentrum der Kirchenmusik befindet 

sich in der Cottbuser Oberkirche St. Nikolai. 

Sie ist mit einer Länge von mehr als 70 

Metern und einer Gewölbehöhe von 20 

Metern die größte Kirche in der Niederlausitz 

und dominiert mit ihrer Backsteingotik das 

Bild der Stadt. In ihr bzw. ihrem romanischen 

Vorläufer ist seit etwa 800 Jahren die 

Kirchenmusik beheimatet. 

Ein Zeitsprung in das vorige Jahrhundert 

sieht in dessen 2. Hälfte rege, bis ins Ausland 

strahlende kirchenmusikalische Aktivitäten, 

die mit dem Namen des Kantors Lothar Graap 

verbunden sind. In seinem für Cottbus segensreichen 

Wirken ist die Einrichtung einer 

Kantorei vor vierzig Jahren in der Klosterkirche, 

vor allem aber die Gründung eines 

ökumenischen Chores erwähnenswert. Bis 

zum heutigen Tage singen sowohl ehemalige 

Mitglieder dieses Chores als auch neue 

Sängerinnen und Sänger katholischen 

Glaubens und konfessionslose in der 

Kantorei, die heute von Kirchenmusikdirektor 

Wilfried Wilke geführt wird. 

Wilfried Wilke wirkt als musikalischer 

Leiter in der Oberkirche seit 1983. Das ist 

insofern bedeutungsvoll, als zu jener Zeit in 

die durch Kriegseinwirkung fast vollständig 

zerstörte und wieder aufgebaute Oberkirche 

wiañski ¿ywio³ jest w zwi¹zku z tym wci¹¿ 

jeszcze widoczny w mieœcie. 

Cottbus, o czym warto wspomnieæ z punktu 

widzenia muzyki duchownej i odmiennej 

dziœ rzeczywistoœci po drugiej stronie Nysy, 

doœæ szybko zetknê³o siê z ideami reformacji. 

W sobotê Bo¿ego Cia³a 1537 r. zarówno 

w koœciele klasztornym, jak i w uczêszczanym 

przede wszystkim przez niemieckie klasy 

posiadaj¹ce tzw. Górnym Koœciele po raz 

pierwszy wyg³osili kazania ewangelickie 

dwaj uczniowie Marcina Lutra. Idea protestancka 

wzmocni³a zatem i kszta³towa³a nie 

tylko jêzykow¹, ale tak¿e kulturow¹ odmiennoœæ 

tutejszych terenów w stosunku do dziœ 

wci¹¿ jeszcze w przewa¿aj¹cej czêœci katolickich 

Górnych £u¿yc i mieszkaj¹cych tam 

Górno³u¿yczan. 

Centrum muzyki koœcielnej znajduje siê 

w Górnym Koœciele p.w. œw. Miko³aja 

w Cottbus. D³ugi na 70 metrów, o wysokoœci 

sklepienia 20 m jest to najwiêkszy koœció³ 

w Dolnych £u¿ycach, którego gotyckie 

wypalane ceg³y zdominowa³y wizerunek 

miasta. W nim – a przedtem w jego romañskim 

poprzedniku – od 800. lat kultywuje siê 

tradycje muzyki koœcielnej. 

Spojrzenie wstecz, na minione stulecie, 

a w szczególnoœci jego drug¹ po³owê, ukazuje 

o¿ywion¹, promieniuj¹c¹ a¿ na zagranicê 

aktywnoœæ w zakresie muzyki koœcielnej, 

zwi¹zan¹ z nazwiskiem kantora Lothara 

Graapa. Wœród wielu jego po¿ytecznych dla 

Cottbus dzia³añ wymieniæ nale¿y stworzenie 

w koœciele klasztornym amatorskiego chóru 

ju¿ przed czterdziestu laty, ale przede wszystkim 

za³o¿enie chóru ekumenicznego. Do 

dziœ œpiewaj¹ zarówno byli cz³onkowie tego 

chóru, jak i nowi œpiewacy – katolicy 

i niezwi¹zani z ¿adnym Koœcio³em – teraz 

pod dyrekcj¹ dyrektora muzycznego koœcio³a, 

Wilfrieda Wilkego. 

Wilfried Wilke kieruje sprawami muzycznymi 

Górnego Koœcio³a od 1983 r. Jest to 

o tyle istotne, ¿e w³aœnie wtedy do tej niemal 

zupe³nie zniszczonej w czasie wojny, a potem 

odbudowanej œwi¹tyni sprowadzano g³ówne 

organy. Wilfried Wilke nadzorowa³ te prace 

i zadba³ o to, aby budziszyñska firma Eule 


67

die Hauptorgel eingesetzt werden sollte. 

Wilfried Wilke begleitete diese Arbeiten und 

sorgte so dafür, dass die Orgel der Bautzener 

Firma Eule, übrigens als Opus 500 ausgeführt, 

entsprechend den damaligen Gegebenheiten 

ein dem mächtigen Kirchenschiff würdiges 

Instrument wurde. 

Die kontinuierliche kirchenmusikalische 

Arbeit, die Wilfried Wilke nun seit fast 25 

Jahren leitet, trägt auf allen Gebieten reiche 

Ernte. Oftmals unterrichtet er oder singen in 

den Chören schon die Kinder und 

Kindeskinder der „ersten” Generation. 

Wilfried Wilke wirbt mit Enthusiasmus 

bereits die kleinsten Bürger unserer Stadt. Sie 

finden in der Schola Cantorum ihre Heimat. 

Wer lieber ein Instrument erlernen will, hat 

dazu in der Musikschule der Oberkirche St. 

Nikolai Gelegenheit. In Zeiten, in denen das 

Geld und die Finanzierung jeglicher künstlerischer 

Betätigung oftmals das Urteil über 

Sein oder Nichtsein bedeutet, ist es schon 

genial, auf welcher Idee die Musikschule 

beruht: „Du kannst bei uns ein Instrument 

spielen lernen. Das kostet keinen Cent. Dafür 

erwarten wir von dir, dass du dich aktiv an der 

Ausübung der Kirchenmusik beteiligst.” 

Damit sind Voraussetzungen geschaffen, zwei 

akute Probleme zu lösen. Kindern und 

Jugendlichen wird der Zugang zu musikalischen 

Aktivitäten ermöglicht, wobei gleichzeitig 

das Niveau ihrer Allgemeinbildung 

und die Chance auf einen musikalisch 

geprägten Beruf erhöht wird. Zweitens wird 

versucht, dem jetzt schon spürbaren Mangel 

an befähigten Musikern zu begegnen, der 

besonders bei der kirchenmusikalischen 

Begleitung von Gottesdiensten nicht zu 

übersehen ist. 

Die Praxis zeigt schon jetzt, dass diese 

oder jene Mädchen und Jungen, die den Weg 

über die Schola Cantorum und die Musikschule 

gegangen sind, heute Kirchenmusik 

studieren und sich damit eine Lebensperspektive 

aufbauen. 

Befähigte und begabte Kinder und 

Jugendliche gehen ihren zweiten Schritt im 

Jugendmotettenchor. Dort sind die Ansprüche 

höher und die Arbeit intensiver. Dieser Chor 

wykona³a organy - zreszt¹ typu Opus 500 – 

najlepsze jak na panuj¹ce wówczas warunki 

i tak, aby sta³y siê one instrumentem godnym 

tak wielkiego koœcio³a. 

Nieprzerwana praca, któr¹ Wilfried Wilke 

kieruje ju¿ od niemal 25. lat, przynosi bogate 

owoce na wszystkich polach. Jest nauczycielem, 

który zachêci³ do œpiewania w chórze 

nawet dzieci i wnuki „pierwszego pokolenia” 

swoich œpiewaków. 

Z entuzjazmem zachêca do wspó³pracy 

ju¿ najm³odszych obywateli naszego miasta. 

W Schola Cantorum odnajduj¹ swój drugi 

dom. Kto woli uczyæ siê gry na instrumencie, 

ma tak¹ mo¿liwoœæ w Szkole Muzycznej 

Górnego Koœcio³a p.w. œw. Miko³aja. W czasach, 

w których pieni¹dze i finansowanie 

wszelkiej dzia³alnoœci artystycznej oznacza 

dla niej byæ albo nie byæ, genialna wydaje siê 

idea, na której opiera siê szko³a: U nas mo¿esz 

nauczyæ siê graæ na ka¿dym instrumencie. To 

nie kosztuje ani grosza. W zamian za to 

oczekujemy aktywnego uczestnictwa w wykonywaniu 

muzyki koœcielnej. W ten sposób 

stworzono warunki do rozwi¹zania dwóch 

pal¹cych problemów. Dzieci i m³odzie¿ maj¹ 

mo¿liwoœæ podjêcia aktywnoœci na niwie 

muzycznej, podnosz¹c tym samym poziom 

swojego wykszta³cenia ogólnego i zwiêkszaj¹c 

szanse na zdobycie zawodu zwi¹zanego 

z muzyk¹. Z drugiej strony jest to próba 

zaradzenia widocznemu ju¿ dziœ niedostatkowi 

uzdolnionych muzyków, dostrzegalnemu 

szczególnie podczas nabo¿eñstw 

z towarzyszeniem muzyki. 

Praktyka ju¿ dziœ pokazuje, ¿e niejedna 

dziewczyna i niejeden ch³opak, którzy maj¹ 

za sob¹ Schola Cantorum i szko³ê muzyczn¹, 

studiuje dziœ muzykê koœcieln¹ i na tym buduje 

swoje ¿yciowe plany. 

Drugim krokiem uzdolnionych dzieci 

i m³odzie¿y jest czêsto m³odzie¿owy chór 

motetowy. Wymagania s¹ tam wy¿sze, a praca 

intensywniejsza. Coroczne tournée tego chóru 

zaprowadzi³o go nie tylko do innych czêœci 

Niemiec, ale tak¿e do Austrii, Szwajcarii, 

Danii czy Rosji. 

Problemy typowe dla Dolnych £u¿yc, ba, 

dla ca³ych Niemiec Wschodnich, nie omijaj¹ 

68

tourte auf seinen jährlichen Gastspielreisen 

nicht nur durch Deutschland, sondern auch 

Österreich, die Schweiz, Dänemark und 

Russland. 

Die Probleme unserer Niederlausitz, ja 

ganz Ostdeutschlands, gehen am Motettenchor, 

der gegenwärtig etwa knapp 20 Sängerinnen 

und Sänger umfasst, nicht vorüber. 

Besonders viele Jugendliche verlassen die 

Heimat in Richtung Westen und ziehen dorthin, 

wo es Arbeit oder Ausbildung gibt. So 

treten bisweilen Besetzungsprobleme in den 

Stimmlagen auf, die dann besonders ernst 

werden, wenn die Sänger durch irgendwelche 

Umstände an den Auftritten nicht teilnehmen 

können. 

Zahlenmäßig am größten sind die Kantorei 

mit etwa 60 Aktiven und der sie bei 

großen Konzerten ergänzende Lausitzer Oratorienchor. 

So stehen bei den Aufführungen 

von Oratorien, Messen oder Requiems oft bis 

zu 120 Chorsänger auf dem Podest. Eine 

Besonderheit war die deutschlandweit 

beachtete Aufführung von Pablo Casals’ „Die 

Krippe”, die wegen des begeisterten Echos in 

diesem Jahr erneut erklingen wird. Ein ebenso 

in der Niederlausitz einmaliges Ereignis ist 

die nun schon traditionelle „Ostermette früh 

um 5”, bei der aus der Dunkelheit Gesänge 

erklingen und das Licht der Auferstehung 

zunächst allein von der ins Kirchenschiff 

getragenen neuen Jahreskerze, „Jesus das 

Licht”, ausgeht, bevor es an die Gottesdienstbesucher 

weitergegeben wird. Dann 

bricht auch das Morgenlicht durch die hohen 

Fenster und nach dem Gottesdienst vereinen 

sich Musiker, Chorsänger und Gemeinde zu 

einem Osterfrühstück. 

Vieles von dem und noch mehr, das hier 

jetzt nicht gewürdigt werden kann, z.B. das 

jährliche „Internationale Orgelfestival”, wäre 

ohne die seit mehr als anderthalb Jahrzehnten 

bestehende Freundschaft zwischen der 

Philharmonie Zielona Góra und dem Kantorat 

der Oberkirche St. Nikolai in Cottbus einfach 

nicht möglich oder hätte mindestens nicht die 

erreichte Ausstrahlungskraft. Auf der 

Grundlage der seit 1977 bestehenden 

Städtepartnerschaft wird diese Verbindung 

oczywiœcie tak¿e tego chóru, w którym 

œpiewa obecnie niemal 20 osób. Bardzo wielu 

m³odych ludzi opuszcza swe ziemie rodzinne 

i wyje¿d¿a na Zachód, tam, gdzie jest praca 

i wykszta³cenie. Pojawiaj¹ siê wiêc problemy 

z obsadzeniem niektórych g³osów, tym powa¿niejsze, 

¿e niekiedy obecni œpiewacy 

z ró¿nych przyczyn nie mog¹ uczestniczyæ 

w wystêpach. 

Liczebnie najwiêkszy jest chór amatorski 

(Kantorei) z 60 aktywnymi cz³onkami, oraz 

wspomagaj¹cy go podczas wielkich koncertów 

£u¿ycki Chór Oratoryjny. W ten 

sposób na scenie podczas oratoriów, mszy 

i requiem znajduje siê nawet do 120. œpiewaków. 

Niezwyk³ym wydarzeniem by³a 

prezentacja „Jase³ek” Pau Casalsa, które 

odbi³y siê szerokim echem w ca³ych Niemczech 

i dziêki temu zabrzmi¹ w tym roku 

ponownie. Jedynym w swoim rodzaju wydarzeniem 

na Dolnych £u¿ycach jest tradycyjna 

ju¿ Jutrznia Wielkanocna o 5 rano, podczas 

której œpiew dochodzi najpierw z ciemnoœci 

koœcio³a, a œwiat³o Zmartwychwstania symbolizuje 

jedna tylko œwieca Jezusowa, 

przekazywana póŸniej œci¹gaj¹cym na mszê 

wiernym. A¿ wreszcie przez wysokie okna 

wdziera siê œwiat³o poranka, zaœ po 

nabo¿eñstwie muzycy, œpiewacy i wierni 

spo¿ywaj¹ wspólnie wielkanocne œniadanie. 

Wiele z tych wydarzeñ, ale i mnóstwo 

innych, których nie ma mo¿liwoœci tu uhonorowaæ, 

jak np. coroczny Miêdzynarodowy 

Festiwal Organowy, nie by³oby mo¿liwych, 

albo przynajmniej nie mia³oby takiej si³y oddzia³ywania, 

bez trwaj¹cej ju¿ pó³torej 

dekady przyjaŸni miêdzy Filharmoni¹ Zielonogórsk¹ 

i chórem z koœcio³a œw. Miko³aja 

w Cottbus. Na bazie trwaj¹cego od 1977 r. 

partnerstwa miast zwi¹zki te s¹ kultywowane 

przede wszystkim przez dwóch niezwyk³ych 

ludzi: dyrektora Filharmonii Czes³awa Grabowskiego 

i dyrektora muzycznego Wilfrieda 

Wilke. Fakt, ¿e artyœci ci utrzymuj¹ tak¿e 

bliskie kontakty osobiste, wzbogaca i aktywizuje 

tê wspó³pracê w sposób widoczny, tak 

¿e wystêpy jednego w ojczyŸnie drugiego nie 

s¹ ju¿ niczym rzadkim. Wykonywanie wielkich 

utworów chórowych lub organowych 


69

seit 1991 vorwiegend von zwei hervorragenden 

Männern getragen: Dem Direktor der 

Philharmonie Czeslaw Grabowski und 

Kirchenmusikdirektor Wilfried Wilke. Die 

Tatsache, dass sich diese Künstler auch persönlich 

sehr nahe stehen, befruchtet und 

aktiviert die Zusammenarbeit sichtbar, so dass 

Auftritte des einen in der Heimat des anderen 

keine Besonderheit mehr darstellen. Die 

Aufführung großer Chor- und bedeutender 

Orgelwerke wäre ohne die Mitwirkung der 

jeweils anderen Seite nicht denkbar. Damit ist 

die Lausitz in der Region Spree- Neiße- Bober 

ein gemeinsames Territorium nicht nur 

musikalischer sondern auch persönlicher Begegnung, 

die durch ihr praktiziertes Wirken 

der sogenannten großen Politik weit voraus ist. 

Gotthold Ephraim Lessing lässt in „Emilia 

Galotti” einen Fürsten den Künstler fragen: 

„Was macht die Kunst?” Darauf antwortet 

dieser: „Die Kunst geht nach Brot.” Ja, Kunst 

ist uns teuer, manchmal allzu teuer. Wer 

bezahlt die Noten, wer finanziert grenzüberschreitende 

Vorhaben, wer die Solisten, wer 

deren Betreuung während internationaler 

Festivals? Die Kollekten oder auch die 

Eintrittsgelder reichen dafür nicht. Und man 

kann den Eintrittspreis nicht in einer solchen 

Höhe festlegen, wie er für die Finanzierung 

des jeweiligen Konzertes rechnerisch 

notwendig wäre. Dann käme keiner in das 

noch so attraktive Konzert. 

Seit fast 10 Jahren gibt es an der 

Oberkirche den „Förderverein Musica Sacra 

e.V”, der die kirchenmusikalische Arbeit 

maßgeblich, ja lebenserhaltend, unterstützt. 

Dieser Verein bemüht sich um die Förderung 

vieler gemeinsamer Projekte durch die EU- 

Region Spree- Neiße- Bober. Er wirbt örtlich 

und regional bei Sponsoren auf kommunaler 

Ebene und aus Industrie, Handwerk und 

Gewerbetreibenden für die finanzielle 

Unterstützung all der oben aufgezählten 

Notwendigkeiten. Angesichts der wirtschaftlichen 

Situation in der Region Cottbus ist das 

eine komplizierte und viel Engagement, Kraft 

und Ausdauer fordernde Arbeit. Die 

Mitglieder dieses Vereins zahlen zudem einen 

recht moderaten Jahresbeitrag, der aber nicht 

by³oby nie do pomyœlenia bez wspó³dzia³ania 

drugiej strony. W ten sposób £u¿yce sta³y siê 

w regionie Szprewa-Nysa-Bóbr terenem nie 

tylko muzycznych, ale tak¿e osobistych 

spotkañ, które w swym praktycznym oddzia³ywaniu 

s¹ znacznie dalej ni¿ tak zwana 

wielka polityka. 

W „Emilii Galotti” Gottholda Ephraima 

Lessinga jeden z ksi¹¿¹t pyta artystê: „Jak tam 

sztuka?” Ten zaœ odpowiada: „Szuka chleba.” 

I owszem, sztuka jest droga, czasem nawet 

bardzo droga. Kto p³aci za nuty, kto finansuje 

transgraniczne przedsiêwziêcia, kto solistów, 

kto ich obs³ugê w czasie miêdzynarodowych 

festiwali? Nie wystarcz¹ tu ani ofiara z mszy, 

ani bilety wstêpu. Nie da siê ustanowiæ takiej 

ceny za bilet, która sfinansowa³aby dany koncert. 

Nikt by wówczas na takie koncerty nie 

przychodzi³ – nawet na najbardziej atrakcyjne. 

Od niemal 10. lat dzia³a przy Górnym 

Koœciele towarzystwo Förderverein Musica 

Sacra e.V, które w znacz¹cy, ba, ¿ywotny 

sposób wspiera wszystkie te dzia³ania. Towarzystwo 

to poszukuje wsparcia dla wielu 

wspólnych projektów poprzez Euroregion 

Szprewa-Nysa-Bóbr. Œci¹ga sponsorów lokalnych 

i na poziomie regionalnym, czy to 

poœród urzêdów, czy w przemyœle, rzemioœle 

i u indywidualnych przedsiêbiorców, prosi 

o finansowe wsparcie dla wy¿ej wymienionych 

dzia³añ. Jeœli uwzglêdniæ sytuacjê 

gospodarcz¹ w regionie, jest to dzia³alnoœæ 

trudna, wymagaj¹ca wielkiego zaanga¿owania, 

si³ i wytrwa³oœci. Równie¿ sami cz³onkowie 

Towarzystwa p³ac¹ niema³e sk³adki, które 

jednak nie by³yby w stanie pokryæ wszystkich 

kosztów. Dlatego Towarzystwo stara siê, aby 

w miarê mo¿liwoœci wszyscy cz³onkowie 

chórów przy œw. Miko³aju byli tak¿e cz³onkami 

„Musica Sacra”, bo przecie¿ w du¿ym 

stopniu korzystaj¹ z materia³ów, które finansuje 

Towarzystwo. 

W tym roku mija 30 lat partnerstwa miast 

Zielona Góra i Cottbus, i jest to rok realizacji 

nowego pomys³u chóru i „Musica Sacra”. 

Zapraszaj¹ mianowicie zainteresowanych 

Polaków, aby jesieni¹ i zim¹ brali udzia³ 

w koncertach. Jest to oczywiœcie ekspery- 

70

kostendeckend ist. Deshalb strebt der Verein 

an, dass möglichst alle Mitglieder der Chöre 

von St. Nikolai auch Mitglieder im Verein 

„Musica Sacra” sind, von dem sie ja in 

mancher Hinsicht durch die Bereitstellung 

von Materialien profitieren. 

In diesem Jahr, dem 30. Jahrestag der 

Städtepartnerschaft zwischen Zielona Góra 

und Cottbus, beschreiten Kantorei und 

„Musica Sacra” einen neuen Weg. Sie laden 

polnische Interessenten ein, bei den 

Aufführungen der Werke im Herbst und 

Winter mitzuwirken. Das ist natürlich ein 

Experiment, bei dem sich viele Fragen 

ergeben werden, wenn es in die Phase der 

praktischen Durchführung gelangt. Aber wer 

den ersten Schritt nicht tut, wer kein Neuland 

beschreitet, wird auf der Stelle stehen bleiben 

und das ist mit der Zeit langweilig. Vielleicht 

wird es ganz einfach sein, wo wir jetzt 

Schwierigkeiten erwarten oder manches einfach 

Erscheinende wird sich als Hürde 

erweisen. Wir werden es sehen. 

Deshalb herrscht in der Oberkirche St. 

Nikolai und im Verein „ Musica sacra” jetzt 

eine gespannte Erwartung, wie die ausgesprochene 

Einladung östlich von Neiße und 

Bober angenommen wird. 

ment, podczas realizacji którego pojawi siê 

wiele pytañ. Kto jednak nie wa¿y siê na pierwszy 

krok, kto nie rusza w nieznane, ten 

pozostaje w miejscu, a to, po jakimœ czasie, 

nu¿y. Byæ mo¿e tam, gdzie spodziewamy siê 

trudnoœci, oka¿e siê, ¿e wcale ich nie ma, byæ 

mo¿e to, co ju¿ teraz wydaje nam siê przeszkod¹, 

wcale ni¹ nie jest. Przekonamy siê. 

Dlatego w koœciele œw. Miko³aja i w Towarzystwie 

ju¿ teraz panuje pe³ne napiêcia 

oczekiwanie, jak zostanie przyjête zaproszenie 

wys³ane na drug¹ stronê Nysy i Bobra. 


71

Krzysztof Gozdowski 

Niemcom Brandenburskim 

– przedwojennym mieszkańcom mojej wioski 

* * * 

Temu, kto tutaj posadził 

Zdziczałe dziś grusze i śliwy, 

Jeszcze się przyśni czasami - 

Wieś Weissig - ten Heimat szczęśliwy. 

Rozszabrowany cmentarzyk, 

(W sąsiedztwie dziś mieszka kamieniarz) 

Bezsilne marzenia o karze - 

Kojący sen zapomnienia. 

Moreną do Bobru się stacza 

Strącony przez dzika kamień. 

Też nie ma co po nim rozpaczać - 

To samo już stało się z Wami... 

72


Pamięci Anny Politkowskiej 

moim riazańskim Przyjaciołom 

– Julii i Andriejowi 

Nie byłaś jako miedź brzęcząca 

I góry też byś nie przeniosła, 

Głosiłaś tylko prawdę wątłą, 

Że - j e s t - przepastna, ludzka Otchłań. 

Że ludzie - ludziom, w myśl Litery, 

(A jej rodowód - zwykła podłość) 

Każą codziennie tak umierać, 

Jakby nie było słowa - Godność. 

Że jest dla władców Ewangelia - 

Farsą pisaną przez Szatana, 

Że - głosić Słowo - znaczy - strzelać 

W plecy tym wszystkim, co nie z nami. 

Nie miałaś w sobie nic z proroka - 

Ten dar odjęty - kochającym - 

Nie kalkuluje ten, kto kocha: 

Kto mniej, kto bardziej jest - cierpiący. 

Jak mam dziś uczcić - pamięć Twoją, 

Gdy każdy dzień sączy niepewność...? 

A my - ...Не рвемся в бой, ни в поиск - 

Bot - bсе праведно, все душевно... 

73

W³adys³aw £azuka 

Miejsce 

Czu³ smak potu sp³ywaj¹cego redlinami zmarszczek. Od³o¿y³ siekierê. Wierzchem d³oni 

otar³ twarz. Patrzy³ na dolinê, piaszczyst¹ drogê wchodz¹c¹ w rozpadlinê zbocza sk¹d przyszed³ 

o œwicie. Wieœ przyci¹gnê³a jego wzrok czerwieni¹ dachówek, poszarza³¹ zieleni¹ ogrodów 

w b³êkitnym dr¿¹cym powietrzu. Ob³ok go³êbi p³yn¹³ wysoko. Ziemia czeka³a na deszcz. Tam 

gdzie droga wchodzi w jar, na skarpie za dzik¹ roz³o¿yst¹ grusz¹, w¹skim pasmem dojrzewa³a 

pszenica, jego pszenica a w³aœciwie jego i Rozalii, bo wspólny by³ ich ten kawa³ek pola, wspólne 

oczekiwanie na œwi¹teczny chleb. Ludzie we wsi przyzwyczaili siê do nich postêpuj¹cych przez 

pole, krz¹taj¹cych siê w podwórzu, uwijaj¹cych siê w ogrodzie i mówili: patrzcie jak sobie 

radz¹, a jacy szczêœliwi. 

Kiedy tak sta³ wœród powalonego lasu z rêkoma ciê¿kimi od harówki i ¿ywicy wyda³o mu 

siê, ¿e drzewa na zrêbie te powalone i te dalej oczekuj¹ce na deszcz powtarzaj¹: Tomasz, 

Rozalia, To…masz… 

Od wschodu s³oñca obr¹bywa³ ga³êzie z sosen œciêtych przez pilarzy. Uk³ada³, by póŸniej 

kiedy wyschn¹, zabraæ na opa³, na zimê. Tomaszu! – us³ysza³ wo³anie – chodŸcie posiedzieæ 

w cieniu; starczy tego na dzisiaj. Ruszy³ w kierunku kêpy sosen. Siedzieli tam ci mieszkaj¹cy za 

sadem, rozebrani do pasa z potem i kurzem lasu na opalonych plecach i piersiach; ojciec i syn. 

Nie do wytrzymania – zagadn¹³. Tyle niby powietrza, a nie ma czym oddychaæ; cz³owiek jak 

ryba… - mia³ lekk¹ zadyszkê. Napijcie siê Tomaszu, powiedzia³ ten starszy podaj¹c kankê. 

Proszê. Bóg zap³aæ. Bóg zap³aæ. Pi³ powoli jakby z rozmys³em i trzês³y mu siê ¿ylaste d³onie. 

* * * 

¯yta bielej¹. Nied³ugo ¿niwa. Powoli skosi pszeniczkê. Rózia bêdzie podbieraæ. Czym dla 

niego by³ kiedyœ dorodny ³an. Szed³ ¿wawo z kos¹, ¿e dziwowali siê ludzie, a teraz? Krople potu 

sp³ywa³y po szyi. M³odszy od tych zza sadu poczêstowa³ papierosem. Zapalili. 

W ob³oku papierosowego dymu widzia³ Rozaliê nawo³uj¹c¹ kury, to wchodz¹c¹ do sieni 

a póŸniej do kuchni by dogl¹daæ gotuj¹cej siê strawy. Jego szare, wyblak³e oczy uœmiecha³y siê. 

Dobroduszny staruszek – pomyœleli tamci mieszkaj¹cy za sadem. 

* * * 

Rozsta³ siê z nimi tam gdzie przy drodze rosn¹ akacje. Poszed³ jak zawsze œcie¿k¹ wœród 

kartofli, owsa i ¿yta. I wydawa³o mu siê, ¿e widzi konie, dwa piêkne bu³anki; trzyma je na 

74

wodzy, a one parskaj¹, wzdrygaj¹ siê w uprzê¿y a on, Tomasz Jod³a, jak dawniej zachêca je 

pogania batem… Jutro skoñczy orkê. Czeka na niego Hela, jego rodzona ¿ona, zastawiony stó³. 

Wyprzêga konie, prowadzi do wodopoju, a póŸniej do stajni. Podsypuje obrok. Myje rêce, 

zab³ocone gumiaki. Bociany klekoc¹ na szczycie stodo³y, poprawiaj¹ gniazdo. Jest wiosna. 

S³ychaæ j¹ w poszumie lasu. Wchodzi do sieni zdejmuje czapkê i wo³a: Hela, nied³ugo 

bêdziemy… I s³yszy g³os Rozalii odleg³y; przez mg³ê: Tomaszu trzeba poczekaæ z tym zrêbem, 

a¿ minie duchota, musisz odpocz¹æ. Tak, t a k powtarza³a za ni¹, musisz odpocz¹æ, 

od…po…cz¹æ. 

* * * 

W œnie widzia³ siebie siedz¹cego nad brzegiem stawu. Moczy³ stopy nabrzmia³e po upalnym 

dniu. Czu³ ukojenie. Bu³anki pas³y siê, strzyg¹c uszami uwi¹zane na d³ugich ³añcuchach, ¿eby 

mog³y skubaæ sobie do rana co im siê spodoba, a on moczy³ nogi ze skór¹ jak rzemieñ pod stopami. 

¯aby odprawia³y przedwieczorn¹ modlitwê. S³oñce powoli zatapia³o siê w wysokich 

koronach topól jak w wielkim zielonym akwarium. Przygl¹da³ siê w wodzie odbiciu swej 

twarzy, a cienie drzew przesuwa³y siê wolno po stawie aby dotkn¹æ brzegu, na którym siedzia³, 

tataraku, a póŸniej jego twarzy i nóg. 

To znowu widzia³ konie paruj¹ce po orce, gryz¹ce siano, ocieraj¹ce pyski o jego d³onie, 

pierœ. I Helê widzia³ i œnieg bielutki. Jecha³ saniami przez rozleg³¹ dolinê, konie sz³y wolno ze 

zwieszonymi ³bami jakby rozumia³y ka¿de jego s³owo, gdy mówi³ o Heli i o wszystkim co 

w g³êbi niewidzialne. 

To widzia³ siebie siedz¹cego na pagórku wœród traw, gdzie matka w¹sk¹ œcie¿k¹ schodzi³a 

nad strumieñ p³ukaæ bieliznê. S³ysza³ bicie dzwonów. Matka czasem zamyœla³a siê, wpatrzona 

daleko. Wydawa³o mu siê, ¿e jedzie z matk¹ na odpust, do miasteczka, to znowu, ¿e siedzi obok 

kuŸni zas³uchany w muzykê m³ota i kowad³a. 

* * * 

I tak w tym œnie, nie œnie, miesza³y mu siê zdarzenia, lata, pory roku. Kiedy otworzy³ oczy, 

zobaczy³ Rozaliê siedz¹c¹ przy ³ó¿ku, wymizernia³¹, zap³akan¹ i uœmiech jej zobaczy³ przez ³zy 

na powitanie, na jego powrót ze snu. 

Wincent przyjecha³ o zmierzchu. Wóz ustawi³ pod szop¹, klaczce podsypa³ trawy. Tomasz 

przywita³ go po ojcowsku. Uca³owa³ synow¹, zdrow¹ babê co to Wincentemu pomaga w gospodarstwie 

w odleg³ej wsi. Rozmawiali o wnukach, o tym jak powodzi siê Wincentemu, 

najstarszemu z synów Jod³y - gospodarzowi ca³¹ gêb¹, mówili te¿ o tym co nowego 

i o najm³odszych braciach Wincentego, którzy rozjechali siê po œwiecie i zagl¹daj¹ jak Bóg da 

i jak im co potrzeba. Wincenty napomkn¹³ o zabraniu Jego, Tomasza, do siebie. Niech tata siê 

zastanowi – ci¹gn¹³, a Tomasz widzia³ Helê, rezolutn¹ kobietê, z któr¹ ciê¿ko pracowa³ i przypomnia³ 

sobie ich pierwsze lata i grób Heli widzia³ wœród œwierków i myœla³, ¿e nigdzie siê st¹d 

nie ruszy, by byæ dla kogoœ zawad¹. Wiedzia³, ¿e zostanie z Rozali¹, co go przygarnê³a i patrzy³ 

w noc stoj¹c¹ w krzewach bzu s³ysza³ szum klonu i powiedzia³: Wincent nie gniewaj, siê ja st¹d 

ju¿ tylko tam, wysoko, tu ca³e moje ¿ycie, moje miejsce. 

Wadys³aw £azuka 

75

Janusz Koniusz 

Pisane na poddaszu 

Z³o, jak wiadomo, jest atrakcyjniejsze od 

dobra. Od wieków karmi siê nim literatura, 

niemal ca³a sztuka. Wszystkie religie, systemy 

etyczne piêtnuj¹ z³o. Prawo stoi na stra¿y 

dobra, karze za czynienie z³a. A z³o ci¹gle ma 

siê dobrze, a mo¿e nawet coraz lepiej. 

Czy¿byœmy byli stworzeni przez Boga Dobra 

i równie potê¿nego boga z³a? Za S³owackim 

mo¿na sobie wyobraziæ dwu potê¿nych bogów 

na dwu krañcach Wszechœwiata. 

Uwa¿a siê, ¿e dobro mo¿e istnieæ tylko 

przy istnieniu z³a. Dobro bez z³a nie istnieje, 

jak zimno bez ciep³a, dzieñ bez nocy. Lista 

tych antynomii nie ma koñca. Aby mog³o 

istnieæ ¿ycie, musi istnieæ œmieræ. To, ¿e 

wszyscy ¿ylibyœmy wiecznie, gdyby Adam 

i Ewa nie zgrzeszyli, jest cudown¹, ale tylko 

bajk¹. 

Mo¿e gnostycy mieli racjê, gdy twierdzili, ¿e 

ducha cz³owieka stworzy³ Bóg, a jego cia³o 

szatan. Po œmierci duch mo¿e ujœæ w wiekuist¹, 

bosk¹ œwiat³oœæ, a cia³o definitywnie 

i ostatecznie rozpada siê w proch. Lew To³stoj, 

ten genialny pisarz i wielki moralista tak¿e 

pogardza³ cia³em, które siê szybko starzeje, 

psuje, brzydnie. Gdyby wszyscy, jak on, pogardzali 

cia³em, móg³by nast¹piæ koniec 

ludzkoœci. W praktyce pogardzamy jedynie 

starym, wysuszonym, albo obt³uszczonym, 

zniszczonym cia³em, które ju¿ nic nie daje, 

a jedynie bierze. Uwielbiamy cia³a m³ode, 

które sprawiaj¹ rozkosz w obcowaniu, rodz¹ 

nowe cia³a. Nowe ¿ycie. Rzymska sentencja, 

której d³ugo nie rozumia³em, g³osi³a, ¿e wybrañcy 

bogów umieraj¹ m³odo. O tych, którzy 

umieraj¹ staro, nikt zwykle nie pamiêta. 

Szeœædziesiêcioletni, znany pisarz niedawno po 

raz kolejny siê o¿eni³. – Jaka ta jego wybranka? 

- Taka sobie, m³oda. Tegoroczna maturzystka 

– mówi zaaferowana t¹ wiadomoœci¹ 

leciwa poetka. 

Czêsto w zwyciêstwie tkwi zal¹¿ek pora¿ki. 

W pora¿ce nierzadko tli siê iskierka 

póŸniejszego sukcesu. Przed pójœciem do 

szko³y powszechnej nauczy³em siê czytaæ 

i pisaæ, wiêc nie bez satysfakcji ca³ej rodziny 

zacz¹³em naukê od klasy drugiej. Maturê 

zda³em w 1951 r. maj¹c siedemnaœcie lat i piêæ 

miesiêcy. Nawet zastanawiano siê, czy daæ mi 

œwiadectwo dojrza³oœci, gdy¿ po wakacjach, 

jako absolwent liceum pedagogicznego, powinienem 

rozpocz¹æ pracê w szkole i odpowiadaæ 

za swoje czyny. Po maturze poszed³em 

na studia. Nale¿a³em do ostatniego rocznika, 

który objê³y studia dwustopniowe. I nakazy 

pracy. Leokadia Laskowska, z domu Adamowicz, 

moja kole¿anka ze studiów, absolutna 

równolatka, która tak¿e ominê³a pierwsz¹ 

klasê, opowiada, ile póŸniej musia³a siê 

namêczyæ, ¿eby napisaæ pracê magistersk¹ 

z jêzykoznawstwa. Zajêcia w szkole, dom, 

dzieci, stosy zeszytów do poprawienia. I te 

dojazdy na konsultacje i egzaminy z £asku, 

gdzie z mê¿em zamieszka³a, do Katowic, do 

Krakowa. A ci, którzy uczyli siê od pierwszej 

klasy, normalnie, i tak wczeœniej zostali magistrami. 

- I po co nam by³o z tym czytaniem 

i pisaniem tak siê spieszyæ? – powiedzia³a, 

gdy spotkaliœmy siê po prawie pó³ wieku. 

Czy w œwietle ewolucji ¿yli Adam i Ewa? Czy 

Odkupienie na Krzy¿u, to potworne cierpienie 

76

Chrystusa tak realistycznie ukazane chocia¿by 

w „Pasji” Gibsona, by³o potrzebne, mia³o sens? 

A Ksiêga Genesis, ca³a Biblia zreszt¹, czy to 

nie jedynie piêkna baœñ? Genialny jezuita 

Teilhard de Chardin chcia³ teologiê pogodziæ 

z ewolucj¹. Wodê z ogniem. Naukê z wiar¹ 

w Boga. Mia³ szczêœcie, ¿e nie ¿y³ kilka 

wieków temu. Niechybnie sp³on¹³by na stosie. 

Cenzura koœcielna, jak za dawnych lat, d³ugo 

zabrania³a wydawaæ jego prace. Kr¹¿y³y 

w odpisach. 

Ewolucja wyklucza Adama, Ewê, jab³ko, 

wê¿a, raj i wygnanie z raju. Miguel de 

Unemuno jest pod tym wzglêdem logiczny 

i konsekwentny. Odrzuca wiarê w grzech pierworodny. 

„Nauka bez wiary kuleje – pisa³ 

Einstein – wiara bez nauki jest œlepa”. 

Pisarz Eugeniusz Paukszta czêsto powtarza³, 

¿e jeœli bêdê coœ sob¹ reprezentowa³, natychmiast 

moje nogawki zaczn¹ szarpaæ ró¿ne 

pieski. Ale, jak on, mam sobie nic z tego nie 

robiæ. Wielkiego Czes³awa Mi³osza przez ca³e 

¿ycie, równie¿, niestety, i po œmierci za 

nogawki szarpa³y du¿e psy, niektóre nawet 

z rodowodami, choæ podejrzanymi. Mnie 

ma³ego od wielu lat równie¿, zgodnie z hierarchi¹ 

czasem szarpi¹ pospolite kundelki. – I co 

ty na to? – pyta ¿ona. – Nic. Mam satysfakcjê, 

¿e w tych trudnych czasach jakiœ kundelek 

mo¿e sobie na mnie te kilka z³otych zarobiæ. 

Jestem jak przedsiêbiorca, który daje pracê. 

Aleksander Rymkiewicz, mê¿czyzna du¿ej 

przystojnoœci, ostrzega³ przed kurduplami i do 

tego ³ysymi. – Taki ma wobec wy¿szego od 

razu nie jeden a dwa kompleksy. Wy¿szy na 

niego patrzy z góry. On stale musi zadzieraæ 

g³owê. I do tego jeszcze œcieraæ pot z ³ysiny. 

Prze¿ywa niewyobra¿alne cierpienia. Natura 

jednak wie, co robi – dodawa³ filozoficznie poeta. 

W Nowym Jorku mieszkanie Urszuli Dudziak 

od mieszkania Jerzego Kosiñskiego dzieli³o 

sto metrów. Rozmawiali bardzo czêsto, po polsku, 

a ona te rozmowy spisywa³a. W ostatnich 

tygodniach przed tym, co siê sta³o, pisarz 

jakby spowiada³ siê przed ni¹ z ca³ego ¿ycia. 

Czu³a, ¿e to jej s³uchanie sprawia mu jak¹œ terapeutyczn¹ 

ulgê. Niczego nie podejrzewa³a. 

Gdy siê pewnego wieczoru po¿egnali, 

Kosiñski ju¿ ze swojego mieszkania zatelefonowa³ 

i powiedzia³: - Jutro jak wstanê, zaraz 

do ciebie zadzwoniê. Ale rano telefonu od 

Jerzego nie by³o. Nigdy ju¿ nie by³o. To by³y 

ostatnie s³owa, jakie pisarz wypowiedzia³. 

Urszula wzruszaj¹co œpiewa piêkny psalm 

poœwiêcony pamiêci autora „Malowanego 

ptaka”. – Kto napisa³ muzykê? – Ja. - A s³owa? 

– Tam nie ma s³ów. – Jak to, przecie¿ 

s³ysza³em jakieœ s³owa. – Zrobi³eœ mi wielk¹ 

satysfakcjê – powiedzia³a – nikt jeszcze w tym 

psalmie nie dos³ucha³ siê s³ów. W tym psalmie 

bez s³ów s¹ jednak s³owa. S³owa Urszuli. S³owa 

stworzone z mi³oœci, ¿alu, bólu, rozpaczy, 

smutku, s³owa pierwotne jak mi³oœæ i œmieræ. 

S³owa niepowtarzalne, bo ka¿da mi³oœæ 

i ka¿da œmieræ jest, jak ka¿dy z nas, jedyna, 

niepowtarzalna. Gdy to piszê, wpatrujê siê 

w charakterystyczn¹, bardzo mêsk¹, semick¹ 

twarz Jerzego Kosiñskiego na ok³adce ksi¹¿ki, 

któr¹ o nim napisa³ James Park Sloan. Na tê 

twarz, tylko ¿yw¹, wielokrotnie patrzy³a 

Urszula Dudziak. - Czy opublikujesz te zapiski? 

- S¹ bardzo intymne i zastanawiam siê, co 

z nich wolno mi wybraæ. 

Ka¿dy z ewangelistów przedstawia nieco inny 

przebieg zdarzeñ zwi¹zanych z ¿yciem 

i nauk¹ Jezusa Chrystusa, Inaczej Marek, 

prawdopodobnie na podstawie relacji wiarygodnego 

œwiadka Piotra Aposto³a, któremu 

towarzyszy³ w podró¿ach i by³ jego t³umaczem 

z aramejskiego na ³acinê. Inaczej Jan, 

o którym tak¿e nic pewnego nie wiemy, czy 

by³ tym umi³owanym Janem Aposto³em 

stoj¹cym pod Krzy¿em, czy tylko uczniem 

aposto³a? Inaczej celnik Mateusz, adresuj¹cy 

swoj¹ Ewangeliê do ¯ydów, ¿eby uwierzyli, 

¿e Jezus to w³aœnie ten, którego zapowiadali 

prorocy. A inaczej lekarz £ukasz, Syryjczyk, 

adresuj¹cy swoje dzie³o do Rzymian, czyli do 

pogan, zgodnie z uniwersaln¹ myœl¹ genialnego 

Paw³a z Tarsu, bez którego dzia³añ 

chrzeœcijañstwo by³oby prawdopodobnie tylko 

jednym z od³amów judaizmu. Która z kanonicznych 

Ewangelii mówi prawdê? A mo¿e 

prawda o Jezusie z Nazaretu jest zupe³nie inna? 


77

Na podstawie tych samych Ÿróde³ napisano 

o Jezusie Chrystusie ogromn¹ bibliotekê. Nie 

do przeczytania w ci¹gu ca³ego ¿ycia przez 

przeciêtnego cz³owieka. Jedni autorzy nie 

maj¹ w¹tpliwoœci, ¿e Jezus to Syn Boga, Bóg 

w Trójcy Przenajœwiêtszej, Odkupiciel i Zbawiciel. 

Inni, ze by³ to przywódca ¯ydów, „król 

¿ydowski”, który chcia³ wywo³aæ kolejne 

powstanie przeciwko Rzymianom. Zdradzony 

przez najbli¿szych wspó³pracowników – zgin¹³ 

na krzy¿u. Inni, ¿e by³ to cz³owiek niezrównowa¿ony 

psychicznie. I wszyscy, by 

uzasadniæ swoje tezy, cytuj¹ z regu³y bardzo 

obficie kanoniczne ewangelie. S¹ równie¿ 

tacy, którzy uwa¿aj¹, ¿e postaæ Chrystusa jest 

zbiorowym mitem, wytworem ludzkiej 

wyobraŸni. ¯ycie Jezusa z Nazaretu i Jego 

nauki pozostaj¹ wielk¹, a mo¿e najwiêksz¹ 

tajemnic¹ Historii. I w tej tajemniczoœci 

tkwi g³ówna si³a chrzeœcijañstwa. Przyci¹ga 

i fascynuje zwykle to, co jest zakryte, tajemnicze, 

niejasne, co mo¿na dowolnie interpretowaæ. 

Jezus, wed³ug Ewangelii przede wszystkim 

Mateusza, krytykowa³ biurokracjê w judaizmie 

czyli nadmierne poœrednictwo pomiêdzy 

cz³owiekiem a Bogiem. Zaleca³, by modliæ siê 

w komorze, na osobnoœci, samotnie, intymnie, 

nieustannie otwieraæ siê samemu na Ojca. Nie 

afiszowaæ siê swoj¹ wiar¹ i pobo¿noœci¹. 

Chrzeœcijañstwo po wyjœciu z katakumb, gdy 

tylko sta³o siê religi¹ panuj¹c¹ w cesarstwie 

rzymskim, natychmiast zaczê³o siê biurokratyzowaæ 

z wszystkimi tego s³owa znaczeniami 

i praktycznymi skutkami. Usi³owali zaradziæ 

temu i pierwszy pustelnik – œwiêty Antoni, 

i œwiêty biedaczyna z Asy¿u, któremu za pa³ac 

wystarczy³a lepianka, i hardy, potê¿ny, ambitny 

Luter. I ca³e grono innych. Nadaremnie. 

Bez zakonów nie tylko chrzeœcijañstwo 

by³oby niewyobra¿alnie ubogie. Ale nasza 

cywilizacja inna. Zakony do wszystkiego 

przy³o¿y³y rêki. Do uprawy roœlin, hodowli 

byd³a, produkcji wina, rozwoju tkactwa, 

budowy œwi¹tyñ i zupe³nie œwieckich obiektów, 

do metafizyki i fizyki. A bez klasztornej 

fizyki nie by³oby rozbicia atomu. 

Tomasz z Akwinu uwa¿a³ kobietê za cz³owieka 

drugiej kategorii. Wielu nie mo¿e mu tego 

wybaczyæ. A ten genialny filozof i logik tylko 

dos³ownie odczyta³ biblijne stworzenie cz³owieka. 

Bóg, czytamy w Biblii, najpierw z prochu 

stworzy³ Adama, tchn¹³ w niego ducha, czyli 

¿ycie, œwiadomoœæ, cz³owieczeñstwo, a dopiero 

póŸniej, w drugiej kolejnoœci, ¿eby nie 

czu³ siê samotny, dla towarzystwa z jego ¿ebra 

stworzy³ kobietê. Ta, obdarzona woln¹ wol¹, 

natychmiast popad³a w grzech pierworodny. 

Cierpi¹cy na nadmiar cia³a ten „pies Bo¿y” 

mo¿e dlatego zwróci³ uwagê na cielesnoœæ 

osoby ludzkiej. Na cia³o, które dotychczas 

by³o traktowane jako jedynie wiêzienie duszy 

i nale¿a³o je umartwiaæ, biczowaæ, poœciæ, 

poddawaæ fizycznym udrêkom. Tomasz musia³ 

dostrzec piêkno ludzkiego cia³a. Piêkno, 

które przecie¿ w jakimœ celu Bóg stworzy³. 

„W makabryczny sposób – pisze Edward 

Potkowski w »Czarach i czarownicach« – 

zabezpieczyli sobie posiadanie relikwii 

Tomasza z Akwinu zakonnicy z Fossanuova, 

gdzie zmar³ on w 1274 r. Odci¹wszy g³owê 

trupowi ugotowali i spreparowali odpowiednio 

zw³oki, aby mog³y staæ siê jak najprêdzej 

relikwiami”. Akwinta, ten Arystoteles chrzeœcijañstwa, 

mia³ wielkie poœmiertne szczêœcie. 

Szybko sta³ siê wielkim œwiêtym. A o w³os 

móg³ zostaæ wielkim heretykiem, którego dzie³a 

d³ugo by³yby pilnie skrywane pod potrójnym 

korcem. Szczêœcie trzeba mieæ nie tylko za 

¿ycia. Mo¿e nawet bardziej po œmierci. 

Gdyby Jezus powróci³, jak zapowiedzia³, 

mia³by kogo przeganiaæ ze œwi¹tyñ, które zbudowano 

na Jego chwa³ê. 

Zaraz po wojnie z pielgrzymk¹ by³em na 

Jasnej Górze. Przed murami klasztoru, który 

wydawa³ siê stanowiæ cz¹stkê boskiego œwiata, 

wieczorem, gdy ju¿ œwieci³ ksiê¿yc, powita³ 

nas m³ody, wysoki i bardzo przystojny paulin. 

Mówi³ tak piêknie i ¿arliwie, ¿e wtedy za 

wiarê bez wahania poszed³bym na stos. Nie 

mia³em w¹tpliwoœci, ¿e zostanê zakonnikiem 

albo ksiêdzem. Gdy siê póŸniej mojemu 

stryjowi, górnikowi, zwierzy³em z tego zamiaru, 

on spojrza³ na mój rozporek i powiedzia³: 

78

- Bêdziesz musia³ to, co tam masz na wêze³ 

zawi¹zaæ, a to nie takie ³atwe, moje dziecko. 

W 1905 r. Nagrodê Nobla za odkrycie pr¹tków 

gruŸlicy otrzyma³ Robert Koch, który karierê 

zawodow¹ zaczyna³ jako lekarz ogólny i 

po³o¿nik w maleñkich Rakoniewicach. 

W Wielkopolsce. Potem awansowano go na 

lekarza powiatowego w Wolsztynie. ¯ona, 

zazdrosna o lubi¹cego kobiety mê¿a, ¿eby go 

trochê zatrzymaæ w domu, za ciê¿kie pieni¹dze, 

zdaje siê nawet po¿yczone, kupi³a mu 

mikroskop, rewelacjê techniczn¹ tamtych lat, 

by siê jak najd³u¿ej przygl¹da³ bakteriom. 

Gdy czasem bywam w dawnym domu doktorostwa 

Kochów w Wolsztynie, dziœ muzeum, 

zastanawiam siê, co by siê sta³o, gdyby 

ta praktyczna kobieta nie kupi³a wtedy tego 

mikroskopu, a robi³a mê¿owi jedynie ³zawe 

awantury. 

Mój znajomy Wincenty Czerniawski wypo- 

¿yczy³ mi przechowywany w rodzinnym 

archiwum maszynopis mowy pogrzebowej, 

któr¹ Kornel Makuszyñski wyg³osi³ przez 

radio 16 listopada 1933 r. „Przychodzê z wieœci¹ 

¿a³obn¹, aby powiedzieæ wszystkim, 

którzy kochaj¹ poezjê, ¿e ogromna sta³a im siê 

krzywda. Oto dzisiaj rano z³o¿yliœmy do grobu 

wielkiego poetê Jana Lemañskiego. Historia 

literatury zwa¿y i oceni wielkoœæ Jana Lemañskiego, 

a serca ludzkie niech po ludzku po nim 

zap³acz¹. Mo¿e ten ogromny, szczery ¿al i ta 

chwila wzruszenia, choæ w czêœci drobnej 

naprawi¹ niesprawiedliwoœæ, która siê dzia³a 

jednemu z najpierwszych w poezji polskiej. 

A w polskiej poezji nie by³o chyba wiêkszego 

marzyciela, ni¿ ten przedziwny cz³owiek, opêtany 

têsknot¹, aby wszystko na œwiecie by³o 

piêkne i bez skazy... Historia polskiej literatury 

zapisze skwapliwie, ¿e ma³o kto tak 

ow³adn¹³ s³owem, jak ów poeta tragiczny...” 

Czy poeta mo¿e byæ nie tragiczny, a wiêc 

szczêœliwy? Ludzie szczêœliwi zwykle nie 

pisz¹ wierszy, bo te rodz¹ siê z najbardziej 

bolesnych i dojmuj¹cych doœwiadczeñ. Tekst 

Makuszyñskiego jest d³ugi i zgodnie z przyjêtym 

obyczajem, ¿e o zmar³ych mówi siê 

dobrze, albo wcale – patetyczny. A patos, jak 

wiadomo, ociera siê o œmiesznoœæ. Krótkie 

notki o Janie Lemañskim znajdziemy dziœ 

niemal w ka¿dej encyklopedii. Trochê, choæ 

nie za du¿o, poœwiêcaj¹ mu miejsca historycy 

literatury, a to przecie¿ nie zdarza siê wielu 

pisz¹cym. W œwiadomoœci czytelniczej Lemañski 

jednak nie zaistnia³. Pisa³ równie¿ 

bajki o zwierzêtach. Ale, jak Kornel Makuszyñski, 

nie stworzy³ swojego Kozio³ka 

Mato³ka, który by przed³u¿y³ jego poœmiertny 

¿ywot. 

Do jednej z kole¿anek ze studiów polonistycznych 

napisa³em: Droga, Dro¿sza, 

Najdro¿sza... A ona, ¿e gdybym tak napisa³ 

czterdzieœci lat temu, list musia³aby natychmiast 

zniszczyæ, ¿eby nie wpad³ w rêce jej mê¿a, 

bo nie wie, jak by siê to skoñczy³o. Dziœ na ten 

list jej m¹¿ sarkastycznie siê uœmiecha, ¿e 

jeszcze nam nie ulecia³a z g³owy gramatyka. 

Wszystko jest problemem czasu, który 

zmienia œwiat i nas w tym œwiecie. 

Najwa¿niejsze, ¿eby nie straciæ si³ psychicznych. 

W cz³owieku wszystko rozgrywa siê 

w jego psychice. Wiedzieli o tym d³ugo 

i straszliwie katowani. Ale tak¿e kaci. To 

wcale nie przesada, ¿e cz³owiek jak zechce, to 

mo¿e góry przenosiæ. – Wstañ, twoja wiara ciê 

uzdrowi³a. A wiara to psychika. 

Inteligencji, czyli tak¿e umiejêtnoœci radzenia 

sobie w ka¿dej sytuacji, nie mo¿na siê 

nauczyæ, ani nabyæ. Inteligencja jest wrodzona. 

Podobnie z talentem, który siê ma, albo 

nie. Talent, który gdzieœ g³êboko tkwi 

w cz³owieku, trzeba odkryæ, a o tym bardzo 

czêsto decyduje przypadek. Ró¿ne okolicznoœci, 

na które nie zawsze mamy wp³yw. Trenerzy 

sportowi zwykli mawiaæ: jest materia³, bêdzie 

wynik. Ów materia³ to w³aœnie talent. 

Rodzimy siê zdrowi albo cherlawi. Urodziwi 

albo brzydcy. Jak¹¿ potê¿n¹ rolê w naszym 

¿yciu odgrywa przypadek, traf, dobry albo z³y. 

Miejsce i data urodzenia. Gdybym siê urodzi³ 

na pierwszym piêtrze, mia³bym na imiê Dawid 

albo Abraham. Takie imiona nosili moi pierwsi 

koledzy z piaskownicy, z podwórka, 

z huœtawki, która buja³a siê na tym podwórku. 

Od szeœædziesiêciu piêciu lat oni ju¿ nie ¿yj¹. 


79

Nie wiadomo dlaczego mia³em szczêœcie. 

Urodzi³em siê na drugim piêtrze. 

Nie wiem jak, ale zupe³nie inaczej, 

potoczy³oby siê moje ¿ycie, gdyby zielonogórskie 

Kuratorium przekaza³o mi zaadresowane 

do mnie pismo z Ministerstwa Oœwiaty. Na 

pismo to jesieni¹ 1955 r. czeka³em jak na 

wyrok. Przez czyjeœ nieróbstwo czy przypadek 

przele¿a³o æwieræ wieku w archiwum w mojej 

teczce personalnej. I dopiero wtedy ktoœ mi je 

przekaza³, jako ju¿ nic nie znacz¹cy œwistek 

papieru. Ministerstwo wyrazi³o zgodê na 

ukoñczenie przeze mnie studiów magisterskich 

w WSP w Katowicach. Do Zielonej Góry ju¿ 

bym na pewno nie wróci³. Inn¹ mia³bym ¿onê, 

inn¹ rodzinê. Wszystko by³oby inne. To temat 

do powieœci. Jak jest, a jak mog³oby byæ. 

Od cz³owieka tak naprawdê niewiele zale¿y. 

A jednoczeœnie wszystko w jego rêkach. 

W Cybince jest wielki cmentarz ¿o³nierzy 

radzieckich, którzy polegli w walkach nad 

Odr¹. Kiedyœ rano przyjecha³y tutaj cztery 

Rosjanki, siostry. Stanê³y nad grobem jedynego 

swego brata, objê³y siê za ramiona 

i bardzo d³ugo i g³oœno p³aka³y. Potem prosto 

z butelki pi³y wódkê, jad³y chleb ze s³onin¹, 

œpiewa³y pieœni, pochlipywa³y, œmia³y siê, 

wspomina³y jakieœ wydarzenia ze wspólnej 

m³odoœci. Ka¿da opowiedzia³a bratu co dziœ 

robi, jak ¿yje. Na ten jednodniowy pobyt 

oszczêdza³y przez ca³e lata. Wieczorem 

odjecha³y taksówk¹ na stacjê do pobliskiego 

Rzepina, gdzie zatrzymuj¹ siê poci¹gi jad¹ce 

z Berlina do Moskwy. 

Marsza³ek ¯ukow zwyk³ mawiaæ, ¿e piechota 

rosyjska, gdy wejdzie na pole minowe, 

zachowuje siê tak, jakby nic siê nie sta³o, czyli 

atakuje dalej. Na takie pole minowe wesz³a 

rosyjska piechota pod Sosnowcem w koñcu 

stycznia 1945 r. PóŸniej do trupiarni, 

niedaleko której mieszkaliœmy, zwo¿ono tych, 

którzy atakowali. Wtedy poj¹³em, ¿e cz³owiek 

sk³ada siê osobno z g³owy, osobno z r¹k i nóg. 

Osobno z tu³owia. ¯adna noga nie by³a obuta. 

Ktoœ by móg³ pomyœleæ, ¿e piechota rosyjska 

nawet zim¹ atakowa³a boso. Zabici ¿o³nierze 

niemieccy tak¿e nie mieli butów. Moja babcia 

czêsto powtarza³a: - Masz buty, to jakbyœ by³ 

ju¿ ca³y ubrany. 

W „Radoœci pisania” Wis³awy Szymborskiej 

wszystko zale¿y od poetki. Nawet listek bez 

jej woli nie mo¿e spaœæ z drzewa. I to jest ta 

w³aœnie przeogromna radoœæ tworzenia, 

w której bierzemy rewan¿ za codzienn¹ 

niemoc, bezradnoœæ i upokorzenie. Wiedzieli 

ju¿ o tym twórcy Biblii. Kazali Panu Bogu 

siódmego dnia odpocz¹æ, aby siê nacieszy³ 

tym, co stworzy³. A przy okazji i oni chcieli 

odpocz¹æ po szeœciu dniach pisania. 

Cerkiew Wasyla B³ogos³awionego najpiêkniejsza 

jest zimow¹ noc¹, gdy pada œnieg, a reflektory 

z kilku stron oœwietlaj¹ jej niesamowite, 

boskie piêkno. Legenda powiada, ¿e jej 

budowniczym wypalono oczy, ¿eby ju¿ 

nigdzie drugiej takiej nie zbudowali. Za 

genialnoœæ p³aci³o siê zawsze wysok¹, czêsto 

najwy¿sz¹ cenê. Co znaczy w sensie fizycznym 

cz³owiek wobec dzie³a, które stworzy³? 

Wielka sztuka ma szansê byæ nieœmierteln¹. 

W ten sposób i my przy okazji mamy szansê 

siê unieœmiertelniæ. W cerkwi Wasyla B³ogos³awionego 

jest wolnoœæ i niewola, bunt i pokora, 

radoœæ i tragedia. Jakby siê tam stale rodzi³ 

Bóg. Ale i Cz³owiek, esencja cz³owieczeñstwa. 

My wszyscy. Budowniczowie tego arcydzie³a 

rzucili wyzwanie Bogu, carowi, spo³ecznemu 

porz¹dkowi. Stali siê groŸni. I mo¿e dlatego 

wed³ug legendy wy³upiono im oczy. 

Stosunkowo niedawno znany polonista 

niespodziewanie zapyta³ mnie, co s¹dzê o przyznaniu 

Wis³awie Szymborskiej literackiej 

Nagrody Nobla, jakby ci¹gle mia³ jakieœ 

w¹tpliwoœci. Wed³ug mnie, w ostatniej dekadzie 

XX wieku nagrodê tê z polskich pisarzy 

mogli otrzymaæ: Ró¿ewicz, Herbert, Lem, Mro- 

¿ek, Herling-Grudziñski, Kapuœciñski czy 

Tadeusz Konwicki. Otrzyma³a Wis³awa Szymborska, 

która niektóre wiersze ma genialne. 

Niech ludzie nie znaj¹cy mi³oœci szczêœliwej 

twierdz¹, ¿e nigdzie nie ma mi³oœci 

szczêœliwej. 

Z t¹ wiar¹ l¿ej im bêdzie i ¿yæ, i umieraæ. 

80

Od lektury „Mi³oœci szczêœliwej” l¿ej mi 

siê ¿yje. Wierzê, ¿e i œmieræ bêdê mia³ l¿ejsz¹. 

Kiedyœ Janowi Kurowickiemu zaproponowa³em, 

abyœmy poszli na otwarcie wystawy 

malarstwa do zielonogórskiego Muzeum. 

W³aœnie przechodziliœmy obok. Ten œwietny 

poeta i akademicki filozof powiedzia³, ¿e 

jesteœmy za wielcy i za starzy, aby robiæ frekwencjê. 

– Ty jesteœ za wielki – odpowiedzia- 

³em. – Ja za stary. I poszliœmy do kawiarni. 

Gdy wieczorem patrzê na rozgwie¿d¿one 

niebo, czujê, ze jestem najmniejsz¹ cz¹stk¹ tej 

przeogromnej bez koñca ca³oœci. I ¿e mój 

pocz¹tek w Wielkim Wybuchu sprzed miliardów 

lat. I wtedy ca³a moja krótkotrwa³a 

nicoœæ, jak¹ wydaje mi siê ¿ycie, ma sens. Rozumiem 

Kopernika, Galileusza czy Keplera, 

którzy nieba nie spuszczali z oczu. 

Œni³ mi siê Jan Pawe³ II. Chodzi³ wolno po 

jakimœ d³ugim, ciemnym, bardzo starym jakby 

ratuszowym korytarzu. Maleñki, wychudzony, 

w jasnej sutannie. W pó³mroku prawie nie 

widzia³em jego twarzy. Od czasu do czasu 

przez okr¹g³e okno spogl¹da³em w dó³, gdzie 

jacyœ ludzie, nie spiesz¹c siê jakby poœrodku 

rynku zbijali z desek ni to o³tarz, ni trybunê. 

Obok przeje¿d¿a³y furmanki i auta. Miejscowoœæ 

nie do rozpoznania: Kraków, Wadowice, 

Sosnowiec. – Przyjecha³em tu prywatnie – 

powiedzia³ papie¿ – ¿eby siê po¿egnaæ. Jestem 

bardzo zmêczony i wszystkiego mam doœæ. 

Raz zwraca³em siê do papie¿a – proszê pana, 

a innym razem Ojcze Œwiêty. Przeprosi³em go 

za ten ba³agan. – Niech pan sobie nic z tego 

nie robi. Mnie wcale na tym nie zale¿y jak 

mnie witaj¹. Zapyta³em go, czy znajduje czas 

na pisanie wierszy. – Nie, bo muszê stale 

spotykaæ siê z ludŸmi. Poprosi³em, by mi podpisa³ 

tomik swoich wierszy, który zaraz 

mia³em przynieœæ z domu. – Mnie nie wolno 

podpisywaæ moich ksi¹¿ek, ale panu podpiszê. 

I wskaza³ na szafkê z licznikami elektrycznymi, 

¿ebym tam tê ksi¹¿kê schowa³, a on, jak po 

tym wszystkim tu wróci, to podpisze. 

Us³yszeliœmy kroki na schodach. – Id¹ ju¿ po 

mnie. Powiedzia³ jeszcze, ¿ebym sobie 

paznokcie obci¹³. Podczas ró¿nych audiencji 

najbardziej zwraca uwagê na paznokcie 

u rozmówców. 

Przebudzi³em siê i zaraz obci¹³em sobie 

paznokcie. 

Wszyscy s¹ równi wobec prawa, ale tylko 

niektórych staæ na dobrego adwokata. 

Jedni na pustyniach zbijaj¹ fortuny na handlu 

piaskiem, a inni bankrutuj¹ handluj¹c wod¹. 

Nigdy nie by³o i nie bêdzie ustroju sprawiedliwoœci 

spo³ecznej. Sprawiedliwoœci nie 

ma ju¿ w Naturze, która jest podstaw¹ wszystkiego. 

Doktoryzowa³ siê z historii Koœcio³a. Wyk³ada 

na Uniwersytecie Zielonogórskim. Opublikowa³ 

kilka tomików poetyckich i prac naukowych. 

Jego wiersze w jego obecnoœci œpiewa³y 

w Zielonej Górze ³adne i zgrabne dziewczêta 

z zespo³u „Wyspa” z ¯ar, które nie tylko na 

scenie wyst¹pi³y w mini spódniczkach, co 

czêœci publicznoœci wyraŸnie nie pozwala³o 

siê skoncentrowaæ. Jakiœ czas by³ wikarym 

w parafii, do której zosta³em przypisany. Tak¿e 

s¹siadem przez podwórko, przez które swego 

czasu wolnym krokiem przeszed³ majestatyczny, 

pomnikowy prymas Wyszyñski, który 

mówi³: - Dzieci Bo¿e, dzieci Bo¿e... A t³um, 

który wyszed³ z koœcio³a, zrobi³ szpaler i bi³ 

mu brawo. Plebania od domu, w którym mieszkam, 

jest w zasiêgu lekko podniesionego 

g³osu. Czasem odwiedza³em ksiêdza - poetê 

i uczonego w jego dwupokojowej wikariatce. 

Raz mówiliœmy sobie po imieniu, innym razem 

byliœmy na dystans. Mieszka³ na parterze. Na 

piêterku cichutko, jakby ich nigdy nie by³o, 

skromniutkie siostry zakonne, do których tylko 

raz w jakiejœ sprawie zaszed³em. Z okienka 

mojej celi kamedulskiej na poddaszu czasem 

spogl¹da³em w okno wikarego. Bywa³o oœwietlone 

do póŸna. Rzadko chodzi³ pieszo. Zwykle 

przyje¿d¿a³ w³asnym samochodem, albo ktoœ 

go przywozi³. Mo¿e ze dwa razy spotka³em go 

w sutannie, w której nie by³o mu do twarzy. 

Zwyk³ chodziæ w ³adnej koszuli, gustownie dobranym 

krawacie, dobrze skrojonym garniturze. 

To przede wszystkim z myœl¹ o nim napisa³em: 


81

W refektarzu o barwach Wielkiego Tygodnia 

pod obrazem Wygnanie z raju 

ksi¹dz poeta 

ch³opiec jak z obrazka 

g³osem u³o¿onym na æwiczeniach z liturgii 

w natchnieniu czyta swoje bia³e wiersze 

o rajskich jab³kach kolan 

porzucona w przedsionku 

czarna sutanna 

nie mo¿e siê doczekaæ 

porannej mszy 

Raz pó³ ¿artem, pó³ serio powiedzia³, ¿e 

mo¿e mnie wyspowiadaæ, wtedy szybko 

za³o¿y sutannê i pójdziemy do koœcio³a. A to 

tylko kilka kroków. Wydaje mi siê, ¿e wtedy 

ze szczególn¹, wzajemn¹, szczer¹ ¿yczliwoœci¹ 

uœcisnêliœmy sobie rêce na po¿egnanie. 

Mówiono, ¿e wyg³asza krótkie i bardzo m¹dre 

kazania. Swego czasu z okazji œrody popielcowej 

w gazecie opublikowano du¿e zdjêcie, 

na którym g³owy wiernych posypywa³ 

popio³em. Samochodem z Warszawy do Zielonej 

Góry przywióz³ ks. Jana Twardowskiego, 

który swoje spotkanie w Bibliotece 

Wojewódzkiej tak zacz¹³: - Ja, jak wiadomo, 

stary kawaler... Czy obaj rozmawiali póŸniej 

o zaletach i dolegliwoœciach starokawalerstwa, 

nie wiem. 

Ju¿ nie jest ksiêdzem. – Poczu³em siê wolnym 

cz³owiekiem – powiedzia³ w rozmowie 

radiowej – Do podjêcia tej decyzji sk³oni³y 

mnie w¹tpliwoœci natury intelektualnej, doktrynalnej 

i moralnej. Bliska mi jest koncepcja 

Marcina Lutra odnoœnie stanu duchownego. 

Wydaje siê mieæ ona zupe³ne potwierdzenie 

w tym, co siê dzieje dooko³a nas. Przez 16 lat 

bycia ksiêdzem wiele widzia³em. Teraz poszerzy³em 

obszar swojej wolnoœci. 

Namawiam go, ¿eby na ten temat napisa³ 

ksi¹¿kê. To mo¿e byæ ksi¹¿ka jego ¿ycia. 

£ucjê Danielewsk¹ pozna³em podczas listopada 

poetyckiego w Poznaniu w 1957 r. By³a ju¿ 

po debiucie prasowym, co w tamtych latach 

mia³o pewne znaczenie. £adna blondynka, 

ciep³a, stale, ¿yczliwie uœmiechniêta. W tym 

dwustuosobowym rozgardiaszu s³u¿y³a wszystkim 

rad¹ i pomoc¹. Nale¿a³a do grona organizatorów 

tej burzliwej imprezy, pierwszej po 

PaŸdzierniku ‘56, na której ka¿dy chcia³ coœ 

istotnego i w³asnego powiedzieæ. To wtedy w 

teatrze na zbiorowym wieczorze poezji 

z pewnoœci¹ ju¿ po kilku kieliszkach Andrzej 

Bursa wykrzykiwa³, gdzie ma ma³e miasteczka, 

które po latach posuchy dopomina³y siê 

o swoje prawa. Czêœæ widowni tupa³a i gwizda³a, 

czêœæ entuzjastycznie bi³a poecie brawo. 

Dyskusje nie przy wodzie z kranu prowadzono 

po ca³ych nocach w pokojach i na korytarzach 

hotelowych. Atmosferê tego festiwalu poezji 

œwietnie opisa³ Stanis³aw Czycz w opowiadaniu 

„And”, jak przyjaciele nazywali Bursê. 

Opowiadaniu dla mojego pokolenia kanonicznym. 

To na tej imprezie zjawi³a siê w 

du¿ym, staroœwieckim kapeluszu Kazimiera 

I³³akowiczówna, niegdyœ prawa rêka Pi³sudskiego 

i du¿ymi, wyraŸnymi literami podpisywa³a 

siê na swoich ksi¹¿kach. Da³a siê 

namówiæ na przyjazd do Zielonej Góry na 

spotkanie z czytelnikami. Czy by³a zakochana 

w Marsza³ku? Tego nawet nie wiedzia³a 

£ucja, która póŸniej ca³ymi latami opiekowa³a 

siê trac¹c¹ wzrok, a z czasem ju¿ zupe³nie 

niewidom¹ wybitn¹ poetk¹. 

Jej tak¿e nie oszczêdza³ los. Byæ mo¿e to 

spowodowa³o, ¿e te dwie kobiety z ró¿nych 

epok tak œwietnie siê rozumia³y. „W ¿yciu - 

pisa³a do mnie £ucja - mia³am b¹dŸ te¿ musia- 

³am znosiæ rozmaite odcienie losu”. Urodzi³a 

siê w Poznaniu, sk¹d podczas okupacji 

z rodzicami zosta³a wysiedlona. Zamieszka³a 

w Warszawie w dawnym domu Artura 

Oppmana, o którym ju¿ wówczas wiedzia³a, 

kim by³. Po powstaniu warszawskim by³ obóz 

w Pruszkowie, powojenna tu³aczka z matk¹ 

i starszym bratem, bo ojca zabrano do obozu 

koncentracyjnego i do Poznania powróci³ 

póŸniej. W wieku studenckim zmar³ drugi syn 

£ucji. Syn z jej drugiego ma³¿eñstwa. „Widzê 

w Twych wierszach wiedzê o ¿yciu, jaka jest 

udzia³em tych, którzy wiele przecierpieli” - 

napisa³a Anna Kamieñska. £ucja zmienia³a 

pracê. Zmienia³a adresy. By³a bibliotekark¹ 

w Koœcianie, ksiêgarzem, szefow¹ sekretariatu 

naczelnego dyrektora Zjednoczenia Przemys³u 

Ziemniaczanego, inspektorem w zespole do 

82

adañ nad wybuchowoœci¹ py³ów, gazów i par 

w Poznaniu. Pracowa³a w Muzeum Literackim 

Henryka Sienkiewicza, Po œmierci I³³akowiczówny 

opiekowa³a siê mieszkaniem - pracowni¹ 

poetki. Podczas pobytów w Serbii 

i Chorwacji œwietnie opanowa³a jêzyki obu 

tych krajów. - Stara³am siê - opowiada³a mi - 

nie mieæ wtedy ¿adnego kontaktu z jêzykiem 

polskim. Unika³am spotkañ z Polakami. Potem 

t³umaczy³a z serbskiego i chorwackiego, 

prowadzi³a lektorat na UAM. 

Spotykaliœmy siê na zjazdach literackich, 

na festiwalach poezji. Kilkakrotnie wracaliœmy 

poci¹giem z Warszawy. Ona wysiada³a 

w Poznaniu, ja jecha³em dalej. Towarzyszy- 

³em jej w Zielonej Górze, kiedy przyjecha³a na 

spotkanie autorskie. Na imprezê poetyckomuzyczn¹ 

poœwiêcon¹ Kazimierze I³³akowiczównie, 

której twórczoœæ wszêdzie 

propagowa³a. Wymienialiœmy w³asne ksi¹¿ki 

prosz¹c o uwagi. Któ¿ pisz¹cego wiersze 

lepiej oceni, jeœli nie ten, kto sam pisze. W jednym 

z wczeœniejszych listów £ucji znalaz³ siê 

taki fragment: „Panie Januszu, czy te¿ - 

Januszu? Tyle lat minê³o, jesteœmy doroœli, nie 

zachodzi obawa familiarnoœci. I nie ³¹czy nas 

nic oprócz œwiadomoœci rozpasanej bieli 

papierowego piek³a.” Papierowe piek³o. 

Ostateczny los niemal wszystkich pisz¹cych. 

I jej. I mój, o czy jeszcze wtedy nie myœla³em. 

Z up³ywem lat, kiedy ³agodniejemy, wyrastaj¹ 

nam trzecie zêby, chorujemy, popadamy jednak 

w tê ciep³¹ familiarnoœæ. Dobroczynn¹ 

przesadê. Mój „PóŸny erotyk”, ten kilkuwersowy 

wierszyk, który nagle pojawi³ siê na tym 

papierowym piekle, £ucja zaliczy³a do 

najpiêkniejszych, jakie dane jej by³o poznaæ, 

o czym zakomunikowa³a mi w liœcie. 

Nale¿a³a do tych rzadkich kobiet, które nie 

ukrywaj¹ swojego wieku. A w ostatnich latach 

jakby nawet tê swoj¹ staroœæ eksponowa³a, 

wiêc i ja za jej przyk³adem nie wstydzê siê 

pokazywaæ m³odym. Mia³a, jak ka¿dy, 

radosne chwile. W liœcie z 15 stycznia 1998 r. 

napisa³a, ¿e w Nowym Roku znalaz³a siê tak¿e 

w nowej sytuacji rodzinnej. Jej najstarsza 

wnuczka Anna urodzi³a synka, któremu na 

czeœæ Mickiewicza, dano na imiê Adam. A ona 

zosta³a szczêœliw¹ prababk¹. Mia³a wówczas 

65 lat. Dorobek literacki £ucji jest spory. 

Szansê ocalenia ma jej ksi¹¿ka o I³³akowiczównie, 

bo zawsze warto pisaæ o wielkich 

tego œwiata. Odbijac ich œwiat³o. Grzej¹c siê 

w ich cieple. A I³³akowiczówna, nawet po tym, 

co o jej twórczoœci napisa³ kiedyœ Barañczak, 

to nazwisko w poezji znacz¹ce. Trudno sobie 

wyobraziæ kompetentn¹ antologiê naszej 

poezji XX wieku bez kilku jej wierszy. £ucja 

swego czasu zaprowadzi³a mnie do pokoju, 

w którym przez ca³e lata mieszka³a niewidoma 

w póŸnej staroœci wnuczka Tomasza Zana. By³ 

to pokój przejœciowy w wielkiej, starej kamienicy. 

¯ycie w nim musia³o byæ nieustaj¹c¹, 

codzienn¹ katorg¹. I³³akowiczówna, dr h.c. 

UAM niemal do koñca swego d³ugiego, ponad 

dziewiêædziesiêcioletniego ¿ywota pisa³a 

i udziela³a korepetycji z kilku jêzyków. Z tych 

lekcji z wielkim po¿ytkiem korzysta³ Józek 

Ratajczak, poznañski poeta i prozaik, o czym 

z wdziêcznoœci dla swej nieprzeciêtnej 

nauczycielki napisa³ na ten temat interesuj¹c¹ 

ksi¹¿kê. 

£ucja wiedzia³a, ¿e umiera. Tym swoim 

umieraniem nikogo nie absorbowa³a. Pogodzi³a 

siê z t¹ oczywist¹, banaln¹ prawd¹, ¿e 

kto siê urodzi³, musi umrzeæ. Z wszystkimi siê 

rozliczy³a. Pop³aci³a rachunki. Stara³a siê pozostawiæ 

po sobie doskona³y ³ad i porz¹dek. 

Metaforyczny i dos³owny. Poœwiêci³em jej 

wiersz - „Odejœcie poetki”: 

Jeszcze zap³aci za energiê elektryczn¹ 

metafor 

¿eby œwieci³y w piwnicach i na strychach 

poezji 

Bezdomne wyrazy obdarzy nadziej¹ liter 

Wys³ucha wiadomoœci znad Morza 

Œródziemnego 

gdzie ka¿da kropla fizyki staje siê kropl¹ 

metafizyki 

Jeszcze na wysypisku rêkopisów 

wypatrzy doraŸny tren o tematyce czysto 

osobistej 

Odpisze na listy w jêzykach obcych 

i w³asnym 

Jeszcze wybierze buty na dalek¹ drogê 

sukniê w której spotyka³a siê sama 

z sob¹ 


83

gdy zanosi³o siê na œcis³y post wyobraŸni 

Na straty spisze puenty pojedynków 

które stoczy³a na bia³¹ broñ s³owa 

Jeszcze sprawdzi rachunek sumienia 

do trzeciego miejsca po przecinku 

¿eby nie by³o ¿adnych niedomówieñ 

Porzucona przez w³asne wiersze 

pozostanie samotna 

pod wielk¹ œcian¹ straceñ historii literatury. 

Intelektualista od g³owy do stóp, w poezji 

wielki realista. jakby ka¿dy ruch, ka¿de s³owo 

odmierza³ linijk¹, tak¿e mia³ romantyczne 

chwile. W pewnym momencie w Krakowie 

rzuci³ wszystko: ¿onê, która œwietnie znaj¹c 

niemiecki wyrwa³a go kiedyœ z lwowskiego 

gestapo, dwie córki, mieszkanie, doœæ eksponowan¹, 

a ma³o absorbuj¹c¹ posadê i z walizeczk¹ 

w rêku wyl¹dowa³ w pokoiku goœcinnym 

pewnej redakcji w Warszawie. A tam ju¿ 

czeka³a m³odsza od niego o pokolenie dawna 

uczennica W³adys³awa Strzemiñskiego, który 

z g³odu i wyczerpania, dobity gruŸlic¹, zmar³ 

na ulicy w £odzi. 

Czy ze swoj¹ m³od¹ ¿on¹ by³ szczêœliwy? 

A ona z nim? Nie mia³em odwagi o to go zapytaæ. 

Z tego zwi¹zku narodzi³a siê jego trzecia 

córka, niemal rówieœnica mojej córki, o której 

czasem rozmawialiœmy. Zetkn¹³em siê z ni¹, 

gdy jedn¹ z maleñkich, bocznych ulic Warszawy 

nazwano jego imieniem. Mia³ legion 

naœladowców w poezji, ale na tê skromn¹ 

uroczystoœæ przysz³a nas garstka. Ta jego trzecia 

córka wyda³a mi siê o dwie g³owy wy¿sza 

od ojca. Zupe³nie inaczej j¹ sobie wyobra- 

¿a³em. Nie mog³em oderwaæ wzroku od jej 

córki, wnuczki poety. W oczach, w kszta³cie 

ust, nosa, g³owy, w ruchach ma du¿o z dziadka. 

Ta maleñka, boczna uliczka niemal przylega 

do wielkiej, szerokiej ulicy równie¿ nazwanej 

imieniem poety, którego on absolutnie lekcewa¿y³. 

I z pewnoœci¹ nigdy nie przypuszcza³, 

¿e nieczu³y, obojêtny los tak mu wyznaczy. 

Ze Zdzis³awem Morawskim, poet¹, dramaturgiem, 

publicyst¹, przegada³em ³¹cznie 

z pewnoœci¹ z pó³ roku. Poznaliœmy siê na 

ulicy w Zielonej Górze. Szed³ z Tadeuszem 

Jasiñskim, który powiedzia³ do mnie: - Poznajcie 

siê. Zdzis³aw. Te¿ pisze wiersze. 

Potem we trzech, a mo¿e jeszcze z kimœ, 

pojechaliœmy do Gorzowa, gdzie Morawski 

mieszka³ z rodzicami, na jak¹œ imprezê literack¹. 

Wœród zebranych wyró¿nia³a siê urod¹ 

pewna dziewczyna. – Co to za dziewczyna? – 

To w³aœnie moja dziewczyna – odpowiedzia³ 

Zdzis³aw. I tak pozna³em póŸniejsz¹ Marylê 

Morawsk¹. Zdzicha ¿ycie, twórczoœæ, dzia- 

³alnoœæ, pycha i pokora, to temat na oddzieln¹ 

ksi¹¿kê. Z Morawskim rozmawialiœmy niemal 

o wszystkim, tylko nie o kobietach. Natomiast 

ka¿da rozmowa, nawet najkrótsza, przelotna 

z prozaikiem Tadeuszem Jasiñskim natychmiast 

schodzi³a na kobiety. 

„Mama pochodzi³a z Sosnowca, ale dla 

Œl¹zaka to jest zagranica” - mówi Lech Majewski, 

poeta, malarz, re¿yser filmowy. Wci¹¿ 

– jest, czyli w czasie teraŸniejszym, Ja te¿ doœæ 

d³ugo czu³em siê obco w Mys³owicach, a od 

Mys³owic dzieli³ nas tylko most na Czarnej 

Przemszy. Rzut kamieniem. W Mys³owicach 

podczas wojny s³ysza³o siê jedynie szwargotanie 

po niemiecku. Kupuj¹c tam wtedy 

bilet do kina, mówi³o siê: bite bilet. 

W Sosnowcu za odezwanie siê po niemiecku 

na niektórych ulicach albo podwórkach mo¿na 

by³o dostaæ potê¿nego kopa. Sosnowiec to 

by³a Polska, Mys³owice to by³y Niemcy. Zaraz 

po wojnie AKS Niwka gra³ z dru¿yn¹ 

z Siemianowic Œl¹skich. Gdy AKS strzeli³ 

gola, jakiœ stary kibic z Siemianowic, obok 

którego sta³em, powiedzia³: - Ruby lufn¹³ siê, 

kary lufn¹³ siê, torman lufn¹³ siê i sa pieruna 

tor! Znaczy³o to mniej wiêcej, ¿e obroñcy – 

gruby i rudy – oraz bramkarz nie trafili w pi³kê 

i pad³ gol. 

Po ukoñczeniu powszechniaka, jak to 

wówczas mówiliœmy, w 1948 r. poszed³em do 

gimnazjum i liceum ogólnokszta³c¹cego 

w Mys³owicach. Przed wojn¹ uczy³ tutaj jêzyka 

polskiego krytyk i poeta, dzia³acz komunistyczny 

Ignacy Fik, podczas okupacji 

zamordowany w Krakowie przez Niemców. 

Tu¿ przede mn¹ uczy³ siê w tej szkole i zda³ 

maturê póŸniejszy znany re¿yser i s³awny 

Œl¹zak, senator Kazimierz Kutz, wtedy jeszcze 

nazywaj¹cy siê Kuc. Bliski krewny œwietnej 

84

aktorki i pisarki Zofii Kucówny. Podczas dni 

literatury w Rybniku zagada³em pani¹ Zofiê, 

dlaczego jej stryjeczny brat pisze z niemiecka 

swoje rodowe nazwisko. – Gdyby stryj wsta³ 

z grobu, to by go za to pasem zla³ – powiedzia³a 

elegancka i ¿yczliwa ludziom Zofia Kucówna. 

Ca³y czas my uczniowie z Niwki, czyli 

z Zag³êbia, w gimnazjum w Mys³owicach 

trzymaliœmy siê razem. W liceum pedagogicznym 

w Katowicach, do którego po roku 

siê przenios³em, by mieæ sta³e stypendium, 

niemal ka¿dy pochodzi³ z innej dzielnicy 

Polski. Najmniej by³o ze Œl¹ska i regionalne 

rodowody w naszych kontaktach by³y bez 

znaczenia. 

W Toronto zmar³ Leszek Mech. Trudno 

wyobraziæ mi sobie m³odoœæ bez Leszka. 

Byliœmy pierwszymi w kolejnoœci cz³onkami 

ko³a m³odych pisarzy przy Zwi¹zku Literatów 

w Katowicach. On do Katowic doje¿d¿a³ 

poci¹giem z Bielska, ja z Mys³owic. Nieco 

wy¿szy ode mnie, z lekko wysuniêt¹ szczêk¹, 

wiêc dolna warga jakby trochê zachodzi³a na 

górn¹. Mia³ jasny meszek pod nosem, rzadkie 

blond w³osy. Leszek - meszek, mawialiœmy. 

Œmia³y w towarzystwie, lgn¹³ do doros³ych 

literatów. Ci zwykle przesiadywali w kawiarniach 

przy kawie, herbacie albo lemoniadzie, 

któr¹ on uwielbia³. Wszystko potrafi³ za³atwiæ, 

wszêdzie zapukaæ. Ja, przera¿aj¹co nieœmia³y, 

mo¿e dlatego do niego lgn¹³em. Kilka razy 

przypomina³, ¿e mam w kasie radia do odbioru 

honorarium za s³owa do piosenki o Tychach. 

Ka¿da z³otówka by³a wówczas dla mnie 

maj¹tkiem. A jednak wstydzi³em siê tam 

pójœæ, bo mi siê wydawa³o, ¿e chce mnie 

wpuœciæ, jak to czasem robi³, w pokrzywy. 

Lubi³ wyprowadzaæ w pole. Honorarium nie 

pobrane z czasem przepad³o. 

Leszek mia³ dar ³atwego i szybkiego 

rymowania niemal na ka¿dy temat. Na jego 

d³ugie wiersze odpowiada³em króciutkimi, 

z³o¿onymi z kilku wersów, wierszykami. 

Najczêœciej o mi³oœci. Nasz literacki opiekun, 

œl¹ski prozaik Jan Brzoza pisa³, ¿e Mech 

zostanie powieœciopisarzem, ja lirykiem. Z tej 

przepowiedni nic nie wysz³o. Razem debiutowaliœmy 

w Almanachu M³odych, który 

ukaza³ siê nak³adem „Iskier” w 1954 r. Ta 

nasza m³odzieñcza przyjaŸñ nagle i bez 

powodu siê skoñczy³a. Jakby siekier¹ przeci¹³. 

Choæ czasem spotykaliœmy siê przy ró¿nych 

okazjach, ¿aden z nas nie zrobi³ gestu, by do 

niej na chwilê powróciæ. Potem Leszek 

wyjecha³ do Kanady, do pasierbicy. I tam ju¿ 

zosta³. Zmar³ dok³adnie w pó³ wieku od 

naszego wspólnego debiutu ksi¹¿kowego. Nie 

poezja by³a mu jednak pisana. Tylko „Bolek 

i Lolek”. Ten urokliwy serial telewizyjny, 

który ucz¹c i bawi¹c obieg³ ca³y œwiat. Nie 

Bielsko czy Katowice. Tylko Toronto. 

Porazi³y mnie przykazania profesora Leszka 

Ko³akowskiego, które swego czasu 

sformu³owa³ w rozmowie z Jackiem ¯akowskim 

na ³amach „Polityki”. Ten wielki 

filozof zaczyna³ od marksizmu, który mia³ nie 

tylko objasniaæ, ale przede wszystkim zmieniaæ 

œwiat, by by³ bardziej ludzki, bardziej 

sprawiedliwy. Teraz, po pó³ wieku, profesor 

zaleca iœæ na kompromisy z tym œwiatem, nie 

wierzyæ w jego sprawiedliwoœæ. Nie skar¿yæ 

siê na ¿ycie, a nawet godziæ siê na jego miernotê. 

Nie s¹ to przykazania oryginalne. 

Zastanawia to, ¿e tak zwykle myœl¹ ludzie 

przeciêtni, pospolici, którym siê w ¿yciu nie 

powiod³o. Niczego, nawet najciê¿sz¹ prac¹, 

nie osi¹gnêli i bezradni zwyczajnie pogodzili 

siê z ¿yciem. Spasowali. I tak teraz myœli ktoœ 

o wielkiej m¹droœci i o œwiatowej s³awie, 

o któr¹ radzi nie dbaæ. W moim górniczym 

œrodowisku, gdzie ca³¹ bibliotekê stanowi³y 

tylko ksi¹¿eczki do nabo¿eñstwa, zawsze 

powtarzano, ¿e jedyn¹ sprawiedliwoœci¹ na 

tym œwiecie jest œmieræ, która nikogo nie 

ominie. I jest ona, jak nikt na tym œwiecie, 

nieprzekupna. Przerazi³ mnie ten minimalizm, 

nawet jeœli go potraktowaæ metaforycznie, 

w przykazaniach wielkiego filozofa. Minimalizm 

byæ mo¿e do przyjêcia na staroœæ, póŸn¹ 

staroœæ. Z tak¹ filozofi¹ m³ody cz³owiek jest 

skazany na pora¿kê, na biern¹, ja³ow¹ egzystencjê. 

Na margines ¿ycia. 


85

Edward Derylak 

Vaterland 

Szyby dr¿a³y od wybuchów. W ma³ych oknach pojawia³y siê b³yski wystrzeliwanych 

i spadaj¹cych pocisków; wybuchaj¹ce tu i ówdzie po¿ary sia³y przera¿enie i grozê. W powietrzu 

czuæ by³o spalenizn¹. S³ychaæ by³o tupot ¿o³nierskich butów. Tak by³o przez kilka dni i nocy. 

Potem nast¹pi³a cisza. Tajemnicza, wype³niona niepokojem i strachem, parali¿uj¹ca. I znowu 

¿o³nierskie buty. Te by³y rozcz³apane, ub³ocone, z setkami kilometrów w sobie. 

Ludzie wyszli na ulicê i zobaczyli swoje miasto. Z wyburzonymi dziewiêtnastowiecznymi 

kamienicami, stercz¹cymi kikutami œcian, obna¿onymi krokwiami dachów. Lejami po 

pociskach. Napotkani ¿o³nierze mieli skoœne oczy, szare szynele i mówili niezrozumia³ym, 

wschodnim jêzykiem; bezwstydnie i chamsko zaczepiali kobiety na ulicy. Z opuszczonych 

domów wynosili meble, rozbijali je i uk³adali w stosy. Potem grzali siê przy ogniskach. Inni zajmowali 

opuszczone w poœpiechu mieszkania; w ubraniach k³adli siê w poœciel nie dostrzegaj¹c 

na poduszkach zaszronionych œladów odciœniêtych przez g³owy dotychczasowych 

mieszkañców. W patelniach nie mytych po ostatniej jajecznicy odgrzewali tuszonkê, pili 

samogon, grali na harmonii i œpiewali. 

Utykaj¹c na praw¹ nogê - pami¹tka po pierwszej wojnie - Rudolf Schulz chy³kiem porusza³ 

siê wzd³u¿ œcian kamienic przy Kepler Str. w stronê rynku; tam, przy jego zachodniej pierzei 

mieœci³a siê apteka Kranza. Nie móg³ ju¿ d³u¿ej czekaæ: od dwóch dni Helga by³a bez lekarstw. 

Po tygodniu okaza³o siê, ¿e i one nie pomog³y. Przez lata wojny wszyscy oswoili siê ze œmierci¹, 

ale nie pogodzili. Gdy przygarnia³a najbli¿szych stawa³a siê bezwzglêdna, brutalna. 

Rudolf nie mia³ czasu na rozpamiêtywanie swojego bólu. Za oknem ¿ycie gna³o naprzód. 

W³¹czy³ radio. Pe³en optymizmu i nadziei - jak przed laty - g³os wodza zapewnia³, ¿e stolica nie 

padnie na kolana... Przekrêci³ ga³kê. Nie mia³ z³udzeñ - to by³ ju¿ koniec. Godzinami 

wystawa³ przy oknie. Objuczeni walizkami, pêkatymi tobo³kami, workami ludzie zajmowali 

opuszczone domy jak swoje. Z dnia na dzieñ przybywa³o obcych. Wystraszeni, z wciœniêtymi 

w ramiona g³owami - tych by³a wiêkszoœæ. Byli i inni: pewni siebie, nachalni, ha³aœliwi. Rudolf 

widzia³ na ulicy i jednych, i drugich. S³ysza³ ich wschodni¹ mowê, której nie rozumia³. By³a 

inna od tej, jak¹ pos³ugiwali siê obcy ¿o³nierze z piêcioramiennymi gwiazdami na czapkach. 

Rozpoczê³a siê rejestracja ludnoœci niemieckiej. W budynku przy skrzy¿owaniu Garten Str. 

i Kepler Str. Kilka kroków od domu Rudolfa. Zg³osi³ siê tam we wskazanym terminie, gdzie 

otrzyma³ kartê reklamacyjn¹ koloru czerwonego, jako ¿e do niedawna pracowa³ w zak³adach 

przemys³u we³nianego - tak¹ otrzymywali wybitni specjaliœci. Dokument ten dawa³ mu prawo 

pozostania jakiœ czas w mieœcie. Inni w ustalonej przez nich kolejnoœci mieli wyjechaæ. 

86

Wa¿ny papier schowa³ do wewnêtrznej kieszeni marynarki i ruszy³ w miasto. Pierwszy raz 

od wkroczenia obcego wojska wybra³ siê tak daleko i bez konkretnego celu. Pewny siebie 

spogl¹da³ w twarze mijanych ludzi. Tylko niektóre by³y znajome. Mija³ znane, ale obce mu ju¿ 

miejsca. Ruiny, w po³owie rozerwane domy, obna¿one wnêtrza mieszkañ, kanapy, sto³y, wisz¹ce 

na œcianach obrazy... Jacyœ ludzie zrywali szyld nad sklepem. 

Widok ten przygnêbia³. Utykaj¹c, Rudolf szed³ przed siebie. Apollo-Theater. Drzwi 

i okna na g³ucho zabite deskami. Nap³ynê³a fala wspomnieñ. 

By³a rocznica urodzin Helgi. Jesienny wieczór. On w czarnym garniturze, nieskazitelnie 

bia³ej, pieczo³owicie uprasowanej przez ¿onê, koszuli z bordow¹ muszk¹ pod szyj¹. Ona 

w d³ugiej ciemnej sukni z at³asu w fantazyjnie przechylonym na bok a¿urowym kapeluszu. 

W antrakcie stali w holu z Voglami i pili pomarañczowy sok. „Jak¿e to odleg³y czas” - 

westchn¹³, usi³uj¹c odrzuciæ sprzed oczu obrazy niczym senne majaki. 

Przed pa³acem Talleyrandów ¿o³nierze ³adowali na ciê¿arówki ciê¿kie skrzynie. Z³orzeczyli 

pewnie, czego siê domyœla³ po ich podniesionych g³osach. Zatrzyma³ siê mimo woli, zapatrzy³... 

Jeden z ¿o³daków - jakiœ starszy pewnie, bo sta³ i dyrygowa³ - zauwa¿y³ go i krzykn¹³ w jego 

kierunku. Wtedy Rudolf ockn¹³ siê, oblecia³ go strach i ci¹gn¹c za sob¹ niesprawn¹ nogê 

poœpiesznie ruszy³ przed siebie. 

Do pracy mia³ niedaleko. Kawa³ek Garten Str., za skrzy¿owaniem mija³ po prawej restauracjê 

Ressuerce, wchodzi³ na Stadtwiese i oczom jego ukazywa³ siê czerwony budynek poczty, 

po jego miniêciu trafia³ na most i w prawo na Deutsche Str. U jej wylotu by³y zak³ady przemys³u 

we³nianego - wszystkiego tysi¹c metrów. Niewiele, ale zwa¿ywszy na jego nogê, du¿o. 

Pochylony nad p³achtami rysunków technicznych, w otoczeniu rulonów kalki technicznej, 

wisz¹cych bloków rysunkowych, pojemników z o³ówkami, redisówkami, tuszem... - jednym 

poci¹gniêciem o³ówka decydowa³ o: rozmieszczeniu maszyn w hali, doborze odpowiedniej stali, 

œrednicy œrub, kotw mocuj¹cych. Oczami wyobraŸni - wyprzedzaj¹c pracuj¹cych robotników 

i jeñców - usuwa³ zalegaj¹cy gruz, stawia³ maszyny, nape³nia³ magazyny belami kolorowych 

tkanin. Czy myœla³, ¿e to dla obcych, nie swoich? Z pewnoœci¹ tak. Jednak przede wszystkim 

by³ in¿ynierem, dopiero potem pracownikiem u zwyciêzców. W tym zapamiêtaniu koñczy³ czas 

pracy, a myœli podœwiadomie d¹¿y³y do domu przy Garten Str.; do nakrytego sto³u, przy którym 

siedzi ju¿ Jurgen i czeka z niecierpliwoœci¹, kiedy on zdejmie w przedpokoju marynarkê, umyje 

rêce, zamieni kilka zdawkowych zdañ z jego matk¹ i usi¹dzie do sto³u. Wtedy Helga postawi 

wazê z paruj¹c¹ zup¹, nape³ni najpierw jego talerz, potem ch³opca, na koñcu swój. 

Wyprostowa³ siê i spojrza³ przez okno. Zabite deskami na krzy¿ okiennice, ¿ywe kolory 

farby pod zerwanymi szyldami sklepów i piwiarni u Buckiego, obcy ludzie, wojskowe auta... 

Z fabryki nie wychodzi³ przez ca³y dzieñ. By³ przy nim cz³owiek znaj¹cy mowê jego i tamtych. 

Po kilku tygodniach zrozumia³, ¿e dopóki bêdzie im potrzebny, mo¿e czuæ siê pewnie. 

Dostawa³ kartki na ¿ywnoœæ, na chleb, myd³o. By³ zadowolony. Co niedzielê w koœciele £aski 

na Kirchenplatz spotyka³ swoich. Byli razem; przez krótk¹ chwilê. Skupieni w ma³ych grupach, 

po mszy, pó³g³osem dzielili siê wiadomoœciami, wzajemnie dodawali sobie otuchy. Zyskiwali 

si³ê na kolejny tydzieñ. W listopadzie w œwi¹tyni spotkali siê ostatni raz - koœció³ zosta³ 

zamkniêty. 

Obcy przybysze zape³niali miasto. Znika³y dotychczasowe nazwy ulic, szyldy sklepów 

i restauracji. Rozpoczê³a siê wywózka. W pierwszej kolejnoœci starcy, kobiety i dzieci. W przeddzieñ 

wyznaczone rodziny otrzymywa³y zawiadomienie, ¿eby stawiæ siê na rynku. Mo¿na by³o 

zabraæ tyle dobytku ile ka¿dy udŸwignie. Eskortowani przez milicjê szli przez most w kierunku 

zachodnim - w s¹siednim, odleg³ym o piêtnaœcie kilometrów mieœcie, by³ punkt zborny. Czeka³y 

na nich poci¹gi, którymi jechali do strefy brytyjskiej lub wschodniej. Dla nich by³a to obco 

brzmi¹ca, tajemnicza nazwa. Jak i jêzyk, którym pos³ugiwa³ siê wojskowy, zanim cz³owiek 

w jasnej marynarce nie przemówi³ w ich jêzyku. Po miesi¹cu by³ spokój. Nikt nie roznosi³ 


87

88 

zawiadomieñ o zbiórkach na rynku. Dopiero zim¹ i potem w nastêpnym roku, i nastêpnym 

- a¿ miasto opustosza³o z dawnych mieszkañców. Zostali jedynie nieliczni. Rudolf Schulz za 

ka¿dym razem ¿egna³ znajomych, przyjació³. Patrzyli na niego têpym wzrokiem, gdy sta³ na 

chodniku. Oczy ich by³y matowe, bez wyrazu. Wtedy odczuwa³ pustkê wokó³ siebie; wszystko 

stawa³o siê jeszcze bardziej obce: ulice, mijani ludzie. 

Z okien domu przy Garten Str. widzia³ szpital po drugiej stronie ulicy; obce mundury, samochody, 

nawet drzewa - mia³ takie wra¿enie - by³y jakieœ inne, liœcie na wietrze szeleœci³y inaczej. 

Gdy tak siedzia³ kiedyœ odrêtwia³y, zamyœlony, podszed³ do niego Jurgen i zapyta³: 

- Tato, a my, kiedy wyjedziemy? - Dzieciêce oczy by³y powa¿ne, wpatrzone w ojca, twarz 

skupiona. 

- Powiem ci, tylko nie tutaj; choæ ze mn¹. 

W¹sk¹ dró¿k¹ przecisnêli siê miêdzy kamienicami, wspiêli siê na wzniesienie. Kuta, ogromna 

stalowa brama - zamykana o zmierzchu - by³a teraz otwarta. ZnaleŸli siê po drugiej stronie. 

Wypielêgnowane kiedyœ alejki, œcie¿ki tonê³y w trawie, lebiodzie, panosz¹cych siê wszêdzie 

konwaliach. Naw³oæ i wrotycz skupione stadnie ¿ó³ci³y siê tu i ówdzie. Mur porasta³ 

winobluszcz. Nagrobek Helgi - przy g³ównej alei, kilkanaœcie kroków od bramy - by³ zadbany, 

nie brata³y siê z nim ³odygi i liœcie dzikich roœlin. Z³oci³y siê litery imienia i nazwiska wyryte w 

marmurze, poni¿ej dwie daty. Rudolf wyj¹³ ze schowka miot³ê i zmiót³ liœcie. Rozstawi³, potem 

zapali³ przyniesione znicze. Dopiero wtedy ciê¿ko opad³ na ³awkê. 

- Widzisz - odezwa³ siê grobowym g³osem - cz³owiek umiera dwa razy: raz fizycznie, gdy 

zejdzie dwa metry pod ziemiê, drugi - w pamiêci najbli¿szych, znajomych. I dopiero ta druga 

œmieræ jest œmierci¹ ostateczn¹. Gdy nas tutaj nie bêdzie - parokrotnie poruszy³ wskazuj¹cym 

palcem skierowanym w dó³ - za rok w tym miejscu, bêd¹ siê krzewi³y same ³opiany, podbia³y 

i skrzypy. Jak dooko³a - rêk¹ zatoczy³ ³uk i spojrza³ na syna, który siedzia³ obok milcz¹cy, nieruchomymi 

oczami patrz¹c przed siebie. 

Potem przeszli g³ówn¹ alej¹ do koñca i skrêcili w prawo. Wzd³u¿ muru, na uboczu piêtrzy³y 

siê budowle ze szlachetnego marmuru. 

- Popatrz - ruchem g³owy wskaza³ rodzinne grobowce - oni byli najwa¿niejsi w mieœcie. 

Teraz nie ma komu nawet œwieczki zapaliæ. - Przeszli kilkadziesi¹t kroków w stronê bramy. 

- Albo tutaj. - Zatrzymali siê przy kilkunastu rzêdach jednakowych krzy¿y. Ojciec zrobi³ kilka 

kroków, syn tu¿ za nim - w stronê postumentu z klêcz¹cym ¿o³nierzem w szyszaku na g³owie, 

poni¿ej pami¹tkowa tablica. Zapali³ jedn¹, symboliczn¹ œwieczkê. - To dla nich wszystkich - powiedzia³, 

kiedy siê wyprostowa³. - I po co by³a potrzebna ich œmieræ. Kto ich jeszcze dzisiaj pamiêta?! 

- A ty? - niespodziewanie odezwa³ siê ch³opiec. 

- Co, ja? 

- A ty ich pamiêtasz? 

- To byli moi koledzy - skierowa³ wzrok na syna. - Z naszego miasta, z naszej ulicy. M³odzi 

ch³opcy, których wch³onê³a ziemia, za wczeœnie, a czas strawi³ koœci. Ech... - zniechêcony 

machn¹³ rêk¹ i ramieniem obj¹³ syna. Ruszyli w stronê bramy. - Albo tam - ruchem g³owy 

wskaza³ róg cmentarza po prawej stronie, gdzie wzd³u¿ muru z czerwonej ceg³y by³a usypana 

zbiorowa mogi³a - le¿¹ jeden na drugim jak na piêtrowych ³ó¿kach w koszarach. Pod czerwon¹ 

gwiazd¹. Bezimienni, zapomniani zwyciêzcy. 

Ch³opiec nie wyczu³ ironii w g³osie ojca, bo z dzieciêc¹ ciekawoœci¹ zapyta³: 

- Tato, a kogo oni zwyciê¿yli? 

Rudolf pogr¹¿ony w swoich myœlach ci¹gn¹³ swój przerwany w¹tek. 

- Trochê dalej w mniejszej mogile le¿¹ nasi. Teraz bêd¹ mogli siê odwiedzaæ, pogadaæ ze 

sob¹. Nieznajomoœæ jêzyka nawet im nie przeszkodzi... 

Wracali nie spiesz¹c siê. Ojciec mówi³ ju¿ tylko do siebie; nie zauwa¿y³, ¿e syn zajêty jest 

czym innym: rozgl¹da siê doko³a, zbiera kolorowe liœcie, jakimi us³ana jest dró¿ka.

Zim¹ do domu Rudolfa Schulza dokwaterowano rodzinê Polaków - ma³¿eñstwo czterdziestolatków 

z trójk¹ dzieci: ch³opcem i dwiema dziewczynkami. Przed miesi¹cem zjawili siê 

w domu jacyœ urzêdnicy: mê¿czyzna w starym, niczym z gard³a wyjêtym garniturze, w krawacie, 

z teczk¹ w rêku i kobieta - wysoka, w za du¿ym, wisz¹cym na chudych ramionach ¿akiecie. 

Rozejrzeli siê po domu, zapytali kto mieszka, coœ zapisali w ksi¹¿ce, któr¹ na tê okolicznoœæ 

wyj¹³ z teczki mê¿czyzna i wyszli. 

Rudolf zastanawia³ siê nad tymi niezwyk³ymi odwiedzinami, rozwa¿a³ coœ w myœlach 

chodz¹c tam i z powrotem po pokoju, analizowa³ i na koniec doszed³ do wniosku, ¿e z pewnoœci¹ 

nic dobrego ta wizyta jemu nie przyniesie. Pewnie ich st¹d wykwateruj¹. S³ysza³ o takich 

przypadkach, ba, widzia³ nawet. Tylko gdzie? Przez nastêpne kilka dni nic siê nie dzia³o, wiêc 

zapomnia³ o odwiedzinach tej dziwnej pary. 

Pewnego wieczora us³ysza³ g³oœne i natarczywe pukanie. ¯adnej wizyty siê nie spodziewa³, 

tym bardziej zdziwiony i zaniepokojony zarazem, pe³en z³ych przeczuæ, pospieszy³ do drzwi. 

Otworzy³. Zobaczy³ tê sam¹ kobietê, która w towarzystwie mê¿czyzny z³o¿y³a mu 

niespodziewana wizytê przed trzema tygodniami. Tym razem oznajmi³a g³osem nie znosz¹cym 

sprzeciwu, ¿e ci ludzie - wskaza³a stoj¹c¹ za ni¹ parê z trójk¹ dzieci - bêd¹ od tej chwili 

tutaj mieszkaæ. Zanim wiadomoœæ dotar³a do œwiadomoœci, nieznajomi zajmowali pokoje na 

piêtrze. 

Rodzina Olszowych - tak nazywali siê jego wspó³lokatorzy - to byli spokojni ludzie. Rudolf 

przyzwyczai³ siê do ich nieuci¹¿liwej obecnoœci. Spotkali siê kilka razy - by³o to nieuniknione 

- w ganku, przed domem; skinieniem g³owy wymienili miêdzy sob¹ pozdrowienia i to wszystko. 

Nieznajomi unikali jego spojrzenia. Jakby siê bali albo wstydzili. Wieczorami nas³uchiwa³ 

- powodowany bli¿ej niesprecyzowanymi obawami, a nie dr¹¿¹c¹ jego umys³ ciekawoœci¹ 

- odg³osów dochodz¹cych z piêtra. 

Kiedyœ wraca³ do domu wieczorem. Jesienny wieczór ogarn¹³ ju¿ budynki, ulice, zacieœnia³ 

siê wokó³ niego. Spojrza³ ponad strzelistym dachem Ressource. Czarne chmury stadnie goni³y 

po niebie. Zbiera³o siê na burzê. Garten Str. tonê³a w ciemnoœciach wspomaganych przez 

unosz¹c¹ siê z przyleg³ych ³¹k mg³ê. Zaraz z brzegu - czwarty w kolejnoœci - sta³ jego dom. 

Min¹³ skrzy¿owanie i zatopi³ siê w mgielno-nocnych tumanach. Przed domem dojrza³ jak¹œ sylwetkê. 

Ktoœ jakby czeka³ na niego przechadzaj¹c siê pewnym, twardym krokiem tam 

i z powrotem. Parê metrów dzieli³o go od furtki, gdy tamten siê odwróci³. I wtedy rozpozna³ na 

jego plecach - nie mia³ ¿adnych w¹tpliwoœci - pepeszê: karabin z talerzowym magazynkiem, 

jakie ogl¹da³ wielokrotnie na kronikach filmowych w czasie wojny. Nie mia³ w¹tpliwoœci, 

kto to by³. Dlaczego jeden, zawsze byli przynajmniej we dwóch. Przeszy³ go strach. 

Œcisn¹³ za gard³o. Wpad³ niemal¿e w otwart¹ furtkê. „Zawsze by³a zamkniêta” - przemknê³a 

myœl. Dr¿¹cymi rêkami wyjmowa³ klucze, gdy us³ysza³ szamotanie za domem, przy komórce. 

T³umione g³osy, a po chwili rytmiczne, g³uche uderzenia o drewniane drzwi. „Co go 

wtedy podkusi³o?!” - zastanawia³ siê potem w domu. - Skradaj¹c siê wzd³u¿ muru, znalaz³ siê 

przy rogu budynku. S³ysza³ ³omot serca. BojaŸliwie wychyli³ g³owê. I wtedy, jakby na jego 

¿yczenie, ksiê¿yc przegoni³ chmury i b³ysn¹³ niebiesk¹ poœwiat¹. Tu¿ ko³o niego, 

na wyci¹gniêcie rêki, le¿a³a taka sama pepesza, jak¹ widzia³ na plecach u ¿o³nierza przed 

domem. Kilka kroków dalej, przy drzwiach komórki, dwie sylwetki zmaga³y siê ze sob¹. 

„Mo³czi, blat” - us³ysza³ w niezrozumia³ym mu jêzyku. Nie znosz¹cy sprzeciwu mêski g³os 

nie móg³ byæ przyjazny. Tego by³ pewny. Znowu spojrza³ na pepeszê. Ju¿ chwyta³ za kolbê, 

czu³ w d³oni zimny, wilgotny dotyk drewna, gdy jakiœ wewnêtrzny g³os - z pewnoœci¹ 

rozs¹dku, wspomina³ póŸniej - osadzi³ go w miejscu. Powoli wychyli³ siê zza muru. Ch³opak 

w rozche³stanej marynarce podci¹ga³ spodnie. Zauwa¿y³ go. B³yskawicznie, kocim ruchem 

chwyci³ automat. 

- Ruki w wierch! - rzuci³ ostro. 


89

90 

Akurat ten zwrot rozumia³. Powoli podniós³ rêce. „To pewnie koniec” - zd¹¿y³ pomyœleæ 

patrz¹c na skierowany w niego wylot lufy. So³dat jedn¹ rêk¹ zapi¹³ spodnie, potem ostro¿nie, nie 

spuszczaj¹c z niego czujnego spojrzenia, omin¹³ go bokiem i znikn¹³ za rogiem budynku. 

Roztrzêsiona kobieta, w której rozpozna³ bez trudu s¹siadkê z piêtra, dr¿¹cymi rêkami 

poprawia³a ubranie i w³osy. 

- Ach, to pan - odetchnê³a z ulg¹, mimo, ¿e policzki pali³y j¹ ze wstydu. - Dziêkujê, ¿e pan 

siê pokaza³. 

Nie rozumia³, co mówi do niego kobieta, ale intuicyjnie wyczu³, ¿e jest zadowolona z jego 

obecnoœci. Szybko doprowadzi³a siê do porz¹dku i zbli¿y³a siê do niego. Za blisko jak na rozmowê 

dwojga obcych ludzi, tote¿ mê¿czyzna maj¹c przed sob¹ twarz kobiety - piêknej i m³odej 

- poczu³ siê niepewnie. Na twarzy czu³ jej ciep³y, przyspieszony jeszcze oddech. 

- Nikomu pan nie powie, dobrze? - powiedzia³a stanowczym i b³agalnym zarazem g³osem, 

dobieraj¹c pojedyncze s³owa. - Moja rodzina, m¹¿... - pokrêci³a przecz¹co g³ow¹, gdy zabrak³o 

jej s³ów. 

- Rozumiem, rozumiem... - mê¿czyzna przyjacielskim gestem po³o¿y³ d³oñ na jej ramieniu. 

Dr¿a³a jeszcze. 

Rudolf Schulz w nocy d³ugo nie móg³ zasn¹æ. 

Pewnego wieczoru przyszed³ do niego s¹siad - wysoki, postawny mê¿czyzna - i zaprosi³ go 

na herbatê. Rudolf najpierw siê wzbrania³, ale ostatecznie zabra³ syna i poszed³. 

Gospodarze starali siê byæ mili, uprzejmi, jednak rozmowa rwa³a siê. Trochê z powodu trudnoœci 

jêzykowych, a trochê z powodu niecodziennej sytuacji. Pani domu unika³a jego wzroku. 

W pewnym momencie ich spojrzenia siê skrzy¿owa³y - jej twarz okry³a siê rumieñcem. Rudolf 

stara³ siê nie rozgl¹daæ, a mimo to wzrok jego œlizga³ siê po znajomych sprzêtach i meblach. 

Przed oczami pojawiali siê na przemian: Hans Vogel, Rita i ich syn Günter. Czu³ siê nieswojo, 

by³ spiêty; ¿eby pokryæ swoje za¿enowanie nie szczêdzi³ uœmiechów i mi³ych s³ów. 

Czu³ siê ju¿ coraz pewniej wœród obcych ludzi, niezrozumia³ej mowy, nowego otoczenia, 

gdy wydarzy³ siê ten przykry dla niego incydent. Wracaj¹c z pracy wst¹pi³ do Ressource. To nie 

by³a ju¿ ta sama restauracja, w której przysiadywa³ - kiedy, to by³o! - z ci¹gle powa¿nym 

Johanem, sypi¹cym dowcipami Peterem i rozpolitykowanym, z pokaŸnym brzuchem 

Fryderykiem, a rudy Herman za kontuarem uwija³ siê jak w gor¹czce, uœmiechaj¹c siê nalewa³ 

im piwo. Gdzie oni teraz s¹? W jakim landzie zatrzyma³ siê ich transport? Mówili, ¿e napisz¹. 

Pewnie musi jeszcze poczekaæ. Tak rozmyœlaj¹c pokona³ kilka stopni betonowych schodów, po 

czym pchn¹³ dwuskrzyd³owe drzwi. Mimo woli rzuci³ spojrzenie na pusty stolik, ich stolik, przy 

oknie. Potem, nim ruszy³ dalej, ogarn¹³ wzrokiem salê. W g³êbi by³o kilka osób i trzech 

zachowuj¹cych siê ha³aœliwie m³odzieñców przy bufecie. Z drugiej strony zobaczy³ wygiête 

w ³uk szerokie plecy pochylonego mê¿czyzny. Otwiera³ ju¿ usta, gdy tamten siê wyprostowa³. 

Rudolf Schulz zaniemówi³. To nie by³ rudy Herman. On te¿ do³¹czy³ do tamtych, przemknê³o 

mu przez myœl. 

- S³ucham - odezwa³ siê zdezorientowany mê¿czyzna widz¹c naprzeciw otwarte nieruchome 

usta. 

Zamówi³ piwo w jêzyku tych ha³asuj¹cych obok. Zdradzi³ go akcent. M³odzieñcy od razu 

ucichli, a jeden z nich odezwa³ siê zaczepnie. 

- O! Adolek spragniony. Piwka siê zachcia³o. 

- Knajpa nur fur Polen - powiedzia³ z ironicznym uœmiechem na twarzy ten drugi, przysuwaj¹c 

siê do niego. 

Schulz spojrza³ na m³odych, nabuzowanych alkoholem mê¿czyzn. Widzia³, ¿e nie jest 

dobrze. Przez moment chcia³ szybko wyjœæ, ale coœ odwiod³o go od tego. Siêgn¹³ rêk¹ do 

wewnêtrznej kieszeni i wyci¹gn¹³ kartê reklamacyjn¹. Podsun¹³ pod nos tego stoj¹cego 

najbli¿ej.

- To moje papiery, proszê zobaczyæ. 

- WsadŸ je sobie w dupê! - warkn¹³ trzeci, o têpym spojrzeniu. - I wynoœ siê st¹d! 

Zachowuj¹c stoicki spokój, chocia¿ w œrodku wszystko siê w nim gotowa³o, Schulz wsun¹³ 

z powrotem do kieszeni czerwony dokument, spojrza³ na milcz¹cego ca³y czas barmana i powoli 

siê odwróci³. Wtedy otrzyma³ kopniaka. 

Od tego zdarzenia zamkn¹³ siê w sobie. Sta³ siê bardziej milcz¹cy. Przesta³ nawet chodziæ na 

cmentarz. Po pracy przesiadywa³ przed domem ze wzrokiem utkwionym przed siebie. Sprawia³ 

wra¿enie, jakby obojêtne by³o mu to, co siê wokó³ niego dzia³o. Jeszcze raz od pocz¹tku 

rozwa¿a³ po kolei wszystkie za i przeciw. Mo¿e zostawi to wszystko? Zabierze ch³opaka, spakuje 

podrêczne rzeczy, zarzuci na plecy worek, uwiesi u r¹k dwie walizki i wyjdzie, i nawet siê nie 

obejrzy. Przecie¿ nikt go tutaj nie chce. Zaczepiaj¹ go jakieœ szumowiny, wyrzutki œmierdz¹ce 

alkoholem. A on, co na to! Do kogo ma pójœæ?! Komu siê poskar¿yæ?! Zosta³a ich garstka, 

niczym rozbitkowie na tratwie w morzu obcych - myœla³ o takich jak on. Tam by³by wœród 

swoich; przez œcianê, na korytarzu, chodniku, w sklepie, urzêdzie. Nikt nie wytyka³by go palcem, 

nie patrzy³ na niego z³owrogo zimnym wzrokiem jak tutaj. 

Codziennie - oprócz œwi¹t - Rudolf przemierza³ na nogach tê sam¹ drogê do pracy. 

W zak³adzie czu³ siê wa¿ny: liczono siê z nim. Z czasem kapelusz zamieni³ na czapkê, jakie 

nosili inni. S³owa, jakie s³ysza³ wokó³ nie by³y ju¿ tak obce. Z ka¿dym dniem zaczyna³ je coraz 

lepiej rozumieæ. Najpierw pojedynczo, potem w zdaniach - prostych, krótkich. Móg³ siê ju¿ 

z trudem porozumieæ. 

Po dwóch latach Schultz pracowa³ ju¿ w innej fabryce, nad kana³em - dawnej firmie Mos 

Low Beer. Trudno mu siê przestawiæ na nowe nazwy, dlatego ma dwie - oficjaln¹ i t¹ drug¹, na 

w³asny u¿ytek. Jego droga wiod³a teraz przez rynek, obok zburzonych kamieniczek. Jakie¿ by³o 

jego zdziwienie, kiedy zobaczy³ pewnego razu, ¿e robotnicy rozbieraj¹ je ceg³a po cegle i ³aduj¹ 

na ciê¿arówki. Przecie¿ niektóre da³oby siê bez trudu odbudowaæ. Chocia¿by kosztem innych. 

Nie rozumia³ tych poczynañ. Kiedy wraca³ popo³udniu, ceglany py³ niczym wieczorna mg³a 

osiad³ na robotnikach, ciê¿arówkach, gzymsach s¹siednich, ocala³ych kamienic i rynkowym 

bruku. W ci¹gu nastêpnych dni stare mury bezpowrotnie topnia³y w oczach. Mia³ wra¿enie, 

jakby to on znika³, kawa³ek po kawa³ku. 

I tak w kolejnych latach odchodzi³o w niebyt jego miasto. Powoli, sukcesywnie, kamienica 

po kamienicy. Chodzi³ i patrzy³. Starym aparatem zatrzymywa³ w czasie znikaj¹ce z czyjejœ woli 

stare budynki, w ruinach których ch³opcy bawili siê w wojnê. Biegali z drewnianymi karabinami 

g³osem imituj¹c karabinowe serie. Potem robotnicy ³adowali ceg³y na ciê¿arówki, które 

odje¿d¿a³y w nieznanym kierunku. Ruiny znika³y, a ch³opcy przenosili siê na nastêpne, a¿ 

doroœli jak jego syn. Na wolnych placach stawa³y nowe budynki - klocki z du¿ej p³yty. By³y 

niczym wrzody przy eklektycznych o bogatym wystroju architektonicznym kamienicach 

z minionego wieku. 

Jurgen, którego koledzy nazywali Jerzy, skoñczy³ studia i wyjecha³ z kraju. Z ojcem, wspólnie, 

doszli do wniosku, ¿e nic dobrego tutaj go nie czeka. W miêdzyczasie nauczy³ siê obcej 

mowy, przyswoi³ nowe obyczaje, pogodzi³ z nowymi porz¹dkami. Tylko nazwisko zdradza³o 

jeszcze autochtona z krwi i koœci. W ojczystym jêzyku korespondowa³ z synem i garstk¹ 

znajomych, których pewnego letniego dnia obwieszonych aparatami fotograficznymi spotka³ na 

ulicy. Przy po¿egnaniu jeden z nich powiedzia³: 

- JedŸ z nami 

Ten uœmiechn¹³ siê pogodnie i pokrêci³ przecz¹co g³ow¹. 

- Tutaj jest mój Vaterland. 

Przeszed³ na emeryturê. Podupad³ na zdrowiu i rzadko opuszcza³ mieszkanie. Nawet nie 

bywa³ w ewangelickim koœciele w s¹siednim mieœcie. Przychodzi³ w pobli¿e ruin tego na 

dawnym Kirchenplatz. Siada³ na ³awce i w spokoju szepta³ swoje modlitwy. Pewnego razu, gdy 


91

tutaj przyszed³, nad miejscem, gdzie sta³y ruiny, w zachodz¹cym jesiennym s³oñcu unosi³ siê 

tylko czerwony ceglany py³. Poœrodku, samotnie, sta³a gotycka wie¿a, a w jej krypcie 

spoczywa³y szcz¹tki ostatniego ksiêcia na Inflantach i jego najbli¿szej rodziny. Z³y na Boga, ¿e 

dopuœci³ do tego œwiêtokradztwa, ciê¿ko opad³ na ³awkê. Mia³ wra¿enie, ¿e tutaj ju¿ pozostanie. 

Spotka Helgê i patrz¹c w jej ciep³e niebieskie oczy opowie o wszystkim, o czym ju¿ nie zd¹¿y³. 

Obudzi³ siê w szpitalnym ³ó¿ku. 

Parê lat póŸniej w radiu us³ysza³ o uznaniu granicy na Odrze i Nysie. Wiadomoœæ tê przyj¹³ 

obojêtnie. Mo¿e dlatego, ¿e od rana czu³ jakiœ trudny do zdefiniowania wewnêtrzny niepokój. 

Z tego powodu wyszed³ nawet z domu i drog¹ miêdzy ogródkami skierowa³ siê w stronê 

wzgórza. Drogi ubywa³o, a niepokój narasta³. Wyszed³ na otwart¹ przestrzeñ i wzniesienie mia³ 

jak na d³oni. Zawsze panowa³ tam spokój, a dzisiaj by³ wzmo¿ony ruch. Samochody, ludzie, 

jacyœ mundurowi. Z pewnoœci¹ nie by³ to pogrzeb; nie ta atmosfera. Podszed³ bli¿ej i tutaj 

zatrzyma³ go osobnik w niebieskim mundurze. Jak to! Dlaczego?! Co tam siê dzieje?! Pytania 

pozosta³y bez odpowiedzi. Ten w mundurze lekcewa¿¹cym ruchem rêki kaza³ mu siê odsun¹æ. 

Pokuœtyka³ do drogi, na któr¹ wje¿d¿a³y ciê¿arówki. Stamt¹d nikt go nie przegoni. Nie wierzy³ 

w³asnym oczom. Na skrzyniach ³adunkowych wywrotek le¿a³y, wrzucone jak gruz, nagrobne 

p³yty. Ruch przy cmentarzu trwa³ do wieczora, potem stalow¹ bramê zamkniêto i ustawiono tam 

wartowników. Inni chodzili wzd³u¿ okalaj¹cego cmentarz muru. Nazajutrz poszed³ tam 

z samego rana. ¯eby unikn¹æ wczorajszej sytuacji, szed³ wzd³u¿ muru w poszukiwaniu jakiegoœ 

otworu. Zrobi³ kilkadziesi¹t kroków, kiedy natkn¹³ siê na pierwszy. Zajrza³ przezeñ do œrodka. 

Trzy spychacze jeŸdzi³y tam i z powrotem równaj¹c ziemiê. Na palcach r¹k móg³ policzyæ 

nagrobki, które pozosta³y na œrodku - nie licz¹c tych okaza³ych przy murze, które równie¿ 

oszczêdzono. 

Ch³on¹³ oczami ten surrealistyczny widok. To ju¿ jest koniec. Tego za wiele. Czu³ jak coœ 

w nim narasta, nabrzmiewa. Powinien odejœæ, ale nie mia³ si³y oderwaæ wzroku. Nie wiedzia³, 

kiedy coœ w nim pêk³o. Osun¹³ siê po piaszczystym zboczu. 

Motory spychaczy gdaka³y jednostajnie rozsiewaj¹c sw¹d spalin zmieszany z unosz¹cym siê 

kurzem. Gdy noc opad³a, znów zamkniêto ciê¿k¹, stalow¹ bramê. 

(opowiadanie wyró¿nione w VIII Ogólnopolskim Konkursie Literackim im. Eugeniusza Paukszty „Ma³e ojczyzny - 

pogranicze kultur i regionów”) 

92

Marcin Jerzynek 

Oddychaliœmy morzem Jima 

O obchodach Roku Josepha Conrada-Korzeniowskiego w Zielonej Górze 

W kulturze masowej Polska kojarzy siê 

mieszkañcom europejskich krajów z doœwiadczonym 

i wyspecjalizowanym hydraulikiem. 

Nie wiem czy to dobrze? Ufam jedynie, ¿e 

statystyczny i standardowy obywatel Wielkiej 

Brytanii czy Szkocji wie, ¿e na samej 

hydraulice Polska nie stoi. Ufam – bowiem 

badania naukowe dowodz¹ – ¿e najbardziej 

znanymi sylwetkami polskimi w œwiecie s¹ 

Fryderyk Chopin i Conrad Korzeniowski. 

I o tym drugim chcia³bym s³ów parê rzec. 

Jego sylwetki nie bêdê przedstawia³, gdy¿ 

ka¿dy zainteresowany ³atwo znajdzie biogram 

w licznych mediach. Wa¿ne jest zaœ dla mnie 

to, ¿e przez jeden listopadowy dzieñ Zielona 

Góra oddycha³a Conradem. Wszystko to za 

spraw¹ konferencji naukowej zorganizowanej 

przez Ko³o Literaturoznawców i Zak³ad Teorii 

Literatury dzia³aj¹cy przy Instytucie Filologii 

Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego, zatytu³owanej 

„Czytelnik Conrada”. Chocia¿ temat 

obrad wydawaæ siê mo¿e ma³o interesuj¹cy, 

kryje w sobie wiele ciekawych problemów. 

Jak siê bowiem okaza³o jest to zagadnienie, 

które do tej pory nie doczeka³o siê rozleg³ych 

i g³êbokich badañ. Niewiele bowiem powsta³o 

prac, które rzetelnie analizowa³yby adresata 

Conradowskich tekstów. Zwróci³ na to uwagê 

prof. Zdzis³aw Najder w wyk³adzie otwieraj¹cym 

obchody Roku Josepha Conrada- 

Korzeniowskiego w Zielonej Górze. W swoim 

wyst¹pieniu wskazywa³ na miejsca, które 

dotychczas nie zosta³y jeszcze spenetrowane 

przez badaczy twórczoœci pisarza. Ciekawe 

hipotezy ka¿dorazowo potwierdzane by³y 

wykonanymi w tym zakresie badaniami oraz 

odpowiedni¹ literatur¹. Referuj¹cy – bêd¹cy 

najwybitniejszym znawc¹ Korzeniowskiego 

w Polsce – opowiada³ o autorze Nostromo 

z wielk¹ fascynacj¹ i doskona³¹ znajomoœci¹ 

przedstawianych zagadnieñ. Zwraca³ uwagê, 

¿e pisarz polskiego pochodzenia tworz¹cy po 

angielsku próbowa³ nawi¹zaæ kontakt ze swymi 

odbiorcami, którymi w znacznej mierze byli 

mê¿czyŸni (wi¹¿e siê to z poruszan¹ na 

³amach powieœci Korzeniowskiego tematyk¹ 

¿eglarsk¹). I chocia¿ z ust prof. Najdera nie 

pad³y ¿adne ostateczne rozstrzygniêcia dotycz¹ce 

adresata Conradowskich tekstów, jego 

wyst¹pienie sta³o siê przyczyn¹ o¿ywionej 

dyskusji. 

Przybyli na konferencjê goœcie mieli 

równie¿ okazjê wys³uchaæ odczytu referatu 

prof. S. Zabierowskiego (z powodu choroby 

nie móg³ osobiœcie przybyæ do Zielonej Góry). 

Tekst dotyczy³ recepcji Lorda Jima w Polsce. 

By³a to bardzo dok³adna analiza oparta na 

wielu cytacjach. Wys³uchany tekst – znacznie 

odbiegaj¹cy swoim poziomem od znanych mi 

artyku³ów omawiaj¹cych zagadnienie recepcji 


93

dzie³ literackich – pokaza³, jak niebagateln¹ 

rolê w polskiej œwiadomoœci odegra³o 

wydanie powieœci. Zwraca³ uwagê na szeroki 

wachlarz reakcji – od o¿ywionych wyst¹pieñ 

wype³nionych po brzegi gloryfikacj¹, po skrajnie 

im przeciwne – bogate w sarkazm 

i drwinê. Zdarzy³o siê tak¿e, ¿e lektura Lorda 

Jima sta³a siê przyczyn¹ samobójstwa. 

Zielonogórsk¹ konferencjê prowadzi³a 

dr Ma³gorzata Miko³ajczak. Przygotowane zaœ 

referaty charakteryzowa³y siê wysokim 

poziomem naukowym. Zreszt¹ jedynie tego 

mo¿na by³o siê spodziewaæ po ich autorach. 

Poruszaj¹c zagadnienia z pozoru ma³o interesuj¹ce 

uczyni³y z nich ciekawy teren naukowych 

eksploracji. Ale obchody Roku Josepha 

Conrada-Korzeniowskiego w Zielonej Górze 

nie zakoñczy³y siê wraz z ostatnim referatem. 

Czwartkowe popo³udnie, 8 listopada, zarezerwowane 

by³o dla filmu Czas Apokalipsy w re¿. 

Francisa Forda Coppoli, a jego wybór na ten 

dzieñ nie by³ spraw¹ przypadku. Inspiracj¹ dla 

re¿ysera przy krêceniu filmu by³a jedna 

z Conradowskich powieœci – J¹dro ciemnoœci. 

Tak wiêc ogl¹daj¹c film, który wielu przyby³ych 

na pokaz ju¿ zna³o, konfrontowaliœmy 

go z dzie³em literackim, na którego kanwie 

powsta³. Jak we wprowadzeniu do niego 

zauwa¿y³ prof. Najder tych zwi¹zków jest stosunkowo 

du¿o. Niezwykle widocznym staje 

siê konflikt prawdy i mitu; jego bohaterowie 

d¹¿¹ do j¹dra ciemnoœci, a wiêc samego centrum 

z³a; pojawia siê te¿ pragnienie bycia 

nadcz³owiekiem i utrzymania w³adzy za 

wszelk¹ cenê. Zarówno ksi¹¿ka jak i film s¹ 

udan¹ prób¹ ukazania ¿ycia cz³owieka 

w œwiecie bez wartoœci. 

Zielonogórskie obchody zakoñczy³y siê 

spotkaniem z prof. Najderem na promocji 

wznowionych ksi¹¿ek jego autorstwa dotycz¹cych 

osoby Korzeniowskiego. Przybyli 

mieli okazjê porozmawiaæ z autorem na temat 

czterech nowoœci na rynku wydawniczym 

(dwutomowej biografii Korzeniowskiego 

i dwóch tomów zatytu³owanych Polskie 

zaplecze Josepha Conrada-Korzeniowskiego 

opowiadaj¹cych o zwi¹zkach pisarza z ojczyzn¹). 

Spotkanie sta³o siê okazj¹ do swobodnej 

dyskusji o pisarzu i zafascynowanym 

nim profesorze, który pierwszy tekst na jego 

temat napisa³ ju¿ w roku 1952, a wiêc ponad 

pó³ wieku temu. By³a to wreszcie sposobnoœæ 

do innego spojrzenia na twórczoœæ Korzeniowskiego. 

Zielonogórska sesja wpisa³a siê w krajowe 

obchody Roku Josepha Conrada-Korzeniowskiego 

ustanowione przez UNESCO. By³a 

wreszcie pierwszym miejscem, gdzie odby³a 

siê promocja czterech ksi¹¿ek autorstwa prof. 

Najdera. Zorganizowana zosta³a dziêki wspó³pracy 

Ko³a Literaturoznawców i Zak³adu Teorii 

Literatury z Polskim Towarzystwem Conradowskim, 

Instytutem Adama Mickiewicza 

z Warszawy i Stowarzyszeniem Integracji 

Humanistycznej PO-MOST z Tczewa. Do 

udzia³u w niej w sposób szczególny zostali 

zaproszeni studenci filologii polskiej oraz 

niektóre z zielonogórskich szkó³ œrednich. 

Cieszy fakt, ¿e mogliœmy poczuæ zapach 

morza z powieœci Lord Jim. Oby wiêcej tego 

typu konferencji mia³o okazjê odbywaæ siê 

w Zielonej Górze i oby miasto by³o kojarzone 

jako oœrodek prê¿nie rozwijaj¹cej siê dzia- 

³alnoœci na polu kultury.

NA GRANICY 

Jacek Weso³owski 

Na Granicy (6): 

Hajligendam; Ewenement a norma; Landessza³ 

Hajligendam 

(Syki polityczne Pana Bronka) 

Patrz pan, ja w tym Hajligendamie to 

by³em. 

Jako malarz fryzjerniê malowa³em jednemu 

na lato. 

Jak jeszcze te pa³ace w proszku podederowskim 

by³y: 1999. 

A tera Merkel, Blair, Bush, Putin 

obraduj¹ za kordonem, za p³otami. 

Tematy ichnie tera Na Szczycie: pomoc 

Afryce (we w³asnym interesie Euroameryki), 

klimat (w interesie), globalizacja 

(w interesie i przeciw). 

Plan Marshalla ale by³ – gdyby nie on, 

Soviety by zaw³adnê³y. 

I nie 1984 by by³ tylko czeski b³¹d 1948 

i ju¿. 

I nie po angielsku by by³o tylko po 

rusku. 

By by³o. 

A jest. 

Jes. 

(Zanotowane z dawniejszego nagrania na tel. kom., 

Berlin 10.11. 2007) 

NA GRANICY 

95

Ewenement a norma 

(w piœmie wobec mowy 

– w literaturze europejskiej) 

Funkcjonalne pojêcie tekstu w literaturoznawstwie 

kszta³towane jest z nastawieniem 

na w³asnoœci paroles jêzyków 

europejskich. Generalizacja opiera siê na 

podobieñstwach jêzyków etnicznych, 

w których rozwijaj¹ siê poszczególne 

literatury narodowe europejskiego krêgu 

kulturowego. Wyros³y one z jednego 

praŸród³a, z jêzyka praindoeuropejskiego. 

Opiera siê te¿ generalizacja taka na 

podobieñstwach dwóch zasadniczych 

systemów pisma alfabetycznego, ujmowanych 

zreszt¹ czêsto w paleografii jako 

jeden system: alfabet grecko-³aciñski. 

Ogóln¹ podstaw¹ metodologiczn¹, 

która uprawnia kategoriê „literatura 

europejska”, s¹ wspólne dla podpadaj¹cych 

pod tê nazwê geneza i historyczny 

proces kulturowy. Sk³adaj¹ siê nañ 

zarówno wewnêtrzne jak i zewnêtrzne 

uwarunkowania i powi¹zania struktury 

utworu literackiego, zwrotne projekcje 

tekstu i „kontekstu”, tj. literatury i rzeczywistoœci 

pozaliterackiej w szerokim sensie. 

Literatura europejska przedstawia siê 

historycznie jako proces zacz¹tkuj¹cy 

w starogreckiej kulturze s³owa mówionego, 

wy³onionej z muzyki i œpiewu. W VIII w. 

p.n.e. kultura ta przekszta³ci³a siê formalnie 

w piœmiennictwo. W Europie, po 

wynalezieniu ruchomej czcionki drukarskiej, 

przesz³a z manuskryptu w druk 

i w takim to znaczeniu jest dziœ literatur¹. 

Jeœli wystêpuj¹ w niej pierwiastki obce, 

wywodz¹ce siê z innych krêgów kulturowych, 

zarówno pierwotne jak i wtórne, 

nagromadzone w toku jej rozwoju historycznego, 

to s¹ one asymilowane i kszta³towane 

zgodnie z jej ogóln¹ charakterystyk¹. 

Wewnêtrzne (strukturalne – 

ogólnosemantyczne, stylistyczne) oraz 

zewnêtrzne (kulturowe – materialne i ideologiczne: 

polityczne, spo³eczne, gospodarcze, 

kulturalne) wyznaczniki segmentuj¹ 

historiê literatury europejskiej ery 

staro¿ytnej i nowo¿ytnej na epoki (okresy 

literackie), s¹ podstaw¹ wydzielania 

pr¹dów literackich, okreœlania grup czy 

szkó³ literackich, a tak¿e niejakiej instytucjonalizacji 

osobniczej twórczoœci 

poszczególnych twórców literatury. O literaturze 

europejskiej jako kategorii uogólniaj¹cej 

poszczególne literatury narodowe 

mo¿na mówiæ i dlatego, ¿e elementy procesu 

historycznego rozwoju literatury, 

zw³aszcza epoki, pr¹dy czy nurty i kierunki, 

jawi¹ siê jako ogólne – obok szczególnych 

dyferencji i specyfik, przys³uguj¹cych 

zbiorowi literatur narodowych 

europejskiego krêgu kulturowego oraz 

ka¿dej z nich z osobna. 

Nie wszystko, co w tekstach, utworach 

literatury europejskiej napisano, daje siê 

„odczytaæ na g³os”. Te „g³uche” elementy 

tekstowe nazwijmy „graficznymi” – 

w odró¿nieniu od tych, które daj¹ siê 

„odczytaæ na g³os” – s¹ one w tekstach 

pisanych w istocie quasi-foniczne, 

transponuj¹ce mowê. 

„Graficznoœæ” literatury mo¿na obserwowaæ 

na osi „ewenement a norma”: 

novum a konwencja, eksperyment a tradycja 

(na które nawija siê niæ historycznych 

przemian w sztuce w najogólniejszym 

sensie). Ewenement i norma s¹ kategoriami 

wzajemnie siê warunkuj¹cymi. Coœ 

jest ewenementem wobec normy albo 

norm¹, na tle której widoczne s¹ ewenementy, 

której siê przeciwstawiaj¹. Trzeba 

najpierw pamiêtaæ, ¿e graficznoœæ literatury 

– sztuki literackiej – w stanie 

wspó³czesnym jest ogólnie ewenementalna 

wobec dzisiejszych norm graficznych 

kultury pisemnej jako ca³oœci, nastawionych 

przecie¿ utylitarnie. Sama 

w sobie i dla siebie jest natomiast norm¹: 

np. poetyck¹ norm¹ jest brak interpunkcji, 

norm¹ s¹ niemotywowane quasifonicznie 

uk³ady graficzne stosowane 

w wierszu wolnym, a wiêc w ca³ej niemal 

poezji wspó³czesnej. Tak jak norm¹ – „od 

zawsze” – jest rozcz³onkowanie na linie 

wersowe wiersza operuj¹cego rytmem 

i rymem, zupe³nie przecie¿ zbêdne, bo 

96

wystarczaj¹co segmentuje tekst w aspekcie 

quasi-fonicznym samo metrum; to 

samo dotyczy strofy. W sensie ogólnym 

zaœ norm¹ jest ka¿de odstêpstwo od 

normy, które s³u¿y eskalacji poetyckoœci 

tekstu; tekst utylitarny d¹¿y do konwencjonalizacji 

i komunikatywnoœci, 

tekst poetycki ucieka od konwencji i jednoznacznoœci 

– oczywiœcie popadaj¹c 

w inn¹, formuj¹c¹ siê w ten sposób konwencjê 

i ujednoznaczniaj¹c siê – z czego 

znów pragnie siê wyzwoliæ. „G³uche”, 

afoniczne wobec quasi-fonicznych czynniki 

tekstowe mog¹ te¿ byæ normalnymi 

w stosunku do ewenementalnych w ca³kowitej 

zgodzie z ogólnymi normami kultury 

pisemnej. Tak jest w przypadku liczby 

wyra¿onej ideogramem (cyfr¹), która 

w tekœcie utylitarnym jest norm¹ wobec 

ewenementu: ¿adna ksiêgowa nie napisze 

„piêæset”, lecz „500”, natomiast w tekœcie 

poetyckim normalne bêdzie zarówno 

u¿ycie ideogramu, jak i fonogramu – 

poeta mo¿e obie te mo¿liwoœci wykorzystywaæ 

jako œrodek artystyczny. 

Nienormalne wobec konwencji tekstu 

u¿ytkowego jest u¿ycie w utworze literatury 

s³owa-napisu „Peerel”; w piœmie 

urzêdowym, jak i w encyklopedii bêdzie 

skrótowiec (ideogram) „PRL”. 

Ogólnie mo¿na powiedzieæ, ¿e rozwój 

grafii i grafiki poetyckiej posiada swoj¹ 

w³asn¹ dynamikê, wyodrêbniaj¹c¹ je 

wobec piœmiennictwa u¿ytkowego. 

(1) 

Kto druk wynalaz³? Kunszt piœmienny? 

Strzelby aparat kto wojenny? 

O czym siê starym i nie œni³o, 

To jest konceptu m³odszych dzi³o. 1 

(2) 

Przyjdzie czas 

przyjdzie czas 

szale wagi siê chybn¹ 

Jeszcze rok 

jeszcze dzieñ 2 

(3) 

ju¿. 

ju¿. 

dopadli. 

stratowali. 

zmiêli. 3 

(4) 

Œwiat siê nie skoñczy 

poezja powlecze siê 

dalej 

w stronê Arkadii 

albo w drug¹ stronê 4 

W przyk³adzie pierwszym odrêbnoœæ 

grafii i grafiki poetyckiej wobec u¿ytkowej 

polega na rozpisaniu w liniach wersowych 

i du¿ej literze na pocz¹tku 

ka¿dego wersu; porz¹dek „wersowy” 

(poetycki) nie pokrywa siê przy tym ze 

„zdaniowym” (gramatycznym). Przyk³ad 

drugi: du¿a litera na pocz¹tku zdania, 

lecz nie ma kropki na koñcu. Przyk³ad 

trzeci: odwrotnie jak w drugim (jak to 

„przeczytaæ na g³os”? jaka ma byæ 

intonacja?). Przyk³ad czwarty: zdanie 

„bezintonacyjne” (czy zdania i jakie 

intonacje? – je¿eli...). 

Czynniki graficzne w tekœcie poetyckim 

bior¹ siê z ogólnej sk³adnicy jêzyka, 

z ró¿nych repertuarów i s³owników specjalnych. 

Silnie skonwencjonalizowanymi 

znakami grafii u¿ytkowej s¹ – obok cyfr – 

ideogramy typu „%”, „+”, „–” (minus), 

„=”, rownie¿ „§”; z klawiatury maszyny 

do pisania przedostaly siê one, ogromnie 

wzbogacaj¹c swój repertuar, do tastatury 

komputera; stoj¹ dziœ do dyspozycji 

poety. Znaki tego rodzaju funkcjonuj¹ 

ponad piœmiennictwami poszczególnych 

1 Wespazjan Kochowski, Liricorum, (w:) Poeci polskiego baroku, wyd. Ossolineum 1975, t.II, s. 241 

2 Bruno Jasieński, Zakładnicy, (w:) Bruno Jasieński, Utwory poetyckie. Manifesty. Szkice, wyd. Ossolineum 1972, s.61 

3 j.w., Pieśń o głodzie, s. 84-85 

4 Tadeusz Różewicz, Acheron w samo południe, (w:) Poezja. Dramat. Proza, Wrocław 1973, s. 112 

NA GRANICY 

97

jêzyków narodowych, a mog¹ te¿ byæ 

specyficzne dla danego jêzyka, jak np. 

ideogram „&” w angielskim, który 

w specjalnego typu po³¹czeniach przedostaje 

siê do innych jêzyków. Przyk³ad 

poetycki: 

chowaj¹ siê za kêpy suchotniczych 

drzew 

które zesz³¹ jesieni¹ op³uka³ kul war 

(...) 

na opuszczonym placu mür & merilis 

tysi¹cem witryn w przera¿eniu 

szczeka³ 5 

Na pewne dyferencje „miêdzyjêzykowe” 

natykamy siê w konwencjach 

graficznych dotycz¹cych wyra¿eñ cyfrowych. 

W jêzyku polskim pisze siê „wiek 

XVIII”, w niemieckim „18. Jahrhundert”, 

w angielskim „18th century” – a wiêc 

cyfry rzymskie, cyfry arabskie, wreszcie 

cyfry arabskie w kombinacji z literami – 

znaczenie to samo. Je¿eli poeta napisze 

w wierszu „21. w.” zamiast „XXI w.” , to 

dla celowego efektu artystycznego, a nie 

z przyczyny niezdanej z jêzyka polskiego 

matury. Prawid³owoœci tego rodzaju 

dotycz¹ ogó³u znaków ideo- i piktograficznych, 

których mnóstwo wystêpuje 

w rozmaitych sferach komunikacji, i które 

st¹d – zarówno przez uprawê w tekstach 

utylitarnych jak i bezpoœrednio ze specjalnych 

repertuarów tzw. jêzyków specjalnych 

(matematyki, fizyki, elektroniki itd.) 

– mog¹ przedostawaæ siê do tekstów poetyckich. 

Znakami ukszta³towanymi w strukturze 

tekstu utylitarnego s¹ uk³ady graficzne, 

konotuj¹ce przedmioty kultury 

pisma, np. „listy”. Wystêpuj¹ one powszechnie 

w utworach prozy artystycznej, 

w powieœciach i s¹ uargumentowane 

zwyczajowym uk³adem graficznym 

(nag³ówek, podpis), z którego 

nieprzestrzeganiem mo¿na siê owszem 

spotkaæ najwy¿ej w liryce. W tym miejscu 

warto zwróciæ uwagê na fakt – równie¿ 

w sferze grafii i grafiki tekstu – mieszania 

siê konwencji gatunków i rodzajów literackich. 

Na przyk³ad: Brak interpunkcji 

w wielu patiach Ulissesa Joyceá jest œrodkiem 

„poetyzacji prozy” (sama grafia 

konotuje tu nowoczesn¹ poezjê). A znów 

odwrotnie, u Ró¿ewicza w Opowiadaniu 

o starych kobietach mamy „sprozaizowanie 

poezji” – przez zapis, przez grafiê 

i grafikê tekstu, odpowiednio w³aœnie do 

tytu³u utworu. 

Graficzna organizacja tekstu poetyckiego, 

optyczne porz¹dkowanie napisów, 

ro¿ne znaki pomocnicze tego uporz¹dkowania, 

koresponduj¹ niew¹tpliwie 

z szeroko stosowanym w rozmaitego 

typu tekstach utylitarnych uk³adami 

tabelarycznymi: struktury tego rodzaju, 

gdzie quasi-fonicznoœæ pisanego s³owa 

integruje siê z jego ideo- i piktograficzn¹ 

potencj¹, wychodz¹ daleko poza pismo, 

w sferê rysunków pogl¹dowych nauki 

i techniki. 

Jest te¿ oczywiste, ¿e pisarskie i drukarskie 

upostaciowanie tekstu, kartka, na 

której siê pisze i z której siê czyta, stanowi 

p³aszczyznê wzajemnych wp³ywów kultury 

pisemnej in genere i literackiej 

w szczególnoœci z jednej strony, zaœ plastyki 

i techniki drukarskiej z drugiej. Ideoi 

piktografia literatury jest z innych pozycji 

genologicznych sfer¹ ikonologiczn¹ 

sztuk plastycznych. Znak krzy¿a (wyra- 

¿ony znakiem „?”nie „+”, a tak¿e grafik¹ 

tekstu) u poetów m³odopolskich (Wyspiañski, 

Miciñski, Zegad³owicz, po nich 

Tuwim w Kwiatach polskich) ma tê sam¹ 

funkcjê symbolow¹, co u Grottgera czy 

Malczewskiego i zapewne z plastyki 

przedosta³ siê do poezji – przez pismo, 

egzystuj¹ce na kartce papieru jak rysunek 

czy grafika. Grafika wspó³czesnego wiersza 

wolnego ukszta³towa³a siê zapewne 

w konfrontacji z – podlegaj¹cymi innym 

5 Bruno Jasieński, Psalm powojenny, j.w., s. 30-31. W nocie red. tomu czytamy: „Spółka Mür & Merilis prowadziła wielkie 

domy handlowe w miastach europejskich, m.in. w Moskwie do 1914 r.” Wiersz Jasieńskiego daje obraz Moskwy w 1918 r. 

98

konwencjom rodzajowym – jakoœciami 

kompozycji abstrakcyjnej w plastyce. 

Eksperymenty graficzne poetów futurystycznych, 

wychodz¹ce od pisma, lecz 

przekraczaj¹ce jego granice w stronê 

typografii, i to nie tylko literowej (strza³ki, 

„r¹czki”, linie, standardowe elementy 

rysunkowe) oddzia³a³y na rozwój druku 

akcydensowego. Niew¹tpliwy jest te¿ 

wp³yw wiersza obrazkowego (zjawiska 

znanego ju¿ w staro¿ytnoœci i ci¹gn¹cego 

siê przez ca³¹ historiê literatury) na wytworzenie 

siê podobnej formy w plastyce 

reklamowej. Pismo stanowi pomost 

miêdzy literatur¹ a sztukami plastycznymi, 

przez nie do obrazu wchodzi s³owo, 

wypowiedzenie jêzykowe. Jak i obraz 

wchodzi do literatury: najsilniejsz¹ w 

nowoczesnej poezji tego demonstracj¹ jest 

tom Calligrammes Apollinaireá. O czym 

pisze poeta to i „rysuje” grafik¹ swego 

wiersza. Kaligramy dostarczaj¹ te¿ 

przyk³adów na przep³yw znaków miêdzy 

poezj¹ a muzyk¹: w wiersze tekstu 

wpisany zostaje zapis nutowy. 

Poprzez swe upostaciowanie w grafii 

i grafice tekst poetycki mo¿e asymilowaæ 

i przetwarzaæ czy wytwarzaæ znaki ró¿nego 

rodzaju, mo¿e korespondowaæ i zapo- 

¿yczaæ siê u wielu dziedzin kultury. Znaki 

te jednak zawsze podlegaj¹ w strukturze 

tekstu tej samej charakterystyce ogólnej, 

co ca³a historycznie okreœlona struktura, 

gdy¿ przez literackie, a nie inne konwencje 

s¹ w niej kszta³towane. W takim 

to aspekcie struktura tekstu literatury jest 

odrêbna od innych struktur kulturowych, 

np. od struktury tworu plastyki – choæ 

w szczególnych i poszczególnych przypadkach 

– na poziomie pojedynczego 

dzie³a lub pewnej ich liczby (jak to by³o w 

poezji konkretnej) stwierdzenie tej odrêbnoœci 

jest tyle¿ niemo¿liwe, co niecelowe. 

Na poziomie tekstu literackiego jako 

pojêcia rodzajowego norm¹ jest ci¹g rozwojowy 

od uk³adu graficznego Iliady 

i Odysei Homera do uk³adu graficznego – 

powiedzmy – wierszy Bia³oszewskiego. 

O tych ostatnich, w intencji przypomnienia 

tych pierwszych, powiedzia³ krytyk 

(Artur Sandauer w Poezji rupieci): „Po 

raz pierwszy od wielu stuleci powstaj¹ 

wiersze przeznaczone wy³¹cznie do 

wyg³oszenia”. Prawda nieca³a. Kategorycznoœæ 

owego „wy³¹cznie” s³u¿y 

wydobyciu cechy przeciwleg³ej utworu 

literatury, zarówno tych to wierszy jak 

i ca³ego obszaru „wielu stuleci”, jako pojêcia 

in genere. Poezja jest „do s³uchania”. 

Oto „norma”. Wobec niej ewenementem 

jawi siê ci¹g zjawisk typu rak i akrostych 

a zw³aszcza gatunek pod nazwa „carmen 

figuratum” od greckich poetów Symiasza 

i Teokryta do wspó³czesnej „poezji wizualnej”, 

wliczaj¹c tu i Bia³oszewskiego: 

œpiewaj¹ gamê: 

do 

my 

s³y 

rze 

czy 

wi 

sto 

œci 

rze 

czy 

wi 

sto 

œci 

do 

my 

s³y 6 

Grafika tekstu s³u¿y tu bez w¹tpienia 

wyra¿eniu zjawiska fonicznego, melodii 

gamy. Lecz wyra¿a j¹ wizualnie, rzec 

mo¿na: jest „obrazem dŸwiêku”. Oto 

swoista realizacja McLuhanowskiej formu³y 

poezji: verbo-voco-visuel exploration. 

Widaæ tu te¿ przejœcie od normy do 

ewenementu i odwrotnie w aspekcie iloœciowym, 

rzutuj¹cym na subiektywn¹ 

interpretacjê quasi-foniczn¹ lub afoniczn¹ 

6 Miron Białoszewski, Sztuki piękne mojego pokoju, (w:) Obroty rzeczy, Warszawa 1956, s. 72. 

NA GRANICY 

99

tworzywa literatury, istniej¹cego obiektywnie 

w piœmie, nie inaczej. Du¿e i ma³e 

litery u Norwida (np. obocznoœci 

„Bóg/bóg”, „cz³owiek/Cz³owiek”) uchodz¹ 

uwadze czytelnika, a wraz z nimi ich 

znaczenie filozoficzne. Generalna likwidacja 

du¿ych liter w „konstelacyjnej 

poezji” Gomringera dla samego twórcy 

jak i odbiorców poezji konkretnej by³a 

manifestacj¹ okreœlonej postawy ideologicznej 

wobec spo³ecznej funkcji jêzyka. 

Grafika wiersza wolnego odbierana jest 

powszechnie jako „normalna” – Marinettiego 

S³owa na wolnoœci natomiast jako 

poetycka ekstrema. Bardzo normalny 

w piœmiennictwie znak „%”, którym s¹ 

gêsto poznaczone smaczne dzienniki 

¯eromskiego, tak oto u¿yty: 

%%%%%%%%%%%%%%%% 

%%%%%%%%%%%%%%%% 

%%%%%%%%%%%%%%%% 

%%%%%%%%%%%%%%%% 

%%%%%%%%%%%%%%%% 7 

- jawi siê jako ewenement – nie bardzo 

chyba smaczny. Tytu³ Lichwiarz. 

Schemat graficzny dla tego rodzaju 

utworków wzi¹³ polski fraszkopisarz 

(napisa³ ich wiele w 70. latach ub. wieku) 

od Gomringera, cisza (silencio) albo milczenie. 

Jest to jeden z bardziej znanych tekstów 

œwiatowej poezji konkretnej, która w 

literaturoznawstwie jako ca³oœæ uwa¿ana 

jest za odstêpstwo od normy, za ewenement. 

WeŸmy wersjê niemieckojezyczn¹: 

schweigen schweigen schweigen 


schweigen 

schweigen 


schweigen schweigen schweigen 8 

Uk³ad „norma – ewenement”, „ewenement 

a norma” ró¿nie przedstawia siê 

w zale¿noœci od epoki literackiej, na tle 

pr¹du czy nurtu lub kierunku. Ró¿nie to 

wygl¹da w aspekcie danej poetyki osobniczej. 

W pewnej eksterioryzuj¹cej siê 

(w sensie zewn¹trzliterackim, tj. ze 

wzglêdu na wyznaczniki historyczne, 

ogólnokulturowe – i wewn¹trzliterackim, 

tj. w p³aszczyŸnie poetyki normatywnej) 

lub mo¿liwej do wyeksterioryzowania 

(p³aszczyzna poetyki immannetnej) jednostce 

strukturalnej procesu histrycznoliterackiego 

dany znak graficzny mo¿e 

byæ norm¹ wobec ewenementu w innych 

jednostkach strukturalnych. Pamiêtaæ 

przy tym trzeba, ¿e o charakterystyce jednostek 

najbardziej ogólnych, jak epoki 

literackie, decyduje nie statystyka totalnej 

dzia³alnoœci poetów, pisarzy, bo w tej z 

regu³y przewa¿aj¹ iloœciowo pierwiastki 

nietwórcze, mechanicznie powielaj¹ce 

wartoœci ju¿ utrwalone, a nie wytwarzaj¹ce 

zasadniczo nowych, i w ten 

sposób nie maj¹ce bezpoœrednio wp³ywu 

na proces kulturowy, którym jest literatura. 

Decyduj¹ca jest taka dzia³alnoœæ istotnie 

twórcza, która opieraj¹c siê na konwencji 

wytwarza novum, eksperymentuj¹c 

tworzy nowe wartoœci. Bêd¹ one „tradycyjne” 

wobec póŸniejszych eksperymentów. 

Istotn¹ rolê odgrywa tu równie¿ 

wzglêdnoœæ ocen: ten sam w aspekcie formalnym 

i podobny w funkcjonalnym 

(aspekt funkcjonalny tekstu jest zawsze 

uwarunkowany historycznie, znaczenie 

przeformu³owuje siê i nabudowuje wobec 

kontekstu czy konsytuacji, jak wykaza³ 

Derrida), znak musi byæ oceniany wobec 

zewnêtrznych i wewnêtrznych wyznaczników 

literatury swego czasu i miejsca. 

Tak to np. pikturalna funkcja uk³adu 

graficznego nie jest t¹ sam¹ jakoœci¹ u poety 

barokowego, dajmy na to u Gongory, 

i u Apollinaireá czy u konkretysty 

Jandla. Mo¿e te¿ zdarzyæ siê, ¿e negatywny 

i nietwórczy w œwietle ocen ówczes- 

7 Roman Gorzelski, Lichwiarz, „Odra“, 10/1973, s. 110. 

8 Po pół wieku przypomniała ten utwór Gomringera „Literatura na Świecie“, 11-12/2006, s. 221. W zbędnym i fałszywym 

przekładzie polskim. Zbędnym, bo założeniem poezji konkretnej była asceza środków językowych – proste pojęcie słownikowe 

nie wymaga przekładu. Fałszywym, bo „milczeć” („schweigen”) wymienił tłumacz na „milcząc” (byłoby „schweigend”). 

100

nych i póŸniejszych czynnik tekstu jawi 

siê wspó³czeœnie jako wartoœciowy. 

Przyk³adem mo¿e tu byæ Norwid, 

„odkryty” kilkadziesi¹t lat po œmierci, 

a po prawdzie dopiero w³aœciwie oceniony 

z dzisiejszego punktu widzenia. 

Raki, akrostychy, telestychy, a zw³aszcza 

wiersze obrazkowe w renesansie s¹ raczej 

ewenementem (zob. rzadkie przyk³ady u 

Kochanowskiego), w baroku staj¹ siê 

norm¹. Ewenementem wobec dominuj¹cej 

w pocz. XX wieku poezji metrycznej 

by³ pozbawiony interpunkcji vers libre 

awangardowych „-istów” i „-ystów”, 

tymczasem dziœ te cechy tekstu s¹ norm¹ 

w poezji. Aspekt pikturalny wierszy angielskich 

poetów metafizycznych XVII w. 

nie mo¿e byæ ujmowany najpierw z pozycji, 

¿e „to ewenement, margines bez 

znaczenia”. Wobec potêpienia „wierszyobrazków” 

z koñcem epoki baroku, 

w której by³y masowo produkowane 

zw³aszcza przez poetów norymberskiej 

Meisterschule (Pägnitzschäffer, Pasterze 

Pegniccy), zaczêto „ukrywaæ” w druku 

obrazow¹ funkcjê wartoœciowej poezji 

metafizyków angielskich z George Herbertem 

na czele. W po³owie XX wieku 

Tuwim wyœmiewa³ (Pegaz dêba) Apollinaireá 

i naszego Czy¿ewskiego za próby 

odwo³ywania siê do tradycji carmen figuratum. 

Tak te¿ Grochowiak (w tygodniku 

„Kultura”) wyœmiewa³ siê w dwadzieœcia 

lat póŸniej z poezji konkretnej na 

przyk³adzie Dró¿d¿a. Przeminê³o jeszcze 

30 lat i „wizualn¹ poezjê” Dró¿d¿a 

pokazywano w polskim pawilonie na 

Biennale w Wenecji. Niechêæ „normalnych” 

poetów i literaturoznawców do 

ujawniania graficznej kondycji tworzywa 

literatury t³umaczy siê zapewne poczuciem 

zagro¿enia granic miêdzy poezj¹ 

a malarstwem (któremu da³ ju¿ wyraz 

Lessing w s³ynnym Laokoonie, 1766). 

Dzisiaj ju¿ wszelkie genologiczne kanony 

le¿¹ rozbite, podwa¿ane by³y od koñca 

XIX wieku. 

Historia sztuki europejskiej (jako 

wszystkich sztuk), w tym literatury jako 

rodzaju obok plastyki, muzyki itd. jest 

wielokierunkow¹ ewolucj¹ aspektu „co” 

wobec aspektu „jak” i na odwrót. Ogólny 

podzia³ na sztukê „tradycyjn¹” a „nowoczesn¹” 

(której pocz¹tku dla literatury 

upatrujemy w symbolizmie francuskim 

w koñcu XIX w.) oparty jest na okreœleniu 

tej pierwszej wg nadrzêdnoœci „co” 

wobec „jak”, zaœ „nowoczesnej” akurat 

na odwrót. Wg tego rozrz¹du „grafizmy” 

i „pikturalizmy” barokowych poetów 

mo¿na widzieæ jako „puste sztuczki” formalne, 

owszem. Natomiast „wizualne 

eksperymenty” poetów awangardy XX 

wieku musz¹ byæ traktowane jako przejaw 

ogólnej ideologii nowoczesnej sztuki: 

novum jako wartoœæ, nie inaczej. 

Nale¿y przy tym pamiêtaæ, ¿e sztuka 

nowoczesna, z jej podzia³em na okres 

„modernistyczny” i „postmodernistyczny”, 

jak to siê dziœ o niej mówi, nie jest 

„formalna” czy „formalistyczna” (a ju¿ 

zw³aszcza tzw. sztuka „nowa”, od koñca 

lat 60. XX wieku, zupe³nie nie i wrêcz 

przeciwnie). Motorem formowania siê i 

ewoluowanie jej estetyki jest przecie¿ 

intencja lepszego, prawdziwszego nazywania 

i interpretowania rzeczywistoœci 

wspó³czesnej. Sztuka jest w istocie integraln¹ 

czêœci¹ rzeczywistoœci, a¿ do zatarcia 

siê granic miêdzy t¹ pierwsz¹ a t¹ 

drug¹. 

Nota: Tekst powsta³ w oparciu o fragment mojej 

rozprawy doktorskiej, obronionej w 1977 roku na 

Uniwersytecie £ódzkim. 

Landessza³ 

(zapisy Dzien-Nika, 

grudzieñ 1995, w Kilonii) 

By³em by³ w mieœcie Szlezwik, w Landesmuseum 

Schloss Gottorf. Nawiasem 

mówi¹c caryca Katarzyna zwana Wielk¹ 

by³a z tych Gottorfów. Jest to najwiêkszy 

w tym Bundesland Schleswig-Holstein 

zespó³ muzealny, g³ówne – obok Kunsthalle 

Kiel – miejsce, w którym odbywaj¹ 

siê doroczne wystawy tu-krajowych 

NA GRANICY 

101

artystów, w roku onym 95. po raz 42. XLII 

Przegl¹d Krajowy – po polsku by³oby. 

Mam zaszczyt uczestniczyæ po wieloletnich 

odwa³kach. Rzecz ciekawa, ¿e 

wielokrotnie startowa³em do tej imprezy, 

ale nigdy jej nie widzia³em, nawet jak 

bywa³a w kiloñskiej Kunsthalle, parêset 

metrów od kwatery mojej przy Starej 

Szosie Lubeckiej. Bo nie lubiê statystowania. 

Wiêc tym razem mam rolê w tym 

spektaklu i z tej przyczyny go obejrzê 

w punkcie kulminacyjnym w niedzielê: 

wernisa¿ o 11.30 z tymi wszystkimi prezesami, 

z ministrami itd. Ludu bêdzie kupa, 

bo samych artystów uczestnicz¹cych ko³o 

setki plus niektórzy odrzuceni jeszcze 

w towarzystwie przyjd¹ i reszta to publika 

kulturalna nawali siê pokazaæ. Myœlê, 

¿e minimum ze trzy setki luda bêdzie. 

Jak przyby³em z Cia³em (zjurowali 

na podstawie fotografii tych lal 18 

w skrzyni), to wystawa by³a prawie 

zamontowana. Dla mnie przewidziano 

bardzo dobre miejsce, bo w czêœci 

wernisa¿owej, gdzie odbêd¹ siê mowy. 

Jednoczeœnie takie jakby oddzielne, bo 

pod schodami, sk¹din¹d nieopodal 

ubikacji, czyli miejsce a jak¿e dobrze 

widziane i odwiedzane nie bez potrzeby. 

Ale okaza³o siê, ¿e moja instalacja za 

du¿a. Wiêc niejaki Radtke, doktor historyk 

sztuki z muzeum (o którym jeszcze 

wspomnê) zaproponowa³ mi inne. 

Miejsce szeregowe a przy wejœciu zaraz. 

Jak ludzie bêd¹ szli dooko³a hali, to maj¹ 

mnie na drodze swej. Przede mn¹ s¹ jacyœ 

dwaj malarze, za mn¹ instalator. Werk 

mój wielki, szafowaty stoi na jednych 

z dwojga drzwi wejœciowych, z których 

jedne bêd¹ zamkniête. Miêdzy moimi 

drzwiami a tymi drugimi jest instalacja 

s¹siada, z którym tworzymy nolens 

volens parê. Bo obaj dajemy show. Ja 

mianowicie jakiœ quasi-teatr ze œredniowiecza 

rodem, a on dwa telewizory 

i video. U mnie surowe deski i lalki ze 

szmat i gipsowych odlewów malowanych, 

a u niego cynkowana blacha i ta 

aparatura techniczna. Mo¿e o tej instalacji 

video coœ potem powiem, bo warto. Jak 

zacz¹³em sk³adaæ (czy rozk³adaæ) Cia³o, 

Radtke patrzy³ i myœla³. Nastêpnie 

poszed³ i przyszed³. „Wie pan” - mówi – 

„mam pewn¹ Schnapsidee, nie wiem, co 

pan na to”. I prowadzi mnie do k¹ta sali, 

gdzie s¹ drzwi zapasowe, przeciwpo¿arowe, 

a tam jest taki ma³y pokoik 

zawalony gaœnicami, wiadrami p.po¿., 

umywalka tam jest te¿, œciany trochê 

brudnawe. „Drzwi na zewn¹trz bêd¹ 

zamkniête, a te byœmy otworzyli i mia³by 

pan w³asn¹ salkê, tylko dla siebie.” Ja mu 

na to, jak na lato, same plusy, jedyna 

w¹tpliwoœæ, to ¿e dzie³o moje mo¿e publice 

ma³o rzuciæ siê na oczy, schowane 

takie. „Ale mimo to chêtnie” - mówiê – 

„¯e salka brudnawa, zagracona, to jak 

ula³ do mnie pasuje. Ten sprzêt 

po¿arniczy te¿ bardzo dobrze. I dobrze, 

¿e ciemnawo, bo tym bardziej w³asne 

oœwietlenie mego teatru zagra”. 

Ale niestety, a mo¿e i dobrze, sprawa 

siê rypnê³a, bo kierownik administracyjny 

muzeum siê nie zgodzi³ ze wzglêdu 

na bezpieczeñstwo: w razie po¿aru czy 

innej katastrofy ludnoœæ by mi Cia³o stratowa³a 

i nie wiadomo czy by siê uratowa³a. 

Znaczy ludnoœæ, bo Werk mój jest 

ubezpieczony na 22 olbrzymy na tej 

imprezie, wiêc brak zmartwienia. Potem 

mieliœmy d³u¿sz¹ rozmowê, w której siê 

okaza³o, ¿e propozycja Radtkowa by³a 

wywo³ana podœwiadomie czy nie tak¹ 

oto myœl¹: Ten Weso³owski nie pasuje 

jakoœ tutaj, wiêc powinien mieæ osobn¹ 

przestrzeñ, osobny pokoik. Dlaczego nie 

pasujê? Bo kanon niemiecki jest taki, ¿e 

ma byæ grzecznie, elegancko i ¿eby by³o 

porz¹dnie wykonane, ¿eby mucha nie 

usiad³a. Myœli ¿adnej w tym byæ nie 

mo¿e, a jak tak, to zakamuflowana, ¿e 

niby nie o myœl chodzi, lecz o formê 

w³aœnie. ¯e jak dzie³o dane jest frapuj¹ce, 

to tylko jako forma, nie jako myœl, nie jako 

przes³anie jakieœ, bo „sztuka to jest 

forma”. Te wnioski sobie sformu³owaliœmy 

owiniête w bawe³nê, przy moim 

przewa¿nym udziale, przy czym dr 

102

Radtke oœwiadczy³ siê za kanonem, jednak 

zasia³em w nim w¹tpliwoœci. Bo co tu 

gadaæ o kanonach w sztuce wspó³czesnej? 

W ka¿dym razie zgodziliœmy siê, ¿e moje 

Cia³o nie pasuje do tej wystawy z tej przyczyny, 

¿e jest mocno frapuj¹ce a nieporz¹dnie 

wykonane i wygl¹da na to, ¿e 

jak najbardziej celowo, bo jednak widaæ 

w tym pracy kupê i trud materia³owy 

i transportowy, a tu deska krzywa, œruba 

nie dokrêcona, nitki jakieœ nie obciête 

wisz¹, gips poobt³ukiwany, œlady nonszalanckich 

reperacji. A u innych tip top 

i muszka nie siada. Muszka pch³a. 

Obrazy to dla mnie nudne, ale by³o 

parê instalacji, obiektów parê, które zwróci³y 

uwagê moj¹, bo obok niezwykle 

porz¹dnego wykonania i trudu materia- 

³owo-technologicznego by³y frapuj¹ce – 

zreszt¹ dziêki temu mo¿e bardziej frapuj¹ce 

od dzie³a mego. Dla mnie. Otó¿ ten 

kolega obok postawi³ dwa takie pojemniki, 

jakby kosze od œmieci du¿e, z blachy 

cynkowej kratowanej. Do jednego w³o¿y³ 

telewizor, a drugi postawi³ do góry nogami 

i na nim te¿ telewizor. A na ekranach 

tych telewizorów pokaza³ kratê – od tych 

koszy w³aœnie przez video przenoszon¹. 

Widok taki powidok tej blachy cynkowej 

kratowanej. D l a m n i e to jest m y œ l 

w tym: te pojemniki na œmieci, te telewizorki 

jeden w koszu drugi na, i razem 

krata. I tu precyzja wykonania niezwyk³a 

jest funkcjonalna bardzo. Absolutnie pierwsz¹ 

nagrodê natomiast da³bym jednemu 

nazwiskiem Triloff, a mo¿e to jest 

Künstlername. M³ody ch³opak ko³o trzydziestki, 

dosyæ brudny i rozkud³any, 

bardzo skupiony, obserwowa³em go przy 

robocie. Montowa³ przywieziony w czêœciach 

osobliwy rower taki, którego konstrukcja 

by³a oparta na dwóch skrzy- 

¿owanych szynach stalowych czy aluminiowych, 

na ich koñcach znajdowa³y siê 

siedzenia, tak zrobione, ¿e rowerzyœci 

musieliby siedzieæ twarzami do siebie. 

Rower mia³ cztery ko³a, ka¿de na koñcu 

szyny na piêæ metrów d³ugiej, uwaga, do 

niej prostopadle ustawione, za siedzeniem 

kierowcy z kierownic¹ raczej do 

trzymania, bo kierowaæ tym rowerem nie 

da siê, ko³a mog¹ tylko do przodu i do 

ty³u iœæ, ca³y wehiku³ tylko po okrêgu 

poruszaæ siê. Peda³y, przek³adnie, wszystko 

jak siê nale¿y, gdy to wprawiæ w ruch 

wysi³kiem miêœni tych rowerzystów, to 

bêd¹ siê krêciæ w kó³ko, dooko³a osi tego 

krzy¿a. Swoista karuzela samonapêdowa 

taka. Dzie³o sztuki cud techniki. Siedz¹ na 

tym jacyœ faceci, krêc¹, krêc¹ peda³ami. 

A jednak siê krêci! No nie? Znowu m y œ l 

jest. D la m n i e. Bo tym kolegom 

moim dwom mo¿e chodzi tylko o formê? 

Nie wiadomo, raczej nie tylko. Otó¿ 

u mnie wiadomo, ¿e nie chodzi o formê. 

Nie chodzi o ciaœ - jak powiedzia³ 

Murzynek jeden, mój student, antropologom 

na U£, gdy chcieli mu zmierzyæ 

g³owê, a on protestowa³ by³ przeciw 

instrumentacji takiej osoby jego. Zreszt¹ 

syn ksiêcia to by³, z Ghany, Opoku-Ware 

nazywa³ siê. 

(...) 

O recepcji dzie³a mego na tym Landesszale 

parê zdañ jeszcze wypowiem. 

Niczym biblijny Anteusz podpiszê siê 

sobie na œcianie. Jak wszed³em do sali 

z Andrejem-Petersburczykiem, z Ut¹ 

i z Juleczk¹-córeczk¹ za r¹czkê, widzê, ¿e 

przy Ciele mi postawili wieszak. No 

dobrze, mo¿e i dobre s¹siedztwo, bo 

wieszak drewniany, na nim tekstylia 

wisz¹. Czyli jak w mojej instalacji. Tego 

kolegê tylko z tymi telewizorami trochê 

przywalili tym wieszakiem. Jak by na 

miejscu by³, to by siê rzuca³, ale tak, to 

Was ich nicht weiß, das macht mich nicht 

heiß, a co to kogo obchodzi. 

Nikogo te¿ nie obesz³o, ¿eby reflektory 

w moim teatrze pozapalaæ. Zaraz 

zapali³em i zacz¹³em siê krêciæ ko³o 

kamery zamontowania. Bo mia³em taki 

pomys³, ¿eby kamerê na widzów nastawiæ 

i nagraæ, jak reaguj¹. Ale w koñcu 

z rêki nagra³em trochê. By³y takie 

momenty, ¿e ze trzydzieœci osób przed 

teatrem sta³o. Komentarze by³y ¿ywe. 

Jedna ³adna pani po trzydziestce objaœ- 

NA GRANICY 

103

nia³a swoje dzieci, teksty g³oœno czyta³a. 

„Szaleñstwo” – mówi inna pani starsza 

wymalowana do swojego towarzysza 

sztucznie opalonego – „Wspania³y pomys³, 

nicht wahr?”. Jeden m³ody 

cz³owiek, najoczywiœciej artysta (typ na 

Abnegata, buty mia³ strasznie zbrudzone 

i bez sznurowade³ – bo s¹ dwa typy 

wœród artystów m³odych: drugi jest na 

Przebranego: kity, kolczyki, ekstrawagancje 

stroju, u dziewczyn czarna szminka, 

te rzeczy; u starych jest inna typologia: 

albo na szyk albo na normalnego), 

wiêc ten m³ody cz³owiek sta³ i sta³, i nie 

¿eby ogl¹da³ szczegó³y, a jak, z czego zrobione, 

tylko sta³ i patrzy³ w skupieniu, 

i m y œ l a ³ najwidoczniej. Ma³y 

ch³opczyk syn jego bawi³ siê na pod³odze, 

wje¿d¿aj¹c mi do skrzyni zabawk¹-traktorem, 

ojciec siê od czasu do czasu odrywa³, 

¿eby dziecko pohamowaæ. Mia³em 

ochotê zagadn¹æ go, ale wstrzyma³em siê. 

Uta mi potem jeszcze sprawozda³a, ¿e 

przysz³a wycieczka starszych pañ i niemo¿liwie 

wycmokiwa³a siê, ¿e to jest 

najlepsza rzecz tutaj, jedna powiedzieæ 

mia³a. Znani mi artyœci to ró¿nie: jedni 

wybuchowo mi gratulowali (zw³aszcza 

panie), inni powœci¹gliwie, jeszcze inni 

boczkiem przemykali siê. Nie dla 

oklasków robiê, ale owszem przyjemnie 

by³o mi. 

Rzecz niezwykle ciekawa: o ile na 

wystawach indywidualnych te lale moje 

odbierane by³y jako „gabinet grozy”, 

zbiór „monstrów i pokurczów”, w ka¿- 

dym razie, ¿e to siê trzeba tego baæ, o tyle 

na tym Landesszale ludzie brali to cia³o 

moje na pogodnie, jako „witzig”, na ludycznie 

i zabawowo raczej. Widocznie jest 

to kwestia otoczenia. Na tej wystawie 

by³a francja-elegancja, estetyzm raczej 

bezwyrazowy, perfekcjonizm techniczny, 

i na tym tle moje dzie³o nie straszy³o, lecz 

bawi³o. Ludzie odbierali to jako rzecz zrobion¹ 

z dezynwoltur¹ i na luzie. 

To siê potwierdza te¿ w recenzji pani 

Maren Kruse, która ukaza³a siê w przeddzieñ 

otwarcia w „Kieler Nachrichten”. 

Rec. na ca³¥ stronê, z dwoma zdjêciami, 

oczywiœcie pokazuj¹cymi tzw. przekrój. 

Otó¿ o mnie jest najwiêcej napisane 

w porównaniu, zreszt¹ z nazwiska 

wymienia recenzentka tylko 24 artystów 

– w wystawie bierze udzia³ 133, startowa³o 

ponad 300, z ok. 800 pracami, 

przyjêto ca. 150 – napisano w katalogu. 

Z gazety przet³umaczê ten kawa³ek dla 

potomnoœci mojej: „Kto, bêd¹c pozytywnie 

nastawiony wobec wysi³ku organizatorów 

wystawy, poskromi w sobie 

obawy przed czekaj¹cymi go trudami 

d³ugiej drogi wzd³u¿ zawieszonych 

obrazami œcian, kto ma odwagê puœciæ siê 

w oczekuj¹ce go archipelagi rzeŸbiarskich 

konstrukcji i innych okazów budownictwa, 

ten mo¿e poczyniæ ciekawe 

odkrycia, a nawet zabawiæ siê trochê. I to 

ju¿ przy wejœciu do hali, gdzie Jacek 

Weso³owski otwiera wielk¹ skrzyniê 

z lalkami, aby przedstawiæ publicznoœci 

inscenizacjê swego teatru groteski pod 

tytu³em Cia³o. Obsada aktorska tego 

Koszmarnego snu zimowej nocy (Pêcherz 

Moczowy, P³uca, Serce czy W³osy) zaopatrzona 

jest w tabliczki z tekstami, co 

wskazuje na literackie wykszta³cenie 

autora dzie³a. W niedalekim s¹siedztwie 

zasiada na wysokim krzeœle Stary kot 

Nany Schulz, która, podobnie jak 

Weso³owski, porusza siê na granicy realnoœci, 

gdzie ¿yj¹ istoty niechêtnie 

zdradzaj¹ce ludziom swoje tajemnice”. 

(Gdy potem pyta³em Julciê, co siê jej 

najbardziej podoba³o, odpowiedzia³a: 

„Pan Kotek”.) Ciekawe, czy by³o coœ 

w innych gazetach, niewykluczone, ¿e te¿ 

w hamburskich. Natomiast TV da³a du¿y 

materia³ przed wystaw¹, akurat by³ nakrêcany, 

jak montowa³em swój teatr. 

Jakaœ wyfiokowana pani w wiêcej ni¿ 

œrednim wieku lata³a po hali, ekipa za 

ni¹, wypytuj¹c siê tego Radtke-doktora 

a to o tego, a to o tamtego artystê-luminarza 

miejscowego, a gdzie on wisi itd., 

listê mia³a przygotowan¹ wg. „kto” 

z góry. Przyhamowa³a nagle przed moim 

cia³em jak wryta i mówi: „Ja to przecie¿ 

104

widzia³am. W Lubece, w Burgkloster!” 

„Ano, zgadza siê” - ja na to. I polecia³a, 

mnie nie wziê³a, bo nie mia³a na liœcie. 

Katalog wydali b. elegancki, ka¿dy artysta 

ma stronê ze zdjêciem dzie³a jego. No 

to wepchn¹³em siê do tego panteonubalonu. 

Zapis 11.11.2007, przy czytaniu powy¿- 

szego: W roku 1994 przyjêto mnie do 

Federalnego Zwi¹zku Artystów Plastyków, 

Oddzia³u Krajowego Szlezwika- 

Holsztynu – na wniosek Bernharda 

Schwichtenberga, ówczesnego Przewodnicz¹cego 

Prezydium tego¿, uzbrojonego 

w film TVP o mojej wystawie 

w £odzi: Dzien-Nik 1983-93. W zwi¹zku 

z powy¿szym niew¹tpliwie pozostaje fakt 

przyjêcia w roku nastêpnym po raz pierwszy 

mojej pracy dzien-nikowej na 

doroczny Przegl¹d Krajowy (Landeschau) 

przez jury tego¿, któremu w tym¿e 

roku przewodniczy³ ten¿e. Potem ju¿ 

posz³o ³atwiej, równie¿ bez Przewodnicz¹cego 

dosta³em siê na tê presti¿ow¹ 

wystawê jeszcze kilka razy, zanotujmy: 

1998, 1999, 2000, 2005. Dwa razy z tego 

w muzeum Burgkloster w Lubece, 

którego dyrektorem jest moja studentka 

by³a z kiloñskiego uniwersytetu, by³a 

w jury z urzêdu. Dziœ grzeba³em 

w anna³ach Dzien-Nika, by coœ wybraæ do 

niniejszego odcinka Na Granicy i zrobi³em 

taki oto wypis, dlaczego nie. Dedykujê 

wy¿ej wymienionemu, przesy³am pozdrowienia 

nach Kiel: czeœæ Ci, Bernardzie, 

ju¿ dawno Ciê nie widzia³em, nie 

s³ysza³em. 

Berlin, w listopadzie 2007

Bartosz Pi¹tkowski 

mozaika cielista pamiętna 

załamania światła na tacy jak cmentarzyska. przeklinam 

pułapkę cyrulika. tracę ząb. 

satori nabiera przyśpieszenia, trochę ciszej niż zwykle. 

uwielbiam jej błękitną sukienkę, błękitną kurewsko jak ultramaryna. 

wywabiam te piersi, te oczy, te usta, tę twarz białą jak domy Kefar 

Nahum. 

obracam się w niej, w niej odpoczywam, wytchniona 

ta miłość, zima bez ognia? 

mozaika purpurowa miłosna 

schodziłem z łoża jak z kurhanu, postępkami z-wczoraj-na-dziś 

ciała palenie. dogasający tercet szczęścia: półokręgi obojczyków odciśnięte w pościeli, nasze planety i 

deser truskawkowy. 

tout court niesiemy nieprzekraczalne z nieba do nieba, powikłani 

relacjonujemy świat tylko w jeden sposób, bez zabobonów 

tak pilnie potrzebnych wobec 

wobec siebie nieuniknieni jak mordercze stany? 

106


mozaika burgundowa bolesna 

porażony wspominam cię na surowo. domniemane 

wspólne chwile nie dają wyboru. nakreślają mnie 

mordercze konfabulacje. pozwalają wynurzyć twarz 

zakrytą w dłoniach przez te parę lat. maskę 

nie zmienioną przez tysiące miejsc, w których byłem 

bez ciebie. bez snu. bez siebie. bzy kwitną 

już czwarty raz. odprowadzam cię 

na peron. myśli i krwi. zapijam kwasem 

chlebowym. mostem w tym mieście się przechadzam 

byle dalej na przełaj. notując podróż i pstrykając 

zdjęcia mojej kobiety. już tu nie wiszą. 

mozaika słomkowa buńczuczna 

trumpet. t-r-u-m-p-e-t! pomyśleć niemożliwie Milesem Davisem. 

pasjonujące bywają chwile przed zanurzeniem, 

jak synkopowanie rzeczywistości płynem do kąpieli Yves Rocher. 

piano. p-i-a-n-o! mariaż klawiszy Alkana z Fantazją f-moll Chopina. 

didaskalia zapisane wzdłuż Ciebie znaki-pieprzyki, przystanki-brodawki, 

i tak, objaśnianie ciałem odmiennych perspektyw, 

i nie, tak? 

107

PREZENTACJE 

Wystawa Kolekcja Starej Winiarni, której kuratorem jest Magdalena Gryska, odnosi siê 

do rozmaitych dzia³añ na polu sztuki. Wystawa ta, jest podsumowaniem wystaw indywidualnych, 

zbiorowych oraz innych zjawisk artystycznych, jakie mia³y miejsce w przestrzeniach 

Galerii Stara Winiarnia w okresie czterech lat jej dzia³alnoœci. 

Kolekcja zosta³a zaprezentowana w trzech miejscach; w Galerii Miejskiej Arsena³ 

w Poznaniu, w Galerii Wie¿a Ciœnieñ w Koninie oraz w Galerii BWA w Gorzowie Wlkp. Zawiera 

ona wybór autorów oraz ich prac, które wczeœniej by³y prezentowane w Galerii Stara 

Winiarnia. 

Galeria Stara Winiarnia (www.starawiniarnia.art.pl) w Zielonej Górze zosta³a powo³ana 

przez Magdalenê Gryskê i Zenona Polusa w roku 2003. Dzia³alnoœæ i program Galerii 

nawi¹zuje do dwóch tradycji; z jednej strony, poprzez nazwê do przemys³u winiarskiego od lat 

kojarzonego w Polsce z Zielon¹ Gór¹ oraz do zakorzenionych tu tradycji wystawienniczych 

dotycz¹cych ogólnie pojêtych zjawisk sztuki wspó³czesnej. W zwi¹zku z tym program galerii 

mo¿na okreœliæ jako kontynuacjê tych idei artystycznych, które stanowi³y istotê dzia³ania 

Biennale Z³otego Grona w latach 70. i Biennale Sztuki Nowej w latach 80. i 90. Galeria nie 

ma okreœlonych preferencji programowych s³u¿y raczej artystom, tak, aby ich idee tworz¹c 

aktualny obraz sztuki, kszta³towa³y istotne dla niej wartoœci. 

Kolekcja, to jak wiadomo, zespó³ przedmiotów naturalnych lub wytworów dzia³alnoœci 

ludzkiej, utrzymywanych czasowo lub trwale poza obszarem pewnych czynnoœci, poddanych 

szczególnej opiece w miejscu zamkniêtym i wystawionych do ogl¹dania. Kolekcja Starej 

Winiarni, nie ma swojego miejsca sta³ego pobytu, mo¿e istnieæ tylko w miejscach czasowo 

u¿yczonych, w których mo¿e prze¿yæ swoje chwile œwietnoœci, daæ siê ogl¹daæ, by potem 

zasn¹æ w magazynach. 

W wystawach brali udzia³: 

Robert Bartoszek, Andrzej Bembenek, Rados³aw Czarkowski, Ma³gorzata Dobrzyniecka- 

Kojder, Magdalena Gryska, Paulina Komorowska-Birger, Adam Molenda, Igor Myszkiewicz, 

Adam Olejniczak, Daniel Pere³kiewicz, Katarzyna Podgórska-Glonti, Zenon Polus, 

Przemys³aw Przepióra, Marcin Raba, Arkadiusz Ruchomski, Wac³aw Serdeczny, Ireneusz 

Solarek, Marian Stêpak 

108

Konrad Schiller 

Kolekcja Starej Winiarni 

W maju 1987 roku odby³o siê w Zielonej 

Górze II Biennale Sztuki Nowej, którego 

g³ównym za³o¿eniem by³a prezentacja galerii 

niezale¿nych, eksperymentuj¹cych, które 

dzia³a³y w tym czasie w Polsce. Jak pisze 

Zenon Polus, jeden z animatorów ca³ej 

imprezy, interesowa³y go, specyficzne zwi¹zki 

miêdzy artystami i galeriami, które zaowocowa³y 

szeregiem interesuj¹cych wystaw, 

to sta³o siê podstaw¹ koncepcji II Biennale 

Sztuki Wspó³czesnej 1 . Do wystawy zaproszono 

12 galerii, które mog³y zaprezentowaæ 

dokumentacje dzia³alnoœci z ostatnich dwóch 

lat oraz prace 4 do 8 artystów, z którymi 

wspó³pracowa³y. 

By³y to miêdzy innymi takie miejsca jak, 

Akumulatory 2 z Poznania, Galeria Dzia³añ 

z Warszawy, zielonogórska Galeria „po”, 

Pracownia Dziekanka, „Wielka 19” – Poznañ, 

to jedynie po³owa z zaproszonych do Biennale 

galerii 2 . 

Z dzisiejszej perspektywy by³a to impreza 

znacz¹ca w budowaniu ówczesnej sztuki polskiej. 

W jednym miejscu doprowadzono do 

konfrontacji ró¿nych strategii wystawienniczych, 

nurtów oraz mediów, w jakich 

poruszali siê w nich twórcy. Przy jednoczesnym 

zachowaniu niezale¿noœci i autonomii 

poszczególnych galerii. 

Jedyn¹ rzecz¹, jaka je spaja³a, by³a 

nadrzêdna idea, przegl¹d polskiej sztuki 

poszukuj¹co-eksperymentalnej (…) jej celem 

jest wykreowanie rzeczywistoœci nowej. 

Interesowa³y nas te zjawiska, w których artysta 

manifestuje refleksyjny stosunek wobec 

istniej¹cego stanu, b¹dŸ te, w których 

poprzez swoj¹ aktywnoœæ twórcz¹ staje siê 

on sprawc¹ i animatorem procesów intelektualnych 

lub emocjonalnych 3 . 

Œciera³y siê tu ró¿ne formy wypowiedzi 

artystycznej obok tradycyjnej prezentacji 

geometryczno-abstrakcyjnego malarstwa 

„Galerii 72”, pojawi³y siê prezentacje wideo, 

filmy, performance, happeningi, pokazy 

autorskie. 

Czêsto przybiera³y one charakter efemeryczny, 

siêgaj¹cy do artystycznej anarchii 

kanonicznych grup awangardowych. Wpisywa³a 

siê równie¿ w specyfikê czasu, w jakim 

zosta³a zainicjowana. 

Okres lat 1982-1989, to moment, 

swoistej destrukcji ¿ycia artystycznego. 

Twórcy dzia³aj¹cy w latach 80. poddali dyskusji 

model funkcjonowania artysty i dzie³a 

wypracowany w latach 60-70. XX. To 

równie¿ czas, w którym sztuka polska 

stanê³a w obliczu niepewnej sytuacji politycznej 

– stanu wojennego i jego konsekwencji 

oraz wobec zamanifestowania w³asnej 

odrêbnoœci artystycznej. Nie wygas³a jeszcze 

awangarda lat 70., ci¹gle aktywni byli twórcy 

tzw. œmietanki artystycznej (£ukasz Korolkiewicz, 

Ewa Kuryluk, Andrzej Bielawski),choæ 

zmieni³a siê tematyka ich prac, ukierun- 

1 Zenon Polus, [w:] II Biennale Sztuki Nowej 1987, (katalog wystawy), Biuro Wystaw Artystycznych, Zielona Góra 1987, s. 4. 

2 W katalogu II Biennale Sztuki Nowej z 1987 znajduje się pełny zestaw galerii i ich twórców oraz reprodukcje prac 

artystów biorących udział w pokazie. Zenon Polus, II Biennale Sztuki Nowej 1987, (katalog wystawy), Biuro Wystaw 

Artystycznych, Zielona Góra 1987. 

3 Ibid. 

PREZENTACJE 

109

kowana na bardziej refleksyjne obserwacje 

rzeczywistoœci. Narasta³a fala nowej ekspresji 

i rewindykacji funkcji malarstwa. 

Zmieni³ siê równie¿ jego jêzyk, który coraz 

silniej eksponowa³ potrzebê bezpoœrednioœci 

spojrzenia, wykorzystuj¹c groteskê, ironiê 

i pastisz. W³aœnie na gruncie bezpoœrednioœci 

i pastiszu dzia³aj¹ Wprostowcy i zupe³nie 

nowe pokolenie artystów z Gruppy oraz 

Luxusu (debiutowali w latach 1982-1983, 

1986). Nieco wczeœniej na pocz¹tku 1980 

roku, obok tych zjawisk, dochodzi do znacz¹cej 

radykalizacji wypowiedzi artystycznych 

na polu sztuki akcji, performance. 

Duet KiweKulik, wczeœniej zwi¹zany z galeri¹ 

Repassage (El¿bieta i Emil Cieœlarowie, 

Grzegorz Kowalski, Zbigniew Warpechowski, 

Jerzy Kalina) przechodzi na stronê w³asnych 

dzia³añ powo³uj¹c do ¿ycia Pracowniê 

Dzia³añ, Dokumentacji i Upowszechniania 

(1971-1987). 

Aran¿owali cykl akcji „Dzia³ania na g³owê”, 

w których poddawali dyskusji sytuacje (polityczno-spo³eczn¹), 

w jakiej znalaz³ siê artysta 

w latach 80. 

Jerzy Truszkowski to kolejny twórca, który 

brutalnie ingeruj¹c w swoje cia³o (nacinaj¹c, 

k³uj¹c itp.), krytykowa³ sytuacjê polityczn¹. 

Na moment przed wybuchem stanu wojennego 

na polskiej scenie artystycznej zrodzi³y 

siê dwie ró¿ne grupy artystyczne. Jedna 

i druga dzia³a³a w duchu anarchistycznych 

postaw, jednak odró¿nia³ je jêzyk anarchistycznej 

rewolty. 

Pierwsza z nich to „£ódŸ Kaliska”, której 

dzia³alnoœæ polega³a w du¿ym stopniu na 

akcjach anarchistycznych i obscenach s³u¿¹cych 

miêdzy innymi przeszkadzaniu w oficjalnym 

¿yciu artystycznym i przedrzeŸnianiu go. 

Specjalnoœci¹ £odzi Kaliskiej by³y sesje 

budowania „¿ywych obrazów” na kanwie 

klasycznych utworów malarskich, przede 

wszystkim ze szko³y francuskiej 4 . 

Druga manifestacja skrajnej postawy 

artystycznej zawi¹za³a siê we Wroc³awiu pod 

wp³ywem dzia³añ Majora – Waldemara 

Frydrycha. Major wraz z grup¹ artystów, studentów 

dzia³a³ pod szyldem „Pomarañczowej 

Alternatywy”; ich znakiem rozpoznawczym 

by³y szpiczaste pomarañczowe czapki krasnoludków. 

Ich akcje mia³y charakter absurdalnych 

happeningów, akcji ulicznych, np. Rewolucja 

Krasnali. Wszelkie ich wyst¹pienia 

wynika³y z ukazania chorej sytuacji spo³ecznej 

i politycznej, jaka zapanowa³a po stanie 

wojennym. 

Jak siê okaza³o zabawa i humor wymknê³a 

siê cenzurze w³adzy, a manifestacja „krasnoludkowej 

rewolucji” przerodzi³a siê w karnawa³ 

na ulicach Wroc³awia. Wiem, ¿e nakreœlona 

przeze mnie charakterystyka sztuki lat 80., 

jest niepe³na, ale nie mia³a taka byæ. Zale¿a³o 

mi na wskazaniu najwa¿niejszych zjawisk, 

jakie mia³y miejsce w tym czasie. Jest to dla 

mnie o tyle cenne, ¿e pokazuje specyfikê sztuki 

polskiej, na tle której zainicjowana by³a 

impreza Biennale Sztuki Nowej w Zielonej 

Górze. 

Jego pierwsza edycja mia³a miejsce 

w 1985 roku, odbywa³a siê ona, co dwa lata 

nieprzerwanie do 1993 roku, ostatnie 

Biennale odby³o siê w 1996 i zamknê³o 

rozdzia³ wielkich imprez artystycznych 

w Zielonej Górze. Jednak by w ogóle mo¿na 

by³o mówiæ o sztuce lat 80. i jej wp³ywie na 

kszta³towanie wy¿ej wymienionym pokazom, 

nale¿y zwróciæ uwagê na ¿ycie galerii 

zarówno w latach 1982-1989 i po³owy lat 

90. XX w. Wspomina³em, ¿e czas po stanie 

wojennym nie nale¿a³ do najkorzystniejszych 

w animowaniu ¿ycia artystycznego. Sztuka 

i artyœci polaryzowali siê na dwóch biegunach, 

oba stara³y siê byæ niezale¿ne od 

w³adzy. Jeden z biegunów skupi³ siê w koœcio³ach. 

To w³aœnie tutaj artyœci znaleŸli pole 

swobodnych dzia³añ artystycznych, jednym 

z czo³owych artystów, który oswaja³ przestrzenie 

œwi¹tynne by³ Jerzy Kalina (Ostatnia 

Wieczerza – Znak Krzy¿a, Warszawa Koœció³ 

Mi³osierdzia Bo¿ego, 1983). 

Jednak z czasem teren koœcielny sta³ siê 

polem regularnych wystaw artystycznych, 

g³ównym inicjatorem takich dzia³añ, by³ 

Janusz Bogucki (kurator i twórca Galerii 

Wspó³czesnej). Zainteresowanie artystów 

takim obszarem aktywnoœci artystycznej 

utrzymywa³o siê niemal do 1989 roku, choæ 

poziom wystaw ulega³ os³abieniu i sztuka 

zaczê³a siê zbli¿aæ jedynie do sakralno-narodowego 

klimatu. 

Drugi biegun, który w obliczu wystawy 

„Kolekcja Stara Winiarnia” jest bardziej istot- 

4 Cyt. za, Anda Rottenberg, Sztuka w Polsce 1945 – 2005, Stentor, Warszawa, 2005, s. 268. 

110

ny, to powrót ¿ycia artystycznego do wszelkich 

form galeryjnych. Czêsto galerie te mia³y 

charakter efemeryczny i chwilowy, ale 

pojawi³o siê kilka miejsc wystawienniczych, 

które znacz¹co wp³ywa³o zarówno na 

poziom, ale i kszta³t sztuki polskiej lat 80. 

Niewielkie na ogó³ galerie stawa³y siê enklawami 

niezawis³ej sztuki. (…) najwa¿niejsze 

jednak okaza³y siê te, które pozwala³y zadebiutowaæ 

nowemu pokoleniu artystów 5 . 

Oczywiœcie galerie powstawa³y niemal we 

wszystkich oœrodkach sztuki, ale do najwa¿- 

niejszych nale¿y zaliczyæ dwie warszawskie 

galerie, Wie¿a i Dziekanka. Pierwsza by³a 

obszarem wczesnych aktywnoœci Œwiadomoœci 

Neue Bieriemienost (Miros³aw Ba³ka, 

Marek Kijewski i Miros³aw Filonik), w Dziekance 

natomiast debiutowali cz³onkowie 

Gruppy (Jaros³aw Modzelewski, Ryszard 

Grzyb i Marek Sobczyk) oraz indywidualnie 

dzia³a³ w niej Miros³aw Ba³ka. W Poznaniu 

zawi¹za³a siê galeria Wielka 19, by³o to pole 

dzia³añ artystów tego œrodowiska, Ko³o 

Klipsa, Piotr Kurka, Joanna Przyby³a. Instytucje 

te reprezentowa³y pe³n¹ niezale¿noœæ 

w swoich dzia³aniach skupiaj¹c siê na 

eksperymentowaniu w obszarze sztuki, czêsto 

sami artyœci odpowiadali za program tych 

galerii, co jeszcze bardziej wzmacnia³o ich 

odrêbnoœæ i autonomicznoœæ. Jasnym by³o, 

¿e aktywnoœæ w galeriach prze³o¿y siê na 

szersze dzia³anie w zakresie prezentacji. 

Dojrzewaj¹ce tendencje i formy faktów 

artystycznych znalaz³y odpowiedni grunt do 

dalszego rozwoju, w³aœnie na Biennale Sztuki 

Nowej w Zielonej Górze. 

Ta, rozpoczêta w 1985 roku, z inicjatywy 

Zenona Polusa, Bogumi³y Ch³odnickiej, 

Brygidy Grzybowicz, Wojciecha Koz³owskiego 

oraz Zbigniewa Szymaniaka, impreza sta³a 

siê poligonem, na którym zaproszeni artyœci 

mogli bezpoœrednio ze sob¹ wspó³pracowaæ 

i konfrontowaæ ró¿ne sposoby wypowiedzi 

artystycznej. Forma Biennale skupi³a siê 

równie¿ na roli krytycznej i teoretycznej 

w sprawach sztuki. Organizowane by³y sympozja, 

na które zapraszano czo³owych teoretyków, 

krytyków oraz samych artystów i to 

w³aœnie podczas tych teoretycznych spotkañ 

dyskutowano na okreœlony wczeœniej temat. 

W przeci¹gu szeœciu edycji imprezy 

próbowano odpowiedzieæ na takie zagadnienia, 

jak: krytyka w obliczu sztuki, galerie 

niezale¿ne i ich wp³yw na kszta³t sztuki, sztuka 

lat 80. i próba posumowania dekady, 

„wymiar sztuki” problem przestrzennoœci 

i przestrzeni w dziele sztuki; ostatnie spotkanie 

dotyczy³o intermedialnoœci sztuki, jako 

nowego miejsca jej funkcjonowania. Zarówno 

tematy sympozjów, jak i zapraszani artyœci do 

wystawy (m.in. Miros³aw Ba³ka, Grzegorz 

Klaman, Gruppa, Ko³o Klipsa, Robert Rumas, 

Izabella Gustowska, Adam Rzepecki, i wielu 

innych), odpowiada³y najbardziej aktualnym 

postawom twórczym i krytycznym na prze- 

³omie lat 80. i 90. 

Aktywnoœæ ta, naturaln¹ kolej¹ rzeczy 

doprowadzi³a do powstania w Zielonej Górze 

niezale¿nej galerii – „po” (Wojciech Koz³owski 

i Leszek Krutulski – Krechowicz). By³a to 

wtedy galeria m³odych o programie polegaj¹cym 

na braku konkretnego programu. 

Chcieli prowadziæ miejsce otwarte poza 

wp³ywami autorytetów i okreœlonych sugestii, 

bardzo Was prosimy pozwólcie nam robiæ to, 

co robimy, bez ogl¹dania siê na Wasze opcje, 

preferencje, antypatie, pogl¹dy i oceny. (…) 

Galeria? Miejsce stworzenia jeszcze jednego 

œwiata? Miejsce kreowania Sztuki? Miejsce 

lansowania siebie? Innych? Wy wszyscy 

oczywiœcie znacie odpowiedŸ. My jeszcze nie 

(…) 6 . Galeria ta stanowi³o pole doœwiadczalne, 

gdzie próbowano znaleŸæ odpowiedŸ 

na pytania postawione w manifeœcie 7 . Wpisa³a 

siê ona równie¿ w konstrukt Biennale 

Sztuki Nowej. 

Po 1989 roku BSN doczeka³ siê jeszcze 

trzech edycji, które przypad³y na po³. lat 90, 

to równie¿ czas kiedy ¿ycie artystyczne rozwija 

siê dynamicznie g³ównie w du¿ych miastach. 

Ponownie krystalizuje siê sytuacja podzia³u 

na centrum i peryferie. Oczywiœcie nie 

5 Cyt. za, Anda Rottenberg, Sztuka w Polsce 1945-2005, Stentor, Warszawa, 2005, s. 159. 

6 Cyt., za, W. Kozłowski, L. Krutulski – Krechowicz, Szanowni Panowie, [w:] II Biennale Sztuki Nowej 1987, (katalog 

wystawy), red. Z. Polus, BWA, Zielona Góra, s. 56. 

7 Posługuje się tu określeniem manifest, ponieważ program galerii „po” przypomina w swojej konstrukcji manifesty pierwszych 

awangard z początku XX wieku. Dla porównania teksty Filippo Tommaso Marinetti, Manifest Futuryzmu 1909, 

Manifest malarzy futurystów 1910, Antytradycja futurystów – manifest synteza 1913, G. Apollinaire. Teksty te można 

znaleźć w, Artyści o sztuce, red. E. Grabska, H. Morawska, PIW, Warszawa, 1977. 

PREZENTACJE 

111

oznacza to, ¿e sztuka na peryferiach zamiera, 

czy staje w miejscu. Niestety jednak traci 

swój dynamizm, jaki towarzyszy³ jej rozwojowi 

w ramach ogólnopolskich spotkañ artystycznych. 

Teraz dzia³ania na polu artystyczno – 

wystawienniczym nabieraj¹ charakteru regionalnego, 

przy jednoczesnej wspó³pracy 

z artystami z g³ównych oœrodków. Po³owa lat 

90. zaowocowa³a powstaniem nowej galerii, 

„Galeria GI”. Jednak wraz z nowymi czasami, 

musia³a zmieniæ siê zasada funkcjonowania 

galerii. Niektóre z niezale¿nych galerii po³. lat 

80. przeobrazi³y siê w galerie komercyjne, 

zajmuj¹ce siê handlem sztuk¹ przy jednoczesnym 

zachowaniu swojej niezale¿noœci 

programu autorskiego. Na tym tle galeria 

„GI” zachowa³a zasady funkcjonowania instytucji 

wystawienniczej, jakie zaprezentowane 

zosta³o podczas II BSN. 

Bezpoœrednio przed otwarciem „GI” przy 

Instytucie Wychowania Plastycznego WSP 

w Zielonej Górze, powsta³a galeria sztuki. 

W programie og³oszonym w 1992 roku, 

twórcy galerii pisali: galeria jest placówk¹ nie 

komercyjn¹ stawiaj¹c¹ sobie cele kulturotwórcze, 

upowszechnieniowe i dydaktyczne. 

(…) Program realizowany bêdzie w piêciu 

dzia³ach, wystawy, dzia³ania (performance, 

happeningi), spotkania i odczyty, wideoteka, 

dokumentacja 8 . Poprzez zwi¹zanie siê z placówk¹ 

edukacyjn¹, galeria postawi³a na 

wzmacnianie kadr i upowszechnianie sztuki 

zarówno w zakresie dokumentacji (œciœle 

zwi¹zanej z dokonaniami Biennale Sztuki 

Nowej), jak równie¿ teorii i krytyki (odczyty 

i wyk³ady zaproszonych goœci z innych galerii 

i uczelni). Szczególnie wa¿nym elementem jej 

funkcjonowania by³a wideoteka. Gromadzono 

tam filmy o sztuce, zarejestrowane akcje 

oraz sam¹ sztukê video. W przypadku tego 

dzia³u, bardzo cenne okaza³y siê kontakty 

z innymi placówkami w kraju i za granic¹. 

Wraz ze zmianami na uczelni i przemianowaniu 

Instytutu Wychowania Plastycznego 

na Instytut Sztuki i Kultury Plastycznej, 

poszerzy³a siê kadra wyk³adowców zaproszonych 

do wspó³pracy z innych oœrodków. 

Spowodowa³o to, ¿e równie¿ sama forma 

funkcjonowania galerii musia³a ulec zmianie. 

St¹d w 1994 roku z inicjatywy Magdaleny 

Gryski i Rados³awa Czarkowskiego galeriê 

instytutu zamieniono na Intermedialn¹ Galeriê 

„GI”. Twórcy tej galerii byli aktywnymi 

artystami i wyk³adowcami w Instytucie, 

po³¹czenie funkcji edukacyjno-artystycznych 

w prowadzeniu galerii sprawi³o, ¿e „GI” zaczêto 

traktowaæ jak laboratorium sztuki. Jednak 

przeprowadzone tam eksperymenty by³y 

zgodne z za³o¿eniami galerii, ¿e bêdzie ona 

miejscem niekomercyjnym, niezale¿nym 

a sztuka prezentowana w tym miejscu bêdzie 

oparta o nowe media, choæ odbywa³y siê 

równie¿ akcje, performance, koncertów muzyki 

eksperymentalnej, instalacji. Zachowuj¹c 

te ogólne za³o¿enia, kuratorzy galerii skupili 

siê na prezentacji artystów uznanych i znacz¹cych 

w rozwoju sztuki prze³omu lat 80. 

i 90. oraz na prezentowaniu twórców m³odych 

dopiero wkraczaj¹cych w szeroki œwiat 

sztuki. Wyjœcie ku m³odym okaza³o siê 

niezwykle cenne w kszta³towaniu lokalnego 

œrodowiska artystycznego wywodz¹cego siê 

z Instytutu Sztuki i Kultury Plastycznej. 

W ramach tych pokazów organizowano 

prezentacje prac dyplomowych absolwentów 

oraz tych, które powstawa³y w ramach 

warsztatów. Galeria „GI” sta³a siê tym samym 

miejscem konfrontacji dwóch pokoleñ twórców, 

tych w pe³ni ukszta³towanych z tymi, 

którzy byli jeszcze na drodze kszta³cenia. 

Wywi¹zywa³a siê czêsto gra zarówno miêdzy 

twórcami czy organizowanymi wystawami, 

dawa³o to mo¿liwoœæ wymiany spostrze¿eñ, 

zadawania pytañ o sens i definicjê dzie³a sztuki 

i jego obszaru ingerencji. W „GI” wystawiali 

miêdzy innymi: Anna Baumgart, Zbigniew 

Warpechowski, Marcin Berdyszak, Guy Boremans, 

Maks Velo, Sylvie Bozeli, S³awomir 

Sobczak, Magdalena Gryska, Rados³aw Czarkowski, 

Zenon Polus i wielu innych. W ramach 

wyk³adów pojawili siê miêdzy innymi: Eric Anderson, 

Marek Wasilewski, Grzegorz Dziamski. 

Wszelkie formy aktywnoœci artystycznej, 

spotkania i dyskusje doprowadzi³o do zbudowania 

w³asnego kapita³u symbolicznego, 

o tyle silnego, ¿e pozwoli³ on na ewolucjê 

miejsca. Po zamkniêciu galerii „GI” w 1999 

roku, jasnym siê sta³o, ¿e nale¿y kontynuowaæ 

drogê rozwoju sztuki rozpoczêt¹ 

w 1994 roku. 

I tak w 2003 roku z inicjatywy Zenona 

Polusa i Magdaleny Gryski powsta³a galeria 

8 Fragment programu, napisanego 6. XI. 1992, s. 1 

112

„Stara Winiarnia”. Choæ od zamkniêcia „GI” 

minê³o piêæ lat, to idee zawi¹zane ju¿ wtedy 

nie wygas³y, ale uleg³y pewnej ewolucji. 

Galeria Stara Winiarnia zachowa³a za³o¿enia 

swojej poprzedniczki przy jednoczesnym 

skupieniu siê na lokalnym œrodowisku, 

szczególnie tym najm³odszym, wywodz¹cym 

siê z Zielonej Góry i tym do miasta przyby³ym. 

Wraz z nowym miejscem nast¹pi³a swoista 

zamiana pokoleniowa, ci, którzy sami zapraszali 

uznanych sami nimi siê stali. Teraz pole 

eksperymentu zajêli m³odsi œciœle wspó³pracuj¹c 

z wczeœniejszymi pokoleniami. „Stara 

Winiarnia” rozszerzy³a zakres dzia³ania 

w sferze malarskiej, dzia³a obok nowych 

mediów i zachowa³a rozpoczêt¹ w 1994 

roku drogê intermedialnoœci. W³aœnie problematyka 

odnosz¹ca siê do szeroko pojmowanych 

kwestii malarskich, od czysto 

tematycznych po rozwi¹zania formalno-ideowe, 

zdominowa³a strategiê dzia³ania galerii. 

S¹dzê, ¿e taka zmiana optyki wystawienniczej, 

wynika³a z aktualnej sytuacji na scenie 

artystycznej w Polsce. 

W pocz¹tkach 2000 roku, nast¹pi³ 

swoisty renesans malarstwa. Spektakularny 

sukces debiutuj¹cych ówczeœnie artystów 

z krakowskiej grupy „£adnie” (Wilhelm Sasnal, 

Rafa³ Bujnowski i Marcin Maciejowski) uruchomi³ 

ponown¹ fascynacjê medium malarskim. 

Rozpocz¹³ siê proces, który mo¿na 

nazwaæ „supremacj¹ malarstwa”. Promieniowa³ 

on na ca³¹ Polskê, od centrum, a¿ po 

peryferie. Z równ¹ si³¹ oddzia³ywa³o to na 

kszta³t œrodowisk, jednak nie przyczyni³o siê 

to do ró¿norodnoœci samego malarstwa. 

By³a to raczej sytuacja wszelkich modyfikacji, 

mutacji obranej drogi. I kiedy w latach 60. 

i 70. mno¿y³y siê tzw. „pikasy”, jako powszechnie 

rozumiana nowoczesnoœæ, tak po 

2002 roku coraz wiêcej by³o „sasnali”. By³ to 

swego rodzaju katalizator poszukiwañ 

nowych lub przypomnienia zapomnianych 

rozwi¹zañ w zakresie malarstwa. Oczywiœcie 

w tak dynamicznym ruchu, pojawi³y siê 

ró¿nego rodzaju deformacje, które okrzep³y 

i przybra³y formu³ê „popbanalistycznych”, 

„butikowych” dekoracji. 

W obliczu takiego stanu rzeczy „Stara 

Winiarnia” wziê³a udzia³ w dyskusji malarskiej. 

Jedn¹ z pierwszych wystaw skupiaj¹cych siê 

na problemie malarstwa by³a zorganizowana 

przez Magdalenê Gryskê „Sztuka beze mnie 

nie ma sensu”. 

Obok samej wystawy zorganizowano 

konferencjê, która dotyczy³a kryteriów definiowania 

malarstwa wspó³czesnego jej 

uczestnikami byli; Beata Frydryczak, Jolanta 

Ciesielska i Roman Kubicki. Wystawa sk³ada³a 

siê z dwóch czêœci z pokazu malarstwa 

i performance grupy „Sêdzia G³ówny” 

(Aleksandra Kubik i Karolina Wiktor), obie 

czêœci stanowi³y spójn¹ ca³oœæ. Do pokazu 

zaproszeni zostali artyœci œredniego pokolenia 

m.in. Zenon Polus, Grzegorz Sztwiertnia, 

Ryszard WoŸniak, Krzysztof Wróblewski i Rados³aw 

Czarkowski. Tym, co stanowi³o 

wspóln¹ oœ ca³ego pokazu, by³ fakt, ¿e tak 

ró¿ni twórcy uprawiaj¹ malarstwo. „Sztuka 

beze mnie nie ma sensu” stanowi³a pierwszy 

g³os w dyskusji o kondycji malarstwa w czasie 

pluralizmu artystycznego, gdzie ¿adna 

z obecnych tendencji nie jest dominuj¹ca, 

przeciwnie dochodzi do silnego przenikania 

siê mediów, problemów i idei. To równie¿ próba 

okreœlenia pozycji malarstwa we wszelkich 

postmodernistycznych konstruktach kulturowych. 

Odpowiedzi¹ na postawiony problem podczas 

tej wystawy mia³a byæ „Têsknota za 

malarstwem” z 2005 (Dawida Radziszewskiego 

– Galeria Pies). Radziszewski zaprosi³ 

do swojego pokazu najm³odsze pokolenie 

artystów m.in. Basiê Bañdê, Seweryna Swachê, 

Przemka Mateckiego, S³awka Czajkowskiego, 

Jarka Jeschke, Piotra Kowalskiego, 

Paw³a Ksi¹¿ka i Grupê Wunderteam. Wystawa 

rozpatrywa³a zagadnienie malarstwa, 

na ró¿nych jego p³aszczyznach od formalnej 

do czysto dekoracyjnej. Wystawa odby³a siê 

w roku 2005. 

I bardziej ni¿ wystawa z 2003 roku 

odnosi³a siê do silnie skomercjalizowanego 

rozumienia malarstwa, które zaczê³o wype³niaæ 

butiki, kawiarnie i ca³ego klimatu popbanalizacji 

tego medium. Prace tam 

zaprezentowane w sposób ironiczny obrazowa³y 

w³aœnie tak¹ atmosferê, czêsto 

w sposób bardzo œwiadomy wchodz¹c 

w butikow¹ konwencjê. „Têsknota za malarstwem” 

równie silnie zaakcentowa³a wybijaj¹c¹ 

siê zmianê pokoleniow¹ zarówno 

w samym malarstwie, jak i w strategiach 

kuratorskich. Jednak przygotowany przez 

Dawida Radziszewskiego pokaz traktowaæ 

nale¿y jako ostatni g³os w podjêtej w 2003 

roku dyskusji. Wyznaczony przez wystawê 

„Sztuka beze mnie nie ma sensu” kierunek 

PREZENTACJE 

113

podejmowany by³ równie¿ przez innych twórców 

zapraszanych do dzia³añ w galerii. 

Choæ rozwi¹zania zaproponowane przez 

artystów za punkt wyjœcia przyjê³y kwestie 

malarstwa i malarskoœci, to siêga³y one 

zarówno do szeroko rozumianej intermedialnoœci 

oraz stanowi³y indywidualne odpowiedzi 

na pytania dotycz¹ce kondycji malarza 

i obrazu. Jednym z artystów, który odnosi³ 

siê do tych zagadnieñ by³ Adam Molenda. 

Swoj¹ wystaw¹ „Gwiazdy, lampki i latarki”, 

stara³ siê pokazaæ egzystowanie obrazów 

w ró¿nej rzeczywistoœci, której pocz¹tkiem 

by³oby œwiat³o. Artystê interesuje moment 

postrzegania œwiat³a generowanego sztucznie 

przez œwiadome dzia³anie cz³owieka 

oraz tego, które pozostaje poza nasz¹ kontrol¹. 

T¹ wystaw¹ równie¿ odnosi siê do 

malarstwa jako dziedziny akademickiej. 

W tekœcie towarzysz¹cym wystawie „Malarstwo 

– dziki pó³wysep”, zadaje podstawowe 

pytanie: „Czy ³atwo jest dziœ malowaæ?”, „Czy 

istnieje coœ takiego jak malarstwo „w ogóle”?”. 

OdpowiedŸ mo¿na wed³ug Molendy odnaleŸæ 

w Akademiach i ho³dowanych przez nie 

zasadach. To doœæ archaiczne stwierdzenie, 

ale paradoksalnie bêd¹ce zupe³nie nowym 

podejœciem do problemu. Jak sam pisze, najwa¿niejsza 

teza, któr¹ chcia³bym przedstawiæ 

(a jest ona oczywistoœci¹, któr¹ trzeba powtarzaæ, 

¿eby siê chroniæ przed absurdem) 

brzmi nastêpuj¹co: granice dyscypliny, regu³y 

warsztatu artysty i kanon s¹ czymœ wartoœciowym 

tylko dlatego, ¿e u³atwiaj¹ ¿ycie 9 . 

Twierdzi równie¿, ¿e akademickie zasady, 

czêsto krytykowane, stanowi¹ jedynie narzêdzia 

usprawniaj¹ce dzia³anie twórcy. Nie 

nale¿y ich braæ jako jedynie s³uszn¹ drogê 

rozwoju, ale trzeba je respektowaæ by ostateczne 

dzie³o mog³o siê obroniæ. Tezy stawiane 

przez Adama Molendê, wydaj¹ siê byæ 

krytyczne wobec narastaj¹cej fali malarstwa, 

które skupia siê jedynie na powierzchownoœci 

przedstawienia, tak by byæ ³atwym i atrakcyjnym. 

Wystawa „Gwiazdy, lampki i latarki”, 

to swoista wyk³adnia myœlenia artysty, który 

zachowuj¹c „akademickoœæ”, pozostawia szerokie 

pole indywidualnej ingerencji artysty. 

Banalnoœæ w zgodzie z zasadami. 

Malarstwo to równie¿ powszednioœæ 

przedmiotów jako tematu obrazu lub jego 

tworzywo. W takim obszarze porusza siê 

kolejny artysta, Marian Stêpak, który goœci³ 

w „Starej Winiarni”. Dla niego przedmioty 

z codziennego otoczenia stanowi¹ swoist¹ 

symbiozê tematu z samym tworzywem. 

Buduje on swoje prace, wykorzystuj¹c 

stare materia³y, ale nie poprawia ich i nie maskuje 

ich braków czy procesu zniszczenia. To 

wszystko staje siê malarstwem samym 

w sobie, artysty wydobywa ten konkretny 

materia³ – przedmiot, ograniczaj¹c swoj¹ 

ingerencjê do naniesienia farby na niektóre 

partie wykorzystanej rzeczy. Prace Mariana 

Stêpka bliskie s¹ idei przenikania siê mediów, 

to prace funkcjonuj¹ce na granicy rzeŸby 

i malarstwa. Dzia³ania takie wynikaj¹ z indywidualnego 

dorobku dzia³añ awangardy 

i malarstwa materii lat 50. XX w. Za próbê 

osobistego odczytania strategii awangardowych 

uznaæ nale¿y prace Ma³gorzaty 

Dobrzynieckiej-Kojder, równie¿ pokazywanej 

w galerii „Stara Winiarnia”. Abstrakcyjne 

obrazy kszta³towane przez artystkê, to wynik 

analizy i syntezy w obszarze koloru i przestrzeni. 

To prace, które skupiaj¹ siê na 

samym malarstwie i rozgrywaj¹ strategie 

jedynie w jego polu. Nie ma tu konfrontacji 

rzeczywistoœæ – obraz, to obraz staje siê sam 

w sobie rzeczywistoœci¹. Wychodz¹c od 

rozwi¹zañ formalnych, faktury farby, kolor, 

œwiat³a i podzia³ów linii, wydobywa na 

zewn¹trz strukturê malarstwa. 

Wychodz¹c od nadrzêdnej idei „intermedialnoœci”, 

„Stara Winiarnia” sta³a siê obszarem 

dyskusji wokó³ malarstwa i malarskoœci 

zarówno tej rozumianej i interpretowanej 

w sposób tradycyjny, ale równie¿ bêd¹cej wynikiem 

wszelkich eksperymentów artystycznych. 

Jest to miejsce cenne ze wzglêdu na ¿ywe 

pole polemiki miêdzy artystami ró¿nych 

œrodowisk i ró¿nego pokolenia, ale równie¿ 

jest cenna z innego powodu, wydobywa i konfrontuje 

artystów dzia³aj¹cych w samej 

Zielonej Górze. Pozwoli³o to na skonsolidowanie 

œrodowiska, które przez pewien 

czas ulega³o rozproszeniu. Jest to miejsce 

cenne na mapie artystycznej miasta równie¿ 

dlatego, ¿e galeria daje mo¿liwoœæ bycia 

œwiadkiem, bycia obok, bycia widzem, obserwatorem, 

który prze¿ywa i ocenia odrêbnie 

ka¿d¹ sytuacjê – prezentacjê czy pokaz 10 . 

9 Cyt., za, A. Molenda, Malarstwo – dziki półwysep, 2004, s. 1. 

10 Cyt, za, M. Gryska, R. Czarkowski, Program Galerii „GI”, Zielona Góra 1994, s. 2. 

114

Galeria BWA, 8-30.12.2007, Gorzów Wlkp.

Galeria Miejska Arsena³, 10-29.08.2007, Poznañ

Galeria Miejska Arsena³, 10-29.08.2007, Poznañ

Galeria Wie¿a Ciœnieñ, 7-30.09.2007, Konin

Ewa Wojtyniak-Dêbiñska 

Sztuka z pasj¹ 

Wystawy zbiorowe ukazuj¹c jedynie 

niewielki wycinek twórczoœci poszczególnych 

artystów, mog¹ wywo³ywaæ wra¿enie 

niedosytu. Prezentacja dwóch lub trzech 

realizacji nie daje wystarczaj¹cego obrazu 

drogi twórczej. Natomiast zalet¹ wystaw 

zbiorowych jest mo¿liwoœæ konfrontacji 

ró¿nych postaw artystycznych i zapoznanie 

siê z aktualnymi nurtami w sztuce. 

Zaprezentowana w poznañskim Arsenale 

wystawa Kolekcja Starej Winiarni by³a 

pokazem szczególnym. Ekspozycja obejmowa³a 

twórczoœæ artystów ró¿nych œrodowisk 

twórczych z wielu miast Polski, którzy 

wczeœniej mieli swoje wystawy w Galerii 

Stara Winiarnia, w Zielonej Górze. Poznañski 

przegl¹d sta³ siê okazj¹ do pokazu najnowszych 

dokonañ polskich artystów i jednoczeœnie 

ukazywa³ dorobek zielonogórskiej 

galerii. Wa¿nym dope³nieniem projektu by³ 

bogato ilustrowany katalog, w którym obok 

prac z bie¿¹cej wystawy zamieszczono zdjêcia 

z wernisa¿y i pokazów multimedialnych, 

archiwizuj¹ce piêcioletni¹ dzia³alnoœæ Starej 

Winiarni. Dziêki temu widzowie mogli zapoznaæ 

siê zarówno z aktualnymi poszukiwaniami 

artystycznymi (wielu z twórców przygotowa³o 

nowe dzie³a), jak równie¿ zobaczyæ je w szerszej 

perspektywie wczeœniejszych dokonañ. 

Kuratorka wystawy Magdalena Gryska, 

sama bêd¹c artystk¹, doskonale orientuje 

siê w oczekiwaniach i potrzebach zarówno 

twórców jak i odbiorców sztuki wspó³czesnej. 

Zaproponowa³a kolekcjê ró¿norodn¹, ukazuj¹c¹ 

wieloœæ poszukiwañ w plastyce 

wspó³czesnej, a jednoczeœnie spójn¹, bo 

zawê¿on¹ do tradycyjnych dziedzin sztuki 

i opart¹ na wysokim poziomie artystycznym 

prac . Na wystawie mo¿na by³o wyró¿niæ kilka 

nurtów bêd¹cych ciekaw¹ interpretacj¹ 

rzeczywistoœci, prób¹ analizy struktur czysto 

plastycznych lub satyrycznym komentarzem 

autorskim. 

Tendencja podkreœlaj¹ca realnoœæ przedmiotu 

w sztuce pojawi³a siê wyraŸnie w twórczoœci 

dwóch artystów. Dyptyk Mariana 

Stêpaka, w którym tworzywem by³y dekoracyjne 

tkaniny i sztuczne kwiaty ³¹czone 

z malowanymi odrêcznie kszta³tami, to kompozycja 

budowana na kszta³t o³tarza, 

uwznioœlaj¹cego przedmioty codzienne. 

Natomiast formê poliptyków przyjê³y, malowane 

na podobieñstwo ozdobnych materii, 

kompozycje Daniela Pere³kiewicza, w których 

zwyczajny obiekt, jak na przyk³ad bilet kolejowy 

w pracy zatytu³owanej Tam i z powrotem, 

sta³ siê wzorem do stworzenia 

wielowarstwowego uk³adu. 

Refleksyjn¹ kontemplacjê rzeczywistoœci 

mo¿na by³o odnaleŸæ w b³êkitnych obrazach 

basenów Magdaleny Gryski, a tak¿e w Pejza¿ach 

otwartych Arkadiusza Ruchomskiego, 

w których naturalne fragmenty drewna 

zestawione z pokrytymi farb¹ p³ótnami 

wywo³ywa³y skojarzenia z prawdziwymi krajobrazami. 

Nurt medytacji nad powszednioœci¹ 

widoczny by³ w fotografiach Katarzyny 

Podgórskiej-Glonti, ukazuj¹cych niezwyk³oœæ 

zupe³nie niepozornych ujêæ umeblowanego 

pokoju. Natomiast Paulina Komorowska- 

Birger podwieszon¹ u sufitu siatkê ze szklanych 

nitek wype³ni³a zdjêciami, zaproszeniami 

i zapisanymi na kartkach sentencjami, 

zamykaj¹c tym samym w Szklanej pu³apce 

œlady prywatnej codziennoœci. Formalnie 

odleg³e od rzeczywistoœci, a jednak œciœle 

z ni¹ zwi¹zane, wielkoformatowe kompozycje 

Ireneusza Solarka pod tytu³em Zapis, to 

PREZENTACJE 

115

próba poszukiwania natury rzeczy w oparciu 

o autentyczne scenopisy do spektakli autorstwa 

artysty. 

Ascetyczne, budowane z p³aszczyzn 

fizeliny uk³ady geometrycznych kszta³tów 

Ma³gorzaty Dobrzynieckiej-Kojder wpisuj¹ 

siê w trend, w którym uwaga skupia siê na 

konstrukcji formy. W podobnym kierunku 

zmierzaj¹ obrazy Adama Molendy, sposobem 

aran¿acji przypominaj¹ce pulpit 

sterowniczy tytu³owego Statku Kosmicznego. 

Autor prac jest zdania, ¿e dziêki abstrakcji 

geometrycznej mo¿na wyraziæ to co irracjonalne 

i metafizyczne. Zestawiane z syntetycznymi 

p³aszczyznami niewielkie obiekty przypominaj¹ce 

dzieciêce zabawki, pojawiaj¹c siê 

w kompozycjach Roberta Bartoszka, nie 

pozbawiaj¹ malarskich uk³adów precyzyjnej 

konstrukcji. 

Motyw zabawy, gry lub groteski mo¿na 

by³o odnaleŸæ w twórczoœci kilku artystów. 

Wielkie mi to halo Zenona Polusa IV to projekt 

realizowany przez artystê od kilku lat. 

Ogromne, gipsowe formy, niczym powiêkszona 

uk³adanka, prowokuj¹ widza do stawiania 

pytañ o wartoœæ ludzkich poczynañ i do 

próby wirtualnego stworzenia w³asnego 

Halo. Niczym przeniesione z wyobra¿onego 

placu zabaw, prace Adama Olejniczaka 

równie¿ zachêca³y widzów do aktywnoœci. 

Mo¿liwoœæ wprawieniu w ruch zbudowanych 

z regularnych i a¿urowych form obiektów 

rzeŸbiarskich, dawa³a sposobnoœæ odkrycia 

nowych perspektyw tkwi¹cych zarówno 

w dziele jak i psychice odbiorców. Natomiast 

mroczn¹ stronê tego nurtu reprezentowa³a 

twórczoœæ Igora Myszkiewicza, w którego 

grafikach z³o¿one z drobnych elementów 

groteskowe postacie i stwory zestawiono 

z p³askim, czarnym t³em. Tajemnicza wizja 

artysty przywo³ywa³a na myœl budz¹ce grozê 

azteckie rytua³y. 

Wystawa w Arsenale sta³a siê pretekstem 

nie tylko do pokazu twórczoœci artystów, 

ale równie¿ do podsumowania 

dzia³alnoœci galerii. Poznañska ekspozycja 

ukaza³a wyraŸny kierunek wytyczony przez 

wspó³twórców Starej Winiarni. Zmierza on 

do propagowania i próby zdefiniowania czêsto 

nie³atwej sztuki wspó³czesnej, aktywizacji 

oraz zaspokajania potrzeby konfrontacji 

w œrodowisku twórczym, a tak¿e ukszta³towania 

czynnego i œwiadomego zmian zachodz¹cych 

w kulturze odbiorcy. Dzia³alnoœæ 

galerii to równie¿ wyraz chêci dzielenia siê 

z innymi ludŸmi tym, co wed³ug jej organizatorów 

najcenniejsze – prawdziw¹ sztuk¹ 

tworzon¹ z pasj¹, o wysmakowanej i dopracowanej 

technicznie formie oraz wa¿kiej 

treœci. O tym, co maj¹ do zaoferowania 

samym artystom, Magdalena Gryska i Zenon 

Polus pisz¹ na stronie: W galerii ka¿dy twórca 

jest szczególny, jest swego rodzaju 

mistrzem ceremonii, królem i g³osem œwiata. 

Galeria oddana artyœcie staje siê na 

chwilê Jego wysp¹, domem, rz¹dzi siê 

swoimi prawami, my zaœ stoimy obok, 

czekaj¹c na rozstrzygniêcie. 

116

PRZYPOMNIENIA LITERACKIE 

Czytanie Ÿróde³ X 

Europejskie aluzje Marii Sidorskiej-Ryczkowskiej 

- czyli wschody i zachody Beuthen an der Oder 

Czes³aw Markiewicz 

W poezji „Elegie duinejskie”, w prozie 

„Pieœñ o mi³oœci i œmierci korneta Krzysztofa 

Rilke” – to wystarczy ¿ebym móg³ powiedzieæ, 

¿e „wychowa³em” siê na Rilkem, czytanym 

d³ugo przed innymi Austriakami 

(Brochem, Kafk¹, Musilem wreszcie Jelinek). 

I jeœli w „Stacyjce na wschodzie i zachodzie” 

Marii Sidorskiej-Ryczkowskiej pojawia siê 

„duch RMR b³¹kaj¹cy siê po myœlach i snach Ma³gorzaty 

– duch Rainera Marii Rilkego, jednego z najwybitniejszych 

poetów wszech czasów” – to mam prawo 

czytaæ tê osobliwie oniryczn¹ ksi¹¿kê osobiœcie 

dotkniêty. Tym bardziej, ¿e firmamentem 

akcji jest Bytom Odrzañski, który jakoœ lepiej 


117

smakuje pod niemiecka nazw¹ Beuthen an der 

Oder, bo sytuuje siê „po obu stronach mentalnoœci”, 

nie sprowadzaj¹c wyobraŸni na manowce, 

niejako przy okazji szowinistycznych 

cieni. Obchodzony, zje¿d¿any, op³ywany i dochodzony 

wielokrotnie przeze mnie (z racji 

bliskoœci Siedliska, gdzie w katakumbach 

zamku Schönaichów, po raz pierwszy i ostatni 

s³ucha³em ju¿ w 1967 roku „Purple Haze” 

Jimiego Hendrixa) Bytom nad Odr¹ jawi siê 

wiêc jako ocalony – chocia¿ (nie ³udŸmy siê) 

nie w intensywnoœci Anatewki, Drohobycza, 

Budziejowic, nie marz¹c o Combray i Macondo. 

Chocia¿ Sidorska-Ryczkowska nie uleg³a „oskomie 

magdalenki”, chyba nawet nie próbuj¹c 

uszczkn¹æ tego proustowskiego ciasteczka 

(jak choæby Krzysztof Fedorowicz w swoich 

„Imionach w³asnych”), to powêdrowa³a du¿o 

g³êbiej, ni¿ w topografiê, historiê, a nawet literaturê. 

Sidorska-Ryczkowska z urokiem 

zapoznanej pensjonarki tonie w imaginacji. 

I robi to œwiadomie, czyni¹c narratork¹ „Stacyjki” 

piêknie egzaltowan¹ nauczycielkê. 

Ma³gorzaty Sidorskiej-Ryczkowskiej jest po tyle 

samo i jednoczeœnie Ma³gorzat¹ od „Mistrza” 

Bu³hakowa, co Alicj¹ z „Krainy czarów” 

Carrolla. Z intelektualn¹ ³apczywoœci¹, nie 

pozbawion¹ kobieco nieweryfikowalnej czu- 

³oœci, „³apie” siê najcieñszych nici, ¿eby 

wykorzystaæ choæby poœrednie zwi¹zki RMR 

z Bytomiem Odrzañskim: „Gdy Ma³gorzata dowiedzia³a 

siê o zwi¹zkach RMR z jej miasteczkiem, prze¿y³a 

coœ na kszta³t objawienia, odkrywszy wa¿n¹ tajemnicê 

w sobie samej – jakby zosta³a uruchomiona, uœpiona 

w jakimœ zakamarku pamiêæ, nie ta zwyk³a, lecz zupe³nie 

inny rodzaj pamiêci. Wprawdzie dane na temat owych 

zwi¹zków RMR s¹ sk¹pe i dotycz¹ tylko jego znajomoœci 

z ksiêciem E. von S.-C. [Sidorska-Ryczkowska 

„wik³a” postaæ autentyczn¹ z wyimaginowan¹, 

uzupe³niaj¹c w³aœciw¹ narracjê dodatkiem pn. 

„Zamiast przypisów”, wyjaœniaj¹c tam: „E. von 

S.-C. – postaæ powinna do z³udzenia przypominaæ ksiêcia 

Emila von Schönaicha-Carolata, jednego z panów na zamku 

w Carolacie, obecnym Siedlisku” – przyp. C.M.], 

cz³owiekiem wra¿liwym, otwartym, o aspiracjach artystycznych, 

znanym z licznych przyjaŸni z ró¿nymi literatami; 

wiadomo na pewno, ¿e lato 1902 r. spêdzi³ RMR na 

zamku ksiêcia w Holsteinie, gdzie koñczy³ pracê nad 

zbiorem wierszy, przygotowuj¹c go do druku, jednak 

Ma³gorzata uwielbia fantazjowaæ na temat nie odkrytej 

korespondencji poety z przyjacielem arystokrat¹. 

W wyobraŸni widzi rozliczne listy adresowane ostrym, 

kaligraficznym pismem RMR do ksiêcia przebywaj¹cego 

aktualnie w miasteczku Ma³gorzaty. Listy te zaginê³y lub 

czekaj¹ gdzieœ, mo¿e w jakimœ sekretnym schowku, na 

odkrycie, i dlatego na razie tak niewiele o tym epizodzie 

wiadomo. S¹dzi te¿, ¿e wybitny Austriak przynajmniej raz 

odwiedzi³ przyjaciela na zamku w C., o czym nie informuj¹ 

biografowie”. 

Mo¿na zapytaæ, czy to tylko konfabulacja, 

czy ju¿ literacka bezczelnoœæ? Skoro Fedorowicz 

„pozwoli³ sobie” na tropienie proustowskiej 

„metody” penetrowania czasu 

i przestrzeni, „ryj¹c” ni¹ pejza¿e Œl¹ska 

Lubuskiego, nadaj¹c tej krainie europejskie 

gabaryty? Skoro Paul Barz posadzi³ w „Kolacji 

na cztery rêce” przy jednym stole, w tym 

samym czasie i przestrzeni Bacha i Haendla, 

aczkolwiek dwaj kompozytorzy nigdy i nigdzie 

w rzeczywistoœci siê nie spotkali? 

Sidorska-Ryczkowska mno¿y takie „europejskie 

aluzje” wywiedzione z „zapyzia³oœci” 

Beuhten an der Oder, zachowuj¹c jednak poetykê 

domniemania, a nawet snu. Technicznie 

polega to na tym, ¿e w przypadkach „w¹tpliwych” 

pos³uguje siê tylko inicja³owymi 

majusku³ami. W takim „kszta³cie” pojawia siê 

wzmiankowany ksi¹¿ê, nazwa jego ksi¹¿êcej 

posiad³oœci; w efekcie sam Rilke wystêpuje 

jako RMR. Sprawia to dodatkowe wra¿enie 

„inskrypcyjnoœci” zapisu, tworzy atmosferê 

eschatologicznej magii – wszak w wiêkszoœci 

przypadków mamy do czynienia z „duchami”. 

Autorka „Stacyjki na wschodzie i zachodzie” 

inwentaryzuje swoje imaginacje, nak³adaj¹c 

je na zaprzesz³¹ rzeczywistoœæ, ¿eby nie 

nazwaæ tego „cybernetycznie” realnoœci¹. 

I tak, przedstawiona w œwiecie „Stacyjki” jako 

Paula B. malarka, to: „Paula Mondersohn Becker. 

(…) W 1906 r. namalowa³a niezwyk³y portret poety, w rok 

póŸniej zmar³a w po³ogu w wieku trzydziestu jeden lat. 

Rilke poœwiêci³ jej napisany w listopadzie 1908 r. utwór 

pt. Requiem dla przyjació³ki”; „Jakub Tretter – pierwowzór 

postaci stanowi poeta i prozaik Jochen Klepper, 

urodzony w Beuthen an der Oder w 1903 r., syn miejscowego 

pastora. S³awê przynios³a mu powieœæ pt. £ódŸ 

weso³ych ludzi, która to powieœæ rozs³awi³a równie¿ 

rodzinn¹ miejscowoœæ autora, zajmuj¹c¹ wa¿ne miejsce 

118

w utworze. W 1942 r. w Berlinie, wraz z ¿on¹ i jedn¹ 

z adoptowanych córek, Klepper pope³ni³ samobójstwo, 

przeœladowany przez nazistów ze wzglêdu na ¿ydowskie 

pochodzenie jego bliskich”; „Dziewiêtnastoletnia 

czarownica – autorkê zainspirowa³a historia Anny 

Szwycer, córki mistrza bednarskiego Jana, mieszczanina 

bytomskiego, oskar¿onej o „utrzymywanie stosunków 

lubie¿nych ze Z³ym, uczestnictwo w sabatach czarownic 

i rzucanie uroków”, spalonej na stosie roznieconym na 

tzw. Kowalowym Klepisku – na oczach spêdzonego si³¹ 

na egzekucjê miejscowego mieszczañstwa”. 

Samobójcza œmieræ „bytomskiego” pisarza 

konotuje przecie¿ inn¹: spektakularne samobójstwo 

rozpoznawanego w ca³ej Europie 

Waltera Benjamina. Historia „bytomskiej” 

czarownicy przywodzi z literackiej pamiêci 

ju¿ œwiatowy proces czarownic z Salem, udramatyzowany 

przez Arthura Millera. 

Obok galerii „aluzyjnych” postaci, pojawiaj¹ 

siê w „Stacyjce” „aluzyjne mimetyzmy”. 

Choæby: „S³owo bulwar zawsze mia³o i ma 

dla Ma³gorzaty niezwyk³y urok. Na jego dŸwiêk pojawiaj¹ 

siê w g³owie Ma³gorzaty wyobra¿enia pogodne i nostalgiczne 

zarazem. Jakiœ niewidoczny artysta œpiewaj¹cy 

smutne piosenki przy dŸwiêkach akordeonu, œciszony 

gwar, eleganckie towarzystwo z³o¿one z pañ w d³ugich 

sukniach i szykownych kapeluszach oraz panów w cylindrach. 

Niedawno ktoœ pokaza³ Ma³gorzacie stare 

fotografie jej miasteczka; na jednej z nich rozpozna³a 

wytworne towarzystwo z bulwaru. Nie zdziwi³a siê specjalnie, 

chocia¿ d³ugo studiowa³a szczegó³y na zdjêciu”. 

Ostatnie zdanie tego wyniesienia „bulwarowego 

uroku” sugeruje, ¿e taka fotografia 

mo¿e nawet nigdy nie istnia³a, a nawet nie 

istnieje. Zapoznaj¹c siê nieco z usposobieniem 

Ma³gorzaty – nie ma to ¿adnego znaczenia. 

Nie dla niej, dla niej ma, ale dla czytelnika. 

S³owo „bulwar” – choæby dla mnie – to id¹cy 

nad brzegiem Tagu Jean Genet; w³aœnie zbli¿a 

siê z naprzeciwka Stilitano, z wypchanym 

plastikowymi owocami winogron rozporkiem; 

za chwilê Genet go poca³uje w usta. Inny bulwar, 

nad Sekwan¹, to przemykaj¹cy tam 

Ksi¹¿ê Reichstadtu „Orl¹tko”. Tam Lizbona, 

tu Pary¿: Genet i Apollinaire, „Pamiêtnik 

z³odzieja” i „Poeta zamordowany”. Na koñcu 

Beuthen an der Oder. Maria Sidorska-Ryczkowska 

i „Stacyjka na wschodzie i zachodzie”. 

A wszystko to Europa. Chocia¿ ta ostatnia 

tylko „aluzyjnie”, bo „upudrowany”, bulwarowy 

zachwyt „staroœwieckiej” Ma³gorzaty 

koñczy siê realnie: „Bulwar nad rzek¹ dzieciñstwa 

Ma³gorzaty jest zaniedbany i brudny. Nie s³ychaæ na nim 

nostalgicznych piosenek ulicznego grajka ani œciszonego 

gwaru spacerowiczów. Dochodz¹ tu co najwy¿ej dŸwiêki 

disco polo z tawerny Pod Falbank¹ na skarpie wraz 

z woni¹ uryny pozostawionej w krzakach przez amatorów 

piwa kuflowego”. 

Ale nie dajmy siê zwieœæ tej osobliwej 

„komparatystyce”, ¿e niby porównuj¹c 

„tamten” czas z „tym”, zawsze bêdziemy po 

stronie „raju utraconego dzieciñstwa” – w tym 

tu „Stacyjkowym”, bytomskim przedstawieniu: 

po stronie „utraconego europejskiego 

stanu embrionalnego”. Bo, tak, jak mo¿na 

w¹tpiæ w istnienie „starej fotografii”, tak sprawiedliwie 

trzeba w¹tpiæ w istnienie tawerny 

„Pod Falbank¹”. Bo w innym miejscu, w innym 

nastroju, Ma³gorzata, zreszt¹ „alter ego autorki 

(o imieniu znacz¹cym), trochê wysublimowane, lecz bez 

przesady” – jak sama mówi, œledzi „wewnêtrznoœæ” 

jakiejœ swojej bohaterki, nie tylko 

zestawiaj¹c ten zabieg z „myœleniem”, ale 

tak¿e nieco „omszale” opisuj¹c, wczeœniej 

ujawnion¹ jako zapyzia³¹, „topografiê” 

Bytomia, konkretnie okolice zwyk³ej knajpy, 

ale ju¿ z ca³¹ pewnoœci¹ istniej¹c¹ „tu i teraz”: 

„Jaka by³a jej ostatnia myœl? – zastanawia siê Ma³gorzata, 

obserwuj¹c odruchowo mê¿czyznê w berecie, który opiera 

rower o œcianê budynku dok³adnie w miejscu, w którym 

urwa³a siê ostatnia myœl Anny, i znika w bramie restauracji 

Pod Z³otym Lwem, gdzie serwuj¹ piwo kuflowe, 

gorzkie i zimne jak przed trzema wiekami”. 

Dlatego Sidorska-Ryczkowska chêtniej 

wêdruje po œcie¿kach wydeptanych w³asnymi 

„aluzjami”. Jej reminiscencje dzieciñstwa 

nak³adaj¹ siê na doros³e imaginacje, mieszaj¹c 

siê na koñcu z „europejskimi aluzjami” – tak, 

jakby wk³ada³a jakieœ staroœwieckie ciuchy, 

jednoczeœnie przegl¹daj¹c rodzinne albumy, 

z tomikiem Rilkego albo jak¹œ powieœci¹ 

Jakuba Trettera na kolanach; a wszystko to 

upozowane przed wielkim, owalnym lustrem, 

w którym nie to, co siê odbija jest istotne, lecz 

to czego nie widaæ po drugiej stronie: „Kamienna 

³aweczka w zatoczce pod skarp¹, zielonkawa, omsza³a. 

Stoj¹c na niej z po¿ó³k³¹ ga³êzi¹ kasztanowca, uœmiecha 

siê zalotnie do obiektywu córka Ma³gorzaty; choæ na zdjê- 


119

ciu dopiero czteroletnia, lecz ju¿ œwiadoma swojej 

kobiecoœci. Prawdopodobnie tu w³aœnie zatrzymali siê na 

chwilê, aby odpocz¹æ, Jakub Tretter i jego ¿ona podczas 

po¿egnalnego spaceru przed powrotem Marty do Berlina. 

Oboje smutni, pe³ni z³ych przeczuæ, niewiele mieli sobie 

do powiedzenia”. Tego rodzaju „kontaminacje” 

Ma³gorzata uzupe³nia rzeczywist¹ lektur¹ tekstów, 

które wysz³y spod rêki RMR; wa¿ne, ¿e 

„wysz³y spod rêki”, a nie „zosta³y napisane” – 

bo Ma³gorzata ca³a jest ju¿ ow³adniêta cudnie 

egzaltowan¹ fascynacj¹: „Ma³gorzata trzyma w d³oniach 

gruby tom i myœli o poecie, który przez ca³e ¿ycie 

rozpaczliwie próbowa³ siê przebiæ ludzkim g³osem przez 

chór anio³ów. Utwory zebrane RMR. Wertuje Wiersze 

nowe, przechodzi do Sonetów, wodzi ostro¿nie koniuszkami 

palców po otwartych ranach Elegii, Testament otwiera 

siê cicho i niezauwa¿alnie jak lêk, który rodzi siê z piêkna 

i bierze w posiadanie wszystko, co wokó³ trwa w zachwycie”. 

„Stacyjka na wschodzie i zachodzie” ma 

tak¿e odpowiednio osobliw¹ strukturê. Ni to 

luŸny zapis „przypadkowych refleksji”, ni to 

„inwertyczny rejestr zdarzeñ” – w efekcie jest 

to najprawdopodobniej wymyœlona przez 

autorkê formu³a stenogramu z up³ywaj¹cego 

w ró¿nych kierunkach czasu; czasu, który tak 

naprawdê „nie istnieje”, bo mo¿liwe s¹ jego 

wra¿eniowe, czy wyobraŸniowe postoje, fantazmaty 

i „propellery”. 

Najwiêksz¹ wartoœci¹ tej niepozornej ksi¹¿ki 

s¹ owe „aluzje” - w najlepszym gatunku 

europejskie. Istnieje prawdopodobieñstwo, 

granicz¹ce z pewnoœci¹, ¿e to jedyne takie 

„wyniesienie” Bytomia Odrzañskiego w piœmiennictwie 

polskim. ¯e brzmi to pompatycznie, 

koturnowo, i jest zbêdnym balastem dla 

samej autorki? Skoro Czes³aw Mi³osz, ze 

swoim Wilnem, miewa³ zapewne podobne 

kompleksy, o których, nie wspominaj¹c, mówi 

w ka¿dej linijce swojej „Stacyjki” Maria 

Sidorska-Ryczkowska? W „Rodzinnej Europie” 

Mi³osz tak bowiem pisze o swoim „mieœcie 

m³odoœci”: „Widzê niesprawiedliwoœæ: pary¿anin 

nie musi ci¹gle na nowo wyprowadzaæ 

swego miasta z nicoœci. Je¿eli je opisuje, ma 

do rozporz¹dzenia obfitoœæ aluzji, jest ono 

humanistycznie utrwalone w dzie³ach s³owa, 

pêdzla i d³uta, a nawet gdyby znik³o 

z powierzchni ziemi, mog³oby byæ w wyobraŸni 

zrekonstruowane. Ja natomiast za ka¿dym 

razem, kiedy wracam myœl¹ do ulic, gdzie 

p³ynê³a najwa¿niejsza czêœæ mego ¿ycia, 

muszê wynajdywaæ jak najbardziej utylitarny 

gatunek kreski i jestem skazany na skrót, jak 

zawsze, kiedy trzeba zawrzeæ w kilku zdaniach 

wszystko, pocz¹wszy od geografii 

i architektury, a koñcz¹c na barwie powietrza”. 

I Balzac i Zola, Dumas i Apollinaire – 

mieli ten przywilej, byli beneficjantami 

„niesprawiedliwoœci”, o któr¹ upomina siê 

Mi³osz. Ale to Aragonowi uda³o siê naprawdê 

napisaæ o „swoim” mieœcie, a, ¿e by³ to Pary¿, 

tym ³atwiej i trudniej – bo akurat „Wieœniak 

paryski” nie jest zaliczany do najwiêkszych 

osi¹gniêæ Louisa Aragona. Maria Sidorska- 

Ryczkowska by³a proporcjonalnie skazana na 

„nieczytelnoœæ”; chocia¿ nawet Mi³oszowi nie 

uda³o siê wprowadziæ w europejski obieg 

„aluzji” swojego Wilna, tak, jak Chagallowi 

uda³o siê zeuropeizowaæ Witebsk. 

Pisarce z Bytomia Odrzañskiego przypad³a 

w udziale osobista wygrana: europejskimi 

aluzjami wymoœci³a swoj¹ i tylko swoj¹ 

„prawdê”, któr¹ nawet topograficznie usytuowa³a. 

Oto najistotniejsza konstatacja 

„Stacyjki”: „Kiedy cz³owiek odkrywa swoj¹ prawdê, 

ca³y œwiat zmienia siê i zatrzymuje na chwilê, aby 

odkrywca móg³ siê oswoiæ ze swoim odkryciem, aby móg³ 

siê napatrzeæ do woli, po nowemu, na swoj¹ Amerykê. 

Z patrzenia bowiem powstaliœmy i do niego przez ca³e 

¿ycie powracamy. Czy¿by Ma³gorzata sta³a siê ju¿ patrzeniem?”. 

Czy zidentyfikowanie w³asnego po³o¿enia, 

choæby na mapie œwiata, to ma³o? Ostatnia 

czêœæ ksi¹¿ki Marii Sidorskiej-Ryczkowskiej 

opatrzona jest tytu³em „By³o sobie miasteczko 

– mo¿liwy jest epilog”. Obawiam siê, ¿e „Stacyjka 

na wschodzie i zachodzie” pozostanie 

tako¿ prologiem i epilogiem jednoczeœnie. 

Bowiem wiêkszoœæ europejskich „aluzji” 

Marii Sidorskiej-Ryczkowskiej – to piêkne, 

zmys³owe i bardzo literackie, ale tylko iluzje. 

120

Anna M³ynarczyk 

Już koniec 

potrafienie. to takie nudne. 

już koniec. 

nastąpił dawno. ale ja nie chciałam 

patrzeć. 

boleśnie. pusto. zatapialnie. 

lecz już nie rozpaczliwie. 

hillarowa część już skryta. 

teraz czeka 

wariacki wir namiętności. 

podziękowanie. 

nie zniosę więcej toksyn. 

jestem zbyt daleko by nie potrafić. 

a jednak. 

potrafienie jest nudne. 

trzeba trafić niewidocznie. 

121


Subject 

zostało .from my live. 

namiętnością tego jedynego wschodu. 

płynęłam w nim. 

czasami jeszcze śnię w tym 

bicie. 

w tym biciu bitów wiążących biodra. 

biodra opasane w tiger 

uczuć. 

który bezwstydnie pogryzł 

duszę 

zostawiając zaledwie 

prześwity 

nienaruszonego ciała. 

jest from my love. 

pozostało flowers 

uścisków. 

słodkich całunków 

i głęboko wyrżniętej 

delikatności. 

122


Obwieszczenie 

obrażoną oblega mnie 

zawsze gdy obrys wędrówki 

w zasięgu obrotu stopy bywa. 

obstępuję jak mogę. 

kiedy mogę. 

i gdy on nie może. 

wtedy to obrzydzenie. 

to niespełnienie. 

jak długo jeszcze. 

kiedy. pocałunków nieroztropna noc 

dopadnie oburzone ego. 

jesteś obwiniony. oczarowany 

ociupinę octowy. 

lecz to tylko jak zwykle. moja 

wina. 

tak. poproszę. 

każdej takiej chwili. marne szanse. 

odchudzam to pożądanie. 

garści odciągam. pęsety wirują. 

trzeba oddelegować się. 

spoglądam każdego poranka na te 

słońca. 

twoje oddanie innej. 

czerwień oddalaną. 

nie kąsa bo 

to za mało. wolałby więcej. 

jej odium do 

gwiazd do 

przedłużeń. 

zwariowała. 

123

Halina Bohuta-St¹pel 

*** 

Nad moją wioską 

gwiazdy wiszą ciężkie 

jak przejrzałe, złote renety 

Nad moją wioską bogatą 

noc siadła cicha 

i ciekawie zerka w okna tych, 

co zapomnieli o roletach: 

adwokat pochylony nad laptopem 

chłopiec grający w darta 

i grubawa gosposia lepiąca pierogi na jutrzejszy obiad 

Tyle widzi noc, 

tyle widzę ja, 

idąc po ciemku przez Wilkanowo, 

potykając się o polne kamienie. 

Takie troszkę już moje Wilkanowo. 

Wilkanowo 2004 

124


Ulica „Na Ostatnim Groszu” 

Oddech Wrocławia nad ranem 

ma jeszcze smak świeżego ozonu. 

...Czy piskiem tramwaju na zakręcie 

da się zastąpić dźwięki strojonych skrzypiec? 

...A wiatr 

hulający wesoło w płachtach taborów 

zestarzał się przez te lat trzydzieści aż tak, 

że nie bawią go dzisiaj szczeliny 

blokowiska z wielkiej płyty... 

...I dźwięk tamburynów 

zagłuszony został 

dzwonkami tramwajów... 

...Pobliski supermarket oferuje patelnie z teflonu 

(Eh, gdzież im do tych wyklepanych ręką 

śniadego wąsacza!)... 

...Kolorowe zasłony w oknach blokowiska – 

jedyne wspomnienie barwnych spódnic 

romskich piękności, 

tańczących wokół ogniska... 

...Ostatni grosz – 

- ów „pieniądz z głową” 

wysupłany z cienkiej studenckiej portmonetki – 

- honorarium 

kruczopląsej wróżki 

za te kilka chwil 

na temat mojej przyszłości... 

125

VARIA BIBLIOTECZNE 

Tomasz Ratajczak 

O szacie graficznej m³odopolskich 

czasopism literacko-artystycznych 

W roku 2005 warszawskie Wydawnictwo 

DiG wyda³o znakomit¹ ksi¹¿kê Katarzyny 

Kulpiñskiej 1 : Szata graficzna m³odopolskich 

czasopism literacko-artystycznych. Praca ta 

jest cenna co najmniej z dwóch powodów. Po 

pierwsze, wype³nia wyraŸn¹ lukê w dotychczasowym 

stanie badañ sztuki typograficznej 

okresu M³odej Polski, który do tej pory doty- 

1 K. Kulpińska – historyk sztuki nowoczesnej, pracuje w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Wydziału Sztuk 

Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. 

126

czy³ przede wszystkim grafiki ksi¹¿kowej, 

pomijaj¹c – z nielicznymi wyj¹tkami 2 – temat 

szaty graficznej m³odopolskich czasopism 

o profilu literacko-artystycznym, a w ka¿dym 

razie wizualna strona tych pism nie budzi³a do 

tej pory „tak wielkich emocji, jak ich treœæ” 

(s. 11). Poza szczegó³owym obrazem sztuki 

ilustratorsko-zdobniczej okresu M³odej Polski 

daje coœ jeszcze – przybli¿a istotne dla wiêkszoœci 

poruszonych w niej zagadnieñ kwestie 

teoretyczne: omawia ogólne zasady typografii 

w czasopismach polskich i zagranicznych 

prze³omu wieków (roz. I), a tak¿e dokonuje 

przegl¹du opinii i postulatów formu³owanych 

przez artystów, krytyków i literatów na temat 

roli i funkcji ilustracji oraz powinnoœci ilustratora 

(roz. II) – to po drugie. 

Przedmiot badañ autorki stanowi¹ zarówno 

przemiany stylowe w poszczególnych elementach 

szaty graficznej (zw³aszcza w ilustracjach 

i ozdobnikach), jak i ikonografia rysunków 

i grafik zamieszczonych w czasopismach, 

jakie ukaza³y siê na ziemiach polskich od 

koñca XIX w. do pocz¹tku dwudziestolecia 

miêdzywojennego (po odzyskaniu przez 

Polskê niepodleg³oœci do g³osu dosz³a awangardowa 

forma periodyku, dysponuj¹ca nie 

tylko nowymi œrodkami technicznymi, ale 

tak¿e zdecydowanie odmiennymi œrodkami 

ekspresji). Kolejnym problemem jest ukazanie 

ró¿norodnoœci rozwi¹zañ formalnych w ramach 

samej secesji oraz wykazanie równoleg³oœci 

wystêpowania odrêbnych stylów i stylizacji 

w sztuce ilustratorsko-zdobniczej M³odej 

Polski. Rozwa¿ania te stanowi¹ dwa zasadnicze 

rozdzia³y ksi¹¿ki: Motywy ilustracji 

i ozdobników m³odopolskich czasopism literacko-artystycznych 

(roz. III) oraz Style i stylizacje 

(roz. IV). 

Uzupe³nieniem ca³oœci s¹ dwa aneksy, 

w których odnajdziemy informacje nt. uwzglêdnionych 

w pracy czasopism oraz noty biograficzne 

twórców dzia³aj¹cych w dziedzinie 

grafiki u¿ytkowej i artystycznej na prze³omie 

XIX i XX wieku. Na osobne podkreœlenie 

zas³uguje obszerny aparat przypisowy. 

Dokonuj¹c analizy form ilustratorskich 

pod k¹tem funkcji, jak¹ pe³ni¹ one w czasopismach, 

treœci oraz cech formalnych, 

Kulpiñska swoj¹ uwagê koncentruje przede 

wszystkim na „Chimerze” (1901-1907), 

„Sfinksie” (1908-1917), „Sztuce” warszawskiej 

(1911-1914) oraz „¯yciu” krakowskim 

(1897-1900) – sztandarowych przyk³adach 

œwietnej typografii. Przywo³uje równie¿ 

charakterystyczn¹ grupê pism o profilu satyryczno-humorystycznym, 

³¹cz¹cych na prze³omie 

XIX i XX wieku wysoki poziom artystyczny 

z ostr¹ satyr¹ („Mucha”, 1871-1939; „Kolce”, 

1871-1904 i 1908-1914). Odwo³uje siê tak¿e 

do szeregu przyk³adów periodyków wkraczaj¹cych 

w epokê dwudziestolecia miêdzywojennego, 

czerpi¹cych na pocz¹tku swego 

istnienia bardzo wiele z m³odopolskiej 

typografii. W tym ostatnim kontekœcie warto 

przywo³aæ dwutygodnik „Zdrój” (1917-1922), 

którego poszczególne numery z lat 1918-1919 

znajduj¹ siê w zbiorach bibliotecznych 

Uniwersytetu Zielonogórskiego. Kolejnymi 

z przywo³anych przez Kulpiñsk¹ periodyków, 

przechowywanych m.in. w zielonogórskich 

bibliotekach s¹: „Sfinks” (1908-1917), „Tygodnik 

Ilustrowany” (1859-1939) i „Ateneum” 

(1903-1905, 1908); zeszyty dwóch pierwszych 

udostêpnia Wojewódzka i Miejska 

Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, z kolei 

trzeci tytu³ znajduje siê w zbiorach uniwersyteckich. 

Podjêta przez autorkê problematyka motywów 

ilustracji oraz ró¿nych typów winiet 

zamieszczonych na stronicach m³odopolskich 

pism literacko-artystycznych wykazuje pe³ne 

odzwierciedlenie specyficznych zestawów 

tematów secesyjnych. Wœród nich dominuj¹ 

liczne wizerunki postaci kobiecych, prezentuj¹cych 

bogat¹ symbolikê, bogactwo ujêæ formalnych, 

a tak¿e kontekstów, w jakich postaci 

te wystêpuj¹. Z motywem kobiety nierozer- 

2 Zob. m.in.: J. Czachowska, „Życie” 1897–1900, [w:] Obraz Literatury Polskiej XIX i XX w., S. V: Literatura okresu Młodej 

Polski, red. K. Wyka, A. Hutnikiewicz, M. Puchalska, t. 1–4, Warszawa – Kraków 1967–1977; K. Czarnocka, Półtora wieku 

grafiki polskiej, Warszawa 1962; Polskie życie artystyczne w latach 1890-1914, praca zbiorowa pod red. A. Wojciechowskiego, 

Warszawa – Kraków 1967. 

VARIA BIBLIOTECZNE 

127

walnie zwi¹zane s¹ d³ugie, faluj¹ce w³osy, 

chêtnie stosowane ze wzglêdu na walory 

dekoracyjne, oraz postaci mityczne i fantastyczne, 

czêsto tkwi¹ce korzeniami w mitologiach 

œwiata. Zespó³ niezwykle zró¿nicowany 

formalnie tworzy œwiat fauny i flory. Istotnym 

aspektem tego typu przedstawieñ „jest ukazanie 

ich w procesie wiecznej przemiany – 

najczêœciej powstawania ¿ycia, wzrostu, 

bujnoœci, witalnoœci” (s. 80). Z zagadnieniem 

tym wi¹¿¹ siê równie¿ ¿ywio³y, zw³aszcza 

ogieñ i woda, „przedstawiane ze wzglêdu na 

sw¹ zmiennoœæ, ruchliwoœæ, p³ynn¹ dynamikê 

form” (tam¿e). Osobn¹ i bardzo istotn¹ grupê 

motywów stanowi¹ elementy zwi¹zane z fascynacj¹ 

œmierci¹, „która w twórczoœci niektórych 

artystów (...) ujawni³a ró¿ne jej 

oblicza i sposoby ujêcia: od podkreœlenia 

antynomii ¿ycia i œmierci, do œcis³ego ich 

zwi¹zku, a nawet uto¿samiania mi³oœci ze 

œmierci¹” (tam¿e). Wreszcie wystêpuj¹ tematy 

architektoniczne, archetypy zwi¹zane z kondycj¹ 

ludzk¹, czy te¿ temat ludzkiego t³umu, 

korowodów postaci (te ostatnie s¹ przedstawieniami 

z krêgu œwiata komedii dell’arte, 

teatru i cyrku, wystêpuj¹cymi tak¿e w malarstwie 

tego okresu). 

Jak zauwa¿a Kulpiñska, wszystkie te ozdobienia 

nie zawsze wspó³tworzy³y tekst, 

przestawa³y te¿ go „objaœniaæ”, a wiêc zamiast 

spe³niaæ funkcjê ilustracji interpretuj¹cej, 

stawa³y siê li tylko ozdobnikami towarzysz¹cymi 

tekstowi; zatem – rolê ilustracji w pismach 

literacko-artystycznych przejê³y „nieograniczone” 

zwi¹zkiem z tekstem i wymogami 

„czytelnoœci” winiety, których dowolnoœæ 

form nie k³óci³a siê z funkcj¹ zdobnicz¹ 

(s. 234-235). 

W omawianych periodykach d³ugo utrzymywa³y 

siê formy secesyjne, na które natrafimy 

jeszcze w „Maskach” (1918–1919) i pierwszym 

roczniku wspomnianego ju¿ „Zdroju”. 

Ponadto dostrze¿emy w nich prace realistyczne, 

symboliczne, ekspresjonistyczne i tendencje 

klasycyzuj¹ce. Wœród stylizacji obok ludowej 

najczêœciej spotykanymi by³y: orientalna 

(przede wszystkim japonizuj¹ca i inspirowana 

sztuk¹ Indii), gotycyzuj¹ca i pras³owiañska. 

Indywidualnoœciami epoki, maj¹cymi 

ogromny udzia³ w kreowaniu szaty graficznej 

m³odopolskich pism byli: Zenon Przesmycki- 

Miriam, spiritus movens polskiej kultury; 

Franciszek Siedlecki, wspó³twórca szaty 

graficznej kilku najwa¿niejszych periodyków 

prze³omu wieków; wreszcie – Stanis³aw 

Wyspiañski, pierwszy w Polsce làrtiste du 

livre, odnowiciel typografii (pewne elementy 

dorobku plastycznego autora Wesela pokazano 

na wystawie „Stanis³aw Wyspiañski – poeta, 

malarz. 100 rocznica œmierci artysty”; listopad 

– grudzieñ 2007 r., salon wystawowy WiMBP 

im. C. Norwida). 

128

RECENZJE I OMÓWIENIA 

Z³ota Ksiêga Wierszy Polskich, u³o¿y³ Jacek £ukasiewicz, Wroc³aw 2007, 

Wydawnictwo Dolnoœl¹skie, 528 s. 

Do kategorii cenniejszych ksi¹¿ek, jakie stosunkowo niedawno ukaza³y siê w Wydawnictwie 

Dolnoœl¹skim nale¿y bez w¹tpienia zaliczyæ „Z³ot¹ Ksiêgê Wierszy Polskich” u³o¿on¹ przez Jacka 

£ukasiewicza. Mo¿e to nawet ostatnie takie cacko, które tu wysz³o. Zupe³nie w³aœciwe i odpowiednie 

by potraktowaæ je – tak sobie wyobra¿am - jako prezent czy po prostu dar, który 

obdarowywanemu mo¿e sprawiæ du¿¹ radoœæ. Nie tylko dlatego, ¿e s³usznie postarano siê o tward¹ 

oprawê, ale te¿ i ze wzglêdu na zasygnalizowan¹ w tytule treœæ. Stanowi j¹ wszystko to, co od 

prapocz¹tków, czyli anonimowej poezji œredniowiecznej poprzez wszystkie nastêpuj¹ce po sobie 

epoki literatury i kultury, a¿ po dokonania poetyckiej formacji „bruLionu” Marcina Œwietlickiego, 

zosta³o najlepszego w jêzyku polskim stworzone, napisane, przez co uzyska³o status reprezentatywnoœci. 

Wyobra¿am sobie, ¿e Autor uk³adaj¹c „Ksiêgê” musia³ wywa¿yæ wiele ró¿norodnych kategorii. 

W rzeczy samej mamy do czynienia z prywatnymi preferencjami ideowymi w spojrzeniu na 

polsk¹ poezjê, z uwzglêdnieniem tego co osobiœcie siê lubi, ale i z tym co charakterystyczne, obiektywnie 

wa¿ne od strony tekstów, jak i autorów. Nie chodzi o powtarzanie sztywnego kanonu, który 

zreszt¹ nie mo¿e byæ jak¹œ raz ustalon¹ sta³¹. To kolejni czytelnicy, kolejne pokolenia, ci¹gle na 


129

nowo o tym decyduj¹ do jakich tematów, myœli i obrazów, które istotnie odnosz¹ siê do ich pojedynczego 

b¹dŸ zbiorowego losu, chc¹ siê odwo³ywaæ ze swoimi wspó³czesnymi doœwiadczeniami. 

O tym wszystkim, o tym co wyra¿a to¿samoœæ narodow¹ Jacek £ukasiewicz pamiêta. Pamiêta chyba 

na pierwszym miejscu o duchowych prze¿yciach cz³owieka postawionego wobec koniecznoœci losu 

i historii. St¹d np. w³¹czenie wiersza „Po¿egnanie” m³odego poety epoki romantyzmu Szymona 

Konarskiego (1808-1839), w którym czuje siê dramat spiêtrzonej myœli i zarazem jej niesamowicie 

przekonywaj¹c¹ szerokoœæ w objêciu losu ogólnego, nie tylko przecie¿ w³asnego, mimo ¿e naznaczonego 

cieniem szubienicy. Tego typu wybory i poszukiwania, odnalezienia i uwzglêdnienia 

w tej antologii lubiê. Niew¹tpliwie mo¿na mieæ j¹ za rodzaj skarbczyka poetyckiego, do którego 

ktoœ w³o¿y³ dokonania cenne, warte uchronienia przed odejœciem w cieñ. Zreszt¹ to przekonanie 

i radoœæ p³yn¹c¹ z poczucia spe³nienia siê Autora w roli antologisty czuje siê we „Wstêpie”, gdzie 

œwiadomie rezygnuje z publicystycznego patosu, a zmienia swój tekst w bezpoœredni¹ na po³y swojsk¹ 

rozmowê z Czytelnikiem: „S¹ tu utwory, które spotykasz po d³ugiej przerwie, gdy ju¿ i Ty jesteœ 

inny i one dla Ciebie siê zmieni³y. Czasem któryœ z nich pozosta³ za Tob¹, przeczytany pospiesznie 

jako szkolna lektura, niezrozumiany.” Dzisiaj zaœ mo¿e zwróciæ g³êbsz¹ uwagê, mo¿na go na nowo 

odebraæ, widz¹c w nim treœci, których siê widzieæ nie by³o zdolnym, choæby ze wzglêdu na ¿yciowe 

niedoœwiadczenie i inn¹ skalê refleksyjnoœci podmiotowej. To oczywiste. Mo¿na podziwiaæ trud 

przejœcia przez ogrom tekstów dawnych i wspó³czesnych, by dokonaæ wyboru czasem tylko tego 

jednego. Czytelnik mo¿e tedy odczuwaæ pewien niedosyt, bo có¿ to jest jeden wiersz, np. Tadeusza 

Nowaka „Psalm na³êczowski” wybrany z wierszy kilkudziesiêciu. Jest tylko znakiem, sygna³em istnienia 

jego poezji. To s¹ te, niestety, niemo¿liwe do ominiêcia twarde ograniczenia ka¿dej antologii. 


Katarzyna Jarosz-Rabiej, Dorosn¹æ do bólu, Zielona Góra 2007, Organon, 64 s. 

„Dorosn¹æ do bólu”, to kolejny zbiorek wierszy Katarzyny Jarosz-Rabiej. Ju¿ tytu³ wskazuje na 

kr¹g doœwiadczeñ, z których opisaniem poetka siê zmaga. Na ogó³ s¹ to trudne, bolesne jej sprawy. 

Ale nie ma wyjœcia – zdaje siê mówiæ – egzystencjê trzeba przyj¹æ tak¹ jaka jest. Trzeba w pewnym 

momencie zmierzyæ siê z ciemn¹, gorzk¹ stron¹ ludzkiego ¿ycia, w³asnego tudzie¿ cudzego. To 

chyba w³aœnie cechuje jej osobowoœæ, lubi takie klimaty i nastroje nieco ciê¿kie psychicznie 

i ¿yciowo. Nie zawsze osi¹ga dobry poziom artystyczny, ale w ukazaniu swego œwiata stara siê byæ 

autentyczna, zgodna z odruchami swoich emocji i uczuæ. Tak to jest, ¿e nie zawsze ciê¿ar ¿ycia 

przek³ada siê na wyrafinowanie estetyczne i intelektualne. Rezygnuj¹c z budowania napiêæ 

znaczeniowych generalnie stara siê zdaæ mo¿liwie nie skomplikowan¹ relacjê, opowiedzieæ o sytuacjach 

i zdarzeniach, jak np. o swoim spotkaniu z przyjacielem Henrykiem Beresk¹ w Berlinie: 

„Szliœmy nad ranem przez gasn¹ce ulice Berlina / Trzymaj¹c siê za rêce”. Zdanie brzmi jakby by³o 

wyjête z opowiadania, a zarazem sentymentalnie. Dla niej jest to wa¿ne. Mo¿na te¿ takie uchylenie 

intymnoœci ró¿nie odbieraæ. Mniejsza z tym. Nie w tym rzecz, ¿e autorka (Rabiej) nie upoetycznia 

¿ycia stylistycznymi ozdobnikami, a w tym, ¿e szaroœci egzystencjalnej, nawet turpistycznej brzydocie, 

stara siê przypisaæ okreœlon¹ dozê wartoœci. I oczywiœcie lubi snuæ swoje opowieœci, maj¹c 

pewnoœæ, ¿e s¹ to jej doœwiadczenia. Trzyma siê poetka nie tylko konkretu rzeczywistoœci, ale 

zw³aszcza biografii, przez co znacz¹co zawê¿a horyzont pisanej poezji. Nie potrafi bowiem wyjœæ 

poza w³asny los, sw¹ lirykê uzasadnia najczêœciej jedynie rodzinnymi zwi¹zkami. Oczywiœcie nie 

namawiam, by porzuci³a swój obrany trop. Owszem jest to los wstrz¹saj¹cy samotnej kobiety, zaznaj¹cej 

pustki domu, w którym „robi siê cholernie smutno”. Kompensacje literackie nie wchodz¹ 

tu w grê. St¹d te¿ jest szczególnie wra¿liwa na trudne przejœcia innych ludzi. Tak wiêc próbuje 

przenosiæ uwagê ze swego ja na zewn¹trz. Mo¿na siê zgodziæ, ¿e w tym zakresie zachowuj¹ jej 

wiersze wiarygodnoœæ. Traktuj¹ bowiem o sprawach doznanych, prze¿ytych czy obserwowanych 

130

osobiœcie, np. opisuje Rabiej w kilku wierszach „kloszarda w œmietniku szamocz¹cego siê z wiatrem” 

lub „w kana³ach ciep³owniczych” œpi¹cego „ze szczurem w rêkawie”. Poniek¹d wyra¿a w ten 

sposób swoje wspó³czucie, próbuje te¿ obci¹¿yæ innych win¹ za ten stan rzeczy. Ze swoist¹ pasj¹ 

detalicznie obrazuje np. staroœæ samotnej kobiety. Tu chyba najlepiej siê jej s³owo sprawdza. Poza 

tym w wielu wierszach, nie zawsze udanie, bo nazbyt ckliwie, uwaga skupiona jest na ods³onach, 

takich zwyczajnych, przy pomocy prostych s³ów, jej rodzinnych wiêzi, którymi siê stara chlubiæ. 

Dedykacjami, i to licznie szafowanymi, obdarza tak¿e wielu ze swego œrodowiska. Nie 

powiedzia³bym, ¿e podwy¿szaj¹ te zabiegi wymowê zbiorku. Niestety miejscami pobrzmiewa tu 

raczej styl sztambuchowy. Dedykacje, apostrofy, bezpoœredni zwrot do wielu osób. Trochê pod 

publiczkê. Mo¿na mieæ w¹tpliwoœæ czy wejœcie w sferê wysokiej sztuki poetyckiej jest celem podmiotu 

poetyckiego. Zauwa¿yæ te¿ wypada, ¿e na gruncie doznawanej samotnoœci i innych 

niedostatków bytowych Rabiej buduje swój status. Bardzo reprezentatywnym i jednym z lepszych 

wierszy jest „Bezcenna kolia”. Czytamy w nim: „Myœmy na ludzi wyroœli rzetelnych”. To znaczy 

takich, którzy zachowali swój moralny krêgos³up. Owszem to wa¿ne, ale czy wystarczy tylko na 

eksponowaniu poczucia wy¿szoœci bazowaæ. W takim podejœciu kogoœ siê mimowolnie poni¿a. To 

jedna z pu³apek, której podmiot nie zdo³a³ unikn¹æ. 


Rainer Wochele, Desperat, t³um. Eugeniusz Wachowiak, Stowarzyszenie Pisarzy 

Polskich, Poznañ 2006, 207 s. 

niektórzy ludzie zabijaj¹ siebie 

aby osi¹gn¹æ spokój, którego nigdy 

nie zaznali w ¿yciu 

(Al Alvarez) 

Œwiat jest piêkny. Piêkna jest ksi¹¿ka Rainera Wochele piêknie przeniesiona z jêzyka na jêzyk 

przez Eugeniusza Wachowiaka i zaopatrzona piêknym wstêpem Sergiusza Sterny-Wachowiaka. 

I wspania³e jest to, ¿e j¹ mam. ¯e mogê w ka¿dej chwili wzi¹æ do rêki i czytaæ, odk³adaæ i ponownie 

czytaæ. Próbowaæ odpowiadaæ na pytania i stawiaæ nowe. Mogê grzebaæ w piêædziesiêciosiedmioletnim 

¿yciu Richarda Recknagla i skomleæ i wyæ nad jego losem, bo to przecie¿ homo sapiens, tak 

samo jak ja, o podobnej konstrukcji i trudno powiedzieæ czy lepszej, czy gorszej. Dlatego wertujê 

ksi¹¿kê, ³¹czê fakty, szperam we w³asnej pamiêci, staram siê porównywaæ, uzupe³niaæ domys³ami 

braki w jego ¿yciorysie. W swoim, jego... 

Dlaczego tak zrobi³? Dlaczego swoim samobójstwem chcia³ ukaraæ tych, których jak mówi³, 

kocha³. Szybko mo¿na dotrzeæ od wielkiej mi³oœci do druzgoc¹cej nienawiœci. Mo¿na wierciæ 

w ska³ach i patrzeæ jak z hukiem siê rozpadaj¹. Mo¿na modliæ siê o go³êbie skrzyd³a, a kiedy modlitwa 

nie zostanie spe³niona, pos³u¿yæ siê skrzyd³ami szybowca i z góry upajaæ siê widokami. 

I czynnoœæ powtarzaæ. Wed³ug spisanych regu³. 

S³uchaj, mój synu, wskazañ mistrza, nak³oñ ucha... To pierwsze zdanie prologu do Regu³y 

œw. Benedykta. Te s³owa powtarza, ucz¹c sztuki latania, Richard Recknagel. 

Czy¿ nie tak, Panie Wochele? 

Jak pisaæ o Pana ksi¹¿ce, w której ka¿de zdanie jest znacz¹ce? 

S³uchaj... wskazañ mistrza. I mamy gotowy problem do rozwa¿añ o umiejêtnoœci s³uchania, 

o autorytetach. S³uchanie, pos³uszeñstwo, wys³uchanie. Idol, opat, przewodnik. Regu³a, powtarzanie. 

Najlepsze jest powtarzanie. Jak coœ siê wielokrotnie powtarza, to siê zapamiêtuje. I mo¿na by 

spokojnie ¿yæ odt¹d dot¹d, wte i wewte chodziæ utart¹ tras¹ po drodze, na której nie pojawiaj¹ siê 


131

132 

¿adne wyboje i ¿adne niespodzianki. Bêdzie wszystko pewne i przewidywalne, jak to, ¿e do 

sp³odzenia dziecka potrzeba taty i mamy. Jeœli oni s¹, a tak byæ powinno, to wszystko w porz¹dku. 

Œwiat jest piêkny. Ale jeœli tata jest N.N., a mama po urodzeniu na parê lat znika, to nie jest 

w porz¹dku. Wtedy jak Richard Recknagel spêdzaj¹cy dzieciñstwo w oœrodku Lebensbornu pamiêta 

siê zapach pasty do pod³óg i g³os. Pasta i g³os, mo¿e matki, która go przed wyjazdem z Bremy 

mog³a odwiedziæ. Zapach i g³os. 

Smak liœcia kapusty i Dachau. Gdyby nie ten liœæ kapusty, pewnie bym nie rozumia³a, dlaczego 

tak d³ugo mo¿na pamiêtaæ zapach pasty do pod³óg. Jak mo¿na wiele lat po wojnie rozkoszowaæ siê 

surowym liœciem kapusty po³o¿onym na suchym chlebie? Znam o wiele lepsze specja³y, a tu 

pamiêæ smaku wojny. Skradziony i przemycony z pola do obozu liœæ kapusty i kawa³ek czarnego 

chleba. Trwa³y smak i trwa³y zapach. Dziwna pamiêæ. Nie mo¿e sobie poradziæ ze zdarzeniami, 

a pamiêta zapachy i smaki. 

Pamiêæ, marzenia, sens ¿ycia, poszukiwanie odpowiedzi, ci¹g³e stawianie pytañ, to takie egzystencjalne 

krz¹tanie siê. Ci¹gle to samo, mo¿na by powiedzieæ, to po co nowe ksi¹¿ki? Tu akurat 

odpowiedŸ jest prosta, bo teraz my ¿yjemy. I sami musimy na nowo przemyœleæ to, nad czym ju¿ 

wczeœniej myœleli inni. Niby œwiat gra tê sam¹ sztukê, ale nastêpuje zmiana dekoracji, innymi aktorami 

s¹ obsadzane role, zmieniaj¹ siê statyœci. To nasz spektakl. Czy jest to najlepsze wystawienie, 

oceni¹ nas póŸniej. Zas³u¿ymy na owacje, czy bêd¹ gwizdy? Ile miejsca mamy na improwizacje, na 

eksperymentowanie? Co wiemy obiektywnie? 

Gdy Recknagel pope³nia³ samobójstwo, mia³ wszystko dok³adnie zaplanowane. Tak obwi¹za³ 

wokó³ g³owy dynamit, nie wokó³ szyi, a wokó³ g³owy w³aœnie, ¿e roztrzaskuj¹c siê nie pobrudzi³a 

tu³owia, ale tak jakoœ dziwnie siê sta³o, ¿e tam, gdzie powinna byæ g³owa, uformowa³a siê ka³u¿a 

krwi w kszta³cie jêzora, osobno te¿ poniewiera³ siê jêzyk i obok niego d³ugopis. 

Nie wierzê, ¿eby to nie mia³o znaczenia, bo Wochele jest mistrzem w obracaniu s³owem, 

s³owem znacz¹cym. Nie na darmo studiowa³ teatrologiê, filozofiê i psychologiê. Stwarzane przez 

niego postaci s¹ z krwi i koœci. Richard Recknagel re¿yseruj¹c mocny fina³ swojego ¿ycia, z góry 

przewidzia³, co siê stanie po odstrzale z jego cia³em i celowo pozwoli³ ogl¹daæ po œmierci tylko 

swój korpus wyposa¿ony w rêce i nogi. Jednak g³owa by³a tylko jego. Zawsze jego. To, co 

najbardziej intymne, co mu doskwiera³o, czego ani jêzykiem, ani piórem nie da³o siê wyraziæ, tak 

w nim ukryte, ¿e sam siedzia³ na szczycie niedostêpnej góry lodowej. Nie móg³ na ten szczyt nikogo 

wci¹gn¹æ, nie móg³ te¿ sam zejœæ, ¿eby poznaæ to, co pod powierzchni¹ morza. 

Kim by³ Richard Recknagel? Czy by³ mistrzem niszczenia? Dlaczego zosta³ mistrzem strza³owym 

w kamienio³omie, a nie wykonywa³ wyuczonego zawodu? Przecie¿ by³ in¿ynierem budowlanym. 

Dziwnie wygl¹da to zestawienie zawodu wyuczonego z wykonywanym. Nie chcia³ budowaæ. 

Niszczy³. Kruszy³ ska³y, obserwowa³ jak odrywaj¹ce siê g³azy z hukiem spadaj¹ na ziemiê. 

Perfekcjonista i ryzykant. Znakomicie wykorzystywa³ swoj¹ pedanteriê zarówno wtedy, kiedy 

rozsadza³ ska³y, jak i wtedy, kiedy szybowcem unosi³ siê nad ziemi¹. 

Czytaj¹c ksi¹¿kê Rainera Wochele, nawet nie zauwa¿y³am, jak zosta³am wpl¹tana w charakterystyczn¹ 

dla niej narracjê, jak aktywnie musia³am w³¹czyæ siê w proces odtwarzania, œledzenia 

i weryfikowania faktów. To nie jest pozycja, któr¹ siê czyta, mówi „aha” i odk³ada na pó³kê zapomnieñ. 

Ona ci¹gle bêdzie trwaæ przy czytelniku poszukuj¹cym odpowiedzi choæby na pytanie 

zamykaj¹ce ksi¹¿kê: Co wiemy o sobie nawzajem? O przekoro autora, który jednym koñcz¹cym 

powieœæ pytaniem otwiera pal¹cy problem. 

Co wiemy o sobie? 

Co wiemy o innych? 

Co inni wiedz¹ o nas? 

Otwieram ju¿ po raz któryœ z rzêdu „Desperata”. 

Richard Recknagel lat piêædziesi¹t siedem. Dziecko wojny wychowywane najpierw w oœrodku 

Lebensbornu, póŸniej przez matkê i babkê – córkê i ¿onê bogatego armatora z Bremy, który odda³ 

¿ycie za führera. W³aœnie tej dobrej niemieckiej rodzinie przytrafi³ siê Richard. Ksi¹¿¹tko, wytworniœ, 

jak mówi³a o nim Melse. Nie mama, a w³aœnie Melse. Takie po³¹czenie pierwszej litery wyrazu 

mama z imieniem w³asnym – Else. Ciekawe, jakie kr¹¿y³y o nich plotki. Czy w Chiemgau, ma³ej 

miejscowoœci, w której zamieszka³y, uciekaj¹c z Bremy przed nalotami i gdzie do³¹czy³ do nich 

ch³opiec z Lebensbornu, kr¹¿y³y jakieœ plotki? Ma³e skupiska ludzkie bywaj¹ bardzo okrutne.

Pamiêtam niewielkie polskie miasteczko, w którym za Jankiem Pawlakiem biega³y dzieciaki 

i wo³a³y: „Kapitan, kapitan!”. Janek te¿ by³ dzieckiem wojny. Rosyjski ¿o³nierz w drodze na Berlin 

zgwa³ci³ m³od¹ kobietê, a miejscowi, có¿, natychmiast po³¹czyli wszystkie fakty i gdy tylko dziecko 

przysz³o na œwiat, nazwali je szar¿¹ tatusia. 

Jak by³o z Recknaglem? Dlaczego nie zwi¹za³ siê na sta³e z ¿adn¹ kobiet¹ i wybra³ samotnoœæ? 

Trudno jasno i wyraŸnie powiedzieæ, ¿e do takiego w³aœnie wyboru sk³oni³o go to, czy tamto. 

Zarówno wolnoœæ Richarda jak i nasza rozpiêta jest miêdzy dwoma biegunami. Z jednej strony 

prawd¹ jest, ¿e ci¹gle dokonujemy œwiadomych wyborów. Tak samo mówimy i dzia³amy, ale 

prawd¹ te¿ jest, ¿e na drugim biegunie ukryty jest ów specyficzny wybór, którego do koñca nie 

znamy, który jakoœ wymyka siê nam spod kontroli. 

Co o sobie wiemy, gdy sprawa jest powa¿na? Gdy trzeba siê opowiedzieæ za bia³ym albo 

czarnym (...) Recknagel poczu³, ¿e nie potrafi utrzymaæ w ryzach jêzyka. Jêzyk siê usamodzielni³. 

Wydawa³ dziwne dŸwiêki. O ile g³os, który do niego dochodzi³ by³ jego g³osem. By³o to skomlenie, 

którego nie móg³ opanowaæ, które wyraŸnie samo siê z niego wydobywa³o. Skomlenie i wycie. 

Czy wtedy w³aœnie bohater postanowi³ pope³niæ samobójstwo? Wtedy, kiedy ju¿ nie móg³ 

prowadziæ dialogu z samym sob¹? ...ktoœ z zewn¹trz umy³ g¹bk¹ szybê jego œwiadomoœci, 

pozostawiaj¹c na niej nieodwracalne skazy, które ju¿ nigdy, przenigdy nie pozwol¹, by móc 

spogl¹daæ przez szybê œwiadomoœci. 

Pasj¹ bohatera by³o latanie, wznoszenie siê w powietrze i szybowanie nad ziemi¹. Wtedy czu³ 

siê dobrze, wtedy nie zazdroœci³ myszo³owom, by³ wolny, zawieszony miêdzy niebem a ziemi¹. 

Poeta Piotr Baranowski napisa³ wiersz „Proces”. 

Udowodniono / ponad wszelk¹ w¹tpliwoœæ / przejawia pan / tendencje suicydalne / orzekamy 

/ karê œmierci. 

Czy u Recknagla mo¿na by³o zauwa¿yæ tendencje suicydalne? Nie, nie by³o to na pewno ³atwe. 

Richard móg³ zmyliæ ka¿dego. Wszelkie pozory wskazywa³y na to, ¿e powinien byæ zadowolony ze 

swojego ¿ycia. Mia³ przecie¿ pracê, mieszkanie, nale¿a³ do elitarnego klubu. By³ ca³kowicie niezale¿ny, 

otrzyma³ spadek. Na ogó³ lubiany, uczynny, z kobietami te¿ potrafi³ u³o¿yæ sobie kontakty, 

a wiêc co? Jak doszed³ do samounicestwienia? 

Na pewno najbardziej zale¿a³o mu na lataniu. Zroœniêty z aeroklubem, w którym prawie 

wszyscy cz³onkowie byli jego uczniami, z Friedichsburgiem malowniczo po³o¿onym w dolinie 

Neckaru, nie móg³ sobie wyobraziæ przejœcia do innego klubu. To by³o jego miejsce na ziemi, jego 

heimat, ale zazdroœæ kilku pilotów, ich brak fantazji, restrykcyjne przestrzeganie przepisów, 

a z drugiej strony prowokacyjne i wynios³e zachowania Richarda potêgowa³y agresjê. Gra przesta³a 

byæ czysta. Nad pilotem zawis³a realna groŸba utraty wszystkich licencji. ¯ycie straci³o barwê 

i sens. 

Recknagel sta³, pali³ papierosa i spogl¹da³ w górê, gdzie jak przypuszcza³ znajdowa³ siê gabinet 

Lämmlego i czeka³, a¿ z³oœæ tak siê w nim spotêguje, ¿e wejdzie na górê i da Lämmlemu w mordê” 

Wychowanie, które otrzyma³, nie pozwoli³o mu jednak na takie roz³adowanie agresji, ale co zrobiæ, 

nie wiedzia³. 

Podobno ka¿dy chowa w szafie swojego trupa. Starannie ukrywa przed œwiatem to, czego nie 

akceptuj¹ inni, co mo¿e staæ siê powodem wytykania palcami, daæ pretekst do niesmacznych szeptów 

za plecami, z czym nie potrafimy siê zmierzyæ. Richard nie potrafi³ pogodziæ siê z brakiem ojca, 

mo¿e nie tyle z jego brakiem fizycznym, ale z niemo¿noœci¹ ustalenia prawdy o swoim pochodzeniu. 

To na pewno wp³ywa³o na frustracjê, obni¿a³o poczucie w³asnej wartoœci. Ka¿de pytanie o ojca 

parali¿owa³o go. 

Gdyby móg³ dokoñczyæ rozmowê z ojcem Ansgarem w klasztorze Maurach, gdyby Lämmle 

w koñcu wyci¹gn¹³ do niego rêkê, gdyby..., ale to siê nigdy nie sta³o. By³ sam. Zawsze siê 

wyró¿nia³. Najpierw ksi¹¿¹tko, dziecko na pokaz, wytworniœ, potem, chyba na przekór, w ludowym 

stroju bawarskim, do którego na studiach doda³ charakterystyczny czarny beret. Mia³ byæ nowym 

Charlesem Lindberghiem Friedrichsburga. 

Trudno powiedzieæ, z czyjego wyroku nast¹pi³a ta perfekcyjnie wykonana egzekucja i jednoczeœnie 

perfidna kara czy zemsta zza grobu. I to w poniedzia³ek, który podobno jest ulubionym 

dniem samobójców. Przewa¿nie mê¿czyzn, kobiety rzadziej siêgaj¹ po tak radykalne rozwi¹zania. 

Straszne podsumowanie ¿ycia, w którym czegoœ zabrak³o. 


133

W po³owie lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku europejska prasa lakonicznie odnotowa³a, ¿e na 

terenie aeroklubu w Trewirze wysadzi³ siê w powietrze genialny, lecz nieokie³znany pilot sportowy. 

Agencyjna wiadomoœæ o samobójstwie ksiêcia przestworzy sta³a siê inspiracj¹ napisanej prawie 

dziesiêæ lat póŸniej powieœci Rainera Wochele – pisze w bardzo interesuj¹cym wstêpie Sergiusz 

Sterna-Wachowiak. 

Zdarzenie rzeczywiste sta³o siê nasieniem fikcji i wyobraŸni autora, który spróbowa³ opisaæ 

wspó³czesn¹ niedoskona³¹ rzeczywistoœæ. Nie wyrodzi sowa soko³a – powiada przys³owie. Dodam 

– nie wyrodzi chore spo³eczeñstwo zdrowej jednostki. Nad Niemcami, i nie tylko, snuj¹ siê jeszcze 

cienie drugiej wojny œwiatowej. Wiele jest spraw, które chowa siê do lamusa i uwa¿a, ¿e powinny 

tam siedzieæ i nie wychodziæ na œwiat³o dzienne. 

Ludzie jak szczury œcigaj¹ siê w zdobywaniu przeró¿nych dóbr, czêsto podk³adaj¹ nogê innym 

zd¹¿aj¹cym do mety. Stosuj¹ brudne metody unicestwienia rywala. Nie ma gry zespo³owej, bo 

rozluŸni³y siê wszelkie wiêzy. Zarówno rodzinne i spo³eczne, jak i z Bogiem. 

Jednostka uczynna, wra¿liwa jak Recknagel nie ma szans. Nie jest w stanie zaufaæ drugiemu 

cz³owiekowi. Nawet jeœli ryzykuje otworzeniem siê, to jakiœ przypadek zawsze przeszkodzi. 

Nastêpuje coraz wiêksza izolacja od ludzi, z którymi ¿yje. Dlatego wchodzi w rolê outsidera, dziwaka. 

Ucieka w alkoholizm, narkomaniê lub seks, bo odarta ze wszystkiego nie widzi sensu istnienia. 

Piêkny, czy¿ œwiat nie jest piêkny? Chwalê Twoje dzie³o Panie. Recknagel chcia³ siê zabiæ. I tego 

dokona³. Zgin¹³ g³ówny bohater, czego od pocz¹tku nie ukrywa³ autor. Skoñczy³a siê ksi¹¿ka. 

Zosta³o przeœwiadczenie, ¿e dane mi by³o za poœrednictwem t³umacza – Eugeniusza Wachowiaka 

– dotkn¹æ czegoœ wa¿nego, co niby daje siê streœciæ w paru zdaniach, a jednoczeœnie pêcznieje, 

rozrasta siê i ogromnieje, a dzieje siê tak za spraw¹ jêzyka i pióra Rainera Wochele, który nad nimi 

pewnie panuje i trzyma w ryzach. 

Informacja prasowa o samobójczej œmierci pilota sportowego Ingo Schwoona sta³a siê dla pisarza 

pretekstem do rozwa¿añ filozoficzno–moralnych nad losem jednostki we wspó³czesnym 

skomercjalizowanym œwiecie. Œwiecie, w którym cz³owiek powinien zdj¹æ teatraln¹ maskê i przywróciæ 

sobie ludzk¹ twarz. 

Jolanta Szwarc 

Rainer Wochele, Desperat, Übersetzt von Eugeniusz Wachowiak, Stowarzyszenie 

Pisarzy Polskich, Poznañ 2006, 207 Seiten. 

„Manche Menschen töten sich, um jene 

Ruhe zu erlangen, die sie in ihrem 

Leben nie genießen konnten.” 

Al Alvarez 

„Die Welt ist schön.” Schön ist auch das Buch von Rainer Wochele, schön wurde es von 

Eugeniusz Wachowiak von einer in die andere Sprache übertragen, und es wurde mit einem schönen 

Vorwort von Sergiusz Sterna-Wachowiak versehen. Und es ist wunderschön, dass ich es habe. 

Dass ich es in jeder Minute in die Hand nehmen und lesen, beiseite legen und wiederum lesen 

kann. Ich kann versuchen Antworten auf gestellte Fragen zu geben, und ich kann neue Fragen 

stellen. Ich kann über Richard Recknagels siebenundfünfzig Jahre währendes Leben nachdenken und 

„winseln und heulen” über sein Schicksal, denn er ist ja doch ein homo sapiens, wie ich es bin, mit 

ähnlicher seelischer Befindlichkeit, von der man nicht sagen kann, ob sie besser oder schlechter 

wäre. Deswegen blättere ich immer wieder in dem Buch, verknüpfe Tatsachen, verliere mich in 

eigenen Gedanken, versuche Vergleiche zu ziehen, Vermutungen anzustellen, Lücken in seinem 

Lebenslauf zu ergänzen. In meinem, in seinem... 

134

Warum hat er das getan? Warum wollte er mit seinem Suizid diese Menschen bestrafen, die er, 

wie er selbst sagte, liebte? Sehr schnell kann man von einer großen Liebe zu einer verheerenden 

Rache gelangen. Man kann ins Gestein bohren und zusehen, wie es zerbröckelt. Man kann um 

Taubenflügel beten, und wenn das Gebet nicht erhört wird, kann man sich mit den Flügeln des 

Segelflugzeugs behelfen, um von oben den Anblick der Landschaft zu genießen. Und man kann dies 

immer wieder wiederholen, entsprechend den Regeln der Fliegerei. 

„Höre, mein Sohn auf die Weisung deines Meisters, neige dein Ohr...” So heißt der erste Satz 

des Prologs der Sankt Benediktus-Regel. Und Richard Recknagel zitiert diese Worte immer wieder 

als Fluglehrer seinen Schülern gegenüber. 

Ist es nicht so, Herr Wochele? 

Wie kann man über Ihr Buch schreiben, in dem jeder Satz bedeutungsvoll ist? 

„Höre... die Weisung des Meisters”. Und schon haben wir ein komplettes Problem für eine 

Betrachtung über die Kenntnisse und Fähigkeiten des Zuhörens. Zuhören, Gehorsam, Gehör, 

erhören. Idol, Abt, Führer. Die Regel, das Wiederholen. 

Das beste ist das Wiederholen. Wenn man etwas viele Male wiederholt, dann versteht man es 

bestimmt. Und dann kann man ruhig leben und den gebahnten Weg von hier nach dort und 

zurückbeschreiten, einen Weg, auf dem uns keine Schlaglöcher und keine Überraschungen begegnen. 

Es wird alles sicher und vorhersehbar sein wie der Umstand, dass für die Zeugung eines Kindes 

der Papa und die Mama erforderlich sind. Sofern sie da sind, und so sollte es sein, dann ist alles in 

Ordnung. „Die Welt ist schön.” Aber wenn der Vater ein Unbekannter ist, und die Mutter nach der 

Entbindung für einige Jahre verschwindet, dann ist alles in Unordnung. Dann hat man nur den 

Bohnerwachsgeruch und eine Stimme in Erinnerung, wie es bei Richard Recknagel der Fall ist, der 

seine Kindheit in einem Lebensbornheim verbracht hat. Bohnerwachsgeruch und Stimme, vielleicht 

die der Mutter, die ihn besuchen kam vor ihrer Abreise aus Bremen. Der Geruch und die Stimme. 

Der Geschmack eines Kohlblattes und Dachau. Wäre nicht das Kohlblatt, hätte ich vielleicht nicht 

verstehen können, warum man etwas wie den Bohnerwachsgeruch so lange nicht vergessen kann. 

Wie kann man nach so vielen Jahren nach dem Krieg ein rohes Kohlblatt mit einer trockenen 

Scheibe Brot genießen? Ich kenne viel bessere Speisen, und doch ist hier die Erinnerung des 

Geschmacks des Krieges eingeschlossen. Ein auf dem Feld gestohlenes und ins Lager 

geschmuggeltes Kohlblatt und ein Happen Schwarzbrot. Dauerhafter Geschmack und dauerhafter 

Geruch. Die Erinnerung ist eigenartig. Es gelingt ihr nicht, mit den Ereignissen fertig zu werden, und 

doch hat siê einen Geruch und einen Geschmack gespeichert. 

Erinnerung, Träume, der Sinn des Lebens, Suche nach Antworten, immer wiederkehrende 

Fragen, - so entsteht ein existenzieller Reigen. Immer dasselbe, und man könnte folglich sagen, 

wozu also neue Bücher? Gerade in diesem Punkt ist die Antwort ganz einfach: weil wir jetzt leben. 

Und wir müssen aufs neue überdenken, worüber andere vor uns schon nachgedacht haben. Es 

scheint, als ob. die Welt ständig dasselbe Theaterstück spielt, es gibt jedoch immer wieder ein 

anderes Bühnenbild, andere Schauspieler besetzen die Rollen, neue Nebenpersonen kommen auf 

die Bühne. Es ist jedoch das Spektakel unseres Lebens. Ob es die beste Aufführung ist, wird später 

entschieden. Entweder wir finden Beifall, oder man wird uns auspfeifen. Wie viel Raum für 

Improvisation und Experiment haben wir in diesem Stück? 

Bevor Recknagel Selbstmord begeht, hat er alles ganz genau geplant. Mit der Sprengschnur um 

den Kopf und nicht um den Hals, so will er sich umbringen. Ausgerechnet um den Kopf hatte er die 

Sprengschnur gebunden, damit bei dessen Sprengung der Rumpf nicht beschmutzt werden sollte. 

Es vollzog sich aber alles auf merkwürdige Weise so, dass „dort wo der Kopf gewesen war, begann 

eine zungenförmige rote Lache”; die Zunge lag am Boden neben ihm und auch sein Kugelschreiber. 

Ich glaube nicht, dass das keine Bedeutung hat, denn Wochele ist ein Meister des Worterotierens, 

der Drehung und Wendung der bedeutsamen Worte. Nicht umsonst hat er Theaterwissenschaft, 

Philosophie und Psychologie studiert. Die von ihm geschaffenen Figuren sind Menschen mit Leib 

und Seele. Richard Recknagel hat perfekt vorausgesehen, was nach der Sprengung mit seinem 

Körper geschehen würde, und er wollte, dass man nach seinem Tode nur noch seinen Rumpf mit 

Händen und Füßen vorfinden sollte. Doch sein Kopf gehörte nur ihm. Immer nur ihm. Das, was in 

seinem Leben besonders tief in ihm war, was ihn plagte, was man mit Sprache und mit der Feder 

nicht zum Ausdruck bringen kann, das, was in ihm zutiefst verborgen war, führte letzten Endes 


135

136 

dazu, dass er gleichsam alleine auf dem Gipfel eines unzugänglichen Eisbergs saß. Er konnte niemanden 

zu sich auf diesen Gipfel hinaufziehen, er konnte auch nicht von diesem Gipfel herunterkommen, 

um zu erkennen, was sich unter der Meeresoberfläche befindet. 

Wer war dieser Richard Recknagel? War er ein Meister der Zerstörung? Weshalb wurde er 

Sprengmeister in einem Steinbruch und übte seinen ursprünglichen Beruf nicht aus? Er war doch 

Bauingenieur. Die Gegenüberstellung seines erlernten und seines ausgeübten Berufes bleibt rätselhaft. 

Er wollte offenbar nicht bauen. Er zerstörte. Er zersprengte Felsen und sah zu, wie sie im Knall 

zerplatzten, wie Steinblöcke zu Boden stürzten. Perfektionist und Chaot. Seine Pedanterie praktizierte 

er perfekt sowohl beim Sprengen der Felsen, als auch dann, wenn er in einem Segelflugzeug 

hoch über der Erde schwebte. 

Während ich das Buch von Rainer Wochele gelesen habe, habe ich gar nicht bemerkt, wie ich in 

seine eigenartige Erzählweise hineingezogen wurde, wie ich mich in den Verlauf der Erzählung, des 

Wahrnehmens und Prüfens der Fakten einschalten musste. Es ist kein Buch, das man liest, und bei 

dem man nach der Lektüre sagt „ach ja”, und es dann auf das Regal des Vergessens legt. Dieses 

Buch wird stets in der Erinnerung jenes Lesers bleiben, der eine Antwort auf die Frage sucht, die 

am Ende des Textes steht: „Was wissen wir voneinander?” Was für eine Herausforderung 

des Autors, der uns mit seiner, den Roman abschließenden Frage, ein so brennendes Problem aufbürdet. 

Was wissen wir über uns? 

Was wissen wir über andere? 

Was wissen andere über uns? 

Ich schlage den „Desperat” schon zum wiederholten Male auf. Richard Recknagel, siebenundfünfzig 

Jahre alt. Ein Kind des Krieges, am Anfang in einem Lebensbornheim, später von der Mutter 

und der Großmutter aufgezogen – Tochter und Frau eines reichen Bremer Reeders, der sein Leben 

für den Führer gegeben hat. Gerade in solche eine gute deutsche Familie wurde Richard hineingeboren. 

Melse nannte ihn „Prinzchen” oder „Feiner”. Nicht Mama, sondern Melse nannte Richard die 

Mutter. Eine Zusammenfügung der ersten Buchstaben aus dem Wort Mama mit dem Vornamen 

Else. Es wäre interessant zu wissen, ob über diese drei Menschen geklatscht und getratscht worden 

ist. Sind sie ins Gerede geraten im Chiemgau, in dem kleinen Ort, wohin die zwei Frauen aus dem 

bombardierten Bremen geflohen sind und wohin später der Junge aus dem Lebensborn kam? Kleine 

Sticheleien können oft unbarmherzig sein. 

Ich erinnere mich an ein kleines polnisches Städtchen, in dem Kinder einem Janek Pawlak nachliefen 

und ihm nachriefen: „Kapitan, Kapitan!” Janek war gleichfalls ein Kind des Krieges gewesen. 

Ein russischer Soldat, auf dem Weg nach Berlin, hatte eine junge Frau vergewaltigt, und als das Kind 

zur Welt kam, hatten die Menschen des Ortes ihm sofort als Namen den militärischen Rang des 

Vaters gegeben. 

Wie war es mit Recknagel? Warum hat er sich während seines ganzen Lebens nicht mit einer 

Frau verbunden, und warum hat er stattdessen die Einsamkeit gewählt? Es ist schwer hierauf eine 

klare Antwort zu geben, und ob auf seine diesbezügliche Entscheidung diese oder jene Dinge 

Einfluss hatten. Sowohl die Freiheit Richards, als auch unsere Freiheit bewegen sich jeweils zwischen 

zwei Polen. Einerseits ist wahr, dass wir etwas stets ganz bewusst wählen. Aber es ist ebenso 

zutreffend, dass uns beim zweiten Pol eine spezifische Entscheidung verborgen bleiben kann, deren 

Konsequenzen für uns unbekannt und unkontrollierbar bleiben. 

„Was weiß man denn voneinander, wenn es ernst wird? Wenn man zutreibt aufs Helle oder 

Dunkle? (...) Dann merkte Recknagel, dass er seine Stimme nicht mehr im Zaum halten konnte. Die 

machte sich selbständig. Gab sonderbare Laute von sich. Wenn es seine Stimme war, die er da 

hörte. Jaullaute waren das. Die er nicht bändigen konnte, die einfach heraussprangen aus ihm. Diese 

Jaul- und Heullaute.” 

Hat der Held in diesem Moment die Entscheidung für den Selbstmord getroffen? In einem 

Augenblick, als er mit sich selbst schon keinen Dialog mehr führen konnte? „Als habe da jemand 

von außen über die Scheibe seines Bewusstseins gewischt mit einem Schwamm, und dieser 

Schwamm habe auf seiner Bewusstseinsglasscheibe lauter Schlieren und Eintrübungen hinterlassen. 

Sodass man nie und nimmermehr durch die Glasscheibe seines Bewusstseins würde hinausschauen 

können…”

Fliegen war seine Leidenschaft, das Emporschweben und das Schweben über dem Erdboden. 

Dann fühlte er sich gut, dann hat er die Bussarde nicht beneidet, war er ein freier Mensch, der zwischen 

Himmel und Erde hing. 

Piotr Baranowski, ein Lyriker, in seinem Gedicht „Prozess”: 

„Ohne Zweifel / kann man ihnen beweisen / dass sie suizidhafte Absichten hegen / deshalb 

werden sie / zum Tode verurteilt.” 

Ob man bei Richard Recknagel suizidale Tendenzen wahrnehmen konnte? Nein, es war bestimmt 

nicht leicht. Richard konnte jeden in die Irre führen. Sein Leben ließ andere vermuten, dass 

er zufrieden sein müsste. Er hatte seinen Job, eine Wohnung und gehörte einem Elite-Club an. Er 

war völlig unabhängig und erhielt ein Erbe. Außerdem war er eigentlich beliebt, hilfsbereit, konnte 

auch umgehen mit den Frauen – also warum? Wie kam er zu dem Entschluss, sich selbst zu vernichten? 

Das Wichtigste war für ihn das Fliegen. Mit dem Fliegerclub verwachsen, in dem fast alle 

Mitglieder seine Schüler gewesen waren, mit Friedrichsburg, das im malerischen Neckartal liegt, 

konnte er sich nicht vorstellen, dass er einem anderen Club hätte beitreten können. Das war sein 

Ort auf dieser Erde, seine Heimat. Der Neid einiger Fliegerkameraden, Mangel an Phantasie und 

eine strenge Auslegung der Flugvorschriften – das war die eine Seite. Auf der anderen Seite war da 

Richards provozierendes und überhebliches Verhalten, das den Zwist vergrößert hat. Das Spiel 

wurde unfair. Dem Piloten drohte der Entzug aller seiner Fluglizenzen. Das Leben hätte für ihn alle 

seine schönen Klänge und all seinen Sinn verloren. 

„Recknagel stand vor dem Haus, rauchte und blickte zu den Fenstern hinauf, hinter denen er 

Lämmles Praxis vermutete und wartete darauf, dass sein Zorn so gewaltig anschwellen würde, dass 

er hinaufginge und dem eine herunterhaute.” Seine Erziehung hält ihn jedoch vor diesem Schritt 

zurück, aber er wusste nicht, was er tun sollte. 

Man sagt, dass jeder hinter seinem „siebten Vorhang” einige seiner Eigenschaften versteckt hält. 

Sorgfältig hütet man vor der Welt das, was andere nicht dulden wollen, was Anlass dafür sein könnte, 

dass sie mit den Fingern auf einen zeigen, dass sie hinter dem Rücken taktlos flüstern würden, 

und man kann nichts dagegen tun. Richard quälte das Problem, dass er seinen Vater nicht kannte, 

er fehlte ihm vielleicht nicht so sehr physisch, vielmehr plagte ihn, dass er die Wahrheit über seine 

Herkunft nicht kannte. Dies hatte Auswirkungen auf seine Frustrationen, es beschädigte sein 

Selbstwertgefühl. Jede Frage nach dem Vater lähmte ihn. 

Wenn er das Gespräch mit Pater Ansgar in Kloster Maurach hätte zu Ende führen können, wenn 

Lämmle ihm schließlich die Hand der Versöhnung gereicht hätte, wenn ..., aber all das ist niemals 

geschehen. Zu Anfang nannte man ihn „Prinzchen”, ein Kind zur Schau gestellt, ein „Feiner”, später 

trat er, wie zum Trotz, in bayersicher Volkstracht auf, und als er Student war, kam das Barett hinzu. 

Er sollte „Friedrichsburgs neuer Charles Lindbergh” sein. 

Es ist schwer zu sagen, wer dieses Urteil gefällt hat, dem eine perfekte Vollstreckung und zugleich 

eine perfide Strafe aus dem Jenseits folgte. Und dazu ereignete sich alles an einem Montag, an 

dem Tag, der, wie man sagt, ein beliebter Tag der Selbstmörder ist. Vor allem der Männer, denn 

Frauen vermeiden doch in vielen Fällen solche radikalen Lösungen ihrer Probleme. 

„In den 90er Jahren des 20. Jahrhunderts notierte die europäische Presse lakonisch, dass sich 

der geniale, jedoch auch zügellose Sportpilot auf dem Gelände des Flugvereins in Trier in die Luft 

gesprengt hatte. Die Agenturmeldung über den Selbstmord des Prinzen der Lüfte inspirierte Rainer 

Wochele fast zehn Jahre später zu einem Roman” – schreibt Sergiussz Sterna-Wachowiak in dem 

sehr interessanten Vorwort. 

Ein realer Vorgang wurde zum Keim einer Fiktion und der Einbildungskraft des Autors, der die 

gegenwärtige Wirklichkeit zu schildern versuchte. Eine Eule wird nie einen Falken ausbrüten können 

– so sagt ein Sprichwort. Ich füge hinzu – eine kranke Gesellschaft wird nie ein gesundes 

Individuum hervorbringen können. Über Deutschland, aber nicht nur dort, liegen noch immer die 

Schatten des Zweiten Weltkriegs. Es gibt Probleme, die gleichsam in einem Abstellraum verborgen 

sind, und man ist der Meinung, dass sie dort bleiben sollen und im Tageslicht nichts zu suchen 

haben. 

Wie die Ratten, so wetteifern die Menschen im Kampf um materielle Güter und stellen dem 

anderen ein Bein, damit er das Ziel nicht erreicht. Oftmals werden unzulässige Mittel angewendet, 


137

um den anderen zu ruinieren. Es gibt kein gemeinschaftliches Spiel mehr, denn alle Bande und 

Verbindungen sind locker geworden, in den Familien, in der Gesellschaft und auch im Verhältnis zu 

Gott. Ein Mensch wie Recknagel, der hilfsbereit und empfindlich war, hat da keine Chance. Er hegt 

auch kein Zutrauen zu anderen Menschen. Auch wenn er es riskiert, sich vor anderen Menschen zu 

öffnen, bildet oftmals ein Zufall eine Hürde. Vor den Menschen aus seinem Umkreis isoliert er sich 

immer mehr und wird von ihnen als Sonderling betrachtet. Einsam und verlassen bleiben ihm 

Alkohol, Drogen oder Sex, weil sein Leben seinen Sinn verloren hat. 

„Schön, ist die Welt denn nicht schön? Herr, deine Schöpfung preise ich. Recknagel wollte sich 

töten.” 

Und er hat es getan. Der Held ist umgekommen, ein Ereignis, das der Autor von Anfang an nicht 

verborgen hat. Das Buch ist zu Ende. Es bleibt mir die Überzeugung, dass ich durch die Vermittlung 

des Übersetzers Eugeniusz Wachowiak etwas Wichtiges kennen lernen konnte, das man, so scheint 

es, in einigen Sätzen zwar zusammenfassen kann, das sich aber zugleich aufbläht, breiter wird und 

riesenhafter, und das verdankt man der Sprache und der Feder von Rainer Wochele, der zweifellos 

über sie gebietet und sie im Zaume hält. 

Ein kurzer Bericht über den Selbstmord des Sportfliegers Ingo Schwoon hat dem Schriftsteller 

den Anstoß geliefert für philosophisch-moralische Erwägungen, über das Schicksal des Menschen 

in der gegenwärtigen kommerzialisierten Welt. Einer Welt, in der der Mensch seine Theatermaske 

fallen lässt, um sein menschliches Gesicht zeigen zu können. 

Übersetzt von Grzegorz Kowalski 

Ewa Lipska, Drzazga, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006, 49 s. 

Za oknami jesieñ daje o sobie g³oœno znaæ. Wycia wiatru i szelesty ci¹gle to opadaj¹cych liœci 

pozbawiaj¹ nas z³udzeñ. Pluchy, zimne deszcze i strasz¹ce nas ju¿ puste ga³êzie na drzewach zachêcaj¹ 

(jeœli coœ takiego w ogóle mo¿e mieæ dzia³anie zachêcaj¹ce) do zaszycia siê w fotelu z herbat¹ 

o aromacie: cynamonu, pomarañczy, jab³ka i wanilii, która ogrzeje nam rêce i wyciszy stukaj¹c¹ do 

drzwi depresjê jesienn¹. 

W takiej w³aœnie atmosferze trafi³ do moich r¹k tomik wierszy Ewy Lipskiej pt. „Drzazga”. Sam 

tytu³ wyda³ mi siê cierpki, chropowaty i w jakiœ bli¿ej nieokreœlony sposób, dra¿ni¹cy, a poniewa¿ 

„dra¿ni³” mnie tak wyzieraj¹c na mnie z pó³ki kilka d³u¿szych dni, nie namyœlaj¹c siê ju¿ d³u¿ej, 

siêgnê³am po niego czym prêdzej. 

Pierwszy z utworów, który przyku³ moj¹ uwagê to „Apteka”. W okresie jesienno–zimowym 

apteka to jedno z czêsto, acz niechêtnie odwiedzanych przez nas miejsc. Dawki cytryny, witaminy 

pod ró¿nymi postaciami, czosnku, czy cebuli mimo ¿e przyjmowane i tak jakoœ nigdy do koñca nie 

chroni¹ nas przed wizyt¹ w aptece. Nie o tak¹ tu jednak aptekê chodzi... „Apteka” Lipskiej to 

œwi¹tynia mi³oœci, w której „przedawkowanie nie wchodzi w grê”. Tu na receptach zapisuje siê wyznania 

mi³oœci, a gdy „w stanach zapalnych” zaczyna brakowaæ s³ów zakochani trzymaj¹ siê za rêce. 

„Ka¿dorazowa dawka dnia” kolejnego, wspólnego to dla zakochanych „œrodek opatrunkowy”. 

Po „Aptece” na scenê wchodz¹ „Ch³opcy”, którym wydaje siê póki co, ¿e s¹ w³adcami 

wszechœwiata, „wierz¹ ¿e bêd¹ ¿yæ wiecznie”. Chropowata i ostra drzazga wkrada siê jednak 

nieproszona i nie potrafiê zrozumieæ wymowy tego utworu jak i po³owy innych (bo w ogólnym rozrachunku 

taki wyszed³ wynik 11/21). Kilka wspania³ych metafor/cytatów, które w kontekœcie ca³ego 

wiersza staj¹ siê niezrozumia³e. Staj¹ siê drzazg¹ w ludzkim umyœle, która drapie i przeszkadza, ale 

tak ciê¿ko j¹ usun¹æ i wyleczyæ miejsce, w które siê wbi³a. Pozytywnie jednak p³yn¹³ na mnie tekst 

„Do ptaka”, krótki acz inteligentny i wywo³uj¹cy tym samym uœmiech. Zabawna, ocieplona codziennoœæ 

zderza siê z ostrym, chropowatym dotykiem rzeczywistoœci. W utworze „Dlatego” w³aœnie 

z powodu tego dotyku warto go przeczytaæ. Wymowa „zamarzniêtej pamiêci”, czy „deszczu ze 

138

œniegiem przy stole” porusza i pozwala nam uwierzyæ, ¿e nie tylko my zapadliœmy na tê straszn¹ 

cywilizacyjn¹ chorobê zwan¹ samotnoœci¹. 

M³odzi czytelnicy w tomiku pt. „Drzazga” w wierszu „Ja – Oni” odnajd¹ uk³on autorki w stronê 

„brzegów wype³nionych m³odoœci¹”, która „rumieni siê” i ci¹gle przekracza dozwolon¹ prêdkoœæ. 

Za moim oknem nadal ten beznadziejny listopad, kubek z herbat¹ w d³oni ju¿ dawno ostyg³, 

aromat cynamonu gdzieœ ulecia³, a drzazga? A drzazga czeka na Was w tomiku Ewy Lipskiej. 

Gotowi podj¹æ wyzwanie? 

Karolina Bibik 

…mieliœmy papie¿a!, pod red. E. Kaœków, P. Jasiñskiego, Wroc³aw 2007, 102 s. 

Rynek wydawniczy w ostatnim czasie sta³ siê bogatszy o kolejn¹ ksi¹¿kê poœwiêcon¹ osobie 

Jana Paw³a II. Jest to pok³osie konferencji naukowej: „Jan Pawe³ II – pamiêæ i to¿samoœæ” zorganizowanej 

na Uniwersytecie Zielonogórskim 3 kwietnia 2006 roku. 

Jak zapewniaj¹ w s³owie wprowadzaj¹cym redaktorzy: 

Zorganizowanie tej konferencji mia³o na celu podzielenie siê spostrze¿eniami, przemyœleniami 

ze spo³ecznoœci¹ akademick¹ i mieszkañcami Zielonej Góry. By³o zaproszeniem do dyskusji o tym, 

czy emocjom odczuwanym po œmierci papie¿a, towarzyszy³o zrozumienie jego 26-letniego nauczania 

i solidarnoœæ z jego za³o¿eniami, czy te¿ mo¿e by³y to tylko chwilowe wzruszenia spowodowane 

odejœciem papie¿a pielgrzyma. Staraliœmy siê równie¿, poprzez czynne uczestnictwo prelegentów 

i szeroko zgromadzonej widowni, odpowiedzieæ na pytania: co dziœ nam zosta³o z tamtych kwietniowych 

dni? 

Na ca³oœæ sk³ada siê dwanaœcie tekstów, z których przewa¿aj¹ca wiêkszoœæ zosta³a wyg³oszona 

w pierwsz¹ rocznicê œmierci papie¿a w czasie tej konferencji. Podziw budzi spis treœci wyliczaj¹cy, 

¿e wk³ad w tê zbiorow¹ publikacjê maj¹ studenci oraz pracownicy naukowi takich oœrodków akademickich 

jak: £u¿ycka Wy¿sza Szko³a Humanistyczna, Uniwersytet Zielonogórski, Uniwersytet 

Szczeciñski czy Papieski Uniwersytet Œwiêtego Krzy¿a w Rzymie. 

Publikacjê otwieraj¹ s³owa Metropolity Krakowskiego, kard. Stanis³awa Dziwisza, który 

wyra¿aj¹c radoœæ z obchodów I rocznicy œmierci swego bliskiego wspó³pracownika, z serca 

b³ogos³awi wszystkim uczestnikom konferencji. 

Sylwetkê Karola Wojty³y zarysowuje, rozpoczynaj¹c od edukacji w wadowickim liceum, ks. bp 

Adam Dyczkowski. W dalszej czêœci wspomina swoje spotkanie z przysz³ym papie¿em na 

Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. 

Oliwia Cudnik i Magdalena £ukasik przybli¿aj¹ postaæ papie¿a. Przywo³uj¹ wiele istotnych faktów 

z ¿ycia Jana Paw³a II. G³ówny nacisk autorki k³ad¹ na Sobór Watykañski II i jego póŸniejsze konsekwencje 

dla osobowoœci i nauczania papie¿a. 

W kolejnym referacie, ks. Pawe³ Prüfer wskazuje istotê i wymienia cechy katolickiej nauki 

spo³ecznej. Dosyæ ogólnikowo odnosi j¹ do osoby papie¿a, chocia¿ z podtytu³u domyœlaæ 

moglibyœmy siê bardziej wyeksponowanych zwi¹zków. 

Na to, jak wielk¹ rolê odgrywa Stolica Apostolska w kszta³towaniu ³adu globalnego zwraca 

uwagê Robert Potocki. Wskazuje na Jana Paw³a II jako prekursora koncepcji kultury pokoju, gdy¿ 

– jak pisze – jego pontyfikat charakteryzowa³ siê przywróceniem rangi czynnika moralnego 

w stosunkach miêdzynarodowych. 

Jak powszechnie wiadomo pontyfikat Jana Paw³a II zbieg³ siê z czasami komunizmu w Polsce. 

O ich wzajemnym przeplataniu siê pisze Piotr Nagarnowicz. Zwraca uwagê na wk³ad papie¿a- 

Polaka w obalenie w³adzy komunistycznej i przywrócenie demokracji. W Janie Pawle II dostrzega 

pasterza, który przeprowadzi³ swój lud przez „Morze Czerwone Komunizmu”. 


139

Jednym z rodzajów przywództwa jest przywództwo s³u¿ebne, które w najogólniejszym skrócie, 

wymaga od osoby piastuj¹cej w³adzê bycia przede wszystkim dobrym s³ug¹. O papie¿u jako takim 

przywódcy pisze Iwona Korcz. Tekst referatu podzielony zosta³ na dwie czêœci, z których w pierwszej 

autorka omawia wyk³adniê koncepcji przywództwa s³u¿ebnego Greenleafa; w drugiej zaœ 

dowodzi, ¿e autorytet Jana Paw³a II jest fundamentem jego przywództwa s³u¿ebnego. 

Na medialny charakter osoby papie¿a zwraca uwagê ks. Dariusz Gronowski. Pokazuje go jako 

cz³owieka otwartego i ¿yczliwie ustosunkowanego wobec najnowszych technologii oraz wyjaœnia 

przyczyny jego medialnej popularnoœci. 

Agnieszka Dziublewska bada reakcje m³odzie¿y na œmieræ papie¿a zamieszczone na stronach 

internetowych. W referacie wprowadza rozró¿nienie pomiêdzy pojêciami „autorytet” i „idol” oraz 

wskazuje, kiedy i przez kogo papie¿ by³ traktowany jako autorytet i idol. Dowodzi jednoczeœnie, ¿e 

bardzo czêsto m³odzi ludzie nieœwiadomie sp³ycaj¹ osobê Jana Paw³a II do roli idola równego 

piosenkarkom czy aktorom. 

Nad tym czy pokolenie JP II jest fikcj¹, czy rzeczywistoœci¹ zastanawia siê Jaros³aw Maca³a. 

W swoim referacie analizuje opinie ludzi ró¿nych œrodowisk: teologów, polityków, socjologów 

i psychologów. Ostatecznie dowodzi, ¿e jest to obecnie fakt medialny, a nie konkretna rzeczywistoœæ. 

Konrad Stanglewicz trzeŸwo spogl¹da na wydarzenia z okresu œmierci papie¿a i dowodzi, ¿e 

by³y one tylko „przystankiem”, chwilowym zatrzymaniem siê w szybkiej gonitwie za w³asn¹ korzyœci¹. 

Udowadnia, ¿e Polska zmieni³a siê tylko na kilka dni. Potem wszystko by³o ju¿ jak dawniej. 

W tekœcie „Spo³eczeñstwo polskie rok po odejœciu Jana Paw³a II” Andrzej Ma³kiewicz pokazuje, 

jak s³aba jest kondycja katolicyzmu i katolików w Polsce. Zwraca te¿ uwagê na du¿¹ powierzchownoœæ, 

a nawet ludowoœæ religii, która wielu ludzi odstrasza od Koœcio³a. 

Publikacjê zamyka tekst Katarzyny Górskiej porównuj¹cy sylwetki dwóch papie¿y: Jana Paw³a II 

i jego nastêpcy Benedykta XVI. Autorka wskazuje na liczne przeciwieñstwa z okresu m³odzieñczego 

oraz znaczne podobieñstwa w starszym wieku tych postaci. 

Na pytania postawione sobie na pocz¹tku przez organizatorów konferencji otrzymaliœmy 

odpowiedŸ. Ale nie napawa ona optymizmem. Po lekturze ksi¹¿ki okazuje siê, ¿e my, Polacy, tak 

naprawdê niewiele na tych wydarzeniach skorzystaliœmy. Nie znamy nauki Jana Paw³a II, co gorsza, 

przez rok od jego œmierci nie zd¹¿yliœmy sobie jej przyswoiæ. Katolicyzm i jego dogmaty traktujemy 

wybiórczo; jesteœmy panami relatywizmu. A papie¿a-Polaka widzimy bardziej jako idola – marketingowy 

produkt reklamuj¹cy Polskê. 


Jacek Wojtysiak, Filozofia i ¿ycie, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, 452 s. 

Nak³adem krakowskiego wydawnictwa ZNAK wydana zosta³a ksi¹¿ka bêd¹ca kolejn¹ prób¹ 

wprowadzenia do filozofii. Od wczeœniejszych ró¿ni j¹ przede wszystkim jêzyk dyskursu – jasny 

i zrozumia³y. Adresowana jest (poza osobami zajmuj¹cymi siê zawodowo filozofi¹) do szerokiego 

grona odbiorców: studentów nauk œcis³ych, humanistycznych i spo³ecznych oraz osób studiuj¹cych 

teologiê. Koncepcja ksi¹¿ki jest oparta na pochodz¹cym od Arystotelesa podziale filozofii na trzy 

grupy: teoretyczn¹ (której celem jest poznanie – gr. teoria), praktyczn¹ (której celem jest odkrycie 

zasad dobrego dzia³ania – gr. praksis) i pojetyczn¹ (której celem jest ustalenie regu³ wytwarzania 

przedmiotów piêknych lub u¿ytecznych – gr. poiesis). U Wojtysiaka poszczególnym czêœciom 

ksi¹¿ki odpowiadaj¹ wymienione dzia³y filozofii. Dodatkowo autor wzbogaci³ swoj¹ pracê o jeszcze 

jeden, zatytu³owany: Sacrum. 

Filozofia i ¿ycie stanowi podrêczny przewodnik po niemal¿e wszystkich wa¿nych dyscyplinach 

filozoficznych: ontologii, epistemologii, filozofii nauki, filozofii przyrody, filozofii cz³owieka, filozofii 

140

umys³u, etyce, filozofii politycznej, estetyce, filozofii ekonomii, czy wreszcie filozofii religii. Jest wiêc 

doskona³ym kompendium wiedzy dla ka¿dego cz³owieka. Ka¿dego, gdy¿ uwa¿am, ¿e poruszane 

w niej zagadnienia takie jak np.: zdrowy rozs¹dek, œwiatopogl¹d, moralnoœæ, szczêœcie, pieni¹dz 

i praca, religia, z³o czy œmieræ bêd¹ce zarazem tytu³ami wybranych rozdzia³ów s¹ kategoriami, 

z którymi spotykamy siê ka¿dego dnia. 

Ksi¹¿ka jest udan¹ prób¹ spojrzenia na nasz¹ codziennoœæ oczyma filozofii. I chocia¿ tytu³ wielu 

mo¿e odstraszaæ, konotuj¹c wysoce unaukowiony sposób prezentacji zagadnieñ, tak w ksi¹¿ce nie 

jest. Dziêki niej mo¿emy otaczaj¹c¹ nas rzeczywistoœæ zacz¹æ postrzegaæ du¿o bardziej refleksyjnie; 

zobaczyæ wszystko to, co nas otacza z naukowej perspektywy, a dziêki temu, byæ mo¿e bardziej 

œwiadomie prze¿ywaæ kolejne dni. 

Niew¹tpliwym atutem ksi¹¿ki s¹ zamieszczone na koñcu spisy i indeksy: spis tekstów 

Ÿród³owych, indeks rzeczowy oraz indeks wymienianych osób. Pozwala to du¿o sprawniej 

wyszukaæ interesuj¹ce zagadnienia i problemy. Ka¿dy z rozdzia³ów koñczy krótkie jego streszczenie 

oraz bibliografia wykorzystanych do jego opracowania materia³ów, dziêki której poszukuj¹cy 

poszerzenia wiedzy z danego tematu ³atwo znajd¹ niezbêdn¹ lekturê. 

S¹dzê, ¿e ksi¹¿kê Wojtysiaka warto posiadaæ w domowej biblioteczce i zapewniam, ¿e czêsto 

bêdzie wykorzystywana. Szerokie spectrum zagadnieñ jakie porusza sprawia, ¿e okazji do siêgania 

po ni¹ mo¿emy mieæ w ¿yciu naprawdê wiele. 


Éric-Emmanuel Schmitt, Dziecko Noego, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, 130 s. 

Samotnoœæ, odrzucenie, tolerancja, têsknota, mi³oœæ, wdziêcznoœæ… Te s³owa tak czêsto wystêpuj¹ 

we wspó³czesnej kulturze, ¿e prawie zatraci³y ju¿ swe pierwotne znaczenie, staj¹c siê pustymi 

wyrazami, dŸwiêcz¹cymi niby „miedŸ brzêcz¹ca albo cymba³ brzmi¹cy”. Ich g³êbiê ponownie 

odkrywa Éric-Emmanuel Schmitt w swej nied³ugiej, ale piêknej powieœci „Dziecko Noego”, wydanej 

w Polsce nak³adem Wydawnictwa Znak w 2005 roku. 

Autor œwiatowej s³awy bestsellera „Oskar i pani Ró¿a” ponownie przekazuje nam obraz œwiata 

widzianego z punktu widzenia dziecka. Bohaterem ksi¹¿ki jest Joseph – ma³y, ¿ydowski ch³opiec, 

którego w czasie II wojny œwiatowej powierzono opiece katolickiego ksiêdza Ponce’a. Duchowny, 

ryzykuj¹c w³asne ¿ycie, w „¯ó³tej Willi” (szkole nazywanej tak od koloru œcian budynku oraz barwy 

Gwiazdy Dawida) ukrywa ¿ydowskie dzieci poœród katolickich, chroni¹c je przed zagro¿eniem 

niemieckiego antysemityzmu. 

Mimo wojennej tematyki „Dziecko Noego” nie jest jednak kolejnym utworem opisuj¹cym 

zbrodnie hitlerowskie. Schmitt nie oskar¿a i nie usprawiedliwia ¿adnej ze stron konfliktu zbrojnego. 

Jest to zapewne z jednej strony spowodowane faktem, ¿e w Belgii eksterminacja nie mia³a tak brutalnego 

przebiegu jak w Polsce, ale tak¿e charakterystycznym dla Schmitta skupieniem nie na rozgrywaj¹cych 

siê wydarzeniach, ale na psychice, uczuciach, wierze cz³owieka. Treœæ utworu dotyczy 

g³ównie osobistego dramatu Josepha, którego autor ukazuje jako zwyk³ego ch³opca, nawet nie 

zdaj¹cego sobie sprawy ze swojej odrêbnoœci kulturowej. Jego dezorientacja wskutek nag³ej 

zmiany warunków ¿ycia, doskwieraj¹ce mu poczucie innoœci, têsknota za rodzicami, wielka mi³oœæ 

i wdziêcznoœæ wobec ojca Ponce’a, strach o ¿ycie swoje i najbli¿szych, gotowoœæ do poœwiêceñ – 

to wszystko wzrusza g³êboko czytelnika, budzi uœpione uczucia i daje poczucie nadziei na to, ¿e 

niezale¿nie od sytuacji zawsze znajdzie siê ktoœ, kto bêdzie gotów pomóc drugiej osobie. 

Tak¹ postaci¹ w utworze jest oczywiœcie ksi¹dz Ponce, którego mo¿emy porównaæ z tytu³owym 

Noem. Duchowny podejmuje siê roli „kolekcjonera” zagro¿onych cywilizacji, stara siê „ocaliæ od 

zapomnienia” najcenniejsze zdobycze kultury judaistycznej. Odkrywamy, ¿e to w³aœnie wielkie 

poœwiêcenie na rzecz ma³ych ¯ydów œwiadczy o prawdziwej wartoœci jego wiary, a nawet 


141

cz³owieczeñstwa. „Dziecko Noego”, podobnie jak „Pan Ibrahim i kwiaty Koranu” Schmitta, jest 

literackim apelem o tolerancjê, o poszanowanie cudzych idea³ów. Autor uczy nas kochaæ ludzi bez 

wzglêdu na ich wyznanie (lub jego brak, jak w przypadku przeklinaj¹cej aptekarki zwanej 

„Psiakrew”), dowodz¹c, ¿e wszyscy jesteœmy wartoœciowi ju¿ przez sam fakt bycia cz³owiekiem 

(takim przez wielkie „C”). Ka¿dy z nas jest doskona³ym na swój sposób dzieckiem Boga, niezale¿nie 

od tego, jak¹ religiê wyznaje, z którego kraju pochodzi i jak¹ tradycjê podtrzymuje. Powieœæ francuskiego 

pisarza przekonuje nas, ¿e iskierka dobra p³onie we wszystkich ludzkich sercach, ale 

potrzeba wielkiej odwagi i determinacji, aby rozpaliæ j¹ w wielki p³omieñ. 

Zaskakuj¹ce w „Dziecku Noego” (oraz we wszystkich innych utworach Érica-Emmanuela 

Schmitta) jest to, ¿e wszystkie g³êbokie, uniwersalne treœci autor przekazuje nam za poœrednictwem 

prostego, bezpoœredniego jêzyka, nie wp³ywa to jednak bynajmniej na obni¿enie wartoœci artystycznej 

utworu. Przeciwnie – piêkny w swej prostocie styl sprawia, ¿e czyta siê tê powieœæ jednym 

tchem, a czuje ca³ym sercem. Jednoczeœnie nale¿y pamiêtaæ, ¿e treœæ powieœci stanowi¹ wspomnienia 

z okresu dzieciñstwa, tote¿ jêzyk narratora powinien wspó³graæ (i rzeczywiœcie wspó³gra) 

z dzieciêcym postrzeganiem rzeczywistoœci. 

Có¿ mo¿na by zarzuciæ „Dziecku Noego”? Niew¹tpliwie to, ¿e ksi¹¿ka jest za krótka, jej 

objêtoœæ nie przekracza bowiem 150 stron. Zaledwie czytelnik zd¹¿y zapoznaæ siê z bohaterami, 

a ju¿ przychodzi mu siê z nimi ¿egnaæ. Schmitta znamy jednak g³ównie jako „mistrza krótkiej formy” 

(tylko „Kiedy by³em dzie³em sztuki” – jedna z jego najnowszych powieœci – znacznie przewy¿sza 

pozosta³e utwory rozmiarami), który na przestrzeni niewielu stron potrafi perfekcyjnie zarysowaæ 

akcjê i zamkn¹æ j¹, tworz¹c pe³n¹ i bogat¹ (choæ nied³ug¹) opowieœæ. Nawi¹zuj¹c jednak do 

zakoñczenia, jest to, wed³ug mnie, jeden ze s³abszych punktów utworu. Mimo i¿ nie jest tak 

przes³odzone i klasycznie amerykañskie w swej „happy-endowoœci” jak „Kiedy by³em dzie³em sztuki”, 

mo¿na zarzuciæ mu brak realizmu i zbytni optymizm. Po d³u¿szym zastanowieniu dosz³am jednak 

do wniosku, ¿e taki koniec nie tylko jest mo¿liwy, ale te¿ wp³ywa na wydŸwiêk ca³ej historii, 

która nape³nia odbiorcê nadziej¹ na to, ¿e jednak istnieje na œwiecie sprawiedliwoœæ. 

Podczas gdy fina³ ksi¹¿ki mo¿e wzbudzaæ w¹tpliwoœci, za bardzo udany uwa¿am jej tytu³, 

nawi¹zuj¹cy do dzia³alnoœci ksiêdza Ponce’a, oraz… ok³adkê polskiego wydania (arka ze skorupki 

orzecha, ¿agiel z liœcia), które sk³aniaj¹ do refleksji nad uniwersalnoœci¹ biblijnej opowieœci 

o potopie. Schmitt dowodzi, ¿e ka¿dy z nas mo¿e byæ Noem i uratowaæ coœ cennego, choæby 

przysz³o mu przemierzaæ burzliwe wody potopu rzeczywistoœci na maleñkiej arce – ot, choæby 

wielkoœci orzecha w³oskiego. Bo przecie¿ wielki heroizm mo¿e dotyczyæ najzwyklejszych, codziennych, 

ma³ych spraw i nawet dziecko mo¿e byæ Noem (na przyk³ad Joseph i jego koledzy z „¯ó³tej 

Willi”, którzy sami dla siebie byli wsparciem i ocaleniem). Najwa¿niejsza jest walka wewn¹trz 

cz³owieka – walka w obronie idea³ów, szczególnie jeœli idea³em jest obrona cudzych wartoœci. 

„Dziecko Noego” to powieœæ wzruszaj¹ca ciep³em i g³êbi¹ wartoœci ponadczasowych, 

takich jak wielka mi³oœæ do matki, dobroæ wobec bliŸniego, szacunek dla innych kultur. Myœlê, ¿e 

jest warta polecenia tym wszystkim, którzy wierz¹ albo chc¹ wierzyæ w to, ¿e w dzisiejszym œwiecie 

mo¿na byæ jeszcze dobrym cz³owiekiem. Jest to wiêc ksi¹¿ka zarówno dla Josephów – ma³ych 

i odrzuconych, czuj¹cych siê w jakiœ sposób gorszymi od innych ludzi (na przyk³ad poprzez odmiennoœæ 

swej kultury), dla ojców Ponce’ów - wspó³czesnych Noech, gotowych poœwiêciæ w³asne 

¿ycie, aby „ocaliæ coœ od zapomnienia”, jak i dla zgryŸliwych, zrzêdliwych „Psiakrwi” – 

zadeklarowanych ateistów, w których piersiach bij¹ serca tak gor¹ce, ¿e mog³yby roztopiæ górê 

lodow¹. A mo¿e przede wszystkim powinni tê powieœæ przeczytaæ ci wszyscy, którzy nie akceptuj¹ 

innych kultur, nie wspó³czuj¹ cierpieniu drugiego cz³owieka, d¹¿¹ do tego, aby niszczyæ, a nie 

ratowaæ (a takie osoby chyba zawsze by³y i bêd¹, niezale¿nie od momentu w dziejach ludzkoœci) – 

im szczególnie polecam tê ksi¹¿kê z nadziej¹, ¿e doskona³a w mym odczuciu powieœæ Schmitta 

otworzy im oczy na œwiat uczuæ innych ludzi, tym samym staj¹c siê swoist¹ ark¹ Noego, która uratuje 

cz³owieka przed nim samym. 

Agnieszka Szpylma 

142

Janusz Koniusz, Po wyjœciu z arki, Organon, Zielona Góra 2007, s. 

Szymborska napisa³a wiersz o radoœci pisania. Doznaj¹ jej pewnie wszyscy pisz¹cy, choæ nie 

czêsto przek³ada siê ona na radoœæ czytania. Ta, jak wszystko co prawdziwe, bywa rzadka, podobnie 

jak spotkanie z ksi¹¿k¹, która cieszy piêknem s³owa, budzi dobre emocje i sprawia satysfakcjê 

intelektualn¹ tym co i jak wyra¿one. Takim, szczególnym spotkaniem jest najnowszy tomik poetyki 

Janusza Koniusza pod tytu³em Po wyjœciu z arki. 

Mia³am zaszczyt byæ pierwszym czytelnikiem tomiku w jego ostatecznej postaci. Patrzy³am, jak 

Poeta dba o ka¿de s³owo. Jego kruch¹ materiê cyzeluje uwa¿nie, misternie, chc¹c wydobyæ ten 

w³aœciwy, jedyny kszta³t. Janusz Koniusz bowiem poezjê tworzy, a nie pisze, jak mawiaj¹ niektórzy. 

Dla niego to tak¿e praca, niezbêdna, gdy s³owo niesie istotn¹ myœl. Gdy mia³ka, to i namys³ zbêdny. 

Nie ma znaczenia, jakie s³owa „siê napisz¹”, jakimi powie siê, co powiedziane byæ nie musi. 

Czasem nawet nie powinno… Wszak¿e tu, ka¿de jest potrzebne, bo naprawdê znaczy. I wszystko 

ma znaczenie - s³owa, ich nastêpstwo, wspó³brzmienia i kontrasty, obrazy i metafory, kolejnoœæ 

wierszy, jako ¿e Po wyjœciu z arki to przemyœlana ca³oœæ. Znamienne jest te¿ silne, elektryzuj¹ce 

napiêcie utrzymane w ka¿dym wierszu i w ca³ym tomiku. Na wszystkich poziomach: brzmieniowym 

i rytmicznym, s³ów i znaczeñ, miêdzy jednostkowym i ogólnym, abstrakcj¹ i konkretem. S³owo 

i jêzyk. Materia i metafizyka. ¯ycie „jako takie” i jego konkretne przejawy. Cz³owiek i ja sam. ¯ycie 

i moje ¿ycie. Wszystko zaœ spojone i zbalansowane tak¹ oto myœl¹ - na ka¿dym kroku / do nóg nam 

przypada ¿yciodajna œmieræ. Polecam uwadze znakomite wiersze o s³owie i poetach. 

Arka, któr¹ ¿egluje Janusz Koniusz przez czas i przestrzeñ zatacza krêgi. Najszerszy zaczyna siê 

w nieskoñczonoœci, podczas stwarzania ¿ycia. Kolejne zacieœniaj¹ siê, zbli¿aj¹ z najdalszych dziejów 

ku tym, którzy siebie i myœl swoj¹ trudzili, by kr¹g ducha poszerzyæ, ziemiê i niebo poruszyæ, jak 

powiedzia³ Dante –„Po ma³ej iskrze przyjdzie p³omieñ wielki i mo¿e po mnie lepszymi ju¿ g³osy tak 

siê rozmodl¹, a¿ niebo odhuknie”. Droga wiedzie od Stwórcy do twórców, od natury do kultury. 

Poeta dokonuje wgl¹du w dzieje poprzez konkret przedmiotu, zdarzenia, emocji, czyjegoœ ¿ycia 

zwyczajnego i niezwyk³ego. Szczelin¹ s³owa (znaku myœli!) przenika w g³¹b rzeczy, która staje siê, 

dzieje od nowa i nadal, a tym samym ods³ania nie tylko przejawy ¿ycia, lecz jego istotê. Dla Poety 

jest ni¹ trwanie i przemijanie, splecione i nierozerwalne. Widoczne, jak œlad po pêpowinie, która 

wi¹¿e pokolenia. 

Wewn¹trz, jak Noe wœród powodzi, tkwi cz³owiek. Sk¹dkolwiek patrzy, bêdzie poœrodku, czy 

o tym wie, czy nie ma tej œwiadomoœci. Nad krêgami, jak têcza, rozpina siê myœl Poety zatrzymuj¹ca 

nurt ¿ycia w jakimœ „to teraz” i patrz¹ca tyle¿ od œrodka rzeczy, materii, co z dalekiej perspektywy, 

jakby po czasie zamkniêtym. Ale w materii zawsze tkwi œlad ducha, tak widzi Janusz Koniusz, choæby 

sam Marks (wiersz Byt i œwiadomoœæ) chcia³ inaczej. W wierszu Odejœcie poetki, przejmuj¹cym 

dreszczem wzruszenia, Poeta napisa³: (…) gdzie ka¿da kropla fizyki staje siê kropl¹ metafizyki. Otó¿ 

z ca³¹ pewnoœci¹ tak jest w tej poezji. Tu ka¿de s³owo, choæby najbardziej ziemi dotykaj¹ce, ma 

metafizyczny wymiar. Najpierw, w przes³aniu do Cz³owieka, tej „korony Stworzenia”, Poeta umiejscawia 

go w jego, ka¿dego z osobna niepowtarzalnoœci - To co twoje niepodobne do tego co 

innych / linie papilarne genów / charakter pisma odciski palców g³os. Wiersz, pod tytu³em TY, 

koñczy siê s³owami: Nigdy siê nie powtórzysz / jak stworzenie œwiata. Niby oczywiste, lecz jaka¿ 

odpowiedzialnoœæ w tym, ¿e Kiedy siê budzisz kulê ziemsk¹ wytr¹casz ze snu… Niepowtarzalnoœæ 

indywiduum, wtopionego jednoczeœnie w ¿ycie œwiata, ³añcuch genów i koniecznoœci. Kr¹g najszerszy 

tworzy swoist¹ „genessis”, inaczej ni¿ u S³owackiego, nie z Ducha, a z materii, genów, 

mikrobów, bakterii („wœciek³ych bakterii”!). Pozornie, wszak: 

Za przyk³adem drzewa z wê¿em na ga³êzi 

wyprostowa³ krêgos³up 

i z podniesion¹ g³ow¹ 

uszed³ trzy kroki 

by przed mistyk¹ nieba 

upaœæ na kolana 


143

A gdy ju¿ poj¹³ ow¹ mistykê, có¿ pocz¹³? Jak balastu, chcia³ siê jej pozbyæ. D¹¿¹c w górê, sam 

str¹ca³ siê w dó³. Odrzuci³ Raj, gdzie lew spoczywa³ obok jagniêcia. Po boskim ciêciu mieczem 

archanio³a cz³owiek sta³ siê „Hodowc¹”. To tytu³ wiersza, wstrz¹saj¹cego obrazu cz³owieczeñstwa. 

Tak, nic co ludzkie… Móg³ rodzaj ludzki za¿ywaæ nieœmiertelnoœci, lecz wiemy, co siê sta³o. Jest 

i wiersz o prarodzicach, oczywiœcie, ale tak niezwyczajny w myœleniu o dziejach, ¿e nie zacytujê ani 

s³owa, by nie zepsuæ jego efektu. Od pierwszego wersu po sarkastyczne pocieszenie w puencie, 

ile¿ tu prawdy! Ów „efekt” zaskoczenia, paradoksu, uœmiechu o wyraŸnie ironicznym zabarwieniu, 

daj¹cy odczucie nowoœci odkrycia obecny jest w wielu miejscach. Bo Janusz Koniusz pisze o czymœ 

powszechnie znanym, a okazuje siê, z ka¿dym wierszem wyraŸniej, ¿e nie doœæ znanym. Tam, gdzie 

inni widz¹ malownicz¹ czy ponur¹ opowieœæ, tylko s³owa s³ysz¹, on szuka i znajduje wiêcej. Cytuje 

ksiêdza „Jana od Biedronki”, jak wielu, ale jak¿e inaczej: Nie spieszyli siê go kochaæ / nie by³o takiej 

potrzeby. Relacjonuje po¿egnanie ksiêdza poety - Gdy po przyjêciu ostatnich sakramentów / zasn¹³ 

w Panu / w nieutulonym ¿alu zamówili stypê / z barwnym wieñcem potraw zimnych i gor¹cych / 

rozdano chusteczki papierowe / na zwyczajowe ³zy. Znane sprawy, obrz¹dki, historie, a w spojrzeniu 

wyostrzonym na „wrzecionie czasu” nowe i tak wiele daj¹ce do myœlenia nad naszym, jak¿e 

czêstym niemyœleniem. I nasz¹ œlepot¹. 

Poeta pisze w³asn¹ Ksiêgê Rodzaju i swoj¹ nie-komediê ludzk¹. Z g³êbi czasu, potopu, po 

którym sprawiedliwy Noe pozosta³ z wêz³em marynarskim u szyi, wp³ywamy w czas nasz, w którym 

wszystko od nas zale¿y. Co zgotowaliœmy sobie i œwiatu po wyjœciu z arki? Wed³ug s³ów nowego 

przymierza, ocaleni maj¹ „nape³niaæ ziemiê”. Czyni¹ to, po swojemu, czyli po ludzku, z zach³ann¹ 

ciekawoœci¹ - po wyjœciu z ka³u i moczu arki / perski dywan ziemi rzuciliœmy sobie pod nogi… 

Mamy wszak prawo ¿yæ wed³ug w³asnego pomys³u, Bóg siê wycofa³ za têczê. Mo¿emy byæ dumni, 

swobodni, twórczy. Korzystamy z wolnoœci do woli. Znamy swoj¹ moc. Wiemy, ¿e bez naszej woli 

/ nie by³oby pojêæ w filozofii ani metafor w poezji / ig³y z nitk¹. / Po nas / potop / albo popió³. To 

s³owa „o nas”, z wiersza pod takim tytu³em. Tak, lecz wiedzieæ i mieæ œwiadomoœæ, znaæ moc, 

a umieæ z niej korzystaæ, to nie to samo, co zaznacza Janusz Koniusz bez zbêdnych wywodów, 

dobitnie, choæ z ow¹ dystansuj¹c¹ ironi¹. Niszczymy i usi³ujemy naprawiaæ, skazujemy na œmieræ 

proroków, by potem stawiaæ im o³tarze. Znamienne, ¿e ten czas otwiera przypomnienie Hioba – 

ocalonego i daj¹cego œwiadectwo. Czy ró¿nimy siê od tych, o których mówi wiersz Opowieœæ przewodniczki 

? 

T¹ drog¹ na Golgotê go wiedli 

by po egzekucji wed³ug rzymskiego prawa 

zasi¹œæ do uczty za sk³adkowe srebrniki 

My tak¿e têdy pójdziemy 

po nich dojeœæ 

Krêgi rodzaju ludzkiego tocz¹ siê. DŸwigamy dzieje, jak owe ¿ó³wie ewolucji na wyspach 

Galapagos. Dziedzictwo jest wspólne we wszystkim, w z³ym tak¿e, nawet jeœli wydaje nam siê, ¿e 

„ci dwaj”, skazani na przepadek imion w ca³oœci, z wiersza pt. Bez tytu³u, to nie my i nic nas z nimi 

nie ³¹czy. My te¿ czêœciej jesteœmy „przypadkowymi statystami” ni¿ „zwyciêzcami”. Jak w wodach 

p³odowych, zanurzeni jesteœmy w tradycji, do której i jêzyk nale¿y, od¿ywiamy siê ni¹, by wydaæ 

na œwiat nowe byty, myœli i dzie³a. Dla Poety równie bliskie w czasie s¹ zapisy ewangelistów i historia 

dziej¹ca siê w Trójk¹cie trzech cesarzy, miejscu jego dzieciñstwa i m³odoœci, równie wa¿ne 

tragiczne poszukiwanie spokoju przez Hölderlina i zwyk³ych nieszczêœników, mozolne „wydobywanie 

s³ów” przez Norwida i wêgla przez górników. W tej arce, chcia³am powiedzieæ - tomiku, jest 

miejsce dla wielu… A on sam i jego poezja? W jak¹ tradycjê siê wpisuje? Mówi poœrednio i wprost, 

sk³adaj¹c ho³d „Zwyciêzcy”. Umi³owanie Herberta czytelne jest tak¿e poprzez aluzje, dla uwa¿nego 

ucha nawet kryptocytaty i nawi¹zania do Herbertowskiej frazy. Ten, o którym pisze - Swoje 

przenikliwe zmys³y dorodn¹ wyobraŸniê / odda³ niebu i piek³u ciemnoœci i œwiat³u / na szlachetne 

cele na pomoc przegranym - patronuje myœli Janusza Koniusza, poetyckiej tak¿e. W najlepszym 

rozumieniu s³owa patronuje. 

144

Cz³owiek pozosta³by abstrakcj¹, gdyby nie by³ tak¿e osobistym „JA”. Nie ma innej drogi do 

uogólnienia, jak tylko poprzez w³asne, czuj¹ce i myœl¹ce „ja”. Truizmem, ale przydatnym tutaj, jest 

powtórzenie, ¿e nie ma prawdziwej poezji (czy jest inna?) – jeœli szczegó³ nie wiedzie do ogó³u, 

a doœwiadczenie w³asne nie prze³o¿y siê na powszechne. I nie ma jej bez otwarcia na œwiat najszerszy, 

wch³aniania najdrobniejszych jego drgnieñ, by oddaæ je, przetworzone przez w³asne 

prze¿ycie i myœl. Janusz Koniusz, czyni¹c to wszystko, ustawia siebie w innej, ni¿ wiêkszoœæ poetów 

perspektywie. Nie od siebie zaczyna, lecz do siebie dochodzi, tak bowiem u³o¿y³ swój tomik, jak 

i siebie (chyba) widzi. D³ugo wydawaæ siê mo¿e, ¿e jego samego „tu” nie ma, bo nic o sobie nie 

mówi. Poetyckie „ja” te¿ mocno jest wycofane za temat i obraz, za myœl. A przecie¿ ca³¹ swoj¹ poetyck¹ 

dusz¹ i myœl¹ jest poœrodku, od pocz¹tku. Dopiero ten kr¹g ostatni to on sam i wprost, tak¿e 

w Pytaniach nieostatecznych: komu powiedzieæ dziêkujê i poca³owaæ w rêkê / przed kim zamilkn¹æ 

na ca³e gard³o pokory i pychy / Kiedy odejœæ by pozostaæ sob¹ / bo œmieræ zawsze przychodzi nie 

w porê (…). To wielka sztuka, sprawy tego (czy innego) œwiata przedk³adaæ nad siebie w liryce. 

I sztuka te¿ nie absorbowaæ sob¹ czytelnika, a mówiæ o sobie, prywatnoœci, bólu, niepewnoœci 

i przemijaniu tak, by dotykaæ ¿ycia z godnoœci¹. Dok¹d, przez jakie wody p³ynie arka jego ¿ycia? 

Wiersze „de se ipso” s¹ oszczêdne w s³owa, przez co niezwykle gêste w treœci. Trafiaj¹ wiêc prosto 

w duszê, jak choæby ów, pt. Powrót : Nieludzkie boli / a we mnie coraz mniej cz³owieka / Wziêty 

w krzy¿owy ogieñ œmierci / kurczê siê / jak embrion. 

Kilka tych wierszy – nie wiem gdzie i kiedy pisanych, czy nad jak¹œ „wod¹ czyst¹”, bo mo¿e 

tylko nad Odr¹ – przypomina mi przejmuj¹ce Liryki Lozañskie. Nie tylko si³¹ kondensacji. Tak¿e si³¹ 

wymowy, choæ mam wra¿enie, ¿e Wieszcz to i owo chêtnie by od Janusza Koniusza odpisa³… 

Wobec przes³ania i prawdy s³ów oszczêdnych, powi¹zanych w niezwyk³e metafory i obrazy 

wspania³ym, doœæ podnios³ym rytmem, wiêc istoty tego tomiku, mam tylko zastrze¿enie do wiersza 

pod tytu³em W Wie¿y Babel : 

Z zamkniêtymi oczyma 

pod niebem 

po linie 

idê 

na drugi brzeg s³owa 

Po salto mortale 

w Wie¿y Babel wezm¹ mnie na jêzyki 

jak na tortury 

¿e nie dotrzyma³em 

otrzymanego 

na s³owo 

s³owa 

Nieprawda! Dotrzyma³ Pan, Panie Januszu… Gor¹co polecaj¹c tomik Po wyjœciu z arki, dodam, 

i¿ nieprawd¹ jest te¿, ¿e „¿adnego znaku, ¿adnej odpowiedzi”… Tomik sam jest znakiem. Dla nas. 

St¹d dodaæ trzeba, ¿e choæ w wierszu poeta to czyni, sam Janusz Koniusz o p³omieñ pamiêci prosiæ 

nie musi. Napisa³ na „odejœcie poetki”, ¿e pozostanie samotna / pod wielk¹ œcian¹ straceñ historii 

literatury. Wielu tam pozostanie, to pewne, ale nie dla wszystkich jest tam miejsce… Na pewno nie 

dla autora tego tomiku! On ma swoje miejsce w tej arce, któr¹ przez rozlewiska literatury 

przep³ywaj¹ nieliczni. 

Maria Mi³ek 


145

Juli Zeh, Schilf, Roman, Schöffling & Co., 384 Seiten. Gebunden 

Der neue Roman von Juli Zeh und ihr Interview mit der „Leipziger Volkszeitung” (vom 

03.08.2007) über Leipzig und den bevorstehenden Umzug in ein brandenburgisches Dorf 

Sie ist die Vorzeigeabsolventin des Deutschen Literaturinstitutes Leipzig (DLL). 

Das deutschlandweit einzige dieser Art entstand 1995 aus dem ehemaligen „Johannes-R.- 

Becher-Institut”, an dem beispielsweise Erich Loest, Sarah Kirsch und Fred Wander studiert haben. 

Juli Zeh fällt auf, wenn Sie mit ihren zwei großen Hunden zur Lesung erscheint. Sie fällt auch auf 

mit ihren Texten – egal, ob sie sich in der „Zeit” zu Wort meldet, einen Essay schreibt oder einen 

Roman veröffentlicht. Juli Zeh hat nicht nur Literatur studiert, sondern auch Jura (2. Staatsexamen), 

und zahlreiche Literaturpreise gewonnen. 

Seit Mitte der Neunziger lebt sie in Leipzig. 

Nun ist sie nicht nur der Großstadt müde, sondern auch der Kulturstadt. 

Vielleicht ist es nur dem Sommerloch geschuldet. Das die Literaturszene erreicht hat. Zumindest 

die in Mitteldeutschland, noch genauer gesagt, in Leipzig. 

Die Zeitschrift „Kunststoff” widmet dem online eine lange (und teilweise heftige) Replik, MDR 

Figaro füllt eine halbe Stunde mit den Statements von Künstlern und Mitarbeitern verschiedener 

Institutionen. 

Was ist eigentlich passiert? 

Juli Zeh, erfolgreiche Absolventin des Deutschen Literaturinstitutes Leipzig, beschimpfe die 

Stadt, die sie groß gemacht habe, heißt es. 

Sie sagte in einem Interview mit der „Leipziger Volkszeitung”, dass Leipzig „literarisch tot” sei 

und es sie deswegen woanders hin ziehe. 

Nun mag man jedem, der sein Studentenleben in einer Großstadt verbracht hat und das mit 

dem Abstand von mehreren Jahren betrachtet, glauben, dass „früher alles besser” war. Vor allem 

aber war früher alles anders, so auch in Leipzig, so auch für Juli Zeh. Natürlich gab es eine 

Aufbruchstimmung in den Neunzigern, nicht nur in Leipzig. Natürlich gewöhnt man sich an Dinge 

und findet sie dann nicht mehr so aufregend wie zu dem Zeitpunkt, als sie neu waren. 

Natürlich wird man selbst älter und sieht einiges anders. 

Und natürlich ist die Literaturlandschaft in Leipzig nicht tot. 

Für jemanden, der aus Brandenburg nur ab und zu nach Leipzig fährt und dort Mühe hat, sich 

bei den zahlreichen Angeboten für eines zu entscheiden, ist der Vorwurf einer „toten Kultur” nicht 

nachvollziehbar. 

Es gibt nicht nur die Buchmesse, das Haus des Buches, die ungezählten literarischen Salons, die 

sich in fast allen Stadtteilen finden lassen – es gibt in Leipzig zum Beispiel auch eine „Bachmann- 

Nachlese”, also einen Abend Lesung mit Teilnehmern des größten deutschsprachigen Literaturwettbewerbes 

in Klagenfurt. Und dieser Abend, den es außer in Leipzig nur noch in Berlin gibt, 

findet zeitnah zu Klagenfurt statt und nicht – wie in der Hauptstadt – irgendwann im September. 

Nun gut, etwas übers Ziel hinausgeschossen, könnte man das Klagen der Leipziger abtun. 

Aber Juli Zeh zieht nicht einfach nur weg aus Leipzig. Sie kommt nach Brandenburg. Schön, 

denkt man automatisch, vor allem, wenn man nicht Leipziger ist, sondern Brandenburger. 

Dass jemand, der im Westen aufgewachsen und in Leipzig bekannt geworden ist dann ins 

Brandenburger Land zieht und auch noch „aufs Dorf”, ist Balsam für die Seele. 

Oft genug schließlich wird man als Brandenburger damit konfrontiert, dass – vor allem aus der 

Sicht der Berliner - hier alle nur weg wollen. Nach Berlin oder noch weiter – in westlicher Richtung. 

Ganz Brandenburg würde aussterben, hört man ungefragt und immer wieder, alle jungen Leute 

würden wegziehen, die Dörfer ausbluten und die kleineren Städte gleich mit. Es hilft nicht darauf 

zu verweisen, dass inzwischen in fast jedem dieser kleinen Dörfer Westberliner Familien mit jeweils 

mehreren Kindern wohnen, dass diese „Zugereisten” nicht nur verfallene Vierseithöfe wieder zum 

Leben erweckten, sondern die Dorfgemeinschaften gleich mit, dass es wundersame 

Vereinstätigkeiten gibt und die Frauen mit den Doppelnamen aus den Elternvertretungen nicht 

mehr wegzudenken sind. Niemand will das glauben. Die Namen, die man aufzählen könnte, sind 

in Berlin und anderswo nicht bekannt. 

146

Dabei hätte man doch nur bei der letzten Diskussion schon wissen müssen, dass Juli Zeh ins 

Brandenburgische zieht. Weitere Argumente wären nicht nötig gewesen. 

Dass Juli Zeh dann noch allen Nachfragen zu Rechtsradikalismus und Intoleranz standhält und 

eine Idylle von Brandenburg zeichnet, die paradiesisch klingt, kann man als Brandenburger vielleicht 

schwer nachvollziehen - aber freuen kann man sich allemal. 

Wo dieses Dorf liegt, erfährt man nicht, aber vielleicht trifft man Juli Zeh einmal - zwischen 

Dorfkrug und Maisfeld. 

Ihr neues Buch erscheint im August: „Schilf”, nach Aussage der Autorin eine Kriminalgeschichte. 

Wer nicht auf das Erscheinen warten möchte, kann beim Verlag schon mal reinhören: 

Sebastian, ein Physiker, fährt mit seinem Sohn nach Bregenz. Die Landschaft ist hügelig, wie 

man sie sich Süddeutschland und Österreich vorstellt. Doch dann gibt es solche Beschreibungen: 

„Im Graben liegt eine schwarze Katze, der das Überqueren der Fahrbahn von links eine Menge 

Unglück gebracht hat.”, und die Beobachtung von Raubvögeln, die in Bäumen oder am Straßenrand 

sitzen und „aus wimpernlosen Augen den Verkehr beobachten.” 

„Es kommt ihm (Sebastian) vor, als wären es unnatürlich viele, oder –schlimmer noch – immer 

derselbe.” 

Die Straße, die man hier bildlich vor Augen hat, könnte auch eine Brandenburgische Allee 

sein… 

Es wäre nicht Juli Zeh, wenn der Roman „nur” ein Krimi wäre. 

Rita König 

Juli Zeh, Schilf, Schöffling & Co. 384 s. 

Nowa powieœæ Juli Zeh i jej wywiad dla „Leipziger Volkszeitung” (z 3 sierpnia 2007) o Lipsku 

i planowanej przeprowadzce na brandenbursk¹ wieœ 

Wzorowa absolwentka Niemieckiego Instytutu Literatury w Lipsku (Deutsches Literaturinstitut 

Leipzig, DLL). 

Ten jedynym w swoim rodzaju instytut w Niemczech powsta³ w 1995 r. na bazie „Instytutu 

Johannesa R. Bechera”, w którym studiowali m.in. Erich Loest, Sarah Kirsch czy Fred Wander. 

Trudno nie zwróciæ uwagi na Juli Zeh, gdy pojawia siê na spotkaniu z czytelnikami w towarzystwie 

dwóch wielkich psów. Trudno te¿ nie zwróciæ uwagi na jej teksty – niezale¿nie od tego, czy 

prosi o g³os w „Die Zeit”, publikuje esej czy pisze ksi¹¿kê. Juli Zeh studiowa³a nie tylko literaturê, 

ale tak¿e prawo (zda³a tzw. drugi egzamin pañstwowy) i zdoby³a wiele nagród literackich. 

Od po³owy lat dziewiêædziesi¹tych mieszka w Lipsku. 

Dziœ jednak jest zmêczona nie tylko ¿yciem w wielkim mieœcie, ale wrêcz ma doœæ œwiata kultury. 

Mo¿e to tylko wina letnich upa³ów. Które dopad³y równie¿ twórców literatury. Przynajmniej tu, 

w œrodkowych Niemczech, a mówi¹c dok³adniej, w Lipsku. 

Czasopismo „Kunststoff” opublikowa³o d³ug¹ (i miejscami siarczyst¹) replikê, radio MDR Figaro 

przez pó³ godziny nadawa³o oœwiadczenia artystów i pracowników ró¿nych instytucji. 

Ale w³aœciwie w reakcji na co? 

Juli Zeh, wziêta absolwentka Niemieckiego Instytutu Literatury w Lipsku, wymyœla ponoæ miastu, 

które uczyni³o j¹ s³awn¹. 

W jednym z wywiadów dla gazety „Leipziger Volkszeitung” stwierdzi³a, ¿e Lipsk jest „literacko 

martwy” i dlatego ona postanowi³a przeprowadziæ siê gdzie indziej. 

I oczywiœcie mo¿na uwierzyæ komuœ, kto ca³e swoje studenckie ¿ycie spêdzi³ w wielkim mieœcie, 

a teraz spogl¹da na te czasy z perspektywy lat, ¿e „kiedyœ wszystko by³o lepsze”. Przede wszystkim 

by³o jednak inne, tak dla Lipska, jak i dla Juli Zeh. Oczywiœcie w latach dziewiêædziesi¹tych 

pojawi³o siê poczucie nowego pocz¹tku, nie tylko w Lipsku. Oczywiœcie, cz³owiek szybko 

przyzwyczaja siê do tego, co jest, i nie uwa¿a ju¿, ¿e wszystko jest takie wspania³e, jak w czasach, 

gdy by³o nowe. 


147

Oczywiœcie ludzie sami te¿ dojrzewaj¹ i patrz¹ na œwiat innymi oczami. 

I oczywiœcie ¿ycie literackie w Lipsku bynajmniej nie umar³o. 

Dla kogoœ, kto przyje¿d¿a z Brandenburgii do Lipska tylko od czasu do czasu i tam ma problem, 

co wybraæ z jego bogatej oferty, zarzut, ¿e ma do czynienia z miastem „kulturalnie martwym” jest 

niezrozumia³y. 

S¹ tu nie tylko targi ksi¹¿ki, Dom Ksi¹¿ki, niezliczone salony literackie, które mo¿na znaleŸæ w 

niemal wszystkich czêœciach miasta – jest w Lipsku chocia¿by impreza pod nazw¹ „Bachmann- 

Nachlese”, czyli wieczory literackie, podczas których swoje prace czytaj¹ uczestnicy najwiêkszego 

niemieckojêzycznego konkursu literackiego w Klagenfurcie. I wieczór ten, który oprócz Lipska 

odbywa siê jeszcze tylko w Berlinie, czasowo zbiega siê niemal z klagenfurck¹ imprez¹, zamiast, jak 

w Berlinie, przypaœæ dopiero gdzieœ na wrzesieñ. 

No có¿, mo¿e trochê przesadzi³a – tak mo¿na by zbyæ skargi mieszkañców Lipska. 

Ale Juli Zeh nie wyprowadza siê po prostu z Lipska. Przenosi siê do Brandenburgii. Œwietnie, 

myœli sobie cz³owiek, szczególnie taki, który mieszka w Brandenburgii, a nie w Lipsku. 

To¿ to prawdziwy balsam dla duszy, ¿e ktoœ, kto wychowa³ siê na Zachodzie i zdoby³ s³awê 

w Lipsku przeprowadza siê do Brandenburgii, i to „na wieœ”. 

W koñcu brandenburczycy na co dzieñ obserwuj¹ tendencjê wrêcz odwrotn¹, ¿e mianowicie – 

szczególnie z perspektywy Berlina – wszyscy chc¹ st¹d uciekaæ. Do Berlina, a potem jeszcze dalej 

– na Zachód. Wci¹¿ s³ychaæ przecie¿ g³osy, ¿e ca³a Brandenburgia wkrótce wymrze, ¿e wszyscy 

m³odzi ludzie uciekaj¹, ¿e wsie siê wykrwawiaj¹, a wraz z nimi ma³e miasteczka. Nie pomagaj¹ 

uwagi, ¿e tymczasem w niemal ka¿dej mniejszej wiosce mieszkaj¹ dziœ wielodzietnie rodziny 

z Berlina Zachodniego, ¿e owi „nap³ywowi” o¿ywiaj¹ nie tylko spustoszone gospodarstwa, ale 

tak¿e ca³¹ gminn¹ wspólnotê, ¿e coraz aktywniej dzia³aj¹ stowarzyszenia, ¿e coraz wiêcej kobiet 

o podwójnych nazwiskach anga¿uje siê w komitety rodzicielskie. Nikt w to nie wierzy. Nazwiska, 

które mo¿na by tu wymieniæ, nie s¹ znane ani w Berlinie, ani gdziekolwiek indziej. 

A przecie¿ w ka¿dej takiej dyskusji wystarczy teraz powiedzieæ, ¿e Juli Zeh przenosi siê do 

Brandenburgii. To zast¹pi wszelkie argumenty. 

To, ¿e Juli Zeh pewnie odpowiada na wszystkie pytania dotycz¹ce prawicowego radykalizmu 

i nietolerancji, a w zamian odmalowuje idylliczny, niemal rajski obraz Brandenburgii, jej mieszkañcy 

powitaj¹ mo¿e z pewnym zdziwieniem – ale przede wszystkim z radoœci¹. 

Nie wiadomo, co to za wioska, ale byæ mo¿e ktoœ z nas spotka któregoœ dnia Juli Zeh – gdzieœ 

miêdzy gospod¹ a polem kukurydzy. 

W sierpniu pojawi siê jej nowa ksi¹¿ka: „Schilf” (dos³. „Trzcina” - przyp. t³um.), wedle twierdzeñ 

autorki - historia kryminalna. 

Kto nie mo¿e siê doczekaæ publikacji, niech sprawdzi w wydawnictwie: 

Sebastian, fizyk z zawodu, jedzie ze swym synem do Bregencji. Krajobraz jest górzysty, taki, jaki 

powinien byæ w po³udniowych Niemczech i Austrii. Ale potem czytamy takie opisy: 

„W rowie le¿y czarny kot, który przebieg³ drogê, co przynios³o mu prawdziwego pecha” czy 

widoku drapie¿nych ptaków, siedz¹cych na drzewach i poboczu i „obserwuj¹cych ruch oczami bez 

rzês”. 

„Wydaje mu siê (Sebastianowi), ¿e jest ich jakoœ nienaturalnie du¿o, albo – co gorsza – ¿e to 

wci¹¿ ten sam.” 

Droga, która staje tu przed oczami duszy, mog³aby byæ równie dobrze brandenbursk¹ alej¹... 

To by³oby niepodobne do Juli Zeh, ¿eby jej powieœæ by³a „tylko” krymina³em. 


148

KRONIKA LUBUSKA 

wrzesieñ - listopad 2007 

• Muzeum Ziemi Lubuskiej zaprosi³o 6 wrzeœnia 

na otwarcie wystaw: „My zielonogórzanie – nasz 

lubuski dom”, „Rodzina Stawskich – ¿ycie z fotografi¹ 

w tle”, „Pionierskie lata na Ziemi 

Lubuskiej”. Tego samego dnia uroczyœcie 

obchodzono jubileusz 85-lecia muzeum w Zielonej 

Górze. W sali witra¿owej z recitalem fortepianowym 

wyst¹pi³ Piotr Paleczny. 

• W Galerii Jadwigi Bocho-Kokot otwarta zosta³a 

wystawa obrazów Andrzeja Kacperka (6 wrzeœnia). 

• Galeria BWA 7 wrzeœnia zaprosi³a na podwójny 

wernisa¿: „Nowe fotografie” Czes³awa £uniewicza 

oraz „Pejza¿e otwarte” Arkadiusza Ruchomskiego. 

• Na Festiwal Kronopol 2007 w ¯arach (7-9 wrzeœnia) 

sk³ada³y siê konkursowe prezentacje 

m³odych, utalentowanych artystów oraz wystêpy 

gwiazd. Zorganizowano tak¿e imprezy sportoworekreacyjne. 

• Zielonogórskie Towarzystwo Œpiewacze „Cantores” 

z okazji 20-lecia istnienia zorganizowa³o 

uroczyste obchody. Muzycy Collegium Viridimontanum 

8 wrzeœnia dali uroczysty koncert 

winobraniowy; wykonali dzie³a Bacha, 

Vivaldiego, Telemanna. 

• Tradycyjnie w Zielonej Górze od 8 do 16 wrzeœnia 

œwiêtowano Winobranie. Dla mieszkañców 

i przyjezdnych przygotowano wiele atrakcji. 

W centrum miasta odbywa³y siê pokazy szczudlarzy 

i teatrów ulicznych, Jarmark Winobraniowy 

usytuowany na Pl. Powstañców Wlkp. mia³ 

bogat¹ ofertê, atrakcjami kusi³ lunapark, 

miasteczko Gronoland, Hip-Hop Zone; zaprezentowano 

widowisko „Tañcz¹ce kamienice”; zorganizowano 

koncerty znanych gwiazd (Kayah, 

Kate Ryan, Stachursky, G¹sowski). Ponadto 

odby³o siê wiele konkursów (m.in. na najlepsze 

wino) i imprez sportowo-rekreacyjnych. 

• X Winobraniowe Spotkania Teatralne w Lubuskim 

Teatrze rozpoczê³y siê 8 wrzeœnia i trwa³y 

do 24 wrzeœnia. Goœæmi by³y znane teatry (m.in. 

Bagatela z Krakowa, Teatr na Woli) i popularni 

aktorzy scen polskich. 

• W Bia³owicach k/Nowogrodu Bobrz. w Starej 

Plebanii 9 wrzeœnia po raz kolejny mia³o miejsce 

polsko-niemieckie spotkanie dawnych i obecnych 

mieszkañców. Oprawê artystyczn¹ imprezy 

zapewni³a rodzina Gozdowskich (œpiew, poezja, 

koncert). 

• Filharmonia Zielonogórska zainaugurowa³a 52. 

sezon artystyczny. 14 wrzeœnia zaprezentowano 

repertuar Karola Szymanowskiego. 

• W sali Teatru gorzowskiego 15 wrzeœnia koncertowa³a 

skrzypaczka, Agata Szymczewska, uzdolniona 

studentka AM w Poznaniu i Hochsule für 

Musik und Theater w Hanowerze. 

• Fina³ Spotkañ Chórów Przygranicznych odby³ 

siê w Gorzowie 16 wrzeœnia. Organizatorem imprezy 

by³o Gorzowskie Towarzystwo Muzyczne. 

• Wystawê „Skarby Parady¿a” ze zbiorów Wy¿- 

szego Seminarium Duchownego Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej 

w Goœcikowie-Parady¿u 

goœci³o Muzeum Ziemi Lubuskiej od 19 wrzeœnia. 

• £ódzki artysta, Marcin Nowak, zaprezentowa³ 

w Miejskim Oœrodku Sztuki w Gorzowie instalacjê 

przedstawiaj¹cej uwik³anie cz³owieka w œwiat 

konsumpcji. Wystawê zatytu³owan¹ „Ostatnie 

dni niskich cen” ogl¹dano od 20 wrzeœnia. 

• Stowarzyszenie Jeszcze ¯ywych Poetów oraz 

WiMBP zaprosi³y 20 wrzeœnia na pierwszy 

w nowym roku kulturalno-oœwiatowym Czwartek 

Lubuski i promocjê tomiku poezji Katarzyny 

Jarosz-Rabiej „Dorosn¹æ do bólu”. Spotkanie 

prowadzi³ Janusz Koniusz. 

• 21 wrzeœnia w Galerii BWA w Zielonej Górze 

otwarta zosta³a wystawa Natalii Lach-Lahowicz 

– Natalii L.L. „Miêkkoœæ dotyku 2007”. 

• Na scenie w Podwórku Galerii U JadŸki 

wyst¹pi³a Urszula Dudziak. Koncert mia³ miejsce 

23 wrzeœnia. 

• Jubileusz 60-lecia Biblioteki Publicznej w Zielonej 

Górze obchodzono 24 wrzeœnia. Obchody 

patronatem honorowym obj¹³ Marsza³ek Woj. 

Lubuskiego. Na uroczystoœæ przyby³o wielu 

znamienitych goœci. Przybyli obejrzeli prezentacjê 

multimedialn¹ pt. „Tak by³o, tak jest - 

Biblioteka przez lata...”. W uznaniu osi¹gniêæ 

oraz zas³ug na rzecz rozwoju regionu Sejmik 

Województwa Lubuskiego nada³ WiMBP 

„Odznakê Honorow¹ za Zas³ugi dla Województwa 

Lubuskiego”. Wielu by³ych i obecnych 


149

pracowników bibliotek otrzyma³o odznaczenia. 

Uroczystoœæ uœwietni³o przedstawienie Kociopsik 

Ma³ego Studium Teatralnego oraz tañce 

irlandzkie w wykonaniu zespo³u Rytm z Bytomia 

Odrz. W ramach jubileuszu zaaran¿owano wystawy: 

„Ilustracja zdobi ksi¹¿kê. Galeria 

Biblioteki Norwida” (salon wystawowy), 

Wydawnictwa Oficyny Pro Libris (³¹cznik), 

„Cenne regionalia Biblioteki (hol). 

• Konferencja ph. „Komunikacja interpersonalna 

w bibliotece” przebiega³a w Norwidzie w dniach 

25-26 wrzeœnia z udzia³em kadry kierowniczej 

bibliotek województwa lubuskiego. 

• „Twarze gorzowskiej bezpieki”, to tytu³ wystawy 

w Instytucie Pamiêci Narodowej udostêpnionej 

zwiedzaj¹cym 27 wrzeœnia. 

• Z okazji 200-lecia wykonania w Kargowej 

Mazurka D¹browskiego w dniach 27-28 wrzeœnia 

zorganizowano polsko-niemieck¹ wystawê 

filatelistyczn¹. 

• Orkiestra Filharmonii Zielonogórskiej 28 wrzeœnia 

zagra³a koncert symfoniczny. Zaprezentowano 

utwory kompozytorów epoki romantycznej. 

• Koncertu „Znasz-li ten kraj” wys³uchano w salonie 

muzycznym Muzeum Lubuskiego im. Dekerta 

28 wrzeœnia. Na repertuar z³o¿y³y siê kompozycje 

Moniuszki, Chopina, Szymanowskiego. 

• Fundacja Lubuska Camerata zorganizowa³a 

I Miêdzynarodowy Festiwal „Lubuskie Chopinalia”. 

Koncerty odbywa³y siê w Nowej Soli, 

Sulechowie i Zielonej Górze. Festiwal trwaj¹cy 

od 28-30 wrzeœnia zakoñczy³ siê „Koncertem na 

cztery rêce” w koœciele pw. œw. Micha³a 

Archanio³a w S³awie. 

• Trêbacz Piotr Wojtasik, saksofonista Maciej 

Sika³a i in. jazzmani wyst¹pili 28 wrzeœnia 

w Jazz Clubie Pod Filarami. 

• Fina³ Miêdzynarodowego Konkursu na Rysunek 

Satyryczny przeprowadzono w Ko¿uchowskim 

Oœrodku Kultury i Sportu „Zamek” 29 wrzeœnia. 

• Teatr Kreatury przygotowa³ spektakl „Betanki”, 

którego premiera odby³a siê w Grodzkim Domu 

Kultury, 29 wrzeœnia. 

• „Skaldowie na dwa fortepiany”, koncert z najwiêkszymi 

przebojami grupy zaprezentowano 

30 wrzeœnia w sali widowiskowej Luna 

¯arskiego Domu Kultury. 

• Premiera spektaklu granego w jêzyku polskim 

i niemieckim zatytu³owanego „Polenmarkt” 

w re¿yserii Olivera Spatza odby³a siê 30 wrzeœnia 

na Scenie Letniej gorzowskiego Teatru. 

• Od 1 do 3 paŸdziernika na zaproszenie Biblioteki 

przyjecha³ Grzegorz Kasdepke, autor ksi¹¿ek dla 

dzieci. Spotka³ siê z najm³odszymi czytelnikami 

w bibliotekach w Bieniowie, Bobrowicach, 

D¹biu (Po³upinie), Gozdnicy, I³owej ¯agañskiej, 

Jasieniu, Ma³omicach, Sulechowie, Zielonej 

Górze, ¯arach. 

• W zielonogórskim Empiku zorganizowana 

zosta³a promocja najnowszej p³yty zespo³u 

Vader, legendy polskiego death metalu 

(4 paŸdziernika). 

• W Piwnicy Kawon wyst¹pi³ Happysad, zespó³ 

graj¹cy melodyjnego rocka. Koncert odby³ siê 

4 paŸdziernika. 

• W gorzowskiej katedrze, 5 paŸdziernika, Klub 

Inteligencji Katolickiej zorganizowa³ wyk³ad 

dr Anny Karoñ-Ostrowskiej poœwiêcony roli 

drogi w ¿yciu cz³owieka wierz¹cego. 

• 5 paŸdziernika w Muzeum Lubuskim im. J. Dekerta 

otwarto wystawê „Powrót elegancji art 

Deco”. Zaprezentowano kolekcjê Muzeum 

Miedzi w Legnicy. Pokazano równie¿ wyroby 

krakowskiej fabryki platerów. Wystawie towarzyszy³ 

film pt. „Historia stylu”, poœwiêcony 

polskiej modzie okresu miêdzywojennego, 

zawieraj¹cy fragmenty oryginalnych filmów 

z tamtego okresu. 

• „Dowcip i w³adza s¹dzenia (asteizm w Polsce)” 

to tytu³ wystawy prac kilkudziesiêciu artystów, 

których zaprezentowa³a Galeria BWA w Zielonej 

Górze. 5 paŸdziernika otwarto wystawê, której 

ide¹ by³y przemyœlenie twórczej mocy dowcipnych 

pomys³ów w sztuce i postsztuce, w filmie, 

performance, plastyce. 

• 6 paŸdziernika w sali kameralnej Filharmonii 

Zielonogórskiej wyst¹pi³ z recitalem Gilles 

Vonsattel, wybitny amerykañski pianista. Zagra³ 

utwory Schuberta, Liszta, Bartoka, Chopina, 

Becka, Ravela. 

• Na Scenie Letniej Gorzowskiego Teatru 

6 paŸdziernika odby³a siê uroczystoœæ wrêczenia 

nagród XII Ogólnopolskiego Konkursu Literackiego 

im. Zdzis³awa Morawskiego. 

• Gorzowska Galeria BWA zaprezentowa³a monumentalne 

malarstwo poznañskiego artysty 

Andrzeja Fogtta. Wystawê zatytu³owan¹ „¯ywio- 

³em opêtany” otwarto 6 paŸdziernika. 

• Organizatorzy Miêdzynarodowego Festiwalu 

Kina Autorskiego – Quest Europe z zielonogórskiej 

Akademii Twórczych Poszukiwañ 

przyznali 6 paŸdziernika w Lubuskim Teatrze 

honorowe statuetki Wielki Uk³on. Otrzyma³y je 

Krystyna Janda, Marzena Tryba³a i Kinga Preiss. 

• Podobnie 6 paŸdziernika w Collegium Polonicum 

w S³ubicach odby³ siê „Koncert m³odych 

talentów”. Wyst¹pi³a Orkiestra Symfoniczna FZ 

z udzia³em uzdolnionych solistów. W repertuarze 

150

zaprezentowano utwory Beethovena, Griega 

i Czajkowskiego. 

• W ramach dzia³alnoœci Dyskusyjnych Klubów 

Ksi¹¿ki, 9 paŸdziernika, m³odzie¿ z Lubuskiego 

spotka³a siê z Joann¹ Fabick¹, autork¹ cyklu 

zabawnych opowieœci o perypetiach Rudolfa. 

Pisarka spotka³a siê z cz³onkami DKK oraz 

m³odzie¿¹ gimnazjaln¹ w Bytomiu Odrzañskim, 

Przylepie i Zielonej Górze. 

• „£upaczka z tañcem” to tytu³ imprezy plenerowej 

zorganizowanej przez Muzeum Etnograficzne 

w Ochli 7 paŸdziernika. Skansen zaprezentowa³ 

obrzêdy zwi¹zane ze ¿niwami kukurydzianymi 

po bukowiñsku. Zaproponowano wyk³ad o uprawie 

i zastosowaniu kukurydzy, pokaz sprzêtu 

i technik zbioru, kiermasz rêkodzie³a, widowisko 

taneczne w wykonaniu Zespo³u Górali Czadeckich 

„Watra” z BrzeŸnicy oraz wystêpy grup 

œpiewaczych. 

• W dniach 8-13 paŸdziernika, po raz pi¹ty 

w Zielonej Górze, trwa³y Dni Niemieckie. 

Biblioteka kolejny rok by³a partnerem Centrum 

Kultury i Jêzyka Niemieckiego Uniwersytetu 

Zielonogórskiego w realizacji tego przedsiêwziêcia. 

W programie V. Dni Niemieckich znalaz³y 

siê koncerty, wystawy, warsztaty dla najm³odszych 

i wiele innych imprez. 10 paŸdziernika 

w sali dêbowej Biblioteki spotkali siê najm³odsi 

czytelnicy na V Przegl¹dzie Ma³ych Form 

Artystycznych „Zabawy jêzykiem niemieckim - 

Spiele mit der deutschen Sprache”. W Przegl¹dzie 

wziê³y udzia³ dzieci z zielonogórskich 

przedszkoli oraz szkó³ podstawowych, prezentuj¹c 

piosenki, wiersze, gry i zabawy w jêzyku 

niemieckim. Uczniowie starszych klas szkó³ podstawowych 

obejrzeli mini-spektakl „Pan 

Gutenberg w Zielonej Górze - Herr Gutenberg in 

Grûnberg” w jêzyku polskim i niemieckim, 

wziêli tak¿e udzia³ w quizie zwi¹zanym z pocz¹tkami 

druku oraz z postaci¹ Gutenberga. Mieli 

okazjê obejrzeæ inkunabu³ i starodruk ze zbiorów 

Muzeum Ksi¹¿ki WiMBP. W ramach V Dni Niemieckich 

w holu Biblioteki prezentowana by³a 

wystawa „Goethe i Polacy – wtedy i dziœ”. 

Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym 

Fundacji Wspó³pracy Polsko-Niemieckiej. 

• 11 paŸdziernika rozpoczê³y siê II Dni Kultury 

¯ydowskiej. W Muzeum Ziemi Lubuskiej trwa³y 

wyk³ady, w domu przedpogrzebowym na cmentarzu 

¿ydowskim pokazano wystawê „Memento”, 

na Placu Pocztowym ods³oniêto tablicê 

pami¹tkow¹ poœwiêcon¹ Wilhelmowi i Ulrichowi 

Levysohnom, wydawcom pierwszej zielonogórskiej 

gazety „Grünberger Wochenblatt”. 

Obchody trwa³y trzy dni, a zakoñczy³ je spacer 

po mieœcie „Œladami ¯ydów po Zielonej Górze”. 

• Wyk³ad Piotra Kuœmidra o bezdomnoœci i drogach 

z niej wyjœcia zaprezentowano w Gorzowie 

w sali Jana Paw³a II w ramach Dni Kultury 

Chrzeœcijañskiej 11 paŸdziernika. 

• Z okazji Dnia Papieskiego, 11 paŸdziernika 

w sali Miêdzynarodowego Centrum Muzycznego 

wyst¹pi³a Orkiestra Symfoniczna FZ pod 

dyrekcj¹ Czes³awa Grabowskiego, chór Singakademie 

z Frankfurtu n.O oraz soliœci. W programie 

zagrano Góreckiego, Kar³owicza oraz muzykê 

filmow¹ Johna Williamsa. 

• Grodzki Dom Kultury zaprosi³ Bia³y Teatr 

z Olsztyna, który wyst¹pi³ 12 paŸdziernika 

z w³asn¹ wersj¹ poematu Thomasa Sternsa 

Elliota „Ziemia ja³owa”. 

• 33. Biesiada KoŸlarska, impreza folklorystyczna 

Regionu Koz³a trwa³a od 12 do 14 paŸdziernika. 

Z³o¿y³y siê na ni¹ m.in.: folkowe warsztaty 

muzyczne, otwarcie wystawy fotografii Piotra 

Dêbiñskiego, muzykowanie kapel koŸlarskich na 

rynku zb¹szyñskim, wystêpy solistów. 

• 17 paŸdziernika obchodzony by³ 20. Miêdzynarodowy 

Dzieñ Walki z Ubóstwem. Z tej okazji 

w holu Norwida prezentowana by³a okolicznoœciowa 

wystawa „Walka z ubóstwem – wiele 

robimy osobno, zróbmy wspólnie”, na której 

pokazane zosta³y wydawnictwa dotykaj¹ce problematyki 

wykluczenia spo³ecznego i ubóstwa. 

Otwarciu wystawy towarzyszy³o spotkanie 

przedstawicieli œrodowisk zwi¹zanych z przeciwdzia³aniem 

ubóstwu. 

• W Bibliotece przy ul. Boh. Westerplatte w Gorzowie 

otwarto wystawê ceramiki Joanny 

Piotrowskiej. Wenisa¿ „Ulepianek” odby³ siê 

18 paŸdziernika. Pokazano równie¿ obrazy mê¿a 

artystki, a tak¿e fotografie Marka Sitki. 

• Galeria Nowych Mediów W gorzowskim MOS 

zorganizowa³a 19 paŸdziernika wystawê Anety 

Grzeszykowskiej. 

• 18 paŸdziernika w Norwidzie mia³ miejsce wernisa¿ 

wystawy „Józef Che³moñski – ¿ycie i twórczoœæ” 

ze zbiorów Gimnazjum nr 3 w Zielonej 

Górze. W tym roku przypada 158. rocznica 

urodzin artysty, patrona szko³y. Na wystawie 

pokazano reprodukcje obrazów oraz archiwalne 

dokumenty i listy artysty, a tak¿e drzewo 

genealogiczne rodu Che³moñskich i kopiê autoportretu 

malarza. Prezentowano te¿ prace 

plastyczne uczniów inspirowane twórczoœci¹ 

Che³moñskiego. 

• W Teatrze Osterwy 19 paŸdziernika koncertowa³ 

œwiatowej s³awy jazzman Richard Bona. 


151

• Koncert Polskiej Muzyki Wspó³czesnej oraz promocjê 

ksi¹¿ki poetyckiej Marzeny Wiêcek „Gra 

w cyrkiel” w sali kameralnej FZ zorganizowa³o 

Towarzystwo Muzyczne Cantylena oraz Pañstwowa 

Szko³a Muzyczna 19 paŸdziernika. 

• Otwarcie jubileuszowej wystawy pn. „Nikt nie 

postawi nam pomników – sami musimy to 

zrobiæ” Galerii Twórców Galera odby³o siê 

19 paŸdziernika w klubie 4 Ró¿e dla Lucienne. 

• Szprotawski Dom Kultury oraz Grupa Foto-Plast 

zorganizowa³a wernisa¿ fotografii „Odszukane 

w Cieniu” autorstwa Macieja Mizera (19 paŸdziernika). 

• 19 paŸdziernika w zielonogórskiej Galerii 

Projekt pokazano XXII powarsztatow¹ wystawê 

Broniszów 2007 i wystawê fotografii Krzysztofa 

Kubasiewicza „B³êkit o imieniu kobiety”. 

• Znakomity zespó³ thrashmetalowy Acid Drinkers 

da³ koncert w klubie muzycznym Stara Winiarnia 


• Miejskie Centrum Kultury w Gorzowie goœci³o 

20 paŸdziernika Orkiestrê Kameraln¹ Polskiego 

Radia Amadeus pod kierunkiem Agnieszki 

Duczmal. Zagrano Boccheriniego, Bacha, 

Mozarta, Griega. 

• Pieœniarka Anna Sza³apak wyst¹pi³a 20 paŸdziernika 

z recitalem „¯ywa woda” w Zielonogórskim 

Oœrodku Kultury. 

• Krzysztof Kolberger i Janusz Strobel wyst¹pili 

w gorzowskiej katedrze 22 paŸdziernika w programie 

„Kartki z podró¿y”. 

• Zenon Laskowik wraz z Kabareciarni¹ wyst¹pi³ 

w gorzowskim Teatrze Osterwy 22 paŸdziernika. 

• ¯arskie zespo³y prezentowa³y siê w Piwnicy 

Kawon 23 paŸdziernika. Zagrali: Sky Blues 

Band, Melasa, Kabraxis, King Nothing, Glasgarten. 

• Beata Igielska, dziennikarka, poetka i prozatorka 

by³a goœciem Klubu Myœli Twórczej Lamus 


• Bohaterem Czwartku Lubuskiego 25 paŸdziernika 

by³ Wojciech Krysiñski, autor dwutomowego 

przewodnika monograficznego „Uroki Bukowiny. 

Polacy na Bukowinie, Obczyna Wielka”. 

Promocji towarzyszy³ wystêp Zespo³u Górali 

Czadeckich „Jode³ka” z ¯agania. Spotkanie 

prowadzi³ Jan Sosnowski, w³aœciciel wydawnictwa 

Dekorgraf. 

• W Galerii Nowy Wiek Muzeum Ziemi Lubuskiej 

26 paŸdziernika otwarto wystawê „Muzeum 

w galerii” z udzia³em M. Berdyszaka, M. Glinkowskiego. 

L. Knaflewskiego i K. Kuskowskiego. 

• 26 paŸdziernika Galeria U JadŸki goœci³a z koncertem 

zespó³ SBB. 

• Pianista Piotr Œwitoñ zagra³ w Jazz Clubie Pod 

Filarami 26 paŸdziernika. W programie znalaz³y 

siê utwory Skriabina, Chopina i Szymanowskiego. 

• Muzyczno-s³owny wieczór z udzia³em m.in. 

sopranistki Beaty Gramzy oraz aktora 

Mieczys³awa Hryniewicza odby³ siê w katedrze 


• Od 26 paŸdziernika zwiedzaj¹cy mieli mo- 

¿liwoœæ obejrzenia w Muzeum Spichlerz malarstwa 

niemieckiego ze zbiorów KunstlerGilde 

Deutschland. 

• Tego samego dnia w Galerii Pro Arte w Zielonej 

Górze zorganizowano wystawê jubileuszow¹ 

Agaty Buchalik-Drzyzgi z okazji 40-lecia jej 

pracy twórczej. 

• W dniach 26-28 paŸdziernika trwa³ XVII Festiwal 

Smyczkowy „Mistrzowie polskiej wiolinistyki 

im. Tadeusza Wroñskiego zorganizowany 

przez FZ. 

• Jazz Club Pod Filarami goœci³ 27 paŸdziernika 

muzyków z Francji – Akosha Selevenyi i Gildasa 

Eteveranda. 

• MCK zaprezentowa³o wiersze gorzowskich 

poetów oraz piosenkê poetyck¹ w ramach Nocy 

Poetów 28 paŸdziernika. 

• W ramach Dni Kultury Chrzeœcijañskiej gorzowscy 

aktorzy zagrali w katedrze spektakl 

„Apokalipsa œw. Jana” (28 paŸdziernika). 

• W ramach Dyskusyjnych Klubów Ksi¹¿ki 7 listopada 

zorganizowano w zielonogórskiej Bibliotece 

spotkanie siê z Irkiem Grinem. Autor mówi³ 

o polskim i œwiatowym kryminale wspó³czesnym 

i kondycji gatunku na rynku wydawniczym. 

• Odlana z br¹zu postaæ poetki cygañskiej, 

Bronis³awy Wajs-Papuszy, zosta³a ods³oniêta 

w gorzowskim parku Wiosny Ludów 8 listopada. 

• 8 listopada w WiMBP zorganizowana zosta³a 

konferencja „Zielona Góra na przestrzeni 

dziejów: przemiany spo³eczno-kulturowe”. 

Kilkunastu prelegentów reprezentuj¹cych ró¿ne 

instytucje (m.in. Muzeum Ziemi Lubuskiej, Muzeum 

Archeologiczne Œrodkowego Nadodrza, 

Uniwersytet Zielonogórski, WiMBP) przedstawi³o 

interesuj¹ce fakty z przesz³oœci miasta. 

Konferencja po³¹czona by³a z promocj¹ ksi¹¿ki 

o tym samym tytule, wydanej przy pomocy finansowej 

Miasta Zielona Góra. Patronat honorowy 

nad konferencjê obj¹³ Prezydent Zielonej Góry. 

• Cz³onkowie DKK oraz inni zainteresowani 

czytelnicy spotkali siê podczas Czwartku 

Lubuskiego 8 listopada z Antonim Liber¹, 

t³umaczem literatury, pisarzem, re¿yserem 

teatralnym, autorem powieœci „Madame” nominowanej 

do literackiej nagrody NIKE 1999. 

152

Autor przyjecha³ do Zielonej Góry na zaproszenie 

DKK, w ramach programu „Tu czytamy” 

finansowanego ze œrodków Instytutu Ksi¹¿ki, 

pod honorowym patronatem MKiDN. Spotkanie 

prowadzi³ redaktor Konrad Stanglewicz. 

• Zespó³ Œwietliki da³ koncert w klubie 4 Ró¿e dla 

Lucienne 9 listopada. 

• Gorzowski zespó³ Kawa³ek Kulki wyst¹pi³ 

z koncertem w MCK 9 listopada. 

• W ramach Dni Muzyki Wokalnej odby³y siê 

koncerty: w Miêdzynarodowym Centrum Muzycznym 

zagra³a Orkiestra Symfoniczna FZ pod 

dyrygentur¹ Czes³awa Grabowskiego (9 listopada) 

a w ko¿uchowskim Zamku wyst¹pi³ Romuald 

Tesarowicz wraz z orkiestr¹ filharmonii (10 listopada). 

• Sesja o zbiorach i kolekcjach sztuki najnowszej 

na ziemiach zachodnich odby³a siê w gorzowskim 

Spichlerzu 10 listopada. 

• 10 listopada w Galerii BWA odby³ siê wernisa¿ 

wystawy „Dêbno, Gorzów, Pyzdry” – przegl¹d 

dokonañ artystów, którzy wziêli udzia³ w plenerach 

prowadzonych przez artystkê gorzowsk¹, 

Annê Szymanek. 

• Wojciech Waglewski i Maciej Maleñczuk promowali 

p³ytê „Koledzy” na koncercie w Filharmonii 

Zielonogórskiej, 11 listopada. 

• W Teatrze Osterwy od 11 listopada trwa³y XXIV 

Spotkania Teatralne. Spotkania rozpocz¹³ spektakl 

„Babcia” w wykonaniu zespo³u gorzowskiego, 

a zakoñczy³o 19 listopada przedstawienie „Pañstewko 

na linie” warszawskiego Teatru Bajka. 

• 14 listopada br. w sali widowiskowej WiMBP 

odby³ siê fina³ Turnieju czytelniczego „W œwiecie 

ksi¹¿ek Astrid Lindgren”. Projekt finansowany 

by³ przez Urz¹d Miasta Zielona Góra. 

• Od 15 do 17 listopada w S³ubicach i Frankfurcie 

n.O trwa³ festiwal piosenki autorskiej 

Transvocale. 

• W Spichlerzu od 16 listopada mo¿na by³o 

ogl¹daæ wystawê replik s³ynnej terakotowej 

armii cesarza Chin Qin Shi Huangdi. Wystawa 

trwa³a 2 miesi¹ce i zamyka³a obchody Jubileuszu 

750-lecia Gorzowa. 

• 16 listopada w sali Miêdzynarodowego Centrum 

Muzycznego FZ odby³ siê koncert symfoniczny 

„Semiramida”. Orkiestrê goœcinnie poprowadzi³ 

Takao Ukigaya. Wyst¹pi³ tak¿e pianista rosyjski 

Pavel Dombrovsky. Zagrano Rossiniego, Griega 

i Brahmsa. 

• Grupa Farben Lehre koncertowa³a 17 listopada 

w MCK w Gorzowie. 

• W Piwnicy Kawon od 17 do 18 listopada trwa³y 

Zielonogórskie Warsztaty Gospel. 

• Koncert edukacyjny „Ignacy Jan Paderewski – 

pianista, patriota, polityk” zorganizowa³a Filharmonia 

Zielonogórska 18 listopada. Przedsiêwziêcie 

zawiera³o elementy wyk³adu-prelekcji oraz 

koncertu w wykonaniu Orkiestry Symfonicznej 

Akademii Muzycznej im. Paderewskiego 

w Poznaniu. 

• Andrzej Sikorowski, lider grupy Pod Bud¹ 

wyst¹pi³ z recitalem 21 listopada w ZOK. 

• Znany dziennikarz lubuski, Alfred Siatecki, 

promowa³ na Czwartku Lubuskim 22 listopada 

swoj¹ najnowsz¹ powieœæ zatytu³owan¹ „A jednak 

bêdzie noc poœlubna”. W¹tki fabularne 

ksi¹¿ki da³y goœciom okazjê do wspomnieñ 

o domniemanym bohaterze powieœci, uzdolnionym 

grafiku, Ryszardzie Kie³bie. Spotkanie 

prowadzi³ redaktor Edward Mincer, a fragmenty 

promowanej powieœci zaprezentowa³ Janusz 

M³yñski. 

• W ramach Autunalii 2007 zorganizowany zosta³ 

koncert grupy Proletaryat. Koncert zorganizowa³ 

zielonogórski Kawon oraz ZOK 22 listopada. 

• Obchodz¹c Rok Stanis³awa Wyspiañskiego oraz 

100. rocznicê œmierci artysty, ZSE oraz Biblioteka 

Norwida zorganizowa³y wystawê 

dorobku twórczego artysty. Pokazano m.in. 

plakaty teatralne zwi¹zane z przedstawieniami 

jego dramatów. Wystawie towarzyszy³y imprezy 

okolicznoœciowe: wyk³ad dr Danuty Wierzcho- 

³owskiej, spektakl teatralny w wykonaniu 

m³odzie¿y ZSE, a tak¿e debata „Patriotyzm – mit 

czy wartoœæ?”. 

• W auli Wy¿szej Szko³y Biznesu w Gorzowie 

z goœcinnym wyk³adem goœci³ wybitny historyk, 

prof. Henryk Samsonowicz. 23 listopada wyg³osi³ 

prelekcjê o powstaniu pañstwa polskiego 

i jego pocz¹tkach. 

• Wystawê fotograficzn¹ prezentuj¹c¹ pielgrzymki 

Jana Paw³a II do ojczyzny pokazano w Oficynie 

Muzeum Lubuskiego im. J. Dekerta 23 listopada. 

Autorem fotografii jest Adam Bujak. 

• 23 listopada w Galerii Nowych Mediów przygotowano 

wystawê „Instalacje i obiekty. Film 

wideo Marty Pszonak”. 

• W gorzowskim MCK, 23 listopada, wyst¹pi³a 

grupa Kombajn do Zbierania Kur po Wioskach. 

• W galerii BWA w Zielonej Górze zorganizowany 

zosta³ 23 listopada wernisa¿ dorocznego Salonu 

Jesiennego , ukazuj¹cy dorobek lubuskich artystów. 

• Kolejna impreza jazzowa w Jazz Clubie Pod 

Filarami trwa³a od 23 do 24 listopada. Na tegoroczn¹ 

Jesieñ Jazzow¹ z³o¿y³y siê koncerty konkursowe 

(Klucz do Kariery) oraz wystêp gwiazdy, 

szwedzkiego trêbacza Pettera Molvaera. 


153

• Mi³oœnicy kultury £emków spotkali siê w Teatrze 

Osterwy 25 listopada. Wyst¹pi³ zespó³ Skejusan z 

Czech, Kyczery z Legnicy, £astiwoczki z 

Przemkowa, £emko-Tower ze Strzelec Kraj oraz 

solistka Hanka Serwicka ze S³owacji i chór gorzowskiej 

cerkwii. 

• W Snooker Club w Zielonej Górze 25 listopada 

z koncertem wyst¹pi³ Henryk Miœkiewicz, znany 

saksofonista. 

• W ramach festiwalu Muzyka Dawna – Persona 

Grata 25 listopada w FZ grano utwory 

Vivaldiego, Dall’Abaco, Hassego z udzia³em 

skrzypaczki Kati Debretzeni. 

• 26 listopada w zielonogórskiej Galerii Fotografii 

Projekt otwarta zosta³a wystawa Mariana 

Bakinowskiego „Powrót po 50 latach”. 

• 28 listopada w WiMBP w Zielonej Górze odby³o 

siê spotkanie autorskie z poznañskim niewidomym 

poet¹ Stanis³awem Leonem Machowiakiem 

• Czwartek Lubuski w Norwidzie poœwiêcony by³ 

promocji tomiku poetyckiego Janusza Koniusza 

„Po wyjœciu z arki”. Spotkanie prowadzi³a Maria 

Mi³ek, a fragmenty twórczoœci poety zaprezentowa³ 

aktor Zdzis³aw Grudzieñ (29 listopada). 

• 29 listopada w Piwnicy Kawon zagra³o Akurat, 

grupa z Bielska-Bia³ej. 

• Uzdolniony skrzypek gorzowski, Adam Ba³dych, 

30 listopada wyst¹pi³ z koncertem w Jazz Clubie 

Pod Filarami. 

• 30 listopada Zielonogórskie Stowarzyszenie 

Winiarskie oraz WiMBP zaprosili zainteresowanych 

do sali dêbowej na promocjê ksi¹¿ki 

„Kuracja winogronowa” Ewalda Wolffa. 

• Filharmonicy zielonogórscy zagrali 30 listopada 

koncert andrzejkowy. W repertuarze m.in.: 

Gershwin, Anderson, Wileñski. 

• Podczas listopadowej wystawy w holu Biblioteki 

„Skarby ukryte w ziemi. Archeologiczne ciekawostki 

z Zielonej Góry i okolic” zaprezentowano 

niektóre zabytki archeologiczne znalezione podczas 

wykopalisk na terenie Zielonej Góry, 

Sulechowa, Sto¿nego, Zawady, Starego Kisielina 

i Ochli. Pokazano przedmioty u¿ytku codziennego, 

naczynia cia³opalne z cmentarzyska 

w Starym Kisielinie, liczne numizmaty, szkielet 

ludzki z grobu w Ochli. Wystawa powsta³a przy 

wspó³pracy z Muzeum Archeologicznym 

Œrodkowego Nadodrza w Œwidnicy. 

• Kolejna listopadowa wystawa „Zielona Góra – 

fragmenty z dziejów” w ³¹czniku WiMBP prezentowa³a 

ciekawe elementy z bogatej przesz³oœci 

miasta. Pierwsza czêœæ ekspozycji przybli¿y³a 

historiê Zielonej Góry przed 1945 r., zaprezentowano 

na niej poniemieckie opracowania historyczne 

poœwiêcone miastu, dawne zielonogórskie 

karty pocztowe, pieni¹dze zastêpcze, mapy, 

dokumenty i inne cenne pami¹tki. Druga czêœæ 

wystawy dotyczy³a dziejów miasta po roku 1945. 

154

KSI¥¯KI NADES£ANE 

Narcyz Bartoszewski-Wnukowski, Wspomnienie, Dekograf, ¯agañ 2007, 128 s. 

Eugeniusz Dziêcielewski, Wschowa i Ziemia Wschowska w literaturze, SPP, Oddzia³ w Poznaniu, 

Poznañ 2006, 324 s. 

Anna German, Wróæ do Sorrento?…, Zielonogórski Oœrodek Kultury, Zielona Góra 2002, 244 s. 

Julia Hartwig, Stowarzyszenie Mi³oœników Muzyki Organowej i Kameralnej „Sauerianum” 

w Drezdenku, Drezdenko 2007, 20 s. 

Beata Igielska, Miêdzy ziemi¹ a niebem, Wojewódzki Oœrodek Metodyczny, Gorzów 2007 

Ewa Klajman-Gomoliñska, W samym mi¹¿szu pomarañczy, Norbertinum, Lublin 2007, 64 s. 

Ewa Klajman-Gomoliñska, Pêdz¹ce noce w wagonach. Opowiadania, Instytut Wydawniczy 

„Œwiadectwo”, Bydgoszcz 2007, 64 s. 

Lubuskie w obiektywie, Wydawnictwo Negatyw sp. z o.o., Bydgoszcz 2002, 66 s. 

Jerzy Karpiñski, Dedykowane, Wydawnictwo MarMar, Wroc³aw 2006, 172 s. 

Ks. Jerzemu Hajdudze w 20-t¹ rocznicê kap³añstwa, Biblioteka Publiczna im. ks. Józefa Tischnera 

w Drezdenku, Drezdenko 2007, 16 s. 

Leon Okowiñski, Chopin w Sulechowie. Mit czy fakt?, Sulechów 2006, 26 s. 

Leon Okowiñski, Stulecie wozów Drzyma³y, Sulechów 2005, 26 s. 

Leon Okowiñski, Sulechowskie zabytki, wyd. II rozsz., Sulechów 2006, 68 s. 

Leon Okowiñski, Wielka przelotna mi³oœæ Johanna Wolfganga Goethego. Sulechowianka Wilhelmina 

Herzlieb, wyd. II, Sulechów 2007, 28 s. 

Leon Okowiñski, Sulechowski zbór kalwiñski, Sulechów 2005, 26 s. 

Leon Okowiñski, Sulechowskie atrakcje, ciekawostki, osobliwoœci. Vademecum wiedzy turystycznej o 

mieœcie i okolicy, Sulechów 2003, 46 s. 

Leon Okowiñski, Szkice z dziejów sulechowskich wsi, Sulechów 2007, 18 s. 

Robert Rudiak, Zaproszenie do samobójstwa, ZLP Oddzia³ w Zielonej Górze, Zielona Góra 2007, 82 s. 

Bronis³aw Suzanowicz, Moje ¿ycie w Nowym Dworze – z ziem utraconych do ziem odzyskanych. 

Wspomnienia z lat 1939-1946 w Nowogródzkiem, Regionalne Centrum Animacji Kultury, 

Zielona Góra 2007, 88 s. 

Œwiat³o i cieñ. Obrazy mistrzów niderlandzkich w grafice. Katalog wystawy ze zbiorów Wojewódzkiej 

Biblioteki Publicznej w Opolu, WBP w Opolu im. Emanuela Smo³ki, Opole 2006, 96 s. 

Lucjan Zuzia, Wêdrówki, Wydawnictwo Arson, Kraków 2007, 200 s. 

KSI¥¯KI NADES£ANE 

155

AUTORZY NUMERU 

Karolina Bibik 

Studentka III roku Filologii Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego. 


Urodzi³a siê w Poznaniu, cz³onkini Stowarzyszenia Jeszcze ¯ywych Poetów. Mieszka w Wilkanowie. 


Emerytowany oficer, absolwent WSP w Zielonej Górze, autor zbioru opowiadañ, laureat nagród 

i wyró¿nieñ w konkursach literackich. Mieszka w ¯aganiu. 


Architekt-urbanista, zaanga¿owany w Komisji Urbanistyki, Planowania i Architektury Oddz. PAN 

Poznañ. Pasjonuje siê literatur¹, ale tak¿e rêkodzie³em w drewnie i kamieniu. Jest autorem 3 ksi¹¿ek. 

Uprawia epistolografiê, pisze dzienniki. Uwielbia podró¿e. Honorowy Obywatel Zielonej Góry. 


Absolwent Filologii Polskiej UZ. T³umacz prozy i poezji niemieckiej. Mieszka i pracuje 

w Zielonej Górze. 


Poeta, podró¿nik, cz³onek Stowarzyszenia „Memoria³”. Wspó³pracuje z Pracowni¹ Komparatystyki 

Literackiej Instytutu Filologii Polskiej UAM. Zajmuje siê problematyk¹ piosenki autorskiej w Polsce 

i w Rosji. Prowadzi pod Zielon¹ Gór¹ gospodarstwo agroturystyczne. 


Ur. w 1951 r. w Starej Brdzie, absolwentka historii WSN w S³upsku i UAM w Poznaniu, profesor 

tego¿ Uniwersytetu. Badacz dziejów Niemiec i stosunków polsko-niemieckich XIX i XX wieku. 

Wspó³organizator corocznych polsko-niemieckich seminariów studenckich Albert-Ludwigs-Universität 

Freiburg i Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. 


Student polonistyki UZ. Redaktor naczelny Studenckiego Kwartalnika Polonistycznego L i t e r a T . 


Ur. w 1934 r. Poeta, prozaik, dramaturg, felietonista. Opublikowa³ m.in. kilkanaœcie tomików 

poetyckich, kilka zbiorów opowiadañ, nagrywa³ s³uchowiska radiowe. Mieszka w Zielonej Górze. 

Rita König 

Poetka, prozatorka. Mieszka i pracuje we Frankfurcie n. Odr¹. 


Ur. w 1979, student filozofii Uniwersytetu Zielonogórskiego, poeta; redaktor telewizyjny, copywriter, 

organizator dzia³añ kulturalnych, lektor radiowy i telewizyjny. 


Mieszka i pracuje w Cottbus 

Janina E. Lorenc 

Z zawodu bibliotekarz, z zami³owania poetka. Mieszka i pracuje w ¯arach. 

W³adys³aw £azuka 

Ur. w 1946 r. poeta, prozaik, laureat nagród i wyró¿nieñ literackich. Czêsto publikuje w prasie, 

a tak¿e na antenie PR. Autor zbiorów wierszy. Mieszka w Choszcznie. 


Ur. siê w Berlinie Zach., ukoñczy³ germanistykê i romanistykê. Autor trylogii „Peter Fatallistel” 

i opowiadañ publikowanych w czasopismach. 

156

Czes³aw Markiewicz 

Ur. w 1954 r. w Zielonej Górze; poeta, prozaik, krytyk literacki, eseista, dziennikarz „Radia Zachód” 

w Zielonej Górze. 

Maria Mi³ek 

Ur. 1954 r. w Myœlenicach; bibliotekarka, laureatka wyró¿nieñ w konkursach literackich, 

wspó³pracownik pism literackich. 


Ubieg³oroczna maturzystka, debiutuj¹ca poetka. 


Ur. 1980 r. w Gorzowie, absolwent tamtejszej Wy¿szej Szko³y Biznesu. Poeta, debiutowa³ w 1999 r. 

Mieszka i pracuje w Zielonej Górze. 

Tomasz Ratajczak, 

Ur. 1971, adiunkt w Instytucie Filologii Polskiej UZ. 

Konrad Schiller 

Ur. w Zielonej Górze. Kurator wystaw. Publikuje m.in. w Obiegu, Sekcji - Magazynie Artystycznym. 


Ur. 1947, rodowity Lubuszanin; autor powieœci, zbiorów opowiadañ i reporta¿y, s³uchowisk oraz 

bio-bibliografii pisarzy Œrodkowego Nadodrza. Laureat presti¿owych nagród literackich.. Pracuje 

jako dziennikarz w „Gazecie Lubuskiej”. 


Ur. w 1950 r., poeta, krytyk literacki, wspó³pracownik regionalnych i ogólnopolskich pism literackich. 

Agnieszka Szpylma 

Studentka II roku Filologii Polskiej na Uniwersytecie Zielonogórskim. Interesuje siê literatur¹, jej pasj¹ 

jest czytelnictwo. Autorka kilku scenariuszy wykorzystanych na „scenie” V Liceum Ogólnokszta³c¹cego 

w Zielonej Górze i prób literackich, które na razie pozostaj¹ w rêkopisach. 

Jolanta Szwarc 

Urodzi³a siê w 1949 r. w Wierzbinku na Kujawach. Absolwentka filologii polskiej UAM. Mieszka 

w Poznaniu. Poetka, prozaik i krytyk literacki. Publikuje w prasie literackiej oraz licznych almanachach 

poetyckich. Autorka ksi¹¿ek poetyckich „Na skrzy¿owaniach myœli” (2002) i „Myœli spod beszamelu” 

(2006). Od 2002 r. cz³onkini Stowarzyszenia Twórczego Artystyczno – Literackiego w Krakowie. 


Ur. w 1950 r. w Laskach Odrzañskich k. Zielonej Góry, poeta, prozaik. Laureat Lubuskiego Wawrzynu 

Literackiego w 1995 r. 


Ur. w 1939 r. w Ka³uszu k. Stanis³awowa; poeta, prozaik. Mieszka i pracuje w ¯arach. 

Jacek Weso³owski 

Artysta i teoretyk nowej sztuki, literaturoznawca, doktor nauk humanistycznych. Mieszka w Berlinie 

i Bia³owicach w Lubuskiem. 

Ewa Wojtyniak-Dêbiñska 

Ur. w 1967 r. Adiunkt na Wydziale Edukacji Wizualnej ASP w £odzi. Zajmuje siê grafik¹, fotografi¹ 

i rysunkiem. Publikuje teksty krytyczne na ³amach Exit, Formatu, Kalejdoskopu. 

AUTORZY NUMERU 

157

WERDYKT JURY KONKURSU LITERACKIEGO 

W POSZUKIWANIU TALENTÓW 

Jury Konkursu Literackiego „W poszukiwaniu talentów” 

w sk³adzie: 

Barbara Krzeszewska-Zmyœlony, 

S³awomir Kufel, 

Ewa Mielczarek, 

Czes³aw Sobkowiak, 

Maria Wasik 

dokona³o oceny prac nades³anych w wyznaczonym przez organizatorów terminie 

(1 wrzeœnia 2005 – 31 grudnia 2006) i podjê³o decyzjê o przyznaniu nagród: 

I NAGRODA 

Krzysztof Dobrucki 

II NAGRODA 

Micha³ Piechocki 

III NAGRODA 

Maximilian Dragon 

VIII Ogólnopolski Konkurs Literacki im. Eugeniusza Paukszty 

„Ma³e ojczyzny - pogranicze kultur i regionów” 

ph. „Co nam mówi przyroda?” 

Zosta³a rozstrzygniêta VIII edycja konkursu literackiego. Komisja konkursowa przyzna³a: 

I miejsce 

Andrzej Janion z Letnicy 

II miejsce 

Czes³aw Sobkowiak z Zawady 

III miejsce 

Micha³ Andrzej Cimek z G³ogowa 

oraz dwa wyró¿nienia: 

Edward Derylak z ¯agania 

Jan Miel¿yñski z Sulechowa 

158

Podsumowanie konkursu literackiego 

Nie pisz do szuflady 

Organizatorzy konkursu literackiego: Klub Literacki ZLP O/Zielona Góra w ¯arach, 

Miejska Biblioteka Publiczna ¯ary oraz ¯arskie Towarzystwo Kultury 

informuj¹: 

Jury w sk³adzie: Eugeniusz Kurzawa, prezes ZLP O/Zielona Góra – przewodnicz¹cy, 

cz³onkowie: Edward Derylak, Janina Lorenc-Wilga i Zbigniew Koz³owski, 

po ocenie prac 31 autorów postanowi³o przyznaæ nastêpuj¹ce nagrody i wyró¿nienia: 

W kategorii poezji: 

I miejsce 

utwór „Staroœæ”, god³o „Michu”- Micha³ Cichocki, Lubsko 

II miejsce 

utwór „Najpiêkniejszy uœmiech œwiata”, god³o „Z” - Adam Boles³aw Wierzbicki, D³u¿ek 

III miejsce 

utwór (nie pokazuj mi mapy...), god³o „Coki” - Aleksandra Andzel, Czy¿ówek 

wyró¿nienia: 

- haiku (nr: 3, - 7, 9, 16, 17), god³o „Anastazja” - Bronis³awa Kuczko, Lubanice 

- utwór „Wspomnienie”, god³o „Makar”- Andrzej Kmiecik, ¯ary 

oraz trzy wyró¿nienia w formie druku w wydawnictwie pokonkursowym: 

- utwór „Dar”, god³o „Bluszcz” - Joanna Grzeœków, Wicina 

- utwór „Dzielê siê z Tob¹...”, god³o „Storczyk” - Lilla Wójkiewicz, Stary Kisielin 

- utwór „Modlitwa bezdomnego psa”, god³o „,=eM@ - J=>” - Martyna Jarosz, I³owa 

W kategorii prozy: 

I miejsce 

utwór „Przypadek, czy przeznaczenie?”, god³o „Iskra” - Edyta Gaba³a, Wolsztyn 

II miejsce – nie przyznano 

III miejsce 

utwór „Nie pisz do szuflady”, god³o „Maciej” - Maciej Kostecki, ¯ary 

oraz dwa wyró¿nienia w formie druku w wydawnictwie pokonkursowym: 

- utwór „Na imiê mi Schizofrenia”, god³o „Szamanka” - Katarzyna Matusik, ¯ary 

- utwór „Wielka przygoda kota Tygryska”, god³o „A” - Anna Samojedna, I³owa 

159

160 

Redakcja Lubuskiego Pisma Literacko-Kulturalnego Pro Libris wyra¿a g³êbokie ubolewanie 

z powodu przykrego incydentu, który zaistnia³ w zwi¹zku z publikacj¹ w numerze 4(17)2006 

artyku³u „Niemen czyta Norwida”. Wspomniany tekst, podpisany swoim nazwiskiem, dorêczy³ 

nam Zenon Musia³owski. Niestety, okaza³o siê, ¿e Z. Musia³owski pope³ni³ plagiat, poniewa¿ 

opublikowany artyku³ w znacz¹cej czêœci jest dzie³em Pana Tomasza Kiewro. 

¯adne uzasadnienie Z. Musia³owskiego nie usprawiedliwia szkodliwoœci dokonanego czynu, 

a nam – jako redakcji – pozostaje przeprosiæ Pana Tomasza Kiewro za zaistnia³¹ sytuacjê.

KSI¥¯KI OFICYNY WYDAWNICZEJ 

WOJEWÓDZKIEJ I MIEJSKIEJ BIBLIOTEKI PUBLICZNEJ 

IM. C. NORWIDA W ZIELONEJ GÓRZE

Cały numer 21 w jednym pliku PDF - Pro Libris - Wojewódzka i ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?