Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne

Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne

Lubuskie Pismo Literacko-KulturalnePro Libris nr 2(27) – 2009Prace plastyczne wykorzystane w numerzeAndrzej BobrowskiCopyright byWojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, Zielona Góra 2009Redaktor naczelnySławomir KufelZastępca redaktora naczelnegoGrzegorz GorzechowskiRedaktor graficznyMagdalena GryskaSekretarz redakcjiEwa MielczarekKorektaJoanna WawrykCzłonkowie redakcji:Ewa Andrzejewska, Anita Kucharska-Dziedzic, Czesław Sobkowiak, Maria Wasik, Grażyna ZwolińskaStali współpracownicy:Krystyna Kamińska, Tomasz Mróz, Ireneusz K. Szmidt, Andrzej K. Waśkiewicz, Jacek WesołowskiFotografie:Barbara Panek-Sarnowska, Tomasz Daiksler, Robert FrąckowiakWydawcaPro Libris – Wydawnictwo Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Cypriana Norwida,al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona GóraSkład komputerowyFirma Reklamowa GRAF MEDIA, tel. 068 451 72 78Druk i oprawaDrukarnia FILIPNakład – 400 egz.ISSN 1642-5995Nr indeksu 370754Adres Redakcji:WiMBP im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze,al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra (z dopiskiem Pro Libris);e-mail: Wydawnictwo.Prolibris@wimbp.zgora.plhttp://www.wimbp.zgora.pl

Od redakcjiPrognozy są, paradoksalnie, pomyślne. Mokrelato sprzyja lekturze i na to właśnie liczymy, oddająckolejny numer „Pro Libris” Czytelnikom.Mam nadzieję, że zawartość czasopisma usatysfakcjonujekażdego. Przede wszystkim sporo literatury,głównie za sprawą Międzynarodowego FestiwaluLiterackiego, pierwszego na taką skalę przedsięwzięciatego typu w naszym regionie. Jak zwykległównym animatorem pozostaje WiMBP w ZielonejGórze, przy współpracy Związku Literatów Polskich.Kulisy powstania pomysłu oraz jego realizacji przybliżatekst Eugeniusza Kurzawy, polecam też uważnejlekturze wypowiedzi naszych Gości.To dobre wprowadzenie w funkcjonujący odpoczątku istnienia „Pro Libris” problem tożsamościkulturowej. Na ile my jesteśmy zrozumiali kulturowodla innych, na ile oni są zrozumiali dla nas. EwaAndrzejewska penetruje ciemne zakamarki człowieczeństwapokazując, że nawet tak traumatycznedoznanie, jak współczesne przeżywanie Oświęcimia,może prowadzić do zrozumienia i, w perspektywie,być może likwidacji bezrozumnych prób powrotudemonów przeszłości.Nie wolno pominąć też krótkiego tekstu JackaKatosa Katarzyńskiego. Sky Piastowskie kojarzy sięw Polsce z niezależną twórczością filmową, ale małokto zdaje sobie sprawę z roli, jaką odegrało. Tenfenomen można porównać tylko do zagłębia kabaretowego,jakże niedocenianego przez malkontentów(a może tylko ignorantów?...).Dziwne jest opowiadanie Viktorii Korb. Wczytajciesię w nie dokładnie. Powoli odsłonią się przedCzytelnikami właściwe proporcje – wreszcie zaczynadominować prawda, bez udziwnień i wygładzeń –prawda wzajemnych stosunków, tym cenniejsza, żeprzeprowadzona z poziomu życia, jego obserwacji.Miejmy nadzieję, że coraz więcej będzie tego typuwypowiedzi, zamiast nadętych i fałszywych deklaracjio wzajemnej… obojętności.Sporo zamieszania wprowadzi zapewne działPolemiki. Wypada się tylko cieszyć, że tematpoprzedniego numeru – feminizm – wywołał takgwałtowne reakcje. Wypowiedzi nie są, bo nie mogąbyć, obiektywne. Autorzy piszą to, co wedle nich jestistotne, a redakcja się temu przygląda. Dlatego teżwspomniane głosy są wyłączną własnością ich twórców,jeśli jednak sprowokują kolejne tekstypolemiczne – będziemy bardzo zadowoleni.Prócz tego zwykła dawka wierszy, recenzji,prezentacji plastycznych – cieszy wszakże corazgęstsza obecność tu ludzi młodych, dopierozaczynających swój artystyczny zawód. To dobrzerokuje i pismu, i regionalnej kulturze. Zapraszam dolektury!Sławomir KufelOd redakcji3

Spis treściSławomir Kufel, Tylko żadnej polityki, proszę… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Międzynarodowy Festiwal Literacki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Eugeniusz Kurzawa, Pierwszy taki festiwal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Birutė Jonuškaitė, Literatura polska na Litwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Radovan Brenkus, Percepcja literatury polskiej w krytyce literackiej na Słowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Andrii Bondar, Polacy po ukraińsku. Co już jest i co tłumaczyć? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Karl Grenzler, Polska literatura w Niemczech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Anita Kucharska-Dziedzic, Danuty Mostwin rozważania o tożsamości przeszczepieńców . . . . . . . . . . . . . 21Marek Grewling, Wiersze [Triduum paschalne – smutek anachorety, *** Tutaj nawet] . . . . . . . . . . . . . . . 24Ewa Andrzejewska, Oświęcim 2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26Katos, Historia polskiego kina niezależnego w Polscew oparciu o działania zielonogórskiej grupy filmowej Sky Piastowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Czesław Sobkowiak, Continuum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Kinga Mazur, Wiersze [Personifikacje: Namiętność, Miłość, Zła Miłość, Moralność] . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Viktoria Korb, Polskie wesele przed transformacją. (Polnische hochzeit vor der „Wendezeit“) . . . . . . . . . . 42Władysław Łazuka, Wiersze [We mnie, Zapytaj czasu swego] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45Karol Graczyk, Redrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Grażyna Zwolińska, Teatr poza teatrem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Nie konkurujemy z zawodowcami. Wywiad z Janem Andrzejem Fręsiemprzeprowadziła Grażyna Zwolińska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Władysław Łazuka, Okruchy wspomnień: Komplet, Kocia, Ręka do ryb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62Beata Patrycja Klary, Wiersze [Między pociągami, ballada wiejska, spotkanie, Givenchy Gentleman] . . . 64Jacek Wesołowski, Kobieta jako człowiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66POLEMIKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Zbigniew Kozłowski, Myślenie waginą albo riposta na cztery karty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Anita Kucharska-Dziedzic, Szanowny Panie, myślący czym tam Pan sobie chcesz… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Grażyna Zwolińska, Myślenie półpenisem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80Grzegorz Gorzechowski, Feminizm po swojemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84NA GRANICY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86Michael Kurzwelly, Słubfurt bekommt ein Parlament (Słubfurt będzie miał własny parlament) . . . . . . . . 86Eugeniusz Wachowiak, Wiersz [Bereska – Bjerjozka – Brzózka – Birklein(Bereska – Bjerjoska – Brzózka – Birklein)] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88PREZENTACJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90Andrzej Bobrowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90Leszek Kania, Ślady pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 914

VARIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93Wojciech Jachimowicz, Historia o kamiennym krzyżu z Lubiechowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93Czesław Sobkowiak, Kilka słów o środowisku literackim w Żarach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96Wiesława Siekierka, Wiersze [Ad brewe tempus, Dar losu] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99RECENZJE I OMÓWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101Na marginesie rozbierania bajekKatarzyna Miller, Tatiana Cichocka, Bajki rozebrane (Joanna Wawryk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101Niemieckojęzyczny „słownik” o PolsceStefanie Peter, Alfabet polskich cudów (Barbara Krzeszewska-Zmyślony) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104Deutschsprachiges „Wörterbuch” über PolenStefanie Peter, Alphabet der polnischen Wunder (Barbara Krzeszewska-Zmyślony) . . . . . . . . . . . . . . . . 105Obszary duchowościAngelus Silesius, Anielski wędrowiec; Krzysztof Andrzej Jeżewski, Żagle niebieskie(Czesław Sobkowiak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107Dojrzały debiutMałgorzata Michalak, Wiersze (Czesław Sobkowiak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Lekko i poetyckoJanina Elżbieta Lorenc, Fraszki i inne fatałaszki; Władysław Łazuka, Igraszki w pobliżu fraszki(Czesław Sobkowiak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112ZAPOWIEDZIV Międzynarodowy Festiwal Kina Autorskiego Quest Europe 2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114Europejskie Ogrody Sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116I Gorzowski Festiwal Poetycki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117KRONIKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118KSIĄŻKI NADESŁANE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121AUTORZY NUMERU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122Spis treœci5

Sławomir KufelTylko żadnej polityki, proszę…Tak właśnie zaczęli rozmowę przy szklance piwadobrzy znajomi z Uniwersytetu w Ostrawie. Żadnejpolityki. Dlaczego?Polityka to polska choroba. Niszczy tkankę narodowąi wtrąca się do wszystkiego. Niechcący jakby,niewiedzący inaczej – wystarczy, że jakikolwiek Polakstanie się politykiem – przestaje samodzielnie myśleć.Myśli stereotypami. Naszymi stereotypami, niezwykleanachronicznymi. Prawica, lewica, centrum. Tak sięskłada, że w Polsce te pojęcia dawno zatraciły sens.„Co tam, panie, w polityce? Chińczyki trzymają sięmocno” – to w dalszym ciągu wyznacznik polskiegorozumowania. „Nie będzie Niemiec pluł namw twarz…”. Tylko że tę twarz trzeba jeszcze mieć…A tymczasem twarz się rozmywa. Nie bardzowiadomo, jak porównać tę spod Gorzowa czyZielonej Góry i tę spod Lublina. Tyle tylko, że mówimyw jednym języku. Na Ziemiach Odzyskanych twarzwykrzywia się ostatnio w grymasie niepewności, napolskich kresach – dumy, ale i oczekiwania.Teza IPolska traci jednolitość. Nie chodzi rzecz jasnao jednolitość terytorialną, można sądzić, że długojeszcze zachowamy integralność. Posypały się mityzałożycielskie. Przede wszystkim mit piastowski.Owszem, funkcjonuje w Wielkopolsce, ale dla całegokraju wygląda trochę tak, jak mit Merowingów dlaFrancji. Czyli w ogóle nie wygląda. Nie bardzo ma doczego nawiązywać Breslau (chyba że do schematycznychdo bólu powieści Marka Krajewskiego),ratując się a to EXPO, a to Euro 2012. W dalszym ciągunie spełnia swej genetycznej roli – lidera Śląska(Dolnego, Opolskiego, Północnego). O miastachi miasteczkach tej przepięknej jeszcze dziś krainyszkoda nawet pisać – są urocze (Polanica, Kudowa…),ale roli kulturotwórczej nie spełniają. Teatr dziś makłopot, by utrzymać się w Zielonej Górze, a jeszczeniedawno (przed 1945 rokiem) istniał z powodzeniemw mniejszych miejscowościach (np. w Świdnicy).Jesteśmy głupimi nieudacznikami? Skądże. Nie o tochodzi. Policzmy. Od roku 1945 minęły już 64 lata.Bez wojen i zmiany granic. Nawet niemieccy „wypędzenipowtórnie” powoli zapominają, jak to kiedyśbywało. Na szczęście Polacy też zapominają. Naszczęście, gdyż uporczywe powtarzanie mantryo „polskości ziem zachodnich” do niczego nie prowadzi.Piastowie nam tu nie pomogą, Piastowie kończąsię na Międzyrzeczu, a Żary to jedna ze stolic Łużyc,tymczasowo tylko przejętych w wyniku zaborczejakcji Bolesława Chrobrego. Tu nie chodzi o udowadnianiegermańskości czy słowiańskości tych ziem – tuchodzi o elementarną prawdę. Jeśli zatem PiastowieŚląscy się depolonizowali, to pewnie nie w wynikunacisków germanizacyjnych – po prostu Polska nie byłanimi zainteresowana. Królestwo Czech owszem. W tensposób wchodzili do Europy, z grubsza biorąc takiejsamej na przestrzeni ponad tysiąca lat. Labilna Rzeczpospolitanie mogła być alternatywą. Kujawska liniaPiastów, a tym bardziej podejrzani genetycznie Jagiellonowiewidzieli interesy na wschodzie, nie na zachodzie.To jest widoczne do dziś. Warszawa z Mazowszem,Lublin, Kraków, Rzeszów, Białystok – to6

centrum polskości; Gdańsk, Toruń, Katowice – toobszary niepewne genetycznie, jeszcze do zaakceptowania.Poznań – zawsze solą w oku, bo stolicaosobnej krainy. Ale co zrobić z Wrocławiem,Szczecinem (a kto go nadał!), Gorzowem, ZielonąGórą, Wałbrzychem, Opolem? Jak toto zasymilować?Póki żyli wypędzeni ze Wschodu Polacy, było łatwiej.Teraz pokolenie wnuków nie odczuwa już więzi zeLwowem, a z czym ma odczuwać? Przecież niez Opplen, Grünberg, Wallenberg – na to jest jeszczeza wcześnie i chyba już za późno. Wytwarza się pustkamentalna – młodzi mieszkańcy tych ziem nie pytają,kim są, po prostu są. Jest to moment przejścia, terazzadecyduje się, czy znów rozpocznie się budowanienowej rzeczywistości, jak kiedyś Śląska, czy niestety,wróci czas upiorów nacjonalizmu.Teza IIPo wejściu w struktury Unii Europejskiej niewieleda się zrobić. I na szczęście. Powracają, powoli,obszary geograficzno-filogenetyczne. Na razie są tonieśmiałe nawiązania, zerkanie w karty przeszłości,a karty jednak niemieckie. Piszą się dzieje miast, jużw pewnej ciągłości historycznej. Tu i ówdzie remontujesię cmentarze, wstawia tablice, funduje kamieniepamiątkowe. Wciąż jednak da się wyczuć strachi rezerwę. W blokowiskach z lat 70. czy willowychosiedlach z końca XX wieku czujemy się pewnie.Wystarczy jednak, że znajdziemy się oko w okoz dziedzictwem sprzed 1945 roku, dziedzictwemobcym. Pytamy: skoroście uciekali, dlaczego niezabraliście wszystkiego? Dlaczego nie zabraliściepamięci? Byłoby nam łatwiej budować na spalonejziemi, wszystko od początku. Tymczasem to dziedzictwotraktowaliśmy, i traktujemy, jak wyrzut sumienia.A z takim, wiadomo, lepiej nic nie robić, możesamo się usunie. W istocie, przez całe lata usuwałosię, to jest popadało w ruinę, w skandaliczne zaniedbanie,bo było tkanką niepolską, z gruntu obcą.Ale co czynić teraz, gdy granice Unii właściwieistnieją tylko na papierze? Jak teraz uciekać ododpowiedzialności? Znakomicie widać to na przykładziebliskim i często przywoływanym – ParkuMużakowskim. Jest tam most. Właściwie solidnakładka. Łączy park w jedną, polską i niemieckącałość. Idźmy – najpierw jednak zostawmy samochódna półdzikim parkingu na skraju parku. Ktoś, kto niewie, gdzie zjechać z wyboistej drogi w Łęknicy, nigdytam nie trafi. Albo zajedzie do pobliskiego burdelu,położonego na skraju lasu. Lecz dobrze, wchodzimydo parku, zaniedbanego i zapuszczonego. Zanieczyszczonegokońskimi odchodami, bo przedsiębiorczyPolacy wymyślili, że będą turystów obwozićwątpliwej urody i wygody zaprzęgami. Jestsiermiężnie. Jest brudno i śmierdząco, toalety nieuświadczysz, bo plastikowe rozwalające się cuchnącebudy na to miano nie zasługują. Trawniki zapuszczone,polska odnoga Nysy Łużyckiej wypełnionajakąś breją. Wchodzisz na mostek. Nie ma kontroli,a bramka jest otwarta. Bo park jest jeden, a granicynie ma. Wchodzisz do niemieckiej części. Tu gówiennie uświadczysz. Alejki są równe, trawniki przystrzyżone,drzewa opisane. Przepiękne klomby, uroczemostki oraz intensywnie remontowany pałac. W oficynachkawiarnia i muzeum. Zamawiasz dzbanekkawy. Bardzo dobrej, ale i w towarzystwie jesteśdobrym – przy stoliku obok jacyś Brytyjczycy, bardzokulturalni, dalej kilka niemieckich emerytek, nie wiemskąd, i jeszcze para zakochanych młodych Włochów.Kelnerka uprzejma, rachunek zapłacony. Potem BadMuskau – równe i czyste ulice, odnowionekamieniczki, w blokach (czemu nie) firanki naklatkach schodowych i kwiaty, mnóstwo kwiatów.Nikt cię nie zaczepia, żeś Polak, patrzą tylko, ileeuro wydasz. A potem przechodzisz mostem doŁęknicy. Znowu brud, smród, dziury i ogólnybałagan. Z Europy wchodzisz do Azji. A to tylko100 metrów.Nie ma usprawiedliwienia. Od zakończenia II wojnyminęło prawie 65 lat. Po prostu nie dorośliśmy doEuropy. Retoryka patriotyczna też tu nie pomoże.Polacy żywią się tą retoryką od wieków. Inni w tymczasie budują. I zarabiają. Jedyna nadzieja w tym,że w końcu zmuszą nas do europejskiego, rectenowoczesnego postępowania. Zmuszą te ziemie,by na powrót stały się częścią kontynentalnejcywilizacji.Teza IIIMożna to zrobić. Warunków jest kilka, a każdyinnej natury. O pierwszym już wspomniałem. Byćmoże zmuszą nas inni. Ale to nie wszystko.Trzeba szanować gospodarzy. To tacy ludzie,którzy liczą, planują i nie dają się ponieść emocjom.Oraz tacy, którym się chce. Wbrew pozorom jest ichjeszcze trochę, i w każdym pokoleniu. Obce im jestS³awomir Kufel7

kolesiostwo i zaślepienie partyjnymi/finansowymikomerażami. Pełnią urząd jako służbę państwową,a nie służbę odźwiernego w domu publicznym.Rzeczywiście, niewielu ich. Bo to trudne i wyczerpujące,bo rzadko efektowne i dobrze widzianew mediach.Trzeba coś zaproponować. Coś sensownego namiarę wspólnoty, w której się żyje. I trzeba, żebyintencje były czyste. To może być cokolwiek, w zależnościod tego, jakie ktoś miejsce zajmuje, bylebytylko przynosiło korzyść innym.Trzeba się zacząć oburzać – na śmierdzące psiegówna wypełniające nasze miasta i miasteczka i nabezmyślnych właścicieli tych czworonogów, doktórych to właścicieli można mieć słuszną pretensję,że nie załatwiają się razem z podopiecznymi. Byłabyharmonia. Na hordy debili demolujących przystanki,wywracających kosze, smarujących po ścianach,wrzeszczących w nocy i rozbijających butelki gdziepopadnie – a oczywiście nikt, łącznie z policją, tegonie widzi i nie słyszy. Na osławionych już panówz żuka, pracowicie łatających łopatami dziuryw asfalcie – można z tego uczynić nie lada atrakcjęturystyczną. Na…Teza IVNic z tego. Nie będzie lepiej, dopóki nas się niezmusi. Bo w Polsce wszystko wolno. Wolno mówićmaturzystom, że powinni udawać głupszych niż są,bo tego wymaga klucz odpowiedzi. Kształcimy„inteligentnych inaczej”?Wolno ukarać bezmyślnego idiotę, któryzmarnował kilku ludziom dorobek życia, a niektórymi zdrowie 6 punktami karnymi i mandatem w wysokości500 zł. Bo jechał za szybko i do tego mercedesem.Gdyby to był maluch, to co innego…Wolno chlać i rzygać publicznie w centrum sporegomiasta, a wszyscy obchodzą szerokim łukiem, bojeszcze chwyci jeden z drugim siekierę i zabije…Wolno wypłacać nieco ponad 100 euro emeryturymiesięcznie ludziom, którzy pracowali uczciwie całezawodowe życie. Bo przecież są już niepotrzebni.Inna rzecz, gdyby kradli…Wolno…SyntezaNie dziwmy się. Uczmy się języków obcych.8

Projekt plakatu – Ma³gorzata Go³ucka9

Eugeniusz KurzawaPierwszy taki festiwalPadały niekiedy w ostatnich latach opinie, że porana dużą imprezę literacką na Ziemi Lubuskiej.Zwłaszcza w Zielonej Górze, gdyż Gorzów Wlkp. maod lat ogólnopolski konkurs literacki im. ZdzisławaMorawskiego. Głos w tej sprawie podnosiła zwłaszczaMaria Wasik, szefowa biblioteki im. Norwida. Wielkiebowiem wydarzenia związane z ludźmi pióra odbyłysię na Środkowym Nadodrzu w roku... 1963 i potemw 1970 r. Były to słynne Zjazdy Pisarzy Ziem Północnychi Zachodnich.I udało się! Niedawno odbył się, po raz pierwszyw Zielonej Górze i Żarach, Międzynarodowy FestiwalLiteracki. Organizatorami były dwie książnice: Wojewódzkai Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwidaw Zielonej Górze we współpracy z oddziałemZwiązku Literatów Polskich w Zielonej Górze orazbiblioteka miejska z Żar. Impreza wypaliła! Jestnadzieja, że będzie kontynuowana.Pomysł festiwalu skonkretyzował się w maju2008 r., podczas żarskich 7. Spotkań Literackich „PodMagnolią”. Ale za narodziny idei przyjąłbym wrzesień2007 r., kiedy miałem możliwość uczestniczeniaw białorusko-litewsko-polskim projekcie unijnymw Nidzie na Mierzei Kurońskiej na Litwie. Tamtospotkanie i poznanie międzynarodowej grupy twórcówi tłumaczy, rzec można, ponagliły mnie do realizacjiczegoś ciekawego na Środkowym Nadodrzu.Pierwszy krok w kierunku MFL udało się zrobićdzięki życzliwości dyrekcji Norwida. W maju 2008 r.doszło do wizyty w Zielonej Górze i Żarach dwojgazagranicznych uczestników owych warsztatów w Nidzie:Birutė Jonuškaitė z Litwy oraz Estończyka Aarne Puu.Zaś puentą dyskusji (z ich udziałem), przy biesiadnymstole zajazdu Andrzeja Wojtaszka w Żarach nazakończenie seminarium „Pod Magnolią” w 2008 r.,była zgodna opinia zgromadzonych, iż za rok trzebazrobić dużą imprezę literacką, nawet międzynarodową.Dlatego wydarzenia w Zielonej Górze i Żarachw roku 2008 można śmiało nazwać przygrywką dofestiwalu w 2009 r.Chciałbym tu przypomnieć o zielonogórskiej tradycji(od dziesiątków już lat) organizacji przez bibliotekęNorwida Lubuskich Czwartków Literackich. Krótszątradycję mają spotkania pod umowną nazwą „PodMagnolią” w Żarach. Jednak w 2008 r. udało się tedwie imprezy połączyć. Do Zielonej Góry na tradycyjnyCzwartek zostało zaproszonych w maju 2008 r.wspomnianych dwoje gości z Litwy i Estonii. Ichwspólne spotkanie z publicznością LubuskiegoCzwartku, wykłady nt. przemian w literaturach ichkrajów po transformacji ustrojowej spotkały sięz dużym zainteresowaniem. Następnego dnia gościeodbyli kilka spotkań autorskich w Żarach, zaś w sobotęw tym ostatnim mieście uczestniczyli, wspólniez pisarzami lubuskimi, w wymienianej już żarskiejimprezie i biesiadzie.Na takim właśnie podkładzie powstał programMFL Zielona Góra – Żary 2009. Osią pomysłu byłozaproszenie pisarzy i tłumaczy literatury polskiej zewszystkich państw graniczących z Polską. Chodziłooczywiście o promocję literatury krajów ościennychw Polsce, przybliżenie najnowszych nurtów i tendencjipanujących w literaturze naszych sąsiadóworaz wymianę poglądów na temat obecności,percepcji i kondycji polskiej literatury (w tym regionalnej)na Litwie, Białorusi, Ukrainie, Słowacji,w Czechach, Niemczech, Estonii oraz terenachzamieszkałych przez Serbołużyczan w Niemczech.Pod tym kątem zostali dobrani i zaproszeni goście:Andrej Chadanowicz z Białorusi, Adrii Bondarz Ukrainy, Karl Grenzler z Niemiec, Radovan Brenkusze Słowacji oraz z powodu „zasiedzenia” Aarne Puui Birutė Jonuškaitė. Nie dopisali tylko Czech i Serbołużyczanin.Opisywaną tu ideę festiwalu w projekt przekułypanie Dorota Kaczmarek i Justyna Hak z działu promocjibiblioteki wojewódzkiej. Taki materiał trafił doministerstwa kultury, gdzie zyskał aprobatę, a przedewszystkim pieniądze. Organizacyjnie zaś festiwalprzeprowadzono tak jak imprezę prekursorską rok10

temu. Wpierw zatem czwartkowe spotkaniew Zielonej Górze, potem piątkowe rozjazdy lubuskichmoderatorów z gośćmi po województwie, wreszciesobotni kiermasz i sympozjum w żarskim ratuszu.W pracę organizacyjną mocno zaangażowali sięoczywiście bibliotekarze, jak też członkowie oddziałuZLP jako moderatorzy.Goście wyjechali prawdopodobnie zadowoleni.Jak zaowocuje ich pobyt na Ziemi Lubuskiej, czyukażą się przekłady wierszy zielonogórskich poetów,czy posypią się propozycje spotkań za sąsiednimigranicami? Pewnie raczej nie. Niemniej istotne jest,że mały krok w kierunku promocji lubuskich twórcówza granicą został zrobiony.BirutėJonuškaitėLiteratura polska na LitwieUważa się, że pierwsze tłumaczenie w Europieukazało się w III w. przed Chrystusem, kiedy toprzetłumaczono z hebrajskiego na grecki StaryTestament, tak zwaną Septuagintę, co po łacinieznaczy siedemdziesiąt. Nazwa ta, jak głosi legenda,nawiązuje do tego, że Testament przekładałosiedemdziesięciu tłumaczy w ciągu siedemdziesięciudni. Ponoć tłumacze nie kontaktowali się ze sobą, alenatchnieni łaską bożą, przełożyli tekst identycznie.Tłumaczenia dokonali mieszkający w diasporze egipskiejw Aleksandrii zhellenizowani Żydzi. Mecenasemtłumaczenia był król Egiptu Ptolemeusz Filadelf(285-247 p.n.e.). Tak Grecy po raz pierwszy zapoznalisię z religią, kulturą i historią Żydów.Natomiast pierwsze tłumaczenie literaturypięknej ukazało się w starożytnym Rzymie, gdziejeden z pisarzy rzymskich, Livius Andronicus(285-204 r. p.n.e.) przetłumaczył Odyseję Homera.W miarę jak rosło w Rzymie znaczenie kultury, literaturyi filozofii greckiej, sztuka tłumaczenia stawałasię bardzo popularnym zajęciem wielu wykształconychRzymian. Tłumaczono tragedie Eurypidesa,dzieła Platona, a nawet sam Horacjusz naśladowałSafonę, Anakreonta i wprowadził do łaciny greckieformy wiersza.Pierwsze tłumaczenie na język litewski związanejest z jedną z najsławniejszych postaci w dziejachpiśmiennictwa litewskiego, Martynasem Mažvydasem,który w 1547 r. w tzw. Małej Litwie wydał pierwsząksiążkę w języku litewskim – słynny Katechizm.Właśnie Katechizm Martynasa Mażwydasa zawierapierwszy po litewsku napisany wiersz, elementarz,śpiewnik z nutami i nawet uwagi, odnoszące siędo krytyki przekładu. Autor liczy na łagodną, rzeczową,niezbyt surową ocenę i przestrzega czytelnikamniej więcej tymi słowami:Miły bracie, czytając to pojmieszŻe to właśnie twój język przemawiaWięc jeśli znajdziesz jakieś błądzeniaPopraw bez żadnej zawiści.(tłum. B. J.)Obok M. Mažvydasa warto także wspomniećtakie znane postacie piśmiennictwa litewskiego, jakJonas Bretkūnas z jego sławną Postyllą i tłumaczeniemPisma Świętego, Danielius Kleinas, który napisałpierwszą litewską gramatykę, Gotfrid Ostermejeri Kristijonas Milkus. Wszyscy oni trudzili się przekładamitekstów o treści religijnej. Natomiast pierw-MIÊDZYNARODOWY FESTIWAL LITERACKI11

szego przekładu na język litewski literatury pięknejdokonał w 1706 r. Jonas Šulcas (ok. 1684-1710).Młody duchowny przetłumaczył antyczne BajkiEzopa (nie z oryginału greckiego z 330 r. p.n.e., leczze zbioru łacińskiego, pochodzącego z XVII w.)i wydał je w Małej Litwie pod niemiecko-łacińskimtytułem Die Fabuln Aesopi. W cienkiej książeczceumieścił dziesięć bajek, a w przedmowie twierdził, żestara się, aby słowo litewskie było poprawne,prawdziwe, zrozumiałe dla każdego, nawet prostegoczytelnika.Zabiegając o to, Jonas Šulcas brał udział w długotrwającej dyskusji filologicznej, jaka wywiązała się poukazaniu się w 1701 r. Nowego Testamentu w językulitewskim. Okazało się, że język Pisma Świętego byłmało zrozumiały dla narodu litewskiego, w związkuz czym uczestnicy dyskusji zaczęli więcej uwagizwracać na język ludowy, zbierać pieśni, opowiadania,frazeologizmy ludowe, sami uczyli się folklorui zachęcali innych. Uważali, że w tekstach religijnychpowinno być jak najmniej słów obcych, a styl zrozumiałydla każdego, nie tylko przedstawicieliduchowieństwa.Podobne starania w dziedzinie przekładu trwająjuż ponad trzysta lat i wygląda na to, że przez tenczas niewiele się zmieniło. Problemy dobregoprzekładu pozostają nierozstrzygnięte i tak samożywo dyskutowane i omawiane dzisiaj. Każdy językjest żywym procesem, ulega różnym wpływomi ciągle się zmienia. Dlatego tłumacze muszą podążaćw ślad za rozwojem swojego języka, jak również tego,z którego tłumaczą. Zmienia się tylko pogląd na to, comamy tłumaczyć. W wyżej omawianym okresie byłozapotrzebowanie głównie na teksty religijne. A na cozwracano uwagę w czasach późniejszych? Jakiedzieła literatury polskiej tłumaczono na język litewski?Już na przełomie XIX i XX w. czytelnikalitewskiego interesowały przede wszystkim tezjawiska literatury polskiej, które w jakiejś mierze byłyzwiązane z Litwą, opiewały jej przeszłość, przyrodę,budziły uczucia patriotyczne. W utworach takichautorów jak Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki,Józef Ignacy Kraszewski, Władysław Syrokomla,Wincenty Pol, Henryk Sienkiewicz, Maria Rodziewiczównaodnajdywano wyraz litewskich dążeń narodowych.Szczególnego zainteresowania doczekałasię trylogia epiczna, najobszerniejszy poemat J. I. KraszewskiegoAnafielas (1840-1845), a zwłaszcza pierwszajego część Witolorauda (Vitolio rauda).Fragment Witoloraudy przetłumaczyła KarolinaPraniauskaitë (1858), natomiast całość – AndriusVištelis (1881-1882), później – Faustas Kirša, PovilasGaučys. Polacy prędko zapomnieli o tym dziele, natomiastwśród Litwinów było ono bardzo popularnei powszechnie czytane. W 1883 r. w litewskim czasopiśmie„Aušra” (Nr 1) Jurgis Mikšys (1862-1903)wydrukował obszerną recenzję tłumaczenia A. Vištelisa.Porównując poemat do Iliady, Odysei, Eneidyi nawet Biblii pisał: „Życzeniem byłoby, aby każdyswojego rodu piękną mowę kochający LitwinWitoloraudę nabył, (…) aby ona po całej Litwierozpowszechniała się i wszyscy ją znali; (…) żeby tym,którzy są niezdecydowani co do używania językalitewskiego, dodała więcej odwagi, że to on jest ichjęzykiem rodzimym, żeby w ostygłych sercach dzieciLitwy zapłonęła miłość do naszej sławnej przeszłości”.Współczesny poeta Ludvikas Jakimavičius w recenzjilitewskiego przekładu Doliny Issy CzesławaMiłosza pisze: „Ze szczególnym zainteresowaniemi wrażliwością czytamy wszystko, co chociażbyprzynajmniej w pół słowa mówi o nas, poczynając odczasów Tacyta do dnia dzisiejszego. Jak przez lupęprzyglądamy się temu, jak nas inni widzą, jak oceniają.Porównujemy te opinie z naszym wyobrażeniemsiebie. Często w taki sposób czytając te teksty, niepotrafimy dotrzeć do ich sedna, jedynie wyjaśniamyswoje kompleksy, chcemy, żeby osoba postronnawidziała nas takimi, jakim jesteśmy w naszymprzekonaniu”.Percepcja literatury polskiej na Litwie, w tym teżprzekładów, po dziewięćdziesięciu latach wyglądapodobnie. Poczynając od 1990 r., czyli od momentuodzyskania przez Litwę niepodległości, kiedy nanowo stały się aktualne pytania o tożsamość narodową,zaczęły się pojawiać nowe wydania wymienionychwyżej autorów. W 1998 r. Adam Mickiewicz,mimo ciągłej obecności, w dwusetną rocznicę urodzinpowrócił w postaci wielu książek, jednak w większościbyły to kolejne wydania poszczególnych utworów.Nie podjęto prób nowych przekładów na języklitewski. Rok później obchodzono jubileusz JuliuszaSłowackiego. Ten poeta mógłby być na Litwie, jaki w Polsce tak samo popularny jak Mickiewicz, alez jakichś dziwnych względów nawet w jubileuszowymroku został niezauważony i w ciągu ostatnich kilkunastulat nie ukazały się żadne nowe tłumaczenia.Winna jest temu prawdopodobnie pewna nieprzekładalnośćjego dzieł i trudności w odbiorze.12

Przyznanie w 1996 r. Literackiej Nagrody NoblaWisławie Szymborskiej zagwarantowało jej odpowiedniemiejsce pośród nazwisk, po które chętniesięga czytelnik litewski. Najpierw ukazało się sporoartykułów w prasie, po dwóch latach – dwujęzycznywybór wierszy, a w 2007 r. Lektury nadobowiązkowe(1992). Podobnie było z dramatem Karola WojtyłyPrzed sklepem jubilera, który ukazał się z okazjiwizyty papieża na Litwie w 1993 r.Ponadto we współczesnej percepcji literaturypolskiej można zaobserwować charakterystycznezjawisko, które profesor Algis Kalėda, wybitny znawcyliteratur polskiej i litewskiej oraz tłumacz, określa jakoczęściowe odzyskiwanie pewnych wartości narodowych.Dotyczy ono pisarzy polskich pochodzącychz Litwy, np. Czesława Miłosza czy TadeuszaKonwickiego. I to jest naturalne. Chociaż ostatniospośród dzieł T. Konwickiego przełożono jedynieMałą apokalipsę. Ten autor nie funkcjonuje w litewskiejświadomości na równi z Miłoszem. Z drugiejstrony dotychczas nie przełożono na język litewskipowieści Józefa Mackiewicza, Sergiusza Piaseckiego,Zbigniewa Żakiewicza itd. Jest to więc wybór bardzoswoisty.Dr Teresa Dalecka, wykładowczyni na polonistyceUniwersytetu Wileńskiego, twierdzi: „Miłoszjest też autorytetem, jeżeli chodzi o prezentację literaturypolskiej na łamach litewskich pism literackichi kulturalnych. Fragmenty jego Historii literaturypolskiej niejednokrotnie posłużyły do prezentacjiposzczególnych polskich pisarzy. Czy nie jest toswego rodzaju rezygnacja z własnego spojrzenia,własnego osądu literatury sąsiedniego kraju?”.Na to pytanie Pani doktor ośmielę się odpowiedziećnegatywnie. Na pewno nie jest to rezygnacja.Do lat 80. XX w. Cz. Miłosz nic nie mógł zasugerowaćani czytelnikowi polskiemu, ani litewskiemu.Wówczas większość przekładów stanowiła literaturapopularna, utwory Joanny Chmielewskiej, HelenyMniszek i Tadeusza Dołęgi-Mostowicza (jegopowieści ukazały się w nakładzie 100 000 egz., pozatym były to kolejne wydania tłumaczeń na języklitewski z lat 60.), największym zainteresowaniemcieszyły się teksty poświęcone tematyce litewskiej.Można więc zaryzykować ogólne stwierdzenie, żeliteratura polska interesowała litewskiego czytelnikaprzede wszystkim na tyle, na ile poruszała bliskie muproblemy. W literaturze polskiej poszukiwanopunktów styku z litewską kulturą i obyczajowością.W świetle powyższego stwierdzenia zrozumiałe stajesię wydanie po litewsku takich utworów jak ChłopiWładysława Reymonta (3 wydania), Kamień nakamieniu Wiesława Myśliwskiego, Noce i dnie MariiDąbrowskiej.Współcześni pisarze, literaturoznawcy, a ostatnioi wydawcy Litwy, literaturę polską śledzą od lati dyskusje na jej temat pojawiają się dosyć często nałamach litewskiej prasy. Zresztą sama autorkaniniejszego tekstu od wielu już lat zapoznaje czytelnikalitewskiego poprzez przekłady nie tylko z poezjąi prozą polską, ale również z artykułami znanychpolskich krytyków i literaturoznawców (LeszkaBuhajskiego, Jakuba Winiarskiego, Marii Janioni innych), informującymi o bieżących wydarzeniachw literaturze polskiej ostatniego dwudziestolecia.Niemałe grono pisarzy litewskich zna język polski (np.Tomas Venclova, Kornelijus Platelis, EugenijusAlišanka, Birutė Jonuškaitė, Vytautas Dekšnys, JonasJakštas), czyta polskie czasopisma literackie, obcujez polskimi twórcami i dlatego ciągle na łamach prasylitewskiej pojawiają się nowe nazwiska polskichautorów. Litewskie czasopisma literackie i kulturalneobok refleksji krytycznoliterackiej, zamieszczająfragmenty nowych przekładów. Prezentacja polskichautorów jest w nich dość szeroka, z tym że większośćstanowią oczywiście poeci: Andrzej Bursa, UrszulaKozioł, Artur Międzyrzecki, Jan Polkowski, PiotrSommer, Marcin Świetlicki, Darek Sośnicki, TadeuszRóżewicz i inni. Spośród prozaików przetłumaczononiektóre utwory takich twórców jak Paweł Huelle,Jarosław Iwaszkiewicz, Wojciech Kuczok, StanisławIgnacy Witkiewicz, Magdalena Tulli. Prezentowaneprzekłady fragmentów stanowią refleksję nadróżnymi problemami współczesności. Są wkłademw dyskusję o dzisiejszej literaturze europejskiej i światowej.W ciągu ostatnich kilkunastu lat znaczniewzrosło zainteresowanie Witoldem Gombrowiczem(wydano Dzienniki, Ferdydurke), StanisławemLemem, Zbigniewem Herbertem (wybór jego wierszypt. Nike, która się waha ukazał się po litewskuw 2001), Brunonem Schulzem (wydano Sklepy cynamonowe).Wydawcy litewscy uważnie śledzą rynekksiążki polskiej i od razu „kupują” nowe bestsellerypolskie, zamawiają tłumaczenia i wydają je politewsku. Szczególną uwagą, oczywiście, cieszą sięlaureaci Nike albo zdobywcy nagrody Nike czytelników.MIÊDZYNARODOWY FESTIWAL LITERACKI13

A więc oprócz takich postaci jak Cz. Miłosz (Nikeza Pieska przydrożnego w 1998), T. Różewicz (Matkaodchodzi, 2000) zostały wydane w języku litewskimksiążki J. Pilcha (Inne rozkosze i Pod mocnym aniołem,2001), W. Kuczoka (Gnój, 2004), D. Masłowskiej(Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną,2006), A. Stasiuka (Jadąc do Babadag, 2005),W. Myśliwskiego (Traktat o łuskaniu fasoli, 2007),O. Tokarczuk (Prawiek i inne czasy, 1997 i Bieguni,2008), a także książki nienominowane, ale nie mniejciekawe: Andrzeja Sapkowskiego (Miecz przeznaczenia),Andrzeja Zaniewskiego (Szczur), AntoniegoLibery (Madame), Doroty Terakowskiej (Córka czarownic,Ono, Tam gdzie spadają anioły) i inne. Ponieważutwory tych autorów są popularne w literaturzepolskiej, więc ich wydanie w języku litewskim podyktowanebyło oczywiście także względami komercyjnymi,ale chyba nie tylko. Jednakże nie ze względówkomercyjnych po odzyskaniu niepodległościzwiększyło się zainteresowanie literaturą o tematycehistorycznej. Wśród przekładów z języka polskiegopojawiają się powieści o tematyce historycznej i tozarówno dotyczące okresu wspólnej historii polsko--litewskiej, jak też innych okresów. Stąd wśród prezentowanychpo litewsku autorów polskich znalazły się takróżne nazwiska jak: Halina Auderska, Leo Belmont,Józef Ignacy Kraszewski, Zofia Kossak, Teodor Jeske--Choiński, Antoni Marczyński, Adam Czekalski.Dlaczego tak się dzieje? Przekłady literaturypolskiej dokonane przez wspomnianych pisarzylitewskich są obliczone na czytelnika wykształconego,stąd wybór autorów i trudniejszych tekstów,należących do literatury z tzw. górnej półki.Natomiast wydawcę interesuje głównie odbiorcamasowy, więc zatrudnia on często tłumaczy, dlaktórych nie mają znaczenia ani treść, ani waloryartystyczne utworu i wydaje np. Katarzynę Grocholę.Jak zauważa pani dr Teresa Dalecka, wydawnictwaw Kownie są nastawione na bardziej masowegoodbiorcę, podczas gdy w Wilnie wydaje się książkidla czytelnika z większymi wymaganiami.Autorzy przekładów literatury polskiej prezentująinteresy raczej kultury litewskiej niż polskiej. Wynikato nie z chęci zapełnienia luk kulturowych, lecz chodzio wzbogacenie pewnych kręgów tematycznychwłasnej literatury. Wydawcom przyświeca idea przekazaniaw języku ojczystym tego, co w kulturze obcejuważają dla siebie za najbardziej ciekawe. Wybierasię teksty do przekładu nie dlatego, że są reprezentatywnedla kultury, z której się wywodzą, lecz dlategoże ich przekład może wejść w twórczy dialogz literaturą rodzimą, proponując jej nowe wzorce, nowejęzyki, nowe kryteria. Miejmy nadzieję, że i w przyszłościnie tylko prawa rynku będą decydowałyo doborze autorów polskich do tłumaczenia na języklitewski.14

Radovan BrenkusPercepcja literatury polskiejw krytyce literackiej na SłowacjiTwórczość literacka posiada charakterystyczną,a poprzez nieograniczone związki międzykulturowerównież poznawczą i ideową zdolność oddziaływaniana otoczenie. Ciągły proces przenikania, wymianyi konkretyzacji form oraz trendów literackichw świecie kształtuje i ubogaca, konfrontuje i oceniakażdy proces tworzenia poszczególnych dziełw danym kraju. Konkretyzuje także stosunek krytykiliterackiej do powstałych utworów literackich.Tak więc na recepcję literatury polskiej naSłowacji wpływała i wpływa przede wszystkim jejwartość, oczekiwania i odbiór czytelniczy orazzwiązek z innymi dziedzinami życia społecznegom.in. ekonomicznymi, politycznymi itd. W dużejmierze to właśnie społeczne uwarunkowania procesutwórczego, warunki powstawania i rozpowszechnianiapozycji książkowej, jak również konwencjeliterackie (normy, tradycje) wywierają wpływ nakomunikację literacką. Nie jest ona niczym innym jakrelacją, która zachodzi za pośrednictwem utworupomiędzy autorem a odbiorcą, rozumianym w szerokimaspekcie tego słowa. Nie mniejsze znaczeniema także pokrewieństwo zainteresowań społeczeństw,dla których przekłada się dzieło, a zwłaszczasąsiadujących ze sobą, w tym przypadku Polskii Słowacji. Materiałów do badań literackich związanychz popularnością dzieła bądź jej brakiem dostarczająmniej lub bardziej subiektywne odniesieniabadaczy i krytyków literatury. To oni bowiemkształtują standardy, kompetencje oraz obiegi upowszechnianie dzieła, a tym samym określająjego oddziaływanie na życie społeczne danego kraju.W początkowych fazach rozwoju literatury i kulturysłowackiej bodźcem inspirującym był zapewnezwiązek z literaturą i kulturą polską. Ten związekwywierał wpływ na historię i poziom ruchuspołeczno-kulturalnego na Słowacji, kształtowałw twórcach pewne konkretne priorytety i dążenia.Wymieniając pionierów słowackiej literatury, niesposób nie wspomnieć o takich nazwiskach jak: PavolJozef Šafárik, Ján Kollár, Ján Hollý oraz całejplejadzie szturowców i pisarzy Nowej SzkołySłowackiej, do których należeli: Ľudovít Kubáni,Svetozár Hurban, Jozef Škultéty, Pavol OrszághHviezdoslav i inni.W drugiej połowie XIX w. swoje złote lata naSłowacji przeżywała polska proza, z której inspiracjedo swojej twórczości czerpali: Janko Matúška, JánKalinčiak, Ľudovít Kubáni. Z chwilą zmiany zainteresowańz polskiej prozy na poezję polską zaczęłarozwijać się działalność translatorska. Pavol OrszághHviezdoslav tłumaczył lirykę Mickiewicza, Słowackiegoi Norwida, która stanowiła bodziec dla słowackichtwórców poezji – od Lukáča, Beniaka czy Smreka poKatolicką Modernę – którzy czerpali z niej wzorcei tematy.Niepodległość Polski i Czechosłowacji spowodowałazasadniczą zmianę w sytuacji kulturalnej i literackiejna Słowacji. Pomimo tego iż przed twórcamisłowackimi otwierały się ogromne możliwości, niemogli sobie pozwolić na ich nawet częściowe wykorzystanie.Stało się tak z uwagi na nieuporządkowanąsytuację polityczną, ekonomiczną i oświatowąw kraju. Z ich powodu literatura słowacka mocnoucierpiała. Twórcy zaczęli poszukiwać nowych, nieznanychdotąd form przekazu, dotarcia dospołeczeństwa, zaczęli budować nowe kontaktyliterackie w krajach, które były im bliskie i osiągalnew miarę w prosty i szybki sposób. Za głosem AndrejaHlinki, który opowiadał się jednoznacznie za wzorcamiczerpanymi z Polski, a nie z Czech, poszli jegonastępcy: Pavol Čarnogurský, Karol Sidor. Nie bylijedynymi i dlatego bardziej osobiste kontaktysłowacko-polskie przyczyniły się do ochłodzenia sto-MIÊDZYNARODOWY FESTIWAL LITERACKI15

sunków czechosłowacko-polskich, a zacieśnieniatych pierwszych zwłaszcza w okresie międzywojennym.Po 1948 r. determinacja słowackich tłumaczyi publicystów sprawiła, że wszyscy związaniz działalnością literacką i budowaniem stosunkówmiędzyliterackich skoncentrowali się na ówczesnychwartościach literatury polskiej. Jakkolwiek głównąrolę w literaturze polskiej odgrywały wówczas ideologiai realizm socjalistyczny, to jednak na słowacką literaturępowojenną niewątpliwie oddziaływały utworyzaliczane do najbardziej wartościowych w Polsce,a więc takie, które daleko i odważnie wykraczały pozawąski, ideologiczny temat bądź zupełnie go omijały.Ich przedstawicielami byli m.in.: Jarosław Iwaszkiewicz,Tadeusz Różewicz, Maria Kuncewiczowa,Bolesław Prus, Jerzy Andrzejewski, Henryk Sienkiewicz,Eliza Orzeszkowa czy Stefan Żeromski. To ichutwory tłumaczyli i propagowali na Słowacji tacyliteraci jak: Andrej Žarnov, Karol Strmeň i Marián Žiar.II wojna światowa nie spowodowała spowolnieniaaktywnej współpracy pomiędzy Polskąa Słowacją ani na płaszczyźnie życia społecznegoi politycznego, ani tym bardziej we współpracy literackiej.W dalszym ciągu w formach książkowych lubfragmentarycznie w czasopismach ukazywały sięprzekłady polskich książek, artykuły o nowościachwydawniczych, recenzje i opinie badaczy literackich.Miesięcznik „Verbum”, który powstał i regularnieukazywał się w Koszycach w l. 1946–1948, a publikowałtłumaczenia polskiej literatury od klasyków powspółczesnych. Tak więc funkcja i miejsce literaturypolskiej w słowackim środowisku literackim były natyle silne, że słowacki badacz i krytyk literackiJ. Kútnik-Šmálov recenzował i tłumaczył niemalże stoprocent polskiej prozy na swój ojczysty język.Kontynuatorem jego starań był J. Bánsky, któryw ciągu zaledwie trzech lat opublikował ponad 30 praco polskiej literaturze i jej przedstawicielach w formierecenzji, esejów, szkiców literackich i artykułów. Miałna względzie głównie inspiracje, znaczenie i możliwościzwiązane z koncepcjami i metodyką w pracachliterackich. Wykazał się autentyczną znajomościąliteratury polskiej i jej miejsca w hierarchii wartości naterenie swojego kraju. Represje, jakie po 1948 r. spotykaływielu, nie ominęły również i jego. Poświęcił sięwówczas bez reszty opracowaniom i tłumaczeniuliteratury polskiej. Tak było do 1955 r., kiedy to Bánskyotrzymał nową szansę i postanowił ją wykorzystać.Z uwagi na setną rocznicę śmierci Adama Mickiewiczarok 1955 został ogłoszony Rokiem Mickiewiczana Słowacji. J. Bánsky wniósł w te obchody największywkład. Wydał wiele cennych prac, monografii i bibliografiio głównym przedstawicielu polskiego romantyzmu,a uwieńczeniem jego starań było przybliżenieSłowakom utworu Ballady i romanse pióra polskiegowieszcza narodowego. Rok Mickiewiczowski spowodowałdrugi, bardzo pozytywny przełom w polonistycena Słowacji, gdyż w 1957 r. w Bratysławiepowołano do życia pierwsze studium języka polskiegoi literatury.Już na początku lat 60. w Słowackiej AkademiiNauk rozpoczęto prowadzenie badań nad historycznoliterackimizwiązkami pomiędzy Polską i Słowacją.Bazę faktograficzną kompletowano przywspółpracy polonistów i slawistów polskich, takichjak: Maria Bobrownicka, Marian Szyjkowski, JulianKrzyżanowski oraz czeskich: Milan Kudélka, OtakarBartoš i Karel Krejčí. Pierwsze rezultaty dotyczącemetodologii pojawiły się już w 1966 r. w wielu pracachzbiorowych. Jedną z nich była praca zatytułowanaVzťahy slovenskej a poľskej literatúry od klasicizmupo súčastnosť (Stosunki literatury słowackiej i polskiejod klasycyzmu po współczesność), którazostała opublikowana w „Slavii” i kolejno w czasopismach:„Slovenská literatúra”, „Slovenské pohľady”,„Romboid” na Słowacji oraz „Prace polonistyczne”,„Slavia Occidentalis”, „Zagadnienia RodzajówLiterackich” w Polsce. Rok później zakończyły sięprace mające na celu stworzenie metodologii i komparatystykitypologicznej. Model tej ostatniej opracowałDionýz Ďurišin, który do badań i interpretacjizwiązków literackich sukcesywnie wykorzystywałapolonistyka na Słowacji. Niestety samo porównanienie wystarczało. Stworzenie typów wyrazu literackiegolub jednostki było dla Ďurišina barierą nie dopokonania. W sukurs przyszli mu polscy teoretycygenologii. Opracowali rodzaje i gatunki literackieprzyjęte jako typy wyrazu literackiego. W taki sposóbpowstał twór symbiotyczny modelu teoretycznegoĎurišina z genologią porównawczą Polaków ubogaconyo wersologię porównawczą (Viktor Kochol,František Štraus), stylistykę konfrontatywną (JánSabol, František Miko), teorię metatekstu i komunikacjiliterackiej (Peter Liba i Anton Popovič) orazteorię przekładu i recepcji literackiej jako częściowychpoddyscyplin komparatystycznych (Anton Popovič,Ján Koška, Peter Liba). Tym samym słowaccy translatorzydostali do ręki odpowiednie narzędzia i zaczęli16

je w należyty sposób wykorzystywać w swoich pracachprzekładowych. Należy tu podkreślić, iż (opróczwymienionych powyżej) do uznanych tłumaczy literaturypolskiej na Słowacji należą również: JozefMarušiak, Vlastimil Kovalčík, Peter Milčák i KarolChmel, którzy w znamienny sposób przyczynili się dowypromowania literatury polskiej w swoim kraju.Błędnym byłoby w tej chwili stwierdzenie, żeobecnie współczesna literatura polska nie jest naSłowacji przekładana. Można jednak konstatować,że w porównaniu z przeszłością nastąpiła stagnacja.Publikuje się bowiem nieco mniej polskich książekw przekładzie na język słowacki niż miało to miejscedo 1989 r., a więc jest jej stanowczo za mało. Takasytuacja nie jest uwarunkowana bynajmniej brakiemzainteresowania słowackich translatorów bądźczytelników nowymi polskimi dziełami na wewnętrznymrynku księgarskim, ale uzależnieniem odwarunków ekonomicznych, z którymi borykają sięsłowackie wydawnictwa. Chociaż z polskiej literaturyna język słowacki zostały przetłumaczone dziełatakich znakomitych polskich autorów jak: Z. Herbert,W. Szymborska, Cz. Miłosz, T. Różewicz, T. Konwicki,W. Myśliwski, Z. Domino itd., to jednak brakujetytułów i nazwisk „ukrytych” polskich autorów,którzy w swojej twórczości prezentują wysoki literackikunszt, a co za tym idzie, osiągają europejskipoziom. Uzupełnienie tych braków stanowi wyzwaniedla słowackich translatorów dzisiaj i naprzyszłość.Andrii BondarPolacy po ukraińsku.Co już jest i co tłumaczyć?Nie przesadzę i nie pomylę się, iż tekstów literaturypolskiej wystarczy chyba na kilka pokoleńukraińskich tłumaczy. Ciekawie jednak, co stanowidla aktualnej ukraińskiej kultury największe zainteresowanie,co jest potrzebne, co przemawia i odpowiadana ważne pytania? Czyli, co trzeba tłumaczyćtutaj i teraz, a nie to, co jeszcze poczeka na następnepokolenia.Pierwsza kategoria tekstów zdaje się dla mnieoczywistą. Jest to współczesna literatura polska,która na Ukrainie zaistniała i czuje się chyba nieźle,choć zawsze się wydaje, że sytuacja może być lepszaod obecnej. Przede wszystkim opublikowane zostałyutwory pisarzy i pisarek „pierwszego rzędu”. Pojawiłsię prawie cały prozatorski dorobek Olgi Tokarczuki Manueli Gretkowskiej, których teksty cieszą sięstałym powodzeniem nielicznych smakoszy literaturypięknej. Są już przekłady powieści autobiograficznejJanusza Głowackiego Z Głowy, powieści Dziewięći Jadąc do Babadag Andrzeja Stasiuka, Wojny polsko-ruskiejpod flagą biało-czerwoną DorotyMasłowskiej, Lubiewa Michała Witkowskiego(przekładu którego dokonałem dwa lata temu),powieści Tartak Daniela Odiji, Osiem czteryMirosława Nahacza, Gnój Wojciecha Kuczoka,Pogoda dla wszystkich Marka Ławrynowicza. Rzeczjasna, nie jest tych autorów za dużo. Muszę jednakpowiedzieć, że jest ich najwięcej w porównaniuMIÊDZYNARODOWY FESTIWAL LITERACKI17

z literaturą innych krajów Europy środkowo-wschodniejJest to lista, która z czasem będzie poszerzona,mam nadzieję, o nowe utwory i nowe nazwiska.Przede wszystkim kiedy chodzi o tak interesująceimiona prozaików polskich jak Maciej Malicki, HubertKlimko-Dobrzaniecki, Ignacy Karpowicz, WłodzimierzŁoziński, Adam Wiedeman, RadosławKobierski, Tomasz Piątek, Mariusz Grzebalski,Krzysztof Varga, Adam Pluszka i mnóstwo innych.Gorzej sprawa wygląda z poezją, ale z poezjązawsze i wszędzie jest gorzej niż z prozą. Jest to rzeczobiektywna. Ponieważ poezja wymaga stuprocentowychdotacji i nie cieszy się powodzeniem podwzględem komercyjnym.Dwa lata temu ukazał się obszerny tom poezjiBohdana Zadury Poeta rozmawia z narodem w przekładachDmytra Pawłyczki, Mykoły Riabczukai moich. Szykuje się wydanie tomu poezji MarcinaŚwietlickiego. Od dziesięciu lat istnieją również książkiWisławy Szymborskiej, Tadeusza Różewicza,Andrzeja Bursy i Zbigniewa Herberta, chociażniestety zawartość i jakość większości tychtłumaczeń niestety nie jest wystarczającą. Jest teżksiążka Janusza Szubera w przekładzie WasylaMachny. W zeszłym roku ukazał się również wybórwierszy Czesława Miłosza w przekładzie NatalkiBilocerkiweć i innych. Klasyk poezji ukraińskiejDmytro Pawłyczko wydał kilka lat temu grubąantologię poezji polskiej od Jana Kochanowskiego doDarka Foksa.Z drugiej zaś strony poezja polska cieszy sięstałym zainteresowaniem pisma internetowego„Potiah 76” („Pociąg 76”), poświęconego literaturzeEuropy środkowo-wschodniej. Został wydanyrównież trzy lata temu numer specjalny „Pociąg doPolski”, w którym były nadrukowane przekładypoezji Bohdana Zadury, Ryszarda Krynickiego,Krzysztofa Jaworskiego, Darka Foksa, MariuszaGrzebalskiego, Dariusza Sośnickiego i EdwardaPasewicza. Oczywiście, musimy dążyć do ideałui starać się o wydanie osobnych tomów. Myślęjednak, iż jest to dość dobra szansa dla zapoznania zewspółczesną poezją polską. Warto powiedzieć też, żeprawie w każdym numerze tego pisma publikują sięnowe tłumaczenia polskiej poezji i prozy, międzyinnymi Jerzego Pilcha, Tomasza Różyckiego, JózefaHena, Marka Hłaski, Leszka Engelkinga, CzesławaMiłosza i wielu innych.Drugą kategorię tekstów polskiej literatury, którąnależy przetłumaczyć na język ukraiński, jest klasykaXX w. Tutaj mamy bardzo dużo do zrobienia. Jest tobowiem przestrzeń tekstów obszerna i niezapełnionatłumaczami ukraińskimi nawet w 20 procentach.Łatwiej powiedzieć, co mamy w przekładzie, niż cojeszcze należy przetłumaczyć.Co już mamy? Witold Gombrowicz (Dzienniki,Ferdydurke, Pornografia), wybór opowiadań JarosławaIwaszkiewicza, Marka Hłaski, Sanatorium podklepsydrą i Sklepy cynamonowe Brunona Schulza,eseje Czesława Miłosza (Piesek przydrożny, RodzinnaEuropa, Abecadło), Szkice piórkiem AndrzejaBobkowskiego, Imperium Ryszarda Kapuścińskiego...Czego nie mamy? Malowanego ptaka JerzegoKosińskiego, Innego świata Gustawa Herlinga--Grudzińskiego, Miazgi Jerzego Andrzejewskiego,Trans-Atlantyku, Opętanych i Kosmosu Gombrowicza,obszernego wyboru dramatów TadeuszaRóżewicza i Sławomira Mrożka, utworów krytycznychi literackich Karola Irzykowskiego, Cesarza,Wojny futbolowej i Szachinszacha RyszardaKapuścińskiego, reportaży Hanny Krall, Na nieludzkiejziemi Józefa Czapskiego, prozy i dramatów Witkacego,opowiadań Tadeusza Borowskiego, poezjiKrzysztofa Kamila Baczyńskiego, Konstantego IldefonsaGałczyńskiego, Rafała Wojaczka, StanisławaGrochowiaka, Mirona Białoszewskiego. Tego wszystkiegonie posiadamy jeszcze w języku ukraińskim.Mam jednak nadzieję, iż to się naprawi. Gorzej niżkiedyś było, już nigdy nie będzie, a wzmiankowaneteksty literatury polskiej zostaną przetłumaczonejeszcze za życia mojego pokolenia. Diagnozajest bowiem pierwszym krokiem do zwalczaniachoroby.18

Karl GrenzlerPolska literatura w NiemczechPolska literatura, a w szczególności poezja jestbardzo dobrze reprezentowana w Niemczech. Naistnienie obcej literatury w jakimś kraju składa sięwiele czynników. Najważniejsze z nich to tłumaczenia,obecność na rynku wydawniczym, publicystykana ich temat, krytyka literacka, jak równieżspotkania autorskie.Nie tylko cała polska literatura klasyczna jestprzetłumaczona na język niemiecki, tłumaczone sąrównież dzieła autorów współczesnych, mniej czybardziej popularnych. Największą zasługę na tympolu zapisać należy żyjącej legendzie tłumaczy –Karlowi Dedeciusowi.Karl Dedecius pracował dwadzieścia pięć latw zakładzie ubezpieczeń społecznych Alianz, poświęcającczas wolny idei rozpowszechnienia literaturypolskiej w Niemczech. To właśnie jego genialnetłumaczenia przyczyniły się do tego, że EuropaZachodnia poznała późniejszych laureatów LiterackiejNagrody Nobla: Wisławę Szymborską i CzesławaMiłosza. W 1980 r. założył Niemiecki Instytut Polski(das Deutsche Polen-Institut) w Darmstadt; instytucję,która zajmuje się do dzisiaj organizacją niezliczonychimprez kulturalno-literackich, jak równieżdziałalnością wydawniczą. Już wtedy wydano tupięćdziesięciotomową Bibliotekę polską (PolnischeBibliothek). Zbigniew Herbert i Tadeusz Różewiczmówią o tym tłumaczu jako o „świętym Hieronimie,przedstawionym na obrazie Messiny, jak w swojej celipełen skupienia pochyla się nad książkami”. W autobiografiiKarla Dedeciusa pod tytułem Ein Europäeraus Lodz (Europejczyk z Łodzi), wydanej w 2006 r.z okazji 85 urodzin autora, można poznać skromnegoczłowieka, który całe swoje życie poświęciłrozpowszechnianiu kultury i literatury polskiejw Niemczech.Niemiecki Instytut Polski wydał książkę Literaturapolska i polsko-niemieckie kontakty literackiew opracowaniu Matthiasa Kneipa i ManfredaMacka, która adresowana jest do nauczycieli językaniemieckiego w klasach X-XII. Czy można lepiejpopularyzować obcą literaturę? Przecież w tensposób pozyskuje się przyszłych czytelników.Szczególnie podkreślić należy jeszcze jedną zaletę tejksiążki. Autorzy starają się obalić mit hermetycznościliteratury polskiej.W okresie powojennym wydano ponad 2 000książek tłumaczonych z języka polskiego na niemiecki.Karl Dedecius w zachodnich Niemczech i HenrykBereska we wschodnich, którzy zawsze podkreślają,że znajomość literatury sąsiadów pomaga w likwidowaniuuprzedzeń i stereotypów, są niewątpliwieprekursorami upowszechniania literatury polskiejw Niemczech i wzorami dla młodszych translatorów.Ale na tak ogromną ilość wydanych książek składa siętakże praca i zaangażowanie mniej znanychtłumaczy. Nie chcę przytaczać tutaj żadnychnazwisk, ponieważ nie chciałbym nikogo pominąć.Inaczej przedstawia się problem obecności narynku wydawniczym. Literatura polska, a w szczególnościpoezja, wydawana jest w małych nakładach.Fakt ten wiąże się nie tylko z jej tzw. polskością, aleogólnie z percepcją literatury w Niemczech. Tylkow niektórych księgarniach pojawiają się tytuły polskichautorów czy niemiecka literatura klasyczna.Wszystko natomiast można zamówić i w ciągudwóch dni otrzymać.Polska poezja w języku niemieckim najlepiejprezentowana jest w innych mediach, przede wszystkimw internecie. Na przeróżnych portalach znaleźćmożna wszystkich autorów, od Mikołaja Reja i JanaKochanowskiego począwszy. W trzecich programachradia i telewizji, jak również na kanałach kulturalnychi klasyki często usłyszeć można utwory polskichautorów lub obejrzeć programy o nich i ich dorobkużyciowym w kontekście historycznym i społecznym.Popularyzacja polskiej poezji i prozy następujerównież dzięki publikacjom krytycznoliterackim na jejtemat. Znaleźć je można niemal we wszystkich czasopismachkulturalno-literackich ukazujących sięMIÊDZYNARODOWY FESTIWAL LITERACKI19

egionalnie lub na terenie całego kraju. Oprócz wyżejwymienionych osób i instytucji, przez dziesięciolecianajbardziej zasłużył się na tym polu Marcel Reich--Ranicki, nazywany popularnie w Niemczechpapieżem literatury.Urodzony w 1920 r. we Włocławku, dorastałw Berlinie, po wojnie przebywał do 1957 r. w Polsce.Jako krytyk literacki zatrudniony był najpierww redakcji „Die Zeit”, następnie we „FrankfurterAllgemeinen Zeitung”. Od 1988 prowadził bardzopopularny kwartet literacki (das „LiterarischeQuartett”), nadawany w drugim programie telewizji(ZDF). Jego kontrowersyjne dyskusje i opiniepowodowałyo, że po audycji wykupywano książki,o których mówiono w programie. Zebrane artykułyna tematy polskie z lat 1958-2001 ukazały się w jegoksiążce pt. Erst leben, dann spielen. Sam o sobiepowiedział, że ciągle podejmował wysiłki, żebyuprzystępnić polską literaturę niemieckiemu czytelnikowi.Zdaje sobie jednak sprawę, że z powodówhistorycznych i politycznych rezonans pozostawałskromny.Wspomniałem znowu o żyjącej legendzie, świadomiepomijając całą masę innych krytyków literackichzajmujących się tematami polskimi. Żeby całą tętematykę ogarnąć, konieczne jest przeprowadzenieodpowiednich badań naukowych.Następnym aspektem popularyzacji polskiej literaturyw Niemczech są spotkania autorskie. Przedupadkiem komunizmu i otwarciem granic odbywałysię one w dwóch istniejących państwach niemieckich.Z wiadomych przyczyn inni autorzy zapraszani bylina zachodnią stronę Łaby, inni na wschodnią. Po1989 r., a zwłaszcza po wstąpieniu Polski do UniiEuropejskiej ilość występujących w Niemczech twórcówpomnożyła się wielokrotnie.Oprócz instytucji ponadregionalnych, takich jakNiemiecki Instytut Polski w Darmstadzie czy PolskiInstytut Kultury (das Polnische Kulturinstitut)w Berlinie, spotkania organizują także instytucje kulturalnewe wszystkich miastach stołecznychposzczególnych krajów federalnych. Regionalne biuraliterackie też nie zapominają o polskich autorach.Tylko Biuro Literackie Zagłębia Ruhry (LiteraturBüroRuhr) zorganizowało w jednym roku 19 spotkańz polskimi twórcami.Wymiana kulturalna w ramach partnerstwa polskichi niemieckich miast zawiera w sobie również organizowaniespotkań literackich czy wieczorów poetyckich.Biorąc pod uwagę mizerną sytuację finansowąmiast i gmin po połączeniu państw niemieckich,a teraz pogłębioną kryzysem gospodarczym, możnauznać, że robi się wiele w kierunku popularyzacji polskiejliteratury w Niemczech.Ale...Bardzo niesymetryczne są proporcje panującemiędzy percepcją polskiej prozy a poezji. Na niekorzyśćtej drugiej. Przyczyna tego stanu rzeczy nie leżyw hermetyczności poezji polskiej, ale w niemieckiejtradycji kulturalnej. Często cytowane jest powiedzenie,że „Niemcy są narodem poetów i myślicieli”. Nieda się zaprzeczyć wkładu niemieckiej literatury doświatowego dziedzictwa. Nie tylko romantycy niemieccyznani są na całym niemal świecie. Ale... poezjaniemiecka, w przeciwieństwie do polskiej, nigdy niedotarła „pod strzechy“. Od czasów oświeceniazachowała swój elitarny charakter. Na wieczorachpoetyckich publiczność nie jest liczna. Jednak ci,którzy przychodzą na spotkania z poetami, albo samipiszą wiersze, albo są znawcami tej sztuki. MarcelReich-Ranicki powiedział: „...pisanie wierszy należydo najbardziej dokuczliwych chorób Niemców”.20

Anita Kucharska-DziedzicDanuty Mostwin rozważaniao tożsamości przeszczepieńcówCzy dzisiejsze masowe wyjazdy Polaków do krajówUnii Europejskiej traktować należy jako emigracjęza pracą i chlebem? Czy sytuacja w kraju rzeczywiściezmusza rzesze Polaków do wyjazdów? Czy w dobieglobalizacji i postępującej emigracji to jeszcze emigracjaczy po prostu migracja? Wyjeżdżają samotnii całe rodziny, wyjeżdżają matki i ojcowie, zostawiającswoje rodziny, co nierzadko jest destrukcyjne dlarodzin. Wyjeżdżają ludzie o niskich kwalifikacjachzawodowych i specjaliści po ukończonych bezpłatniewyższych studiach w poszukiwaniu lepszych warunkówpłacowych, odpowiadających ich ambicjom.Powroty do kraju opisywane przez prasę, stosunkoworzadkie, nieczęsto łączą się z deklaracjamipatriotycznymi, reemigranci mówią raczej o niemożnościaklimatyzacji z dala od rodzin i znajomych,czyli ojczyzny na poziomie najściślejszym. Wstydliwiebywa deklarowana urażona duma – praca poniżejkwalifikacji i oczekiwań finansowych. Jaki towspaniały temat literacki, temat wręcz na nowąepopeję! Ile lat przyjdzie nam czekać, aż nowyMrożek napisze nowych Emigrantów, nowy Głowacki– nową Antygonę w Nowym Jorku, nowyGombrowicz – nowy Trans-Atlantyk, a nowyNowakowski – nowy Obóz Wszystkich Świętych.W oczekiwaniu na nowe arcydzieło możemy zajrzećdo słabo obecnej w świadomości czytelników twórczościDanuty Mostwin, której oceny i analizy wcalesię nie zdezaktualizowały, której pisarstwo niezostało należycie docenione jako nieodpowiadającenieoficjalnemu ideowemu wzorcowi i której dokonanianaukowe docenione w Stanach Zjednoczonychnie przełożyły się na popularność badaczki w krajowymśrodowisku uniwersyteckim.Danutę Mostwin znałam jako pisarkę, rzadkiprzykład emigrantki politycznej analizującej w prozieśrodowiska polskich powojennych uchodźców bezniemal obowiązkowego dla tego tematu nostalgiczno--martyrologicznego sentymentalizmu, daleko odwzorcowego dla gatunku Latarnika Henryka Sienkiewicza.Szczera, werystyczna – myślałam o jej prozie,głęboka intuicja psychologiczna i socjologiczna –myślałam o autorce. Dopiero monografia profesoraMariana Stępnia, mojego promotora, Trzeciawartość. O twórczości Danuty Mostwin pokazała mizłożoność losów i niewiarygodny wprost dorobekkobiety, Polki, emigrantki, rzadkiego przykładubezdyskusyjnego sukcesu wygnańca na obczyźnieuwarunkowanego jedynie (a może aż) pracowitością,pędem do samodoskonalenia i wykorzystanymdarem talentu. Nie o prozie beletrystycznej autorkiDomu starej lady, Ja za wodą, ty za wodą...,Odchodzą moi synowie, Ameryko! Ameryko!, Cieniaksiędza Piotra traktować będzie mój dzisiejszy tekst,ale o owej trzeciej wartości, czyli tożsamości wykorzenionych,teorii wypracowanej długoletnimiobserwacjami profesor Danuty Mostwin. Choć mamnadzieję, że lubuscy czytelnicy dadzą się namówić naAnita Kucharska-Dziedzic21

sięgnięcie do zakazanej przez wiele lat w krajutwórczości.Kiedy Danuta Mostwin w grudniu 1945 r.opuszczała Polskę, uciekając przed spodziewanymirepresjami razem z mężem – cichociemnym StanisławemBaskiem Mostwinem, kawalerem VirtutiMilitari, dwukrotnie odznaczonym Krzyżem Walecznych(za kampanię wrześniową i Tobruk) i matkązaangażowaną w pomoc kurierom Rządu Polskiegow Londynie – jechała na spotkanie z ojcem,niewidzianym od kampanii wrześniowej. Dwie kobiety,żołnierki Armii Krajowej, rozpoczynały noweżycie – dramatyczne życie przeszczepieńca, jako sobie i o emigrantach zwykła mówić pisarka. Choćw Anglii ukończyła studia medyczne, to jednakdoświadczenia emigracyjne sprawiły, że bardziejzainteresowały ją problemy psychologii społeczneji socjologii. Nieżyczliwą Polakom Wielką Brytanięopuścili w 1951 r. całą rodziną, udając się do USA, tamDanuta ukończyła kolejne studia dające prawoprowadzenia terapii psychospołecznej i została socialworker, by na Columbia University zrobić doktoratu prof. Margaret Mead z problemów adaptacji emigrantów.Emigrantka chciała zająć się jej podobnymi,którzy jednak swojej szansy na nowe życie nie wykorzystalialbo po prostu jej nie mieli. Dlaczego takitemat? Bo, jak mówiła, jej polska tożsamość,wewnętrzne poczucie nie dość dobrze wypełnionegoobowiązku i winy pchało ją do realizacji rzeczyniemożliwej – opisu losów polskich rodzin po drugiejwojnie światowej w Stanach Zjednoczonych. Dalsząkarierę naukowo-dydaktyczną profesor Mostwinłączyła z kierowaniem prestiżowymi oddziałami szpitalnymi(np. kliniką uniwersytecką zdrowia psychicznegorodziny John Hopkins Hospital w Baltimore)i pracą społeczną na rzecz Polaków i Polonii,twórczością literacką i życiem rodzinnym.Trzecia wartość.Wykorzenienie i tożsamość ukazałasię niemal piętnaście lat temu i w Polsce, znanajest jednak dość wąskiemu gronu czytelników.Powstała jako efekt zainteresowania autorki głębokozróżnicowaną i często skłóconą polską emigracjąw Stanach Zjednoczonych. Opuszczenie kraju jestaktem wyrwania i przeszczepienia w nowy klimatspołeczny i choć owo przepołowienie życia się zabliźnia,to jednak ślad pozostaje na całe życie, ten ślad jesttakże konstytutywny dla całej późniejszej egzystencji.Udziałem każdego emigranta jest konfrontacja, czasemwyjątkowo gwałtowna, dziedzictwa moralnegoi kulturowego z obowiązującym w nowej ojczyźnie,która ojczyzną nie jest, jest po prostu nowym krajem,do którego z biegiem czasu emigrant się przywiązujei uważa za swój. Bezdomność emigranta jest nietylko formalna, jest także mentalna, nowy domtrzeba odbudować od podstaw, pozostaje pytanie,na jakich fundamentach? Około 150 tysięcy Polakówtrafiło na amerykańską ziemię po drugiej wojnieświatowej; była to kolejna wielka fala emigracji pozarobkowej z przełomu wieków, porozumienie obugrup było bardzo trudne. W latach sześćdziesiątychdo USA znów trafiła duża grupa emigracji ekonomicznej,na kolejną falę emigracji politycznej, ideowej– emigrację solidarnościową trzeba było poczekaćkolejnych kilka dekad. Każda kolejna fala emigracjitrafiała, pomijając zmienną sytuację polityczną,także na odmienne nastawienie administracji amerykańskiejdo problemu adaptacji emigrantów. Po drugiejwojnie światowej stało się jasne, że koncepcjaAmeryki jako wielkiego tygla kulturowego (meltingpot) musi ustąpić kulturowemu pluralizmowi.Ankietowani przez Danutę Mostwin emigranci częstonie potrafili się określić jako tylko Polacy lub tylkoAmerykanie, woleli określać się jako jednocześniePolacy i Amerykanie, zespalając w jedno dwie, jakżeodmienne tożsamości. Dzisiejsi emigranci, dyskutującna forach internetowych, podkreślają, że są Polakamii jednocześnie Europejczykami, podkreślają brakgranic i wolność wyboru miejsca zamieszkania (komfort,czystość, lepsza urbanistyka) i pracy (brak lobbingu,lepsze perspektywy awansu, wyższe płace).Emigranci powojenni i dzisiejsi wykształcili sięw Polsce, tu zostali ukształtowani kulturowo i musząz tym dziedzictwem zaadaptować się do zupełnienowych warunków. Czy są elastyczni i otwarci? Couważają za swoje atuty, co jest dla nich przeszkodą?Emigracja powojenna rekrutowała się w większościz klasy średniej, łączyło ich wychowanie w przekonaniu,że o ich ludzkiej wartości zaświadczy umiłowaniewolności i honor, ciągła praca na rzecz utraconejojczyzny, szacunek dla autorytetów i wierność religijnymobrzędom i obyczajowości dowiedzie polskiejtożsamości. Polskość z biegiem czasu okazywała sięjuż nie tożsamością, ale potencjałem. Emigrancipowojenni unikali gettowości, prezentowali wyższypoziom intelektualny i mentalny niż wcześniejszao kilka dekad emigracja zarobkowa. Pierwsi wybieraliAmerykę ze względu na możliwość zarobku i otrzymaniawłasnego kawałka ziemi, emigranci z doś-22

wiadczeniem wojny, walki, obozów wybieraliAmerykę, bo kojarzyła się im z wolnością i demokracją.Niestety dotknął ich „wypracowany” przezpoprzednie pokolenia stereotyp Polaka, wielu nieosiągnęło swoich celów, poczuli się niedocenieni, cołącznie z poczuciem winy – zostawili kraj w potrzebiei nieszczęściu – powodowało depresję. Emigracja wojennai solidarnościowa charakteryzowała się wyższymikwalifikacjami zawodowymi i wewnętrznymi silnymizwiązkami (pierwsza rodzinnymi, druga tworzyłasolidarną rodzinę solidarnościową), emigracjomzarobkowo-ekonomicznym brak często takiego spoiwa,co wcale nie przekłada się na lepszą adaptację.Jakie są rzeczywiste i najważniejsze pobudkidzisiejszych emigrantów i jaki jest ich potencjał? Jakieprzekazane im wartości pomogą w nowym miejscu,a jakie przeszkodzą w zdobywaniu pozycji, do jakiejaspirują? I oni muszą zmierzyć się nie tylko z zagrożeniem,ale i realnym doświadczeniem degradacji społecznej.Polonia amerykańska odnalazła spoiwoi poczucie wartości ludzkiej, narodowej, obywatelskiejdzięki Janowi Pawłowi II i „Solidarności”. Z czego mogąbyć dumni dzisiejsi emigranci, jaka jest ich samoocena,co im wynagrodzi upokorzenia? Jakie tradycje i mityidą za Polakami i z Polakami w świat dzisiaj?Tożsamość Polonii amerykańskiej opierała się na głębokiejlojalności wewnątrzrodzinnej, ale oni wyjeżdżalido USA całymi rodzinami, charakterystycznadla Polaków nieufność wobec obcych równoważonabyła poczuciem bezpieczeństwa, którą dawałofunkcjonowanie w wąskiej grupie powiązanej silnymiwięzami krwi i przywiązania. Dzisiejsi emigrancidoświadczają rozdzielenia, budują nowe związkiz innymi emigrantami, ale także przedstawicielamiinnych mniejszości narodowych w kraju docelowym.O Polakach Danuta Mostwin pisała, że wolnośćnarodowa jest dla nich ważniejsza od niezależnościosobistej, rozpamiętują przeszłość zamiast planowaćprzyszłość, stawiają na spontaniczność zamiast planowaniai konsekwentnej realizacji celów. Powojenniemigranci wychowywali dzieci w szacunku i przywiązaniudo polskości, ankietowani przez badaczkęprzedstawiciele Polonii w latach siedemdziesiątychw mniej więcej połowie przypadków chcieli, by ichdzieci były raczej Amerykanami. A dziś? Młode Polkina emigracji skuszone bezpieczeństwem socjalnymrodzą dziś statystycznie więcej dzieci niż ich koleżankiw Polsce. Czego chcą dla swoich dzieci? Polskości czyraczej europejskości? W najtrudniejszej sytuacji, bezwzględu na to, o której fali emigracji mówimy, sądzieci emigrantów, bo one muszą się zmagać z konsekwencjaminieswojej decyzji, są Polakami, alePolska i polskość są wartościami przyswojonymi zapośrednictwem rodziców, są mieszkańcami nowejojczyzny, ich ojczyzny – bo innej nie znają, ale w tejnowej ojczyźnie pozostają jednak obcy. Czydopracują się trzeciej wartości, syntezy dziedzictwai wychowania w nowym systemie kulturowym, czyzespolenie doświadczeń rodziny i własnych da imspokój i poczucie wartości, godności, wyjątkowości,czy ich doświadczenie będzie ich siłą, czy garbem?Czy z dzisiejszych emigrantów będziemy dumni, czyzostaną po nich kolejne stereotypy i polish jokes? Czyoni sami będą chcieli się przyznawać do polskości, czypostarają się raczej wtopić w wielokulturowyi wieloetniczny tłum? Dowiemy się za kilkanaście,kilkadziesiąt lat, chyba ze wykorzystamy pracęDanuty Mostwin, która nie na darmo była terapeutkąrodzinną i dopatrzymy największej wartości jej pracybadawczej – uniwersalnych wniosków.23

Marek GrewlingTriduum paschalne – smutek anachoretyAnachoreta kroczy nawą kościoła miłosierdziapromienie słońcanie noszą znamion misterium – padają w kurzbanalne witraże nie kuszą smakiem transcendencjitakże echo zatonęło w kurzu i milczyze strachu przed czartami z łużyckich lasówco bezczelnie spółkują z miejscowymi bożkamipłodząc potwory nie do wiaryPogańscy kapłani tej krainy składają im ofiaryudając pobożność podczas obrzędowych mordówŚwiątynia nie ma nic wspólnegoz dostojeństwem kościołów Konstancjikolumnady z betonu udają katedrę Marii Pannylecz nigdy nie dosięgną cienia jej pięknaw kościele miłosierdzia nikt nigdy nie ustanowi prawbo żaden sobór nie zechce kalać się widokiemfasady z betonu i fałszywych arkada gdzież miejsce dla wytwornych umysłówdla teologów i książęcych bękartówgdzież te stalle które pomieszczą ich szlachetnośćdzwoniącą złotymi łańcuchami ku przestrodze ludu?Nie ma teologów a stalle wypełniła gawiedźAnachoreta słucha jak śpiewa schola dziewicjednak piękne śpiewy nie zwiodą jego uszuoczy widzą pokorny tłum który garnie sięby składać ofiary równinom cmentarzyAnachoreta chciałby dostrzec choćby skrawkiliturgii – jakiejkolwiek – byle była pięknaniech będzie dostojnie i niech pachną kadzidłaa tu nic z tych rzeczy – jest byle jaktłum pozbawiony imion i wstyduwypełniają wielkanocny obowiązekz kiełbasą w koszyku i bezmyślną twarząnie ma drżącego szeptu nawróconychnie ma szelestu odświętnych ubrań24

Marek Grewling***Tutaj nawetzabrakłoby fantazji na efektowny proces i wyroknikt nie spłonie na stosie z dwóch powodów:Cena drewna i brak wykształconych prokuratorówzresztą można zadręczyć człowieka in modo sovietica(niech się sam powiesi – najlepiej na białym sznurze)Bywało że kwiaty ozdabiały nawróceniastały przed ołtarzami na ołtarzach i pod nimiw Konstancji w katedrze Marii Panny obute stopyczują chłód posadzki – stąpając krokiem dzieckaw kościele miłosierdzia pod stopami chropowatośćoszczędność znaczeń pozbawiła kwiaty zapachua jedyna żywa żarówka nie rozproszy mroków niewiaryZbiegiem okoliczności Anachoretaidzie główną nawą i smuci się tym wszystkimŻary, kwiecień 200925

Ewa AndrzejewskaEwa AndrzejewskaOświęcim 2009Oświęcim 2009Na początku najtrudniej jest sobie uświadomić,że jest to zwykłe, pełne życia miasto. Ponoć dla przybyszówz zagranicy też jest to największy szok.Trzeba minąć zatłoczone ulice, kolorowe domeczkii bloki, sklepy i place zabaw, gdzieś tam są też fabrykii biura, po prostu jest normalnie. A my nie możemytego przetrawić, że normalnie. Normalnie do tegostopnia, że na ulicy ludzie oglądają się za jaskrawoubranymi małolatami o kolorowych włosach. Trzebawięc minąć tych, którzy spacerują z pieskami, paręgrającą w badmintona, budkę z fast foodem i już sięjest. Obrazki jak z bajki: zalane słońcem soczystetrawniki, drzewa bujne i sięgające nieba, pierwszybudynek. Solidny, wybudowano go porządnie, żadnejprowizorki, miał służyć jeszcze wiele, wiele lat –i służy, tylko już nie do zarządzania obozem i doodpoczynku wartowników, ale przepuszczaniu przezjego gardziel kolejnych tysięcy odwiedzających. Pochwili, obwieszeni słuchawkami albo z ulotkamiinformacyjnymi w dłoniach, wychodzą z drugiejstrony budowli, mijają pierwsze wartowniczewieżyczki, niektórzy już cichną, innych uciszynastępny kawałek drogi. Pod bramą ze słynnymnapisem jest pierwszy obowiązkowy przystanek.„Arbeit macht frei” – przewodniczka nie musitłumaczyć, przecież wiemy – ale ona tłumaczy, nieopuszcza żadnego szczegółu, opowiada o orkiestrze,która tu grała, o kuchni, o pierwszych numerach,które wzniosły i zorganizowały ten obóz. Cały czasmamy poczucie, że uczestniczymy w czymś nierealnym.Jest cudowna pogoda, jasno, ciepło, zieleńpyszna, nawet ptaki się odzywają. Kiedyś ich tu nieAm Anfang ist es schwierig, sich an denGedanken zu gewöhnen, es ist doch ein normalesStädchen und voller Leben. Auch für die Besucheraus dem Ausland soll das der größte Schock sein.Man geht Straßen mitten im Gedränge entlang, anbunten Häusern und Hochhäusen, Geschäften undKinderspielplätzen vorbei, irgendwo sieht manIndustriebetriebe und Büros, es ist alles ganz normal.Wir können das aber nicht einfach so hinnehmen,diese Normalität: Dass sich die Menschen nach uns,den grellfarbig gekleideten Halbwüchsigen mit buntenHaaren, umdrehen. Man muss also vorbei anjenen, die mit ihren Hünden Gassi gehen, an demPaar, das Federball spielt, an dem Kiosk mit Fast Food,bis man endlich da ist. Ein märchenhaftes Bild: mitSonnenlicht umflossene, saftige Rasen, hohe Bäume,die zum Himmel ragen, das erste Gebäude. Solide,ordentlich errichtet, kein Notbehelf, es sollte ja nochviele, viele Jahr dienen – und es dient auch, nur nichtmehr der Lagerkommandantur, nicht mehr denWächtern zur Erholung, sondern als Eingang fürTausende und Abertausende Besucher. Kurz daraufgehen sie, mit herumhängenden Kopfhörern oderFlugblättern in den Händen, auf der anderen Seitedes Gebäudes heraus, an den ersten Wachtürmenvorbei, manche werden jetzt schon still, anderesehen sich nach ein paar weiteren Metern zumSchweigen gezwungen. Die erste Pflichtstation unterdem Tor mit der berühmten Aufschrift. „Arbeitmacht frei“ – die Fremdenführerin braucht nicht zuübersetzen, wir kennen es doch alle – aber sie übersetztes trotztem, sie läßt kein Detail aus, erzählt von26

yło, ani jednego, omijały to miejsce z daleka – niewiadomo, czy przeszkadzał im dym z krematoriów,czy po prostu nie lubią miejsc pełnych cierpieniai śmierci… Teraz śpiewają. Mijamy uśmiechniętychmężczyzn, zupełnie nie pasują tutaj i chyba tego nierozumieją. Ludzie robią sobie zdjęcia, ustawiają sięładnie, przechylają głowy, żeby dobrze wypaść; tu,gdzie stały apele i tu, gdzie „szpital”, i tu, uśmiechnięci,pod ścianą śmierci… To już za dużo, odchodzimypospiesznie, bo nie miejsce to na awanturę,a niewiele nam brakuje, by się do nich gniewnieodezwać. Wchodzimy do piwnicznych cel, przeciskamysię obok jakiejś wycieczki, obejrzeli właśniecelę Ojca Kolbego i wychodzą, my dopiero zaczynamypodziwiać świetnie zorganizowane na niewielkiejpowierzchni, kameralne wręcz, miejsce karanianiepokornych. Generalnie nie opuszcza nas wrażenie,że cholernie pięknie to wymyślono. Skąpanaw słońcu wieża wartownicza – model drugi – obokzgrabnego budynku teatralnego, w którym niezagrano żadnej sztuki, bo szybko zaczął służyć zamagazyn zrabowanych rzeczy. I ciągle te pięknedrzewa. Przewodniczka uświadamia nam, że zostałytu posadzone w latach 40., czyli „wtedy”. Jaki ładnypomysł, no i te bzy w ogrodzie domu Komendanta,albo ta brzoza posadzona dla ustabilizowania nasypuwokół krematorium nr 1… Pięknie. Potem w rozmowiewszyscy powiedzą, że było tak pięknie, ażwyszli stamtąd z poczuciem nieadekwatności tegopiękna do okoliczności. Auschwitz nie powinno byćpiękne, ale było, może to boli tym bardziej.Następnego dnia odwiedzamy Birkenau. Znówwiosna i wiatr pachnący słońcem. Stoimy przedbarakiem, takim zrekonstruowanym, bo drewno sięłatwiej psuje niż murowany blok. W środku zapachstrachu i śmierci, dwa kroki dalej – zieleń, życiei blask, aż trzeba mrużyć oczy. Kiedy już można podnieśćpowieki niezmienny przez najbliższe godzinywidok: setki baraków, ich ruin, ich śladów w trawie,drogi wysypane tłuczniem i brzęczenie owadów.Idziemy do Białego i Czerwonego Domku, pierwszych,prowizorycznych komór gazowych, poteminne użyteczne budynki, przykłady świetnej organizacji,nowoczesnych udogodnień organizacyjnych.Płoszymy sarnę, która próbuje przedostać się przezdruty kolczaste na drugą, zieloną stronę. Dopiero pochwili orientujemy się, że wszyscy wstrzymaliśmyoddech i dopiero świadomość, że nie zabił jej prąd anistrzał strażników, bo niby skąd tu i teraz, sprawia, żedem Orchester, der hier gespielt hat, von der Küche,von den ersten Nummern, die dieses Lager errichtetund organisert haben. Da wird man das Gefühl nichtlos, es sei alles irreal. Das Wetter ist wundeschön, esist hell, warm, das Gras ist prachtvoll, sogar die Vögelzwischern. Einst gab es hier keine, sie haben diesenOrt vermieden – und keiner weiß, ob sie der Rauchder Krematorien gestört hat, oder sie einfach Ortevoller Leiden und Tod nicht gerne sehen...Jetzt singensie. Wir gehen an Männern vorbei, die lächen, siepassen hier nicht hinein und scheinen dies nicht zuverstehen. Sie machen einander Fotos, stellen sichgünstig auf, neigen ihre Köpfe, um gut auszusehen:Hier, wo die Appelle stattfanden, und da, wo das„Krankenhaus“ steht, oder dort, an der Todesmauer,bitte lächeln!... Das ist uns zu viel, eilig laufen wirdavon, es ist doch kein Platz für einen Krach, und wirkönnen nur mit Mühe unseren Zorn zügeln. Wirgehen in die Kellerzellen hinein, drängen uns an einerBesuchergruppe vorbei, sie haben gerade die Zellevon Pater Kolbe gesehen, wir fangen erst an, dieseauf der kleinsten Fläche so brillant eingerichteten, jafast gemütlich anmutenden Einzelzellen für dieUngehorsamen. Im Allgemeinen werden wir denEindruck nicht los, alles hier war so verdammt gutdurchdacht. Ein sonnenumflossener Wachturm,Modell zwei, neben dem schlanken Theatergebäude,in dem nie ein Theaterstück gespielt wurde, da es sichschnell in ein Lager für geraubte Gegenstände verwandelte.Und diese schönen Bäume, überall. DieFremdenführerin erläutert, sie wurden hier in den40er Jahrn gepflanzt, also „damals“. Was für eineschöne Idee, dazu diese Flieder im Garten desKommandanten und diese Birke, zur Stabilisierungdes Damms um das Krematorium Nr. 1... Hübsch. Beieinem Gespräch danach sagen alle, es sei so schöngewesen, und diese Schönheit passe da einfachnicht, zu diesen Umständen. Auschwitz dürfteeigentlich nicht schön sein, aber vielleicht dadurchschmerzt es umso mehr.Am nächsten Tag fahren wir nach Birkenau. DerFrühling ist schon wieder da, der Wind riecht nachSonne. Wir stehen vor einem Blockhaus, rekonstruiert,da das Holz schneller zugrunde geht, als diegemauerten Blockhäuser. Drinnen richt es nachAngst und Tod, zwei Schritte weiter – Grün, Leben,Helligkeit, man muss die Augen zukneifen. Nachdemman sie wieder aufgemacht hat, sieht man stundenlangnur eines: Hunderte von Blockhäusern, derenEwa Andrzejewska27

w milczeniu ruszamy dalej. Pod koniec wizyty tutajobserwujemy wzmożony ruch wokół słynnejrozładunkowej rampy, a i wcześniej widzieliśmysporo mundurowych, kręcących się choćby przypomniku – wreszcie się wszystko wyjaśnia, gdyz błyskiem „kogutów” przemyka kawalkada aut,wiozących jakąś głowę państwa chcącą złożyćkwiaty i zobaczyć to miejsce.Jeszcze zostaje w nas zachwyt ludźmi, którzyobok nas wysypują się z autokaru. Trochę zmęczeniczekamy już na parkingu na nasz pojazd, ale niesposób oderwać oczu od pięknych twarzy izraelskichdzieciaków. Rysy mogące budzić zachwyt na każdymkonkursie piękności, włosy aż nierealne w swojejobjętości, piękni, skupieni, przygotowują swojebiało-błękitne flagi. Wiatr jest idealny, niebo imsprzyja, idą, kroczą, my odjeżdżamy.Kolejny dzień to Archiwum. Najchętniej nieczekalibyśmy, aż archiwistka skończy wprowadzenie,tylko od razu rzucili się do czytania, dotykania, badania…Papier pożółkły, przeważnie kopie oryginalnychdokumentów, ale też już zmieniają kolor, zdjęciatwarzy zmuszonych do pozowania więźniów, zdjęciatych, którzy byli tu panami, ewidencje, tabele,zarządzenia. I największe wzruszenie – grypsy, listyoficjalne i napisy wydrapane na ścianach.Przypomina mi się historia ucieczki zakochanegow Mali Edka, oboje złapani, oboje zginęli, ukarani, aleon w każdej celi, w której przed straceniem siedział,pisał na ścianach ich imiona i datę, tę jedyną, jednegodnia, gdy byli razem – wolni. I teraz mam przed sobątakie wydrapane w tynku serce, zdjęcie trochę niewyszło, a może to zaciek na ścianie celi? Wzruszamsię aż do wyjścia z tego budynku, ale widzę, że nietylko ja mam ochotę pomilczeć, cała grupapospiesznie przemyka między kolejnymi wycieczkamiidącymi nam naprzeciw.Dziękuję niebiosom, że to Borowskiego wzięłamsobie do czytania w pociągu. Proszę państwa dogazu trochę mnie przygotowało na wizytę w Oświęcimiu,tam nie było tanich sentymentów, wyrozumiałości,magii. Była zwierzęca chęć przetrwania.Pomagało mi to myśleć o ofiarach Auschwitznormalnie, bez patosu, chyba trochę więcej zrozumieć.Chociaż tu się nie da zrozumieć. Nawet spotkaniez Numerem 121, więźniem, który budował obóz,Janem Paczyńskim, niewiele wyjaśniło. A więc niektórymudało się tu przeżyć?! Nie wszyscy znikaliz ewidencji po kilku tygodniach, najdalej miesiącach?Ruinen, Spuren im Gras, mit Steinschlag bestreuteWege und das Summen der Insekten. Wir gehenzum Weißen, dann zum Roten Haus, den ersten,behelfsmäßigen Gaskammern, dann sehen wir dieanderen nützlichen Gebäude, weitere Beispiele dereinwandfreien Organisation, der modernenEinrichtungen. Wir verscheuchen einen Reh, der versucht,durch den Drahtzahn auf die andere, grüneSeite zu gelangen. Erst nach einer Weile bemerkenwir, dass wir alle den Atem angehalten und erst dannbegriffen haben, dass sie weder durch den Stromnoch von einem Wächter getötet werden konnte,wie denn, hier und jetzt; schweigend machen wir unsauf den weiteren Weg. Gegen das Ende unseresBesuches sehen wir Hochbetrieb um die berühmteAusladerampe, auch früher haben wir ein paarUniformerte um das Denkmal herum hin und hergehen– endlich wird alles klar, eine Reihe von Autos mitBlaulicht, wohl ein Staatsoberhaupt, der desen Ortsehen will und Blumen legen.Wir haben noch etwas Begeisterung übrig fürMenschen, die neben uns aus ihrem Bus einer nachdem anderen aussteigen. Etwas müde warten wirschon auf dem Parkplatz auf unser Fahrzeug, dochunsere Augen sind an diese schönen Gesichter derisrealischen Kinder gefesselt. Gesichtszüge, die beijedem Schönheitswettbewerb entzücken könnten,unmöglich dicke Haare, wunderschön und andächtgbereiten sie ihre weiß-blauen Fahnen vor. Der Windist ideal, der Himmel ist ihnen hold, sie gehen, schreitenweg, wir fahren ab.Den nächsten Tag verbringen wir im Archiv. Amliebsten würden wir nicht warten, bis der Archivarfertig ist mit seinem Vortrag, sondern sich ins Lesen,Berühren, Untersuchen stürzen. Vergelbtes Papier,meistens sind das nur Kopien von Originalunterlagen,aber auch sie verlieren langsam ihre Farbe, Bilder vonGesichern der Gefangenen, gezwungen, sichfotografieren zu lassen, dann von jenen, die hierHerren waren; Register, Tabellen, Anordnungen. Unddann klopft das Herz stärker: Kassiber, offizielleBriefe und Aufschriften, auf die Mauern gekratzt.Ich muss an die Flucht des in Mala verliebten Edekdenken, beide gefangen, beide getötet, bestraft,aber in jeder Zelle, in der er vor der Hinrichtung saß,schrieb er ihre Namen auf die Wand und das Datumdes einen, einzigen Tages, an dem sie gemeinsamwaren – und frei. Und nun sehe ich ein solches Herz,in den Putz eingekratzt, das Foto ist nicht ganz28

Oglądałam galerię zdjęć z opisami; tych, którzyprzeżyli dłużej niż pół roku w obozie, można tu byłopoliczyć na palcach. I najbardziej dla mniewstrząsające zdjęcie: esesman kończy selekcjęnowego transportu, w kącie kadru oddala się dużagrupa – wszystkie głowy są srebrne. Myślę o moichrodzicach, natychmiast potrzebuję usłyszeć ich głosyw telefonie…Byliśmy w Oświęcimiu przez kilka dni, mieszkającwygodnie w Międzynarodowym Domu SpotkańMłodzieży, zaprosiła mnie i moich młodych przyjaciółpani Carmen Winter. Z Zielonej Góry i Sulechowaprzywiozłam tu poetów nasto- i dwudziestoparoletnich.Z Niemiec przyjechali uczniowie z Oranienburga– tyle o nich wiedzieliśmy na początku. Nie było tospotkanie łatwe, a dla nich dodatkowym ciężarembyło dziedzictwo historii własnej ojczyzny. Byliwstrząśnięci, czytając dokumenty, spoglądającw oczy swoim rodakom pyszniącym się przedobiektywem w świetnie skrojonych mundurach.Też nie mogli sobie złożyć w całość doznańwyniesionych z obozu i bezwstydnie pięknej wiosnydokoła. Równiutkie szeregi cyfr, tabelek, danych byłydla nich równie szokujące jak dla nas. Masakra,ludobójstwo zorganizowane jak porządna fabryka.Potem w wierszach próbowaliśmy o tym pisać,Sabina i Michał tłumaczyli nasze teksty, żeby i drugastrona mogła zrozumieć. Fine, czerwonowłosa Finenapisała pięknie o kobiecie, której twarz zapamiętała,ale nazwisko – Kwoka, sprawiało jej kłopotw pisaniu i czytaniu. Filip bardzo chciał się nauczyćjak najwięcej słów po polsku, gadał z nami najwięcej,wypytywał, jak to u nas jest. Eric zaskoczył wszystkichpierwszymi w swoim życiu, maleńkimi, mądrymiwierszami. Także Maria, Anna i Marcus napisaliteksty, w których odnaleźliśmy i nasze refleksje.A więc jest dobrze. Mamy wspólne odczucia,wzruszaliśmy się i oburzali tak samo. Więc będzielepiej. Przepisujemy sobie niektóre słowa, kopie krążąz rąk do rąk, nikną chowane we własnych zeszytach.Martyna poruszyła Niemców swoim tekstem, ale teżjęzykiem, jakiego użyła – pytają tłumaczy, czy dobrzezrozumieli. Wojtek zewidencjonował swoją własnąwalizkę, wszystkie ubrania, długopis, saszetkęz herbatą, jakby poddał się oględzinom przez administratorówObozu. Młodzi zdumieni odnajdują jednoznacznośćtego tekstu, z czytanymi w archiwumdokumentami: „koszulka typu t-shirt, czarna, markiReserved, rozmiar L, używana, sztuk jeden; szczogelungen,oder ist es ein Wasserfleck an der Wand?Ich bin tief bewegt, bis ich das Gebäude verlasse,aber ich sehe, nicht nur ich habe Lust, zu schweigen,unsere ganze Gruppe eilt an den uns entgegenkommendenBesuchern vorbei.Ich danke dem Himmel, Borowski für die Reise imZug mitgenommen zu haben. Bitte, die Herrschaftenzum Gas hat mich ein bisschen auf den Besuch inAuschwitz vorbereitet, da findet man kein billigesSentiment, keine Rücksicht, keine Magie. Was manfindet, ist animalischer Überlebenswille. Dies hat mirgeholfen, an die Opfer von Auschwitz normal zudenken, ohne Pathos, vielleicht auch etwas mehr zubegreifen. Auch wenn es nicht viel zu begreifen gibt.Nicht einmal das Treffen mit Jan Paczyński, demHäftling Nr. 121, der das Lager mitgebaut hat, hat unsnicht viel erklärt. Man konnte hier also überleben?Nicht alle sind von den Verzeichnissen verschwundennach einigen Wochen, spätestens – Monaten? Ichhabe eine Fotogalerie von Häftlingen mitBeschreibungen gesehen, es gab nur wenige, diemehr als ein halbes Jahr im Lager überlebt haben.Und das für mich erschütterndste Bild: Ein SS-Mannschließt die Selektion bei einem neuenHäftlingtransport ab, in der Ecke sieht man einegroße Gruppe weggehen – und alle Köpfe sind grau.Ich muss an meine Eltern denken, ich brauche siesofort am Telefon zu hören...Wir – meine jungen Freunde und ich – blieben inOświęcim mehrere Tage lang, wir wohnten bequemin der Internationalen Jugendbegegnungsstätte, eingeladenvon Carmen Winter. Ich habe aus ZielonaGóra und Sulechów Dichter mitgebracht, Teenagerund junge Erwachsene. Aus Deutschland kamenSchüler aus Oranienburg – soviel wußten wir vonihnen am Anfang. Es war kein einfaches Treffen, fürsie war die Geschichte ihres Vaterlandes eine Last. Siewaren erschüttert, als sie die Dokumente gelesenhaben und in die Augen ihrer Landsleute geschaut,die vor den Fotoobjektiven in ihren fein geschneidertenUniformen stolzierten.Auch diesen Jugendlichen passen ihre Eindrückeaus dem Lager und die schamlose Schönheit desFrühlings irgendwie nicht zusammen. Die gleichmäßigenReihen von Ziffern, Tabellen, Daten, warenfür sie so schockierend, wie für uns. Das Massaker,der Völkermord, organisiert wie ein ordentlicherIndustriebetrieb. Danach haben wir versucht, das inunseren Gedichten wiederzugeben, Sabina undEwa Andrzejewska29

teczka do zębów, rączka kolor zielony…”. Każdegoz nas, tak jak każdego z Nich, można sprowadzić doroli rejestru dóbr, które po nas zostaną… Michał piszewstrząsający list – do jednego z więźniów, Monikagniewnie rozprawia się ze światem, jego niedoskonałością,Ola też znalazła wśród tysięcy twarzy naczarno-białych zdjęciach w Muzeum taką, którastała się dla niej ważniejsza niż inne, o tym też powstałwiersz.Właściwie nie wiem, jak zakończyć tę opowieść.Mam wrażenie, że dopiero zaczęłam jakąś podróż,że dopiero teraz, ze zdobytą tu wiedzą trzeba cośzrobić. Zostawiamy Teresie Miłoń, naszej opiekuncew Oświęcimiu, kopie tekstów – może zdarzy się jakiśdalszy ciąg? Taki dalszy ciąg zawarty pomiędzydwoma okładkami, z tytułem mocnym i czarnym:„Lager spracha – próba zrozumienia”.Michał haben unsere Texte übersetzt, sodass auchdie anderen sie verstehen konnten. Fine, dierothaarige Fine, hat wunderschön über eine Fraugeschrieben, deren Gesicht sie in Erinnerung hatte,aber der Name – Kwoka – war für sie schwierig, sozum Lesen, wie zum Schreiben. Filip wollte sichmöglichst viele polnische Worte merken, er sprachmit uns, soviel er konnte, erkundigte sich, wie es beiuns so ist. Eric hat alle mit seinen ersten überhaupt,kleinen, aber klugen Gedichten überrascht. AuchMaria, Anna und Marcus haben Texte geschrieben,in denen wir unsere Überlegungen wiederfindenkonnten. Es geht also. Wir haben ähnliche Gefühle,uns hat dasselbe berührt oder verärgert. Und es wirdnoch besser gehen. Wir schreiben voneinandermanche Worte ab, die Kopien kreuzen hin und her,verschwinden in den eigenen Heften. Martyna hatdie Deutschen mit ihrem Text sichtlich bewegt, aberauch mit der Sprache, die sie verwendet hat, sie fragenbei den Dolmetschern nach, ob sie richtigt verstandenhätten. Wojtek hat den Inhalt seines eigenenKoffers in ein Verzeichnis eingetragen: alleKleidungen, den Kugelschreiber, einen Teebeutel, alswürde er sich einer Untersuchung durch dieLagerverwaltung unterziehen. Die jungen Menschensind von der Übereinstimmung dieses Textes mit denim Archiv gelesenen Dokumenten erstaunt: „Ein T-Shirt, schwarz, Fabrikat Reserved, Größe L,gebraucht, Stück 1; Zahnbürste, grüner Griff...“ Jedervon uns kann, wie jeder von Jenen, als einVerzeichnis von Gegenständen dargestellt werden,die wir hinterlassen... Michał schreibt einen erschütterndenBrief – an einen der Häftlinge, Monika setztsich voller Ärger mit der Welt, mit derenUnvollkomenheit auseinander, Ola hat auch unterden Tausenden von schwarz-weißen Bildern einGesicht gefunden, das für sie wichtiger wurde, als dieanderen, sie hat darüber auch ein Gedicht verfaßt.Um ehrlich zu sein, ich weiß nicht, wie ich diesenBericht abschließen soll. Ich habe das Gefühl, eineReise erst angefangen zu haben, mein hier erlangtesWissen erst ausnutzen zu müssen. UnsererBetreuerin in Auschwitz, Teresa Miłoń, hinterlassenwir Kopien unserer Texte – vielleicht gibt es einesTages eine Fortsetzung? Eine Fortsetzung zwischenzwei Umschlägen, mit einem starken, schwarzenTitel: „Lagersprache – ein Verständigungsversuch“.Übersetzung Grzegorz Kowalski30

KatosHistoria polskiego kina niezależnego w Polscew oparciu o działania zielonogórskiej grupy filmowejSky PiastowskiePolskie kino niezależne wykiełkowało w szczelinachsolidnego popeerelowskiego lasu betonu.W połowie lat 90. świadomość przeciętnego Polakai kierunek jego spojrzenia warunkowały talerzesatelitarne montowane w zastraszających ilościachprzez techników telewizyjnych i operatorówkablówek. Dla przedstawiciela klasy pracującej,wymęczonego wieczną regeneracją rozszarpywanychnadziei na lepszą Polskę, było to istne oknona świat i sposób na życie. W samym środkupokancerowanych komunistycznym dziedzictwemblokowisk pojawił się wówczas nowy przedstawicielmłodzieżowej subkultury – filmowiec offowy.Marzyciele, ale i realiści, bardzo szybko pokazali, żesami potrafią tworzyć modę na swój sukces, żemarzenia, jakie by one nie były wymyślne, realizujesię samemu. Pomiędzy blokami pojawiły się więcpierwsze grupy dorastających nastolatków, ambitniepochłoniętych ganianiem w maminych szlafrokach,perukach na głowie i z plastykowymi pistoletamiw rękach. Zabawiali osiedle odgrywaniem scen godnychsurrealistycznego humoru w stylu MonthyPythona. Uwielbiali zresztą bawić się parodiowaniemświatowego kina. Dojrzałe, nowokapitalistycznespołeczeństwo reagowało na ich popisy jak nawioskowego głupka, któremu udało się wreszciepowiedzieć dowcip. Młodym fascynatom filmuwystarczały archaiczne VHS-ki i dwa magnetowidy,by pokazać siłę dziesiątej muzy. Każdą wolną chwilępoświęcali pracy nad osiedlową, „międzyklatkową”produkcją filmową. Ogrom wysiłku i wyrzeczeń,raczej po prostu młodzieńczej energii i ogromnejsatysfakcji. Mieli w ręku swoje własne filmowe dzieło.Organizowali więc „światowe” – czytaj osiedloweKatos31

– premiery hollywoodzkich parodii dla przyjaciółi rodziny. Ich filmy z coraz większą siłą wciągałyrzesze nowych zwolenników kina offowego.Absolutnie nikt wtedy nie podejrzewał, że otozaczęła się nowa era polskiego kina – filmotwórstwa„międzyklatkowego”, filmowych robótek ręcznych.Nagle okazało się, że naśladowcy Schwarzennegeraczy Tarantino i ich artystyczne dokonania nie dość, żesą tolerowane, to nawet doceniane i to przez ludzi,których znali tylko z prasowych publikacji i filmowychplakatów.Warto zauważyć, że większość produkcji amatorskichpowstających w latach 1990-1991 charakteryzujesię brakiem jakiegokolwiek scenariusza.Symptomatyczny dla większości amatorskich grupfilmowych, powstających na początku lat 90. jestrównież brak organizacji i podziału na konkretnefilmowe zadania. Pierwsze filmy amatorskie byływięc dziełem jak najbardziej wspólnym.Warto też zauważyć, że bez względu jak różneod siebie były historie poszczególnych twórcówówczesnego kina niezależnego w Polsce, to z pewnościąmiały one wspólne cechy: po pierwsze, zafascynowanieniedostępnym wcześniej dla przeciętnegoPolaka kinem amerykańskim i pasja tworzeniawłasnych produkcji pod jego wyraźnym wpływem;po drugie, notoryczny brak finansów.Już na początku swojego jeszcze niedojrzałegotworzenia kina młodzi filmowcy nieświadomie, aleidealnie wpasowali się w dwie ważne zasady filmowcaniezależnego, jakie podaje nam Jim Jarmush.Pierwsza mówi o tym, że praca nad filmem towysiłek grupowy, wspólne dzieło wszystkich zaangażowanychw pracę nad filmem. Druga natomiastmówi, że tak naprawdę wszystko już było i nie należymieć najmniejszych skrupułów i oporów przed czerpaniemz dorobku innych, czy wręcz kopiowaniadokonań innych, jeśli to jest zgodne z twórcząwyobraźnią autora. Bo jak powiedział Jean LucGodard: „Nie ważne skąd bierzesz, ważne co z tymzrobisz”.Większość amatorskich filmów powstawałaspontanicznie, szybko i bez większego przygotowania,natomiast na pewno z ogromną pasją i niewyczerpanympotencjałem twórczym. Tak zwanireżyserzy niezależni początku lat 90. nie mieli pojęciao warsztacie filmowym. Intuicyjnie korzystaliz dobrodziejstw języka filmowego, jakim są m.in.gradacja planów czy powtarzanie ujęć, czyli dubli,tasowanie planu ogólnego z bliskim. Dla każdegoamatora zdobywanie świadomości filmowej krokpo kroku było jednocześnie ogromnym skokiemw zdobywaniu umiejętności opowiadania historiiza pomocą ruchomych obrazków.Brak sprzętu, ale też zapału, cierpliwości i uporupowodował, że kilka innych grup powstającychw kraju kończyło swój żywot równie szybko, jakzaczynało. Ci najtwardsi w realizowaniu marzeńo tworzeniu własnego kina, jeszcze powoli, kameralnie,po cichu i nieświadomie, stawali się jednak podwalinąhistorii polskiego kina niezależnego w Polsce.Tworzenie filmów wśród kolegów z osiedla wciążbudziło zdumienie, szacunek i urastało do ranginadzwyczajnego zjawiska. Młodzi filmowcy nabieraliświadomości, że „zabawa w kino” nie musi być tylkozabawą i może wyjść poza podwórko, poza osiedle,będąc sposobem na życie i dając satysfakcję, a możez czasem i sławę.W 1990 r., swoją działalność rozpoczęłazielonogórska grupa Sky Piastowskie. Wkrótce potemprzygodę z filmem rozpoczęli Piotr Krzywiecz Białegostoku, Dominik i Piotr Matwiejczykowie,Wojciech Koronkiewicz, Bodo Kox i wielu innych.Jednak przez wiele lat najwyższą poprzeczkę dlatwórców filmu niezależnego w Polsce ustanowiłowłaśnie Sky Piastowskie. Członkowie tej grupy byliautorami jednych z ważniejszych przełomóww omawianym gatunku. Chodzi tu m.in. o walkęz piractwem – od pewnego momentu swojejdziałalności do własnych filmów wykorzystywalitylko muzykę pozyskaną z oryginalnych źródeł, cojeszcze w połowie lat 90. było niestety w Polsceewenementem. Jako jedni z pierwszych rozpoczęlirównież produkcję pełnometrażowych filmów fabularnychz profesjonalnie wykonaną post produkcjąfilmu, promocją medialną oraz kinową premierą.Można przyjąć, że to właśnie Sky Piastowskiewyznaczyło najwyższy pułap dążeń, marzeń,spełnień twórczych, jaki każdy filmowiec niezależnychciałby osiągnąć. Pułap tak realistyczny i symbolicznyzarazem, że sami filmowcy ze Sky prawdopodobnienie są w stanie go powtórzyć. A stało sięto za sprawą legendarnego już filmu Że życie masens.Praca nad tym filmem trwała równy rok i nieobyła się bez twórczego bólu. Swój sprzęt udostępniłagrupie Sky Piastowskie Polkowicka TelewizjaKablowa oddalona od Zielonej Góry o 100 kilo-32

metrów. Grzegorz Lipiec nocami montował filmw Polkowicach, a w dzień pracował w Zielonej Górze.Mniej więcej w tym samym czasie nastąpiłaprecedensowa sytuacja dla polskiego kinaniezależnego. Na ekrany kin wszedł filmwyreżyserowany przez zawodowego aktora JackaBorcucha pt. Kallafior, który był efektem pracy pozastudiami filmowymi. Kallafior promowano w mediachjako pierwszy, polski film niezależny. Chodziłotu jednak o pierwszy niezależny film dystrybuowanyw kinach na taśmie filmowej. To było wielkiewydarzenie dla całego polskiego OFFu.W 2000 r. Sky Piastowskie wysłali gotowyŻe życie ma sens, który w wersji reżyserskiej trwał2 godz. 20 min., do ogólnopolskiego pisma„Machina” i wszystko potoczyło się jak w kalejdoskopie.Redaktor pisma przekazał taśmę z filmemStefanowi Laudynowi, dyrektorowi MiędzynarodowegoWarszawskiego Festiwalu Filmowego. Tenzachwycony obrazem zielonogórzan zaprezentowałgo szefowi Best Film, jednej z największych firm dystrybucjikinowej w Polsce. Prezes Best Film, KrzysztofDumieński miał powiedzieć: „dla mnie bomba!”. I takzaczęła się droga nakręconego za 4 000 zł, w domowymsystemie VHS, filmu Że życie ma sens do kincałego kraju i Europy.Negocjacje, transfer na taśmę światłoczułą (czylikopiowanie z systemu VHS na format kinowy) i podpisywanieformalności trwało rok. Uroczystaogólnopolska premiera filmu grupy Sky Piastowskie,w reżyserii Grzegorza Lipca odbyła się 20.04.2001 r.Do kina w Pałacu Kultury i Nauki przybyli ludziez pierwszych stron gazet. To było uhonorowaniekilkunastu lat pasji, uporu i ciężkiej pracy kilkudziesięciuludzi, którzy robili to zupełnie za darmo, abydoczekać takiej chwili. Że życie ma sens poruszyłofilmową Polską.Film wszedł na ekrany kin całego kraju w dziesięciukopiach. W mediach zaczęły toczyć się debaty natemat zjawiska, jakim stało się kino niezależne. Otofilm amatorów z prowincji trafił na salony. To byłobardziej wyraziste od niezależnego Kallafiora zrobionegopo godzinach przez zawodowców. Prasazamieniła nazwę „amatorski” na „niezależny”.Że życie ma sens zdobywało nagrody, w tymGrand Prix Jantar 2001 na MiędzynarodowymFestiwalu Debiutów Filmowych w Koszalinie, gdziefilm Lipca zostawił w polu wszystkie zawodowe debiuty2001 r. Wcześniej w Koszalinie wygrywali m.in.Krzysztof Kieślowski, Krzysztof Zanussi czy AgnieszkaHolland. Grzegorz Lipiec jest jak dotąd jedynymfilmowcem amatorem, który zdobył to trofeum.Ekipa Sky Piastowskie została również zaproszona najeden z najbardziej prestiżowych festiwali na świeciedo Karlowych Warów, gdzie była pierwszymreprezentantem kina niezależnego w historii polskiejkinematografii, a jej filmy prezentowane były obokdzieł takich mistrzów jak sam Jim Jarmusch.Nastaje piękna rzeczywistość filmowa w realiachpostkomunistycznego, prężnie rozwijającego się krajukapitalistycznego. Pokazy kina offowego, przeglądy,festiwale. Ta coraz bogatsza oferta spełnień dlafilmowców amatorów powoduje, że i młodych ludzipochłoniętych pasją kina również jest coraz więcej.Taka eksplozja popularności kina amatorskiego,powoduje jednak, że poziom zarówno festiwali, jaki prezentowanych na nich filmów jest diametralnieróżny. Niestety pojawiają się filmy, w którychniedoświetlone sceny, buczące dialogi, nadgrywanerole i wreszcie mdła dramaturgia nie są rzadkościąw obrazach proponowanych przez tzw. reżyserówpolskiego kina offowego. Na jednym festiwalumożna zobaczyć prawdziwe perełki kina niezależnego,ale również filmy, które są niczym innym jaktylko zabawą z kamerą, którą Sky Piastowskiezapoczątkowało na początku lat 90. Na szczęściei same festiwale offowe z roku na rok stawiały – taksobie, jak i twórcom – coraz większe wymagania.Jednym z najciekawszych projektów propagującychideę kina niezależnego jest Cinema OFF,zainicjowany przez Magazyn Filmowy „Cinema”i Internetowy Serwis Filmowy Filmforum.pl – kampaniapromocyjna ma na celu popularyzację dorobkupolskich filmowców niezależnych. Projekt tenw założeniu miał być szansą na rozpropagowaniekina offowego w każdym zakątku Polski poprzezprojekcje najlepszych filmów, promowanie najzdolniejszychtwórców oraz nagłaśnianie najciekawszychwydarzeń kina niezależnego.Niemal każdy miał wreszcie okazję na bieżącoobserwować rozwój polskiego kina niezależnego,oglądając najważniejsze dzieła najoryginalniejszychjego twórców. W repertuarze znalazły się pełnometrażowefilmy fabularne, etiudy filmowe, animacje,teledyski i wszystko to, co młode kino ma najlepszegodla widza. Niesamowicie popularne festiwale kinaniezależnego zmuszały w końcu jego twórców donieustannego podnoszenia samym sobie poprzeczki.Katos33

Na niezliczonych przeglądach kina offowegopoczątku XXI w. można było zauważyć, że różnicepomiędzy efektami pracy nowego pokolenia offowcówa ich prekursorami zanikają. Filmy prezentowanena festiwalach kina niezależnego, pomimo kolosalnychróżnic w doświadczeniu i wrażliwości filmowejich twórców, łączy na pewno jedno – pełna pasjipraca nad swoim dziełem. W ich filmach natomiastcoraz wyraźniej zarysowuje się staranna i przemyślanadbałość o wrażenia widza. Może dlatego żewiększość z nich wciąż pielęgnuje w sobie pasjęwidza.Szeroką gamę twórczości, bogactwo tematyczne,różnorodność sposobów realizacji produkcji niezależnychw Polsce początku XXI w. w dość sprawnysposób udało się wysublimować na FestiwaluFilmowym Kino Niezależne Filmowa Góra, poprzezustanowienie określonych kategorii. Młodzi filmowcywalczą podczas festiwalu w kategoriach; EtiudyStudenckie, Ludzki Dramat i Ludzie Toksyczni,Animacja i Film Eksperymentalny, Komedia HumorPastisz, Profilaktyka Społeczna, wreszcie kategoriapoświęcona po prostu filmowi fabularnemu – FabulaRasa.Takie twórcze bogactwo w ostatnich latachotworzyło nowe możliwości postrzegania polskiegokina niezależnego. W 2004 r. kino niezależnedoczekało się nagrody, która podsumowuje dorobekpolskich filmowców offowych i corocznie wyłaniagrupę najzdolniejszych twórców oraz najlepszychfilmów powstałych w naszym kraju. Do życia zostałapowołana Nagroda Polskiego Kina NiezależnegoOFFskar. To był ważny moment nie tylko dlaśrodowiska twórców filmowych, ale także doskonałaokazja do tego, by odwdzięczyć się ludziom, dziękiktórym ta Nagroda w ogóle mogła zaistnieć. Dlategow 2005 r. Honorowego OFFskara za całokształtdziałalności na rzecz młodego kina w Polsce otrzymałJan Machulski – kilkuletni członek OFFowejAkademii Filmowej przyznającej roczne nagrodynajzdolniejszym twórcom polskiego kina niezależnego.„Mamy ogromną nadzieję, że kontynuacjanagrody OFFskara w nowym wydaniu nabierze dużowiększego prestiżu, a laureatów natchnie do wielunowych działań, bowiem nagroda pod takimduchowym patronatem nie tylko mobilizuje, ale takżezobowiązuje” – mówią organizatorzy inicjatywy, czyliStowarzyszenie Filmforum i Fundacja Edukacji i SztukiFilmowej Macieja Ślesickiego i Bogusława Lindy„Laterna Magica”.Czas pokaże, jaką ma przyszłość kino niezależnew Polsce. Jedno jest pewne – nie wolno nam lekceważyćtego zjawiska. Nie wolno przejść obojętnieobok ludzi, którzy własne hobby uporem i konsekwencjądziałań mianują do rangi zawodowstwa. Niemożna przejść obojętnie obok efektów ich pracyi obok dobrego kina.Wykorzystano:materiały prywatne Grzegorza Lipca;Historia Grupy Filmowej Sky Piastowskie– praca licencjacka Zuzanny Galek;Szczegółowa Historia Grupy Filmowej Sky Piastowskie– praca magisterska Agnieszki Zamlewskiej.34

Czesław SobkowiakContinuumŚni się sen w małej wiosce Jaromierz. Tuzobaczyłem dom jak kropkę w zdaniu, matkę, ojca,stół, chleb, sól, podwórko grubo pokryte śniegiem,obrazek na ścianie i usłyszałem klekocącego bocianana słomianym dachu stodoły Bartkowiaków, gdziebyło wielkie gniazdo. Tu na podwórku, podwórkuteraz innych już ludzi, cudownie pachniał kwiat lipy,który czerpaliśmy na herbatę w zimowe dni, krowastała w oborze, dawała mleko, pasąc ją, czytałemjakieś książki, grałem na zbożowej trąbce, ranoradośnie rozśpiewywały się kury, tak, rozśpiewywałysię jedna przez drugą na stertach słomy, tam znosiłyjajka w swoich gniazdach, a wyżej, wysoko podsamym dachem tej stodoły ja zakładałem sobieswoje trony dla królewskich moich marzeń i wymyślałembieg wielu rzeczy, które miały nastać w przyszłości.Podróże bajeczne, morza, góry, miłości i skarby.Spełniło się wszystko co do joty. Niczego więcejjuż nie trzeba. Już nastały wszystkie smutki, którewtedy były nawet nie do pomyślenia. Jest wyczekiwanaprzyszłość, tak wtedy chciana, mam ją nawyciągnięcie ręki. Czemu teraz to, czego takpragnąłem, sprawia mi ból. Siedzę w środku nocy,piszę. Jak przez mgłę lub przyćmione niebiesko,pomarańczowo szkiełko widzę krajobraz, znajomymi krajobraz, horyzont z czarnym pasemkiem lasu,patrzę tak, jak to zwykle czynią dzieci w swoichzabawnych oglądaniach świata, których się późniejjuż nie umie powtórzyć ani nie ma powodukolorowych świateł pamiętać. To czarne pasmo lasuna horyzoncie przez całe dzieciństwo nie dawało mispokoju. Pytałem po sto razy siebie, co jest za nim, cojest dalej. Z chwili na chwilę wyraźnieją zarysy nawetmałych rzeczy. Domów ściany, szrony na łąkach,w polu żniwny skwar, palące słońce, w zimę ptasie,zajęcze ślady na śniegu. Pojawia się zapach śliwek.Akacji zapach. Słyszę nagły, mocny plusk rybyw stawie szczelnie, wokoło otoczonym trzciną.I faliste kręgi aż do brzegu idą po lustrzanejpowierzchni wody. Kołyszą całym stawem tak, żekołysze się również niebo. A potem jednak wracai niebo, i woda do swojego poprzedniego, już nierozchybotanego położenia. I znowu cisza, spokój,powtarza się ulubiony zapach śliwek. Dzień, kolejnedni, od czasu do czasu zaciągnięte deszczem, toznów pełne słońca, pracy, wołania. Płaczu. Codziennychkłopotów. Niebem liczne klucze ptaków ciągnąna zimowiska, podchodzą pod dom sarny.Śni się sen ciągle niewyśniony, którego nie trzebasobie wyobrażać, bo po prostu, zwyczajnie, każdegodnia się objawia. Pług oparty o ścianę stodoły. Żelazolemiesza wytarte czarną ziemią podczas orania świeciniczym lustro, że można się w nim przeglądać.Pamiętam ten blask. Pośrodku podwórza stoi wóz,z którego wyprzężono parę gniadych koni. Siano śpispokojnym, wyschniętym snem w stodole. Całośćistnienia wyświetla się aż po linię widnokręgu.Czerwone cegły szkoły, szkolne podwórko, nauczycielLewandowski, nasz przydomowy murek, naktóry wspinałem się, żeby z niego dojrzeć maleńkąTereskę. Tam ciągle szeleszczą liście topoli, brzózi wierzb. Ich pnie od północnej strony dostrzegalniepokryte są cienką warstewką zielonego mchu.W górę i w dół, po szorstkiej korze wędrują mrówki.Czes³aw Sobkowiak35

Dziecięce moje oczy to widzą. Drzewa soseni przydrożnych akacji rosną, te same drzewa dzisiaj.Ani kiedyś, ani dzisiaj nie rosną tylko dla szelestui opadania liści. Tkwi w nich, mogąca zadziwiać,tajemnicza zdolność wzbudzania poezji. A takżemiłości. Każdym listkiem, jego barwą, żyłkamioglądanymi pod światło, drżeniem, szelestem i odbiciemw wodzie czynią swoją wysoką powinność.I przekonuje się o tym każdy, kto potrafi i chcez jakiegoś powodu to dostrzec. Tu, gdzie najciszejsączy się smuga światła, między tymi drzewami,domami, bocianim gniazdem, łąką i stawem najlepszedla poezji siedlisko. Trzeba tylko głowę oprzećo nieboskłon, a rękami dotknąć soli ziemi. Bez tej filozofii,obecnej od narodzin aż do śmierci, rozproszonejw powietrzu, którym każdy oddycha, nic nie byłobymożliwe. Ani fermentacja owoców w butli, ani jesiennewykopki. Lub pisanie kredą na drzwiach. Aniwieczorem klęczenie przed obrazem. Wiejskie,twarde życie, ciężkie jak topór drwala, życie bezelektryczności, radia, motoru i telefonu. Spękana odupału glina. Woda w studni zimna i czysta jak kryształ,ręce w polu spracowane. Pokaleczone. Ciałagłodne odpoczynku. Drogą żelazną, dwa razy dziennieprzetacza się czarna, smolista lokomotywaz dwoma, trzema wagonami, a w oknach figurkiludzi. I ja jak figurka stoję na łące. Z respektempatrzę, a raczej gapię się, na ten ciężki dziw techniki,co się właśnie po żelaznej drodze przetacza. I mimowolniewywołuje we mnie jakieś myśli i marzenia.Te same marzenia dzisiaj. Te same niespełnienia. Takjak wtedy zastanawiam się, co miałoby się zdarzyći mnie nasycić. Mocny gwizd lokomotywy słychaćz bardzo daleka. Stąd wiadomo, która już jest godzina.Ludziom pora powoli kończyć polne zajęcia.Otrzeć czoło z potu i kurzu. Ręce bolą robić, nogi boląchodzić. Jak przed wiekami na Szymonowickim polu.Proza pracy, pielęgnacja upraw, czytanie czarnejziemi, wyrywanie perzu, lebiody i ostów, musi zostaćprzerwane. Noc coraz bliżej. Serce, mięśnie i ścięgnaodpoczną. W niżową pogodę dym po polach, połąkach się wali. Na chwilę pochłania pasące się krowy,cepigi i orzącego ziemię, i mnie.Mija jeden taki dość chłodny, powszedni,wiosenny dzień. Ile mam wtedy lat? Ojciec wieziemnie ubranego w biały sweterek na rowerze, usadowiwszyw wiklinowym koszyku, do przychodnilekarskiej w pobliskiej Kopanicy na jakieś obowiązkoweszczepienie. Wiem o tym. A ja się panicznieboję ukłucia lekarskiej igły. Wchodzimy do środka.Dużo światła. Ojciec rozebrał mnie ze wszelkiegoodzienia i nagusieńkiego, takiego jak mnie Pan Bógstworzył, od samych drzwi przez całą salkę prowadziprosto do młodziutkiej pani lekarki. Tupię nieconieporadnie bosymi stópkami o sosnową podłogę.Prowadzi mnie i czuję, że to mu się podoba, ktoś sięuśmiecha i on się uśmiecha. W taki to oryginalnysposób demonstruje publicznie swoją ojcowskośćprzed całym światem. Łąkowo-leśno-polnej proweniencjiświatem. Niewielki krąg, kilka domów, stodółi obór. Taka była jego fantazja i ekstrawagancja. Odpłaczu i wrzasku dzieci aż tłoczno. Duszno. Panilekarka też uśmiecha się i stara oddziaływać na mniełagodząco. Może nawet czule popatrzyła na mojegoptaszka. Potem, po zastrzyku, szybko wracamy dodomu, gdyż na ojca czekają rzemieślnicze obowiązki.Jedziemy tym samym rowerem. Tą samą drogą. Dośćszybko, pośpiesznie. Łańcuch w rowerze trochę przepuszcza,trzeszczy, co słyszę bardzo wyraźnie. Wiatrwieje mi w twarz. Już się niczego nie boję. Jest już powszystkim. Mijamy domy, zabudowania i stareowocowe drzewa.W domu obiad czeka w garnkach na piecu, zachwilę matka wszystkich zawoła do stołu. Usiądziemyi będziemy jeść. Nieco w milczeniu. Co byłopotem, nie bardzo pamiętam. A zarazem pamiętam.Przecież wiem. Jakże inaczej. Takie to wszystkoproste i oczywiste. Ojciec w swoim pokoiku obokkuchni zajął się pilnym reperowaniem końskich poszorków,które przynieśli okoliczni gospodarze.Czekały go także ciężkie chomąta ustawione podścianą. Wszystko zostawione do naprawy. Widzę jakprzełamuje sporta i wkłada do szklanej, pożółkłej jużod nikotyny cygarniczki. A ja wtedy mogłembeztrosko powędrować za ogromną, podobną dooceanicznego okrętu, olbrzymią, krytą słomą,drewnianą stodołę, tam odnaleźć swoje piaszczystemiejsca, oglądać młode pokrzywy, żółto rozkwitłemlecze, delikatne, drobne stokrotki, kępki trawy i innepojawiające się po zimie rośliny lub szedłem na łąki,nad rowy, nad stawy szukać moich kaczeńcówi gorzko pachnących krzewów w porze ich kwitnienia.A zwłaszcza wysokich bazi, do których trafić mi trudno.Bo poukrywane w mało dostępnych, bagiennych,błotnych miejscach. Zjadłem obiad i czym prędzej tampobiegłem. Byleby tylko znaleźć się jak najszybciejw swoim dziecięcym żywiole, królestwie, pozazasięgiem domu. Wyswobodzić się na kilka chwil36

i samodzielnie zdobywać świat. Móc dziecięco robićcokolwiek, chodzić i czegoś szukać po swojemu,wedle kierującej mną ciekawości i mojego widzimisię.Wyłącznie dziecięco. Aż trudno uwierzyć, że tylew tym małym chłopcu wtedy było.Jak to już dawno. Drogi przebiegnięte, tęczeujrzane, wesela i pogrzeby, nad stawem w środku latagrała orkiestra, kobiety i mężczyźni tańczyli naludowej zabawie, jednego dnia smutek, drugiegoradość, butelki taniego wina pojawiały się w rękach,gdzieś znikali z nimi chłopacy, chleby zjedzone, poti łzy wylane w piach, los pisany jeden i ten sam.Nikogo nie ma, choć wszyscy żyli. Garnęli się zewszystkich sił do codziennych obowiązków. Doroślimężczyźni dźwigali worki ze zbożem, kobiety w polupośpiesznie wiązały ciężkie snopy żyta w skwarze, bynadążyć na swoim odcinku przed zbliżającą sięz terkotem konną kosiarką. Zdarzały się kobietomdlenia raz po raz. Kładziono je w cieniu na trawiastejmiedzy, wśród maków i chabrów. Czerwienii niebieskości. Przykładano wilgotny ręcznik do czoła,owiewano chustkami.Cały świat był niesiony na plecach i w rękach.Cały tamten świat. Wieś tętniła, dźwięczała. Unosiłsię kurz piaszczystej drogi. Wzniecały go idące napastwisko lub z pastwiska stada krów Sikucińskiego,Franca, Brudły, Wawrzynowicza, Bielawskiego alboMasznera lub jakiś konny wóz jadący szybko. Bardzoto odczuwałem i chciałem odczuwać, zaciekawiałomnie, tak, to roztętnione dzianie się wiejskiego,gospodarskiego rytmu, obecnego także we wznoszącymsię kurzu, w pyle i głosach pokrzykujących,dziecięcych pasterzy. Zanurzałem się bezgraniczniew tej symfonii dźwięków i głosów, zapachów orazszczekaniu psów z różnych stron. Czasami mocno,wysoko zaśpiewał ptak. Wiosną lub latem, gdywidzialnie i słyszalnie coś w powietrzu snuło się, bzyczało,wirowało, właśnie tu, zielonymi ścieżkamiswobodnie mógłby na jaromierskie lub kopanickiełąki i pola przechadzać się w swoim księżowskimfraku mistrz Vivaldi. Odnajdując wokoło swoje ulubionenuty, niczym nie naruszone, radosne, delikatne,senne, ciche, nie porzucone, nie zapomniane, nawetnie zżółkłe, choć je już dawno, przed wiekamiusłyszał i napisał. A one nadal tak wdzięcznie sięwyśpiewują. Także jakby mienią się barwamii zapachami. Mógłby się dzisiaj upewnić, że w jegoMuzyce nic a nic katastrofalnego, mimo tyluczłowieczych klęsk, nie zaszło. Gdziekolwiek by niezechciał przyłożyć swoje ucho, podnosi się śpiew.Najzwyczajniej trwało i trwa boskie continuum. Takato była muzyka i najprzeróżniejsi łąkowi, leśni muzycyoraz śpiewacy swoim wykonawstwem dawali tuznać o sobie. Niewidoczni, bo ukryci w zbożu,w trawie, wśród liści lip, klonów, akacji. Gdzieśw powietrzu. Na szczycie powietrza skowronkigłosiły Panu chwałę. Niedostrzegalny, nieznany, możeukryty w pniu starego drzewa, w ptasiej dziupli, przybierającypostać jaskółki albo kształt ważki, dziwnymsposobem wędrującej przez świat, unoszącej się naswoich przejrzystych skrzydełkach, tak, niedostrzegalnybył ów kompozytor, który może obyć się bezpięciolinii. Kimże on musi być, skoro rozpisuje swojąmuzykę także na liniach niewidzialnych. Które sąwszędzie. Rozpisuje, co tylko chce i jak mu się podoba.Swobodnie. Trwa. On jedyny. Na wszystkich liniachjest obecny i dlatego istnieje świat. I tylko nikt nie wiejak to możliwe, bo rzecz po ludzku nie do wyobrażenia.Po ludzku niemożliwa. Albo te wszystkiezapachy, obrazy, smaki i rozliczne dźwięki podnosiłysię ku niebu same, same się stwarzały, bez zamysłujakiegokolwiek tajemniczego kompozytora, który byich istnienie swoimi zaklęciami wszczynał. I cała tawielka muzyka ziemi i nieba powstawała samaz siebie. I ciągle powstaje. Kto to ma wiedzieć. Wtedynie myślałem o tym. Teraz, po latach niepokóji dylemat, jaką dać odpowiedź o życiu i śmierci. Przystole nad pustą kartką. Tamten zapach siana przypominami o śmierci, z której nikt nigdy nie wraca.Umarły chłopiec, co go w czasie sianokosówpochłonęła woda, gdy spocony w nią skoczył, i długomusieli szukać go w tej wodzie, jest już tylko umarły.Choć on dopiero z dziecięcych lat. Jasna na główceczupryna. Położony na trawie, a nad nim płacz.I tylko płacz. I już nic innego. Obłoki jak nie obłoki.Żadnej odmiany w sinych wargach, wszystko jużostatecznie wypisane. Stracone. Ciało chłopcazanieśli zbolałej matce.W środku lata, w cieniu, siedzieli tu i ówdzie, nasennych ławeczkach, w przydomowych ogródkach,w altankach gęsto oplecionych winoroślą, chowającswe trzęsące się głowy przed słonecznym skwarem,starzy, bezsilni, zmęczeni ludzie, już głusi, ślepi,zniedołężniali i wysuszeni, w oczekiwaniu na śmierćalbo łyżkę strawy, wyszeptujący najciszej jak tylko tomożliwe modlitwy, by ich odejście było lekkie i uciszonew powiewie wiatru. Już dostatecznie objętei oswojone z roku na rok utrwalającą się zgodą naCzes³aw Sobkowiak37

śmierć, a nawet śmierci pragnieniem. Przemykałoprzeze mnie raz po raz coś w rodzaju dziecięcegowspółczucia. Patrzyłem na nich przez szczeliny międzyzmurszałymi sztachetami w płocie. Przykucałemsprytnie. Tak by nie być przez gospodarzy dostrzeżonym.Zaciekawiali mnie ci starcy swoim niecodziwacznym wyglądem. Nieustannym, głośnymgadaniem w samotności do samych siebie. Chwilamijakby samemu Stwórcy powierzali swoje życiowesekrety, żale, przewiny i prawdy. Niekiedy także czyniliwymówki i pretensje z powodu krzywd doznanychi niesprawiedliwości losu, a nawet o coś bardzoprozaicznego z kimś zdawali się toczyć spór.Zapewne miewali nadzieję, że jeszcze uda im sięjakieś życiowe ustalenia wytargować lub wyzbyć sięzłej pamięci, grzechów, bólu i zadry, która przez latatkwiła w nich, nigdy nie wyrzucona z serca, nikomunie odkryta, nawet zatajona na spowiedzi. Mogłemdługo tak na nich patrzeć i wysłuchiwać ich głosóworaz pojękiwania z bólu. Twarze wychudzone,kościste, blade, oczy zapadłe, biały zarost widocznyz daleka. Byli jak prasłowiańscy mędrcy, wizjonerzyi prorocy, co oglądali swoimi oczami całe życie, nieboi ziemię, ale nikt ich bezgranicznie osłabłycho mądrość już nie pytał. Przychodziła wreszcie nanich spodziewana, oczekiwana pora, godzina, ostatniagodzina, dotykalna ostateczność, przychodziłaniezauważalnie, by prawdziwie mogli odpocząć pocałym życiu, gdy ono już niczego w tym śnie nie byłow stanie z siebie objawić. Nie działo się nic nowego.Znany im dokładnie, od samej podszewki, repertuarsmaków, porywów wiatru, festiwal barw, zapachów,roślin, ptasiego śpiewania, swoimi racjami i rewelacjamidla nich się wyczerpał. Wzmagał już komuśinnemu bicie serca. Młodym, ostentacyjnie śmiejącymsię, silnym. Chcącym przejść tę samą drogę, cooni, do samego końca. To oni teraz prawomocniewszystkiemu naokoło nadawali ton. Wykarmieni,wyrośnięci i zaprawieni w podejmowaniu ciężkich,codziennych zadań. Intensywnie, żarliwie doglądaliswego świata, zanurzali się w nim bez reszty, w pocieczoła. Jedli swoją sól. Jedni zastępowali drugich.Młodzi stawali dokładnie w tych samych miejscach,na miedzy, pod gruszą, na ścieżkach, za pługami,w chlewie, na podwórzu, przy studni, wiadrami czerpaliz niej wodę, poili krowy, konie, wypowiadali tesame słowa modlitw i trosk, gdy zjawiała się burzai spadał grad, te same spojrzenia wiedli po polu, tensam ruch ręki towarzyszył pozdrowieniom, nic się niekończyło, mimo że ktoś umierał. Trwało continuum.Młodzi urządzali z zapałem po swojemu świat rzeczymałych i wielkich. Począwszy od uporządkowaniazawartości starych szuflad, kredensów, szaf z wyjściowymiubraniami, ustalenia koloru ścian, a skończywszyna nadawaniu imion domowym zwierzętomoraz powoływaniu do życia swoich dzieci. Latemw pokojach zacienionych półprzejrzystymi zasłonaminiemal niezauważalnie dyszały ostatnie oddechyzapomnianych, starych ludzi, ostatnie sekundymierzył zegar.W sadach narastał zapach jabłek w coraz intensywniejszejczerwieni. Na trawie usiadł motyli falował skrzydłami, w kwiecie koniczyny miododajnemiejsce znalazła pszczoła. Rzeczy i losy, jednow drugim zanurzone. Chodziło właśnie o to tylko, bynie było inaczej w żadnym, kolejnym dniu. Nawet weśnie, by nie było inaczej. Od rana Jaromierz wypełniałsię mową ludzi i zwierząt. Najwyraźniejszy, mocnyi piękny był dźwięk u kowala. Już od wczesnychgodzin dnia stukał swoim młotkiem o żelazo nakowadle. Konie przyprowadzone tu do podkuciapodnosiły swoje kopyta. Parskały głośno. Zachowywałysię niecierpliwie. W wiosenne wieczory szliśmyprzed kapliczkę śpiewać naszej Pani majowe pieśnipochwalne, doliny zielone. Zaś w długie, zimowewieczory po kolei chodziliśmy po sąsiedzku, jak swójdo swego, od domu do domu, popatrzeć po braterskuw oczy, uścisnąć dłonie. Pogadać. Dowiedzieć się,co na świecie. Jaki chłopak z jaką dziewczyną będąsię pobierać. Rozmawiało się o codziennych zdarzeniach,zwyczajnych losach ludzi i polnych upraw, przydarciu pierza, przy sypaniu maku. O tym, co się udałoi nie udało. Czasami kobiety wśród nocnej ciszyzaśpiewały, zawsze zaśpiewały, pocieszały się wzajemnie,dawały sobie rady, odmówiły modlitwę,litanię za chorych, za zmarłych, tych niedawnych,jeszcze pamiętanych, to znów ktoś opowiedział jakąśhistorię mrożącą krew w żyłach, wymyśloną lubprawdziwą, lub tylko zasłyszaną opowieść albo poprostu bajkę, ale opowiedział. Czasami jakaś z kobietopłakiwała swój los. Lubiłem się wsłuchiwać w tępierwszą literaturę. Legendę. W środku nocy pojawiałsię na stole smakowity poczęstunek chleba z masłemi wątrobianką. Dlatego też chciałem zabierać sięz mamą na takie długie wieczory dziwności i tajemnic.Mimo że potem najczęściej nagle kleiły mi się powiekii zasypiałem na twardej, drewnianej ławce. Upierałemsię jednak, by ciągle do kogoś iść. Zawsze coś się38

działo, a ja byłem spragniony wrażeń nocnej wyprawy,a zwłaszcza tej aury płynącej z subtelnych, czasamiprzyciszonych głosów kobiet.Śniło się i ciągle śni dzieciństwo w dzieciństwie.Jego błogość i anielskość. Jego światło nie takiemocne, idące od naftowej lampy. Matka i ojciecsiedzący przy stole. Zamyśleni tacy. Patrzyłem nanich. Ten czas i nie czas, od którego zaczyna sięKsięga. Na jej początku, na pierwszej stronicy, byłanapisana najważniejsza litera „A”. To ja pojawiłem sięw jej wnętrzu ze swoim krzykiem. Mama rodziłamnie w majowe, pełne słońca południe, gdy dzwonuderzał na kościelnej wieży, wołając ludzi na mszę.W małej wiosce Jaromierz śni się sen, ja w nimbyłem i jestem. Już inny i ciągle ten sam. Teraz czytanietamtych piaszczystych ścieżek, które poznawałembosymi stopami, także łąk przebieganie,zwłaszcza bieganie w ciepłych kałużach po burzy,gdy tęcza intensywnie świeci w powietrzu, kukakukułka i ktoś komuś mówi o miłości, teraz delikatnyzapach kwitnącego żyta, ach, zapach żółtych śliwekidący od sadu Masznera, jedyny w swoim rodzaju,i cudowny nie do opisania zapach lip, bzów, akacji,całego świata zapach, teraz przypominane imionadziewcząt, kosmyki ich włosów, ich śmiechy zalotne,imię małej, jednej, na zawsze jedynej, delikatnej,nieśmiałej Tereski, tak małej jak ja wtedy, nagiej, borozebranej w brzozowym lasku. Na jej białe ciało i białyłonowy wzgórek, na nią całą ułożoną na miękkimmchu, dziecięco, zaciekawiony bez reszty swoimodkryciem patrzyłem, przytulając głowę do jejciepłych rąk i kolan, tak, teraz zasmuca mnie widokopustoszałej kuźni, wszystko w niej umarłe, głuche,nikogo nie ma, nie czekają konie do podkucia, stawzaciągnięty zieloną rzęsą, kaszą pożywną dla kaczek,staw nad którym w gorące niedzielne popołudniatańczono, śpiewano, pachniała oranżada i kiełbasa,czasem nieopodal w wysokiej trawie jakiś chłopakkochał się z dziewczyną, a później wracali i tańczylimocno przytuleni, zapatrzeni w siebie, to wszystkoprzyprawia mnie o ból. Całość prześwietlona światłemsłońca, słońcem samym, porankami, zapachami,głosami. Wszystko w czułości istnienia. W nieogarnionejnostalgii. I nic już na to, żadna rozmowa, modlitwaani bezsenna noc. Tak. Ani skarga, ani prośba,ani łzy. Tam w porze lata ciągle blado-żółto napustkowiu jałowej ziemi, wysuszanej skwarnymsłońcem, kwitną wysokie piołuny, o których wtedynic a nic nie wiedziałem. Zwłaszcza o tym, że kiedyśbędą tak bardzo ważne.39

Kinga MazurPERSONIFIKACJENamiętnośćUbiera się zbyt czerwonoi używa za mocnych perfumatakuje z zaskoczenianajczęściej nocąale może być też przy obiedziei zostawia pod poduszkąpachnące apaszkiMiłośćNie wygląda olśniewającoi daleko jej do gwiazdy pornoKiedy widziałam ją ostatni razmiała na sobie prostączerwoną sukienkę– ten kolor to jedyna jej słabośćZdziwiły mniejej kruczoczarne włosyWstydliwie chowała w rękawachobgryzione paznokcie…Mimo podeszłego wiekuwciąż wyglądajak młoda dziewczyna40

Kinga MazurZła miłośćZła miłość chodzi za mną i szepczeże wszystko inne jest lepszeZła miłość mieszkaw moim czarnym swetrzew każdej filiżanceniewypitej gorzkiej kawyZła miłość ubiera sięw moje bezpieczeństwoi niełatwo ją zabić– lubi piękne kobietyMoralnośćZ początku jej nie poznałam– wyzywająco uszminkowane ustazapach drogich perfumcygaretka w dłoniRozsiadła się w moim foteluukazująccałkiem zgrabne udapoprosiła o mocną kawęUczuciaporozstawiane na półkachpotraktowała przedmiotowowyśmiała moje poglądyInaczej wyobrażałam sobiemoralność41

Viktoria KorbViktoria KorbPolskie weseleprzed transformacjąPolnische hochzeitvor der „Wendezeit“Arkadiusz zaprosił mnie na swoje wesele. Ożeniłsię ze swą polską koleżanką, Dorotą. Pojechałamwięc z prezentami do jego mieszkania w głębokimKreuzbergu w Zachodnim Berlinie. Byłam w świetnymnastroju, albowiem towarzystwo Arkadiuszabyło wesołe, poza tym znany był on jako posiadaczślicznej pupy. Przyjemnością było oglądanie gow obcisłych dżinsach. Arkadiusz pracował jakobarman w jakiejś knajpie. Po ślubie z Dorotą, którateż usiłowała uciec od losu pomywaczki, mielinadzieję otworzyć własny lokal i podawać tam polskiepotrawy. Gdy dotarłam do ich mieszkania, dośćspóźniona, panował tam kryzysowy nastrój.– Dlaczego jesteście tacy dziwni? Normalnieprzecież świetnie się bawimy na naszych zabawach –zapytałam znajomego, polskiego studenta politechniki.– Bo była narzeczona Arkadiusza, Belgijkapolskiego pochodzenia, przysłała mu właśnie zapośrednictwem gońca fotokopię swego belgijskiegopaszportu – odezwał się ktoś obok.– Po co?– Miała to być aluzja, że chodził z nią tylkodlatego, żeby ożenić się z zachodnim paszportem,a więc usiłował ją wykorzystać. Uważa, że Arkadiuszporzucił ją dla Doroty, ponieważ otrzymał pozwoleniena stały pobyt w Niemczech. – Na moje zdumionespojrzenie dodał – Z kolei Dorota czuje sięobrażona przez interwencję byłej narzeczonej mężapodczas swego wesela i obwinia za to także jego.Więc teraz nowo poślubieni małżonkowie sięArkadi hat mich zu seiner Hochzeitsparty eingeladen.Er hat seine polnische Kollegin Dorotageheiratet. Ich ging mit einem Geschenk und mit vielFreude in die Kreuzberger Wohnung, denn dieGesellschaft von Arkadi war lustig. Er war als Besitzereines sehr hübschen Popos bekannt. Es war einGenuß, ihn in seinen engen Jeans anzuschauen.Er arbeitete als Barmann in einer Kneipe inKrezuberg. Nach der Heirat mit Dorota, die auchihrem Tellerwäscherinschicksal entkommen wollte,hoffte er, die Kneipe zu übernehmen und dort einigetypisch polnische Gerichte einzuführen. Als ich ziemlichverspätet in seiner Wohnung voller Gäste eintraf,herrschte dort eine Krisenstimmung.„Wieso seid ihr alle so komisch? Sonst amüsierenwir uns doch so gut auf unseren Festen“, fragte icheinen polnischen Bekannten, der in Berlin an derPolytechnischen Hochschule studierte.„Die Ex-Freundin von Arkadi, eine Belgierin polnischerHerkunft, hat gerade durch einen Gesandteneine Fotokopie ihres belgischen Passes an ihngeschickt“, erklärte jemand.„Wozu?“„Es soll eine Andeutung sein, daß er mit ihr nureine Liebsaffäre hatte, weil er einen westlichen Paßheiraten wollte. Sie fühlt sich mißbraucht. Sie meint,nachdem er seine Aufenthaltserlaubnis inDeutschland bekommen hat, hat er sie für Dorotaverlassen. Dorota fühlt sich wiederum durch dasEingreifen der Ex-Freundin während ihrer Hochzeitbeleidigt und gibt die Schuld auch Arkadi. Jetzt stre-42

okrutnie kłócą, a my podsłuchujemy – przyznał bezżenady mój rozmówca.W tym momencie Dorota i Arkadiusz wtargnęlido pokoju.Dorota zakrzyknęła:– Chcę rozwód, natychmiast! – i próbowałabezskutecznie ściągnąć z palca osadzoną na nimsolidnie nową obrączkę. Potem uciekła z pokoju,a Arkadiusz pognał za nią.Teraz do salonu wkroczył ich przyjaciel Jakub--„złota rączka”, który potrafił wykonać wszelkieprace rzemieślnicze.Rozejrzał się dookoła i zakrzyknął:– Scheiße, Scheiße, jak można się tak zachowywać?Następnie złapał wielki fotel, podniósł go dogóry i rzucił nim w ścianę. Fotel rozleciał się, a zrozpaczonyJakub wybiegł z pokoju. Z czasem atmosferasię uspokoiła. Niemiecka dziewczyna, siedzącakoło mnie, wyraziła nagle swe oburzenie, że jakiśnieznajomy facet poprosił ją do tańca. Tylko dlategoże on jest mężczyzną, a ona kobietą! Ponieważ byłon też Niemcem, ze sprawy nie rozwinął się konfliktnarodowościowy. Inaczej musiałabym tłumaczyćdziewczynie, że w Polsce takie bezczelne propozycjesą we wspólnym towarzystwie na porządku dziennym.A tak mogłam z zakłamaniem potępiać wrazz nią tego macho – co taki typ sobie wyobraża!Tańczyć z nim tylko dlatego, że jest facetem i przypadkiemsą wspólnie na weselu! W międzyczasieJakub wrócił do salonu i rozpoczął ożywioną konwersacjęw kącie swym słabiutkim niemieckim.Dobiegły mnie strzępy rozmowy i usłyszałam, jakJakub wyjaśniał jakiemuś zdumionemu Niemcowi:– Ich bin Anti-Jude (Ja jestem anty-Żydem)!Jego rozmówca spojrzał na niego bezradnie.Podeszłam do nich i zapytałam:– Czy mogę pomoc? Co masz na myśli? Czychcesz powiedzieć, że jesteś antychrystem?– Wręcz przeciwnie, chce powiedzieć, że niecierpię Żydów.– On chce powiedzieć, że jest antysemitą –wytłumaczyłam zdezorientowanemu Niemcowi.– I jesteś z tego dumny? – zwróciłam się znów doJakuba. – Czy znasz wielu Żydów?– Nie znam żadnego, ale wiele o nich słyszałem –odparł Jakub.Nie miałam tego wieczora ochoty na pryncypialnedyskusje. Moje nerwy były wystarczającoiten die Neuvermählten furchtbar und wir lauschen“,gab er ungeniert zu.In dem Augenblick platzten Dorota und Arkadiins Gästezimmer.Dorota schrie: „Ich will die Scheidung, sofort“,und versuchte ohne Erfolg ihren offenbar ganz festsitzenden Ehering vom Finger runter zu reißen. Dannlief sie weg. Arkadi rannte ihr nach.Ins Zimmer kam jetzt ihr Freund Jakub, das„goldene Händchen“, das alles Handwerklichemachen konnte. Er schaute sich um und schrie:„Scheiße, Scheiße, wie kann man sich nur sobenehmen!!!“ Dann nahm er einen riesigen Sesselhoch und warf ihn gegen die Wand. Der Sessel zerfielund Jakub rannte verzweifelt aus dem Zimmer. Mitder Zeit beruhigte sich die Atmosphäre.Eine deutsche Frau, die neben mir saß, beklagtesich, daß ein unbekannter Mann sie zum Tanzenaufgefordert hatte. Nur weil er ein Mann ist und sieeine Frau! Da der Kerl auch ein Deutscher war, wurdedie Affäre nicht auf das Niveau der Nationalitätenübertragen. Sonst müßte ich ihr erklären, daß beiPolen solche plumpen Vorschläge üblich waren. Aberso konnte ich ihre Empörung darüber teilen, wasdieser Typ sich einbildete – sie sollte mit ihm tanzen,nur weil er ein Mann ist! Ich sah, daß Jakub inzwischenzurückgekommen war und in der Ecke lebhafteKonversation in seinem schwachen Deutsch führte.Die Gesprächsfetzen drangen zu mir und ich hörte,wie Jakub dem erstaunten Deutschen erklärte: „Ichbin ein Anti-Jude.“Sein Gesprächspartner schaute ihn ratlos an.Ich ging zu ihnen und fragte: „Vielleicht kann ichhelfen. Was meinst du – willst du sagen, daß du einAntichrist bist?“„Nein, ganz im Gegenteil, ich will sagen, daß ichdie Juden nicht leiden kann.“„Er will sagen, daß er ein Antisemit sei“, erklärteich dem verwirrten Deutschen.Dann fragte ich Jakub: „Kennst du wenigstensirgendwelche Juden?“„Nein, aber ich habe viel von ihnen gehört.“Ich hatte keine Lust auf prinzipielle Diskussionenan diesem Abend. Meine Nerven waren schon durchdie bevorstehende Scheidung meiner Freunde strapaziert.Ich ging in die Küche, wo sich, wie immer, dieMehrheit der polnischen Gäste versammelte. Es rochnach Bigos, einer altpolnischen Jägerspeise – einerMischung aus Sauerkrauf, Weißkohl, Fleisch, WurstViktoria Korb43

zszarpane przez nadchodzący rozwód Arkadiuszai Doroty. Poszłam do kuchni, gdzie jak zwykle zebrałasię większość polskiego towarzystwa. Pachniałobigosem, a z adaptera dochodziły dźwięki starychpolskich szlagierów i patriotycznych pieśni legionowych.Wódka lała się szczodrze. Wszyscy byli jużw szampańskich humorach. Po pierwsze, rozweseliłich widok jednego z gości odprężającego się w wanniepełnej zimnej wody, gdzie trzymano liczneprzyniesione w prezencie kwiaty. Po drugie, jak siędowiedziałam, rozwód został na razie odwołany naczas nieokreślony.und Steinpilzen. Wodka floß reichlich. VomPlattenspieler kamen die Klänge verflossener polnischerSchlager und patriotischer Lieder. Alle warenschon recht fröhlich. Zum einen waren sie durch denAnblick eines Gastes, des Verkäufers Bonifacy,erheitert, der sich in der Badewanne, unter zahlreichen,dort im kalten Wasser schwimmendenBlumensträußen, entspannte. Zum anderen wurde,wie ich erfuhr, die Scheidung erstmal auf unbestimmteZeit verschoben.Übersetzung vom Autor44

Władysław ŁazukaWe mnieBiegną we mnie drogi, kręte ścieżki, miedzepo których chodziłem w czterech porach rokuprzez roztopy, upały, burze i ulewyprzez śnieżyce i wiatry wśród otwartych pólPłyną we mnie strumienie w których brodziłemżeby wydobyć srebro w łuskach rybby ugasić pragnienie nieco się ochłodzićw wysokim słońcu lata były mi jak cieńSą we mnie twarze ludzi których napotkałemna szlakach kolejowych, rondach, skrzyżowaniachw czasie górskich wędrówek, na dworcach, w muzeachw bibliotekach, klubach, różnej maści lokalachgdzie czasami bywało grałem do kotletatak trochę dla grosza a więcej dla SztukiSą we mnie twarze ludzi których napotkałemw ciągach miast, wiosek i osiedlii w leśnych osadach hen w odległej głuszyzdarzenia, przemyślenia,trwają dopóki słuch i wzrok nie mylii pamięta…Pamięć45

Władysław ŁazukaZapytaj czasu swegoPo stokroć chłostany i poniżanyobśmiewany z powodu i bezskazany na banicjęprzemilczenieoszukany i zdradzonyzastraszanyi odtrącanyprzez wiekijako i mykość z kościkrew z krwiCzy potrzebna jest nowa wrzawai wściekłośćtłumu…?by zrozumieć wyciągniętąw człowieczym geścieumęczoną dłońJutro możesz nim byćtyi każdyz nasWznieś się ponadZadaj sobie pytaniei przemyśl w ciszywieczoruPókitoczą się dniZapytaj czasu swegoktóryjeszcze jest46

Karol GraczykRedrumW Krzyżu o tej porze jest już dość chłodno, na szczęście jest to chłód z tych przyjemnych kwietniowychchłodów dających dziwne uspokojenie i ukojenie, poczucie lekkości, które dają też pierwsza spowiedź i kąpielw morzu – najlepiej o podobnej, zaciemniającej się porze, około ósmej wieczorem. Delikatny szum i nieznającysię ludzie, którzy tu, właśnie w tym miejscu niespodziewanie są razem i zaraz znowu będą gdzieś zupełnieosobno. Ale na razie są tu razem i tłoczą się na dworcu jak ja.– Mamy jeszcze całą godzinę, panie Karolu – powiedział dziwnie znajomy głos.– Tak, całą piękną, spokojną godzinę – odparłem sam sobie i poszedłem po fajki. Fajki zawsze kończą sięw podróży, gdzie by człowiek nie jechał, zawsze musi wyskoczyć do jakiegoś przydworcowego kiosku, choćbypociąg miał w tym czasie odjechać z całym bagażem, a choćby z psem, kotem albo własną żoną. Na szczęściepies ze mną nie jeździ, kota i żony brak, a ja pięknie czekam na dworcu, więc kiosk nie był tym razem walkąo powodzenie podróży, a nawet pozwalał, jak to się strasznie mówi, zabić czas, a w każdym razie jego kawałek.– No to co? Zapalimy?– Zapalimy.Pięknie się pali z bagażem na plecach w ciepły wieczór z perspektywą całonocnej podróży, wszak doKrakowa jedzie się długo, a właściwie nie długo, a stanowczo zbyt długo. Ale że chociaż nocą, to dobrze,to bardzo dobrze.– Panie, a pan to co, Duch Święty? – usłyszałem zza rogu, nie widząc jeszcze postaci, jakby ktoś mówiłwłaśnie do mnie, nie wiedząc jeszcze, że tu jestem.– Czasem jak duch, oj, czasem jak duch, ale dlaczego święty? – odparłem do właściciela postaci, lekko jużwynurzonej powolnym krokiem zza budynku dworca, co gorsza, nieco odblaskowej, ni to policyjnej,ni chroniącej koleje.– Tu się nie pali, nie widzisz pan tabliczki?– Aj, widzę, teraz widzę, ale ona musi być dość młoda, nigdy jej tu nie było – próbowałem się ratować– a właściwie z jakiej pan firmy?– Panie, młoda, nie młoda. Jak pan weźmie za młodą babę, to jeszcze gorzej pan na tym wyjdziesz, więctak czy inaczej będzie mandacik – uśmiechnął się delikatnie, ale przyjaźnie.– Więc może honoruje pan zniżki studenckie? Albo tułacze? Czy jakiekolwiek inne?– Honoruję poczucie humoru, jako że obaj mamy dziś widzę dobre samopoczucie, papierosik będziekosztował pięćdziesiąt złotych – wydusił powoli i spojrzał badawczo, jakby chciał zapytać, czy to dużo dla mnie,czy mało. – No, cóż ja mogę, można od ręki? – Można, trzeba było tak od razu, to bym papierka nie wypisywał.– Ach, można było... Więc gdzie mogę tu zapalić bez dodatkowych opłat? – znowu lekko sięuśmiechnąłem.Karol Graczyk47

48– Tam, tam przy toaletach – rzucił na odchodne, zabierając niebieski papierek.Dobrze, że przy toaletach chociaż, to w końcu jeden z kluczowych reliktów każdego dworca, więc i zapalićmożna, i skorzystać prawie od razu, zapłaciwszy wcześniej obowiązkowe dwa złote tej samej co zwyklekobiecinie w średnim wieku. Ale to już przelotna rzecz, ostatni dymek, szybka wizyta w toalecie i na peron. Naperon trzeba powoli pędzić, jak to mówią niektórzy. Więc pędzę.Pociąg przyjechał ze zwyczajowym opóźnieniem piętnastu minut. Zawsze mnie zastanawiało, czy gdybyw końcu przestawić planowany przyjazd pociągu o te piętnaście minut, czy spóźniłby się o kolejny kwadrans,czy przyjechałby na czas. Teraz to bez znaczenia. Wszedłem do trzeciego wagonu, znalazłem pusty przedział,tak, puste przedziały mają w sobie coś wyjątkowego, jakby nikt ich nie chciał, jakby nikt nie chciał usiąśćwłaśnie tu, a siedzi się w przedziałach przed nim i po nim, teraz i w tym się siedzi, włącza się światło i bierzedo ręki książkę. Nie byle jaką książkę, byle jaka nie nadaje się na podróż, zwłaszcza pociągową, nocną,zwłaszcza, kiedy noc taka piękna, a pięćdziesiąt złotych poszło, łagodnie mówiąc, na stronę. Więc może tobyła Siekierezada, może Dzienniki Virginii Wolf. W każdym razie w pociągu przede wszystkim trzeba umiećczytać, więc czytam partiami, odkładając książkę już po trzydziestu minutach, gdzieś w okolicach Wroneki wklejam twarz w szybę, a uszy w odgłosy pociągu.Krajobraz jest dość typowy – drapane mury. Dworce, jak domy, powoli umierają bez ludzi. Coraz mniej ludzi,coraz więcej zabudowanych lub wybitych okien, jakby z uczuciem niepotrzebności popełniały zbiorowesamobójstwa. Między dworcami szelest wczesnego zboża albo późnej wiosny, w każdym razie wiatr. Corazwcześniej rośnie to zboże, więcej teraz odmian niż rolników, więcej maszyn niż rolników, wszystkiego więcej,tylko ludzie pouciekali. No i czarny kot, jakby każdy kot w drodze i na drodze musiał być czarny, ale właśniechyba jest, bóg jeden wie, skąd się wziął, idzie wzdłuż torów i czeka na pociąg. Nagle hop, między szyny, i tylkozapiszczy, jakby chciał wejść w pamięć, odcisnąć się w wierszu lub piosence wiejskiej. Co można więcejosiągnąć, no co? Ale nawet tego pisku zza stukotu nie słychać, więc może wcale nie wskoczył, tylko zniknąłgdzieś na krawędzi albo jakimś cudem przeżył, a nas jadących czeka teraz pech? Dziwne są te przesądy, jakimprawem i z jakiego nadania ten kot miałby mnie, ba, nas wszystkich narażać teraz na nieszczęście? Z samegofaktu przecięcia drugi, jak i my jemu przecinamy?– Bileciki proszę – z lekkim zaśpiewem poinformowała urocza konduktorka w uroczym konduktorskimodzieniu. Urocza może nie, na pewno nie z wyglądu, bo tu wręcz przeciwnie, urocza raczej jak uroczy jest każdypracownik kolei, który gdzieś przecież mieszka, a jeździ i jeździ, jakby domu nie miał, rodziny, a przecież marodzinę jak wszyscy. Jak wszyscy.– Kiedy będziemy w Poznaniu? – zapytałem ciekawy, ile wolności zostało, ile jeszcze samotności, bo samotnośćna trasie Gorzów Wielkopolski – Kraków kończy się zawsze najpóźniej właśnie tu, tu i tylko tu.– Planowo za dziesięć minut – odpowiedziała, nie patrząc nawet na mnie nawet i zamknęła drzwiprzedziału.Planowo, to z pewnością jedno z ważniejszych kolejarskich słów, można stworzyć słownik takich słów,planowość będzie tam z pewnością z różnych względów poza alfabetem. W każdym razie jesteśmy blisko, cozresztą pokazują unoszące się coraz wyżej światła miasta. Istne oczy bloków. I kiedy oczy rosną, zwalniamy,jeszcze tunel, jeszcze pisk hamulców i już, już wlewa się poznański lud całą Wartą.– Dzień dobry, wolne? – zapytał, zdjąwszy kapelusz facet ni to młody, ni stary, z wąsem ni to siwym, ni czarnym.– Dobry wieczór, jasne – odpowiedziałem, spoglądając jak zawsze gdzieś w okolice twarzy, aleniekoniecznie w oczy.– Masz pan rację, wieczór już, wieczór.Skinąłem tylko głową twierdząco, bo o ile przez przypadek, zwłaszcza w podróży, można spotkać najciekawszychludzi, to nie zawsze ma się jednak na to ochotę, zwłaszcza kiedy nie śpi się poprzedniej nocy, cobyło moim udziałem. Na szczęście gazeta na razie zaspokoiła jego chęć rozmowy, która wisiała w powietrzu.I tak obyło się dość szczęśliwie. Poznań rzadko kończy się poniżej czterech osób w przedziale. Nie chcącprowokować rozmowy, założyłem na uszy słuchawki i znowu spojrzałem za okno, żeby stało się zadośćzwyczajowemu rekonesansowi przed końcem dnia, a raczej już po dniu, ale jeszcze przed drzemką. A działosię sporo, zwłaszcza że od ostatniego snu minęło nie osiemnaście godzin, jak to jest zazwyczaj, ale już blisko

czterdzieści. Pomyślałem więc, jaki piękny był wczoraj dzień, a był to jeden z tych dni, kiedy światło zmieniawszystkie kolory na brązy, może poza jaskrawoniebieskim, ciemnym niebem, poza tym było mniej pięknie, alejeszcze za wcześnie, żeby głębiej myśleć o rozstaniu z kolejną kobietą. Nie ma nic gorszego niż myśli, kiedyemocje jeszcze są w locie, zanim spadną i rozbiją się, a właściwie roztrzaskają o ziemię. Zresztą kłóciliśmy sięstrasznie przez pół dnia, a jak mówiłem, był to piękny dzień i ona pięknie wyglądała, a nie każdej kobiecie dotwarzy w sari koloru ultramaryny. Cóż później – spacer, herbata i przypadkowe wtargnięcie, bo wejście niemoże być przypadkowe, na wystawę świetnych czarno-białych zdjęć, nie wiem nawet czyje to zdjęcia, ale czyto ważne? Czy autor w ogóle jest ważny? Ot człowiek, jak każdy, tyle że nie rąbie drzewa, nie pracuje w fabryce,a najzwyczajniej robi zdjęcia. Ale jakie zdjęcia! Ach, jakie zdjęcia, szczególnie jedno, przy ścince drzew właśnie– czarne spocone kroplami wody plecy zginające się, by ręce sięgnęły leżącej na ziemi siekiery. I dlaczego w ogólesiekiera leży na ziemi, skoro plecy spocone, więc człowiek w czasie pracy, a jakiej pracy, skoro drzewa, skorosiekiera, skoro jeszcze widoczne resztki śniegu walczące z silnym, zbyt silnym już dla niego słońcem? Może todobywanie siekiery to zwiastun krótkiej tylko przerwy, ale na co talerz zupy, kanapka, papieros, rozmowaz kompanem, którego rozmazany kontur widać kilka kroków dalej? Nikt, absolutnie nikt z nas nie może tegowiedzieć, nie może wiedzieć dokładnie, co przedstawia ta sztuka w tym konkretnym egzemplarzu, więc czymożna nazwać coś sztuką, skoro się tego nie rozumie? I ten podpis pod zdjęciem: „Janek Pradera ścina swojągałązkę jabłoni”. Jakby ta gałązka była faktycznie jego, może to nie z odpoczynku sięgał po siekierę, a z wahania,czy faktycznie ściąć tę gałązkę, skoro daje mi powietrze, skoro pójdzie na opał, meble albo kartkę papieru?Moja gałązka, ta, która zależy ode mnie i od której zależę, czy dać ją na tę kartkę, na której przecież nie ja będępisał? A może właśnie wcale nie chodzi o to i ja nie mogę wiedzieć o co? Tak czy inaczej, piękna rzecz.– Janek jestem – krzyknął nagle zza gazety przedziałowy sąsiad, wyrywając mnie z miejsca, a nawetz zamyślenia głosem tak głośnym, że ani Republika, której chciałem teraz słuchać, ani nawet Acid Drinkers niebyliby go w stanie stłumić.– Karol – powiedziałem sucho.– Panie, co to teraz się dzieje, czytał pan dzisiaj gazetę?– Nie, nie czytałem, właściwie od dwóch dni jestem nieco poza światem, a co się stało? – odparłem, udająclekkie zainteresowanie, dobrze już wiedząc, że ta rozmowa musi się odbyć.– No, nie słyszał pan o tym morderstwie na gorzowskim bulwarze?– No proszę, nie słyszałem, a kiedy mordowali? – zapytałem już z rzeczywistym zainteresowaniem.– No, ze środy na czwartek, znaczy się zeszłej nocy, około drugiej, podają.– Co pan powie, ja właśnie z Gorzowa jadę i całą noc w mieście spędziłem, na bulwarze też byłem, ale niewiem właściwie o której.– To może coś pan tam słyszał? A co pan tak w mieście w nocy? Nie wygląda Pan na bezdomnego aniinnego degenerata.– Rozmyślałem, ehhh, dużo by gadać – powiedziałem ospałym tonem dającym do zrozumienia, że nie jestto ciekawy temat do rozmowy – ale co oni tam piszą w tej gazecie?– Słuchaj Pan – wziął gazetę do ręki i z wielkim zaciekawieniem, jakby to był co najmniej dobry kryminał,zaczął czytać. – Dziennikarz tak opisuje: „Z przebiegu zdarzeń ustalonego przez policję wynika, że mogło towyglądać tak – człowiek siedzi na przedostatnim ze stopni prowadzących prosto do wody, pali papierosai patrzy spokojnie na rzekę. Słyszy ciche kroki, nie zwraca jednak na nie uwagi, po kolejnym zaciągnięciu sięzostaje z przysiadu poderwany mocnym szarpnięciem na równe nogi i w ciszy otrzymuje kilka mocnychuderzeń tępym narzędziem. Istne wyrwanie z zadumy, po ciężkim dniu pracy w fabryce telewizorów – jak nieoficjalniedowiedzieliśmy się od jednego z policjantów – po wcześniejszych naukach, wszystkich rodzinnychspotkaniach, wreszcie dziewięciomiesięcznym oczekiwaniu na narodziny córki i niezliczonych innych oczekiwaniach,dniach i miesiącach przeróżnych wrażeń i spraw, kilka sekund walki, koniec”.W pierwszej chwili pomyślałem, że opisuje historię naszego tu spotkania, kiedy mnie właśnie podobniebrutalnie wyrwał z patrzenia za okno, podobnie brutalnie, ale jednak inna to brutalność, pozostawiająca mnieprzy życiu, więc jednak jestem w lepszej sytuacji, zdaje mi się, że jestem w tej perspektywie nawet w zupełniedobrym położeniu.Karol Graczyk49

50– Jak to dziennikarze, panie, dodali od siebie trochę dramatyzmu, no, wiesz pan, żeby się lepiej czytało –dodał Janek.– Dodali dramatyzmu, powiada pan? A czy tam jeszcze coś można z dramatyzmu dodawać? Chyba już nicwięcej.– No wiesz pan, niby nie, ale jednak.– Ale jednak – powtórzyłem.– Wiesz pan, dalej piszą, że nic nie ukradli, zabili człowieka i już, że pewno przypadkowy był, nic osobistego.– Może być coś bardziej osobistego niż zabicie człowieka? – rzuciłem, co ślina przyniosła.– No nie, właściwie nie, ale wiesz pan, o czym mówię, pan tam byłeś, tam gdzieś, w okolicy, mogło paśćróżnie.– Ano mogło, mogło, na szczęście dla mnie, jeśli można tu o szczęściu, na mnie akurat nie padło. Alemogło, ale mogło. – Obaj zamyśliliśmy się i ucichliśmy, ale nie była to cisza zwana niezręczną, ba, była nawetdość zręczna, właściwie brzmiało to, jakbyśmy uczcili ofiarę minutą ciszy. Jak zwykle bywa w podobnych sytuacjach,była to minuta dość krótka, a do przedziału znowu zawitała mocnym szarpnięciem drzwi konduktorka,spojrzała na mnie i poprosiła o bilet Janka. Ja tym razem miałem kilka chwil, żeby lepiej się przyjrzeć tejkobiecie i pomyślałem, że musi być nieszczęśliwa, bo źle, naprawdę źle wyglądała, ale chłopa pewno ma,zresztą, która teraz nie ma chłopa? Która kiedykolwiek nie miała? Zawsze się jakiś, jakaś znajdzie. Mniejsza, coinnego mnie tu zaciekawiło, mianowicie, że jak konduktor jaki, to przystojny, zawsze ogolony, w miarę wysoki,większość w każdym razie prezentowała się jak najlepiej, ale jak kobieta jaka, nie zawsze przecież, bo nie, alenajczęściej, to twarz jakaś zniszczona, jakieś kurzajki, ogólnie strach aż ciarki po plecach, że może w tychpociągach dzieje się coś złego, że z nich już wychodzi się takim właśnie, zużytym przez czas i miejsce, nieprzyjemnymz wyglądu, ale przecież nie można powiedzieć, że wchodziło się młodym i zaraz było starym, bo nie.Janek, zdaje się, nie palił, więc i ja nie paliłem przy nim, ale w okolicach drugiej nocnej godziny poszedłemdo toalety zapalić, czas był najwyższy, a że tu nie chciałem, musiałem iść, chociaż właściwie nie musiałem, bonikt nikomu nie może kazać czegoś do końca, ale jednak szedłem, bo tak chyba powinno być. Kiedy wróciłem,szybko, ale dokładnie przyjrzałem się Jankowi, wyglądał na mądrego człowieka, mądrego raczej życiowo niżz książek. Był ubrany raczej praktycznie na tę porę roku i dnia niż dobrze. Długie spodnie z materiału, koszulazapinana na dwanaście guzików i letnia, jak to się ładnie mówi, kurtka, nie wiosenna, ale letnia właśnie.Niewielki bagaż, raczej podręczny bagaż, kapelusz i gazeta, po chwili znałem już nawet większą część tegobagażu.– Piwka?– A daj pan, panie Janku, piwo dobre na sen. Wracając do tego morderstwa, faktycznie, mogłem miećmniej szczęścia. Ze zbiegami okoliczności i czasu nie ma żartów, jest tak, jak i ty jesteś, nie ma go bez ciebie,a ciebie bez niego, a jednak możecie współpracować albo siłować się na rękę, ale z tego siłowania nikt jeszczenie wyszedł żywy. Nikt jeszcze czasu nie oswoił, można brać jego drobiny mocno do ręki, a i połknąć je nieraz,ale te drobiny, to jak wygrana bitwa, nigdy wojna, takie pyrrusowe zwycięstwo, panie, bo ten czas to zbytwielka rzecz, żeby z nim wygrywać w poważniejszych starciach albo chociaż mocno za łeb złapać – Janekspojrzał, lekko przytakując, jakby nie do końca zrozumiał moje myśli.– Młodzi robią teraz wszystko, żeby wypełnić czas, a przecież chodzi właśnie o to, żeby pracować, żebypracować i znaleźć w dobie taką chwilę przed snem dla samego siebie i świętego spokoju, a później ze spokojemzasnąć.– Tak, właśnie tak, wie pan, czasem łatwo i dość jeszcze nieświadomie można zejść na złą drogę –ciągnąłem dalej – czy to marnując czas, czy samego siebie. Przypomniało mi się, jak jeszcze będąc brzdącem,ukradłem ze straganu dwie pomarańcze i banana, chociaż bananów nigdy nie lubiłem, a nawet nie jadłem,i potem gonili mnie albo nawet nie mnie, ale te pomarańcze właśnie. Parę jeszcze razy jako szczeniaka mnieganiano, ale zawsze miałem wątpliwości, czy to faktycznie mnie właśnie gonią, czy nie, a jednak uciekałem.– Wiesz pan, nie ma człowieka bez grzechu, ale żeby tak mordować, przypadkowego człowieka, bezpowodu, ot tak, kto to widział?– Prawda to, prawda, ale zawsze jest jakiś powód, wybór jakiś – dodałem.

– Nie ma nic gorszego niż możliwość wyboru, ja to bym wolał mieć coś dane, zasłużyć na to jaką ciężkąpracą, ale mieć to coś jednego, a teraz wszystkiego tyle i domyśl się pan, co tu lepsze, co gorsze.Znowu nastała dłuższa chwila ciszy, ale nie była to cisza z tych niezręcznych, ba, była nawet bardzozręczna i raczej pełna zrozumienia niż nieporozumienia. Zacząłem rozglądać się po przedziale i po raz nie wiemjuż który w życiu zastanowiła mnie numeracja siedzeń. Jakby nie mogła być prosta – 64, 65, 66, 67 i tak dalej,to przypadkowe, zapewne nieprzypadkowe, ale dla mnie jednak przypadkowe ułożenie jest dość znamienne.Osiem numerów w każdym przedziale, osiem miejsc i osiem numerów, które nie są przypadkowe zupełnie, boprzecież jeśli wziąć wszystkie z przedziału, można je ułożyć kolejno, ale wcale nie wiszą kolejno, więc wisząprzypadkowo, jak przypadkowe głowy siedzą pod tym, co wisi, niemal każdy z innej parafii, a nierzadko nawetdiecezji. Może dlatego właśnie tak jest z tymi numerami, żeby przypomnieć podróżnym, że ta podróż, jakwszystko w życiu, jest przypadkowa. I może nawet ma jakiś sens, na pewno ma zresztą. I sens ma, i cel, ale ilew tym przypadku. I jak bardzo taki przypadek może zmienić całą podróż, czy to na lepsze, czy gorsze.Pamiętam, jak kiedyś wracając z Wrocławia pociągiem, postanowiłem zatrzymać się w Zielonej Górze, żebyobejrzeć miasto. Pamiętam też, że była to sobota, co wbrew pozorom było rzeczą dość ważną. Pozwiedzałemwięc, poszwędałem się, zjadłem, wypiłem i poszedłem na dworzec PKS wiedząc, że o 21.00 odjeżdża autobusdo Gorzowa, gdzie to miałem wrócić. Więc przychodzę na dworzec, na peron, upewniam się, jest pięknie,zostaje trzydzieści minut do autobusu, płacę więc dwa złote za toaletę, zupełnie już za darmo dostaję okrzykiod pani pobierającej opłatę, która właśnie odłożyła mopa i wiaderko, że też nie miałem kiedy przyjść, aleprzyszedłem akurat teraz, kiedy ona sprzątnęła, a ja pobrudzę, ale skoro już jestem, to niech idę. Więcposzedłem, wyszedłem, zapaliłem i czekam piękne dziesięć minut na autobus. Ale czekam i dwadzieścia,i dwadzieścia pięć, i przestaje być pięknie, oczywiście w międzyczasie sprawdzając dwukrotnie, czy aby napewno dobrze patrzę, czy aby te wszystkie duże „w”, duże „m” i małe „n” oznaczają w legendzie dokładnie to,co chcę, aby oznaczały, żeby pojechać do domu. I zdaje mi się, że oznaczają, bo przecież zawsze jest tak,że jeśli przy kursie jest zaznaczone, że kursuje w niedzielę, oznacza to zwyczajnie, że kursuje „równieżw niedzielę”, a nie „tylko w niedzielę”. Przynajmniej do tego dnia wszystko wskazywało, że tak właśnie jest. Aletak nie było. Było tak, że faktycznie autobus jedzie tylko w niedzielę, a mi zostało zostać w obcym mieście bezdachu, poza tym dworcowym, który też przestaje być dachem o 23.00, pociągów nie ma tym bardziej, więcstoję między dworcem a Biedronką (nawet Biedronkę zamknęli) i myślę, co dalej, ale nic wymyślić nie mogę,więc biorę plecak i idę przed siebie, wiedząc już, że autobus dopiero przed pierwszą w nocy. Tylko przydrożnybar, kilkanaście metrów od dworca, nic więcej w najbliższej zziębniętej okolicy, więc ja do baru, że autobus,że trzeba czekać, że piwo, więc piwo i czekam zziębnięty, przy otwartych drzwiach, bo:– Pan usiądzie przy drzwiach, bo o drugiej zamykamy, więc podłogę zaczynam myć. – Spojrzałbym nazegarek, gdybym nosił, ale nie noszę, więc spojrzałem na komórkę.– O drugiej? Toż jeszcze do północy kawał, do drugiej to tu jeszcze i naniosą, i huragan będzie, i jakiś rządzdążą w Afryce obalić.– W Afryce to może i zdążą, tutaj już o tej porze nawet flaszki się nie obala, w domach to i pewnie tak, aletutaj już nie. Gdyby nie, że tu PKS i PKP, i szwędający się podróżni albo i ci, którzy mieli być podróżni, ale niemają czym, dawno bym zamknęła bareczek. Tu tylko obcy albo element.Przytaknąłem tylko i przez chwilę zapatrzyłem się na niby typową nocną barmankę, nocną nie z klubunocnego, ale właśnie z baru i pomyślałem, że też się nie boi, utarg w kasie, ona jeszcze zupełnie z urodą przeciwbiegowi czasu, który dawałby jej około czterdziestu jeden lat na tym padole, ale i ładna całkiem, zadbana,więc to, na lekkim odludziu, kiedy nie ma już dziennego ruchu przybyłych i wybywających, jednak trochę lichena dłuższą metę. Ale i jakże ciekawe środowisko można poznać, dowiedziałem się za moment, kiedy do baruwszedł dość młody, ale widocznie zmęczony życiem i alkoholem chłop.– Zbieram kasę na bilet, dorzucisz dwa złote?– Raczej nie – odpowiedziałem dość niejasno, chociaż równie jasno wiedziałem, że nie dorzucę się z całąpewnością.– Zbieram kasę od godziny, za następną godzinę mam pociąg do Poznania, potrzebuję trzydziestu siedmiuzłotych, mam ledwie dwanaście.Karol Graczyk51

52– Cóż, nie będę w stanie pomóc – powiedziałem bardziej zdecydowanie.– Ale fajki masz – spojrzał na papierosa, którego właśnie wkładałem do ust.– Ano mam, weź dwie.– Dzięki – powiedział z uśmiechem – nie bardzo wiem, co z tą kasą zrobić, będę chyba musiał skroić coś namieście. Przedwczoraj odwiesili mi warunkowe, kurwa. Mam dwadzieścia siedem lat, z czego siedem w kryminale.– Oj, niedobrze, niedobrze – powiedziałem z jednej strony zaciekawiony, z drugiej zastanawiając się już, czynajlepszym rozwiązaniem nie będzie przerwanie rozmowy.– Niedobrze? Co za pojebany kraj, jak ukradniesz gruszkę, wsadzą cię na dziesięć lat, a pedofila wypuszcząpo roku.– A tak, to prawda, coś w tym jest. Mawiają, że jak kraść to miliony.Stażysta zakładów karnych zaciągnął się tylko, wstał i wyszedł. Ja tymczasem dokończyłem piwo,odczekałem jeszcze i poszedłem na dworzec, gdzie już bez wielkich niespodzianek, za to z niewielkim spóźnieniem,podjechał autobus relacji Jelenia Góra – Szczecin. Wsiałem zatem, a nawet usiadłem i zacząłem lekkoprzysypiać.– Nie śpij, bo cię okradną – szturchnął mnie nagle Janek, wyrywając z realistycznego snu.– A tak, tak, trudno nie zdrzemnąć się nawet na chwilę, kiedy całą noc przychodzi jechać pociągiem –rzuciłem na pół przytomny.– Prawda to, panie, prawda. Nie chciałem budzić, ale na wszelki wypadek, miło się z panem gadało,ten morderca to musi być ciekawy człowiek, negatywnie ciekawy, można by powiedzieć. A ja zaraz wychodzęw Kędzierzynie i nie chcę, żebyś się tu pan śpiąc na jakiego zbira napatoczył.– No tak, dziękuję, ale i nie sądzę, żeby ten morderca jechał z nami jednym pociągiem – uśmiechnęliśmy siędo siebie.– A wie pan, u nas w Kędzierzynie to taki spokój, nie ma strachu spać nawet całą noc na ulicy. Nikt nie daw gębę, nie okradnie, nawet obcych, co dopiero mówić o jakimś mordowaniu – powiedział z dumą Janek.– Nawet obcego, pan powiada?– Nawet. Ale u nas w ogóle jest dziwna ta cała okolica. Wie pan, że Kędzierzyn Koźle jest większy odOpola? Tylko mieszkańców znacznie mniej, bo to zbitek dwóch miasteczek, a jeszcze więcej wsi. Wymyślili,żeby tak zrobić, żeby miasto miało ponad sześćdziesiąt tysięcy mieszkańców i mogło wybrać prezydenta, aletak naprawdę to jesteś pan dajmy we właściwym Kędzierzynie i żeby się dostać do właściwego Koźla, w obrębiemiasta przecie, to pan musisz jechać drogą, która po obu stronach ma pola i tymi polami to parę kilometrów.A na Azoty, panie, to jeszcze inna historia, tam jest taki Hotel – Zacisze, to pod tym hotelem nawet las sięzaczyna, ale mówię, miłe to miasto, rozległe, a jednak takie małe jakoś, przytulne.– A widzi pan, brzmi ciekawie, może kiedy będzie po drodze, to i zatrzymam się na parę godzin albo i nanoc do tego Zacisza, lubię miejsca.– No, to zapraszam, tymczasem spokojnej drogi – rzucił na zakończenie.– Tymczasem. I niech pan, panie Janku, czyta te gazety, może się czegoś więcej o tym mordercy kiedydowiemy – uśmiechnęliśmy się jeszcze raz do siebie.Janek machnął jeszcze ręką na pożegnanie i poszedł w swoją stronę, pociąg ruszył, a ja w przedzialezostałem sam i spodziewałem się, że sam zostanę już do Katowic, bo i w Gliwicach o tej porze ruch na dworcuraczej niewielki. Zacząłem się zastanawiać nad końcem rozmowy z Jankiem i nad lubieniem miejsc. Bowłaściwie może to nie ludzie lubią miejsca, ale te miejsca lubią ludzi i dlatego ich przyciągają? Przecież to odmiejsc zależy, jak one wyglądają, a nie od ludzi, którzy do nich jadą. Więc to miejsca stoją na wygranej pozycji,we własnym miejscu. I przede wszystkim to człowiek idzie do miejsca, a nie miejsce do człowieka, więc tak, tonie ja lubię miejsca, to raczej one mnie lubią.Znowu się zdrzemnąłem. Świetne są chwile w nocnych podróżach, kiedy tak człowiek przez kilka godzinjest gdzieś na granicy i sam nie wiem czy – a jeśli tak, to ile – spał, a że, jak wspomniałem, zegarka nie noszę,czasem kończy się to poszukiwaniem w nocnej mgle napisów na kolejnych stacjach, co bywa dość trudne. Alemniejsza. Dojeżdżamy do wspomnianych Katowic, więc i dobrze, że czuję się teraz dość wyspany, bo mimo żemamy środek nocy, więc czas na sen dość naturalny, w tłoku może być o niego trudniej. Oho.

– Dzień dobry, wolne? – zapytała młoda naturalna blondynka, jak to się zwykle z grzeczności pyta nawetprzy siedmiu na osiem wolnych miejscach.– Jasne – powiedziałem, lekko tylko spoglądając w jej kierunku i skręcając głowę znów w szybę, bo przecieżnie tylko dzieci zawsze w pociągach chcą siedzieć przy oknie, czego kolejnym dowodem była moja nowawspółpasażerka, która wyjąwszy z plecaka laptopa, usiadła naprzeciwko mnie, mimo że przecież nie miałazamiaru razem z laptopem patrzeć wspólnie przez okno. A i miejsce zabrała nam obojgu. Miejsce przecież nienasze, ale jednak nasze, dzierżawione od państwowej firmy na to, ażeby móc chociaż trochę prostowaćczasem nogi, kiedy nie ma nikogo naprzeciwko. Ale nie, siedzimy więc twarzą w twarz, to znaczy ja twarząw szybę, a ona twarzą w ekran.Po dwudziestu minutach zacząłem wyczuwać jakąś dziwną sytuację. Było to jakieś nietypowe uczucie,jakby z innego wymiaru, jakby coś w tym przedziale było jeszcze poza dwójką ludzi, ale nie mogłem odgadnąć,co to jest. Coś wysokiego z pewnością i łagodnego, nic, co przychodzi mi do głowy, nie będzie bliższe niżwłaśnie te słowa – wysokość, a nawet wysoka ulotność i jakaś piękna łagodność. Zacząłem więc powoli, aleintensywnie poszukiwać czegoś – oczami, węchem i jakimiś odczuciami, które do zmysłów nie są zaliczane.Ciągle jednak bez rezultatu. W akcie desperacji zacząłem się ukradkiem przyglądać dziewczynie i dopiero terazzacząłem zauważać, jakie to dziewczę piękne, anielskie, można by powiedzieć, a nieczęsto można tak nazwaćkobietę. Na twarzy była ta łagodność, subtelność, tak, subtelność bardziej niż łagodność, chociaż i łagodnośćz pewnością. Pełna czystość, harmonia, piękno. Jeślibym coś teraz mówił, musiałbym napisać, żezaniemówiłem, ale nic nie mówiłem i nie miałem zamiaru, szkoda burzyć to coś tak pięknie delikatniewiszącego, co spoglądało na nas oboje. Tymczasem zacząłem zauważać, że i ona, równie dyskretnie, zaczęłazerkać, zupełnie jakby poczuła to samo. Po kilku minutach zacząłem odczuwać wręcz pewien podniosłynastrój, uroczysty, o ile może być uroczyście w środku nocy w pociągu pospiesznym z metalicznie widocznym,tak, widocznym, zapachem. W każdym razie nadal zerkałem i chłonąłem to piękne uczucie, nie wiem, czy onazerkała nadal, ale i mojego zerkania chyba nie widziała, więc albo oboje robiliśmy to na tyle umiejętnie, albomoże żadne z nas nie patrzyło. Ja jednak z pewnością patrzyłem. Ale tylko przelotnie, delikatnie, spokojnie,najważniejszym było nie burzyć, więc jednak prawie cały czas patrzyłem w szybę, a że w szybie odbijała się jejtwarz, był to najlepszy sposób, bo i tak zupełnie niezauważenie, bez choćby ruchy głową, można było patrzeći na slajdy krajobrazów, i na nią. Pomyślałem, że takie lustro musiało być wymysłem nie narcyza, a romantyka,właśnie dla takich sytuacji.Patrzę więc w jej lustrzane, a właściwie szybowe odbicie i w pewnym momencie widzę w nim, jak odkładalaptopa i również zaczyna patrzeć przez szybę, co więcej, jej odbicie w pewnym momencie zaczyna patrzeć namnie i zastyga w tym patrzeniu, a ja nie przerywając patrzenia, czuję znowu jakieś dziwy, jakieś ciepło, jakąśniepewność i zakłopotanie, jakąś radość i nie wiem, odchodząc od romantyzmu, co na to nauki ścisłe.A konkretnie fizyka, bo jak to jest? W odbiciu obraz nie jest ten sam, co rzeczywiście, weźmy jeszcze dwa kątypatrzenia – jej i mój – oraz nas dwoje rzeczywistych. I kto mi teraz powie, czy jeśli ja patrzę na nią odbitą,a to odbicie patrzy na mnie, to czy ona rzeczywiście patrzy na mnie? Czy może równie rzeczywiście tylko toodbicie mnie widzi, a ona patrzy gdzieś tam, daleko za okno? Nie mam pojęcia, więc teraz ja patrzę i onapatrzy, ale może nie patrzy i może też się zastanawia, czy ja patrzę albo ma większą wiedzę ode mnie i wie, jakto jest z tymi odbiciami, ale może przecież wcale nie patrzy, więc nawet nie zastanawia się, czy moje odbicierównież ją widzi, skoro wtedy mojego odbicia sama w ogóle nie zauważa. Sam się w tym gubię, ale patrzę, boi trudno tak nagle przestać patrzeć. Szukam podobieństw bardziej i teraz już widzę, że odłożyła laptopa nadłużej, że teraz oboje słuchamy muzyki i oboje miewamy dziwne ruchy gałek ocznych, związanych pewniez jakimiś uczuciami wyższymi związanymi z muzyką, a może z czymkolwiek innym. Mnie w każdym razieuciekają gałki oczne, kiedy słucham Persephone Dead Can Dance, a przy czym jej? Albo przy kim, bo przecieżjak wiemy, a właściwie nie wiemy, może u niej nie jest to kwestia muzyki? Schodząc nieco na ziemię, dość nawetdosłownie, a nawet bardziej dosłownie niż metaforycznie, trzeba zauważyć, że ta muzyka, a może zmęczeniepozycji jest powodem minimalnych poruszeń nóg z obu stron przedziału. Nie muszę mówić, że na tak małejprzestrzeni wszelki ruch musi prowadzić do dość delikatnych spotkań i kiedy ona w końcu zastyga swoją lewąnogą przy mojej prawie na tyle blisko, że ruszając nią w rytm muzyki, minimalnie przesuwam się po jej nodze,Karol Graczyk53

54znowu zaczynam się zastanawiać, co to może znaczyć. Musi przecież czuć te minimalne muśnięcia i możesprawia jej to przyjemność jak mi, wzniecając już do granic to, co tak naprawdę może w ogóle nie istnieje,a może jest dla niej zupełnie obojętne. Ale jak może być obojętne wchodzenie w ciało innej osoby, choćby takpowierzchowne, tak delikatne, a może szczególnie takie. Więc ona tu jest, z tą anielską twarzą i z doskonałymwyrazem twarzy, właśnie tak, gdyby mi ktoś kiedyś kazał opisać doskonałą twarz, z pewnościąprzypomniałbym sobie właśnie te kilkanaście, może kilkadziesiąt minut. Ach, jakże bym chciał, żeby pobyła tuze mną jeszcze trochę. Jedziemy jednak dalej, a przecież i ja nie będę jechał tym składem całą wieczność, więckażda chwila i każde kolejne muśnięcie jest jakimś wielkim prozaicznym i może nic nieznaczącym świętem. Jakto dobrze, że nikt więcej nie dosiadł do nas w Katowicach, byłoby to straszne zburzenie tej harmonii, bez którejcała przyjemność błyskawicznie musiałaby zniknąć, ba, nawet nie udałoby się jej rozpocząć. Myśląc o tymwszystkim i chłonąc w siebie, nieopatrznie przestałem ruszać nogą, zatrzymałem ją w jednym miejscu. I coteraz zrobić? Znowu zacząć, udając, że to rytm przerwał, a teraz zaczął się nowy? Ale czy to będzie ten samrytm? I jaki on w ogóle był? A jeśli ona poczuje, że tym razem będę już dążyć do kontaktu, wycofa się? Cowtedy? Ucieknie, zabierze nogę, a może zabierze ją ot tak, bo przecież nie wiem nic o tym, co jest w niej i czyw ogóle jest to cokolwiek związanego z przedziałem? Więc nogę mam zastygłą i wręcz bronię się przedruchem, tak będzie najlepiej, tak myślę, kiedy one są teraz centymetr od siebie, a dokładniej, właściwie dżins wsztruks są zupełnie razem. I z całą pewnością, mimo kolejnych minut, nikomu to nie przeszkadza, bo przecieżmiejsca ogrom, można spokojnie wygodnie wyciągnąć nogi, ale nikt nie chce ich sobie wyciągać, uciekać, bomoże jeszcze coś się zdarzy, może te nasze nogi jeszcze się do czegoś przydadzą. Tymczasem ona opiera sięo stolik, więc jest to jakiś krok albo może wcale nie jest, ale pytać nie będę, więc założę, że jest, bo tylko tomogę przecież założyć. Więc ona na stolik, to ja na szybę, ciut bliżej, opierając głowę o wystającą końcówkęoparcia, co daje jakieś kilkanaście, przynajmniej, centymetrów bliskości. Oczywiście nie natychmiast, poodczekaniu stosownej chwili, żeby znowu nie spłoszyć, nie przestraszyć, nie przerwać, więc znowu, a właściwieciągle w szybę i teraz dopiero poczułem jakąś niezręczną ciszę, którą chciałbym jakoś przerwać, ale jak? Cojej powiem, czym zainteresuję, mógłbym ją zainteresować setką tematów, nawet tych rzuconych niby odniechcenia, ale przecież może żadnym z tych tematów bym jej nie zainteresował, bo i tak może być, więc niealbo raczej jeszcze nie. Ale kiedy, ale kiedy?Nagle z myśli wyciągnęła mnie brutalnie komórka wibrująca z kieszeni, więc naturalnym odruchem sięgamdo kieszeni i wyciągam, i dopiero wtedy widzę, że przez ten ułamek sekundy, może nie ułamek, ale półsekundy, więc jednak ułamek, kiedy nie patrzyłem, ona też właśnie teraz wyjęła telefon z torebki i uśmiechnęłasię do niej, jakby był sens uśmiechania się do przedmiotów martwych, więc kto to był, do kogo sięuśmiechnęła? Czy to jej chłop, jakieś świetne chłopiszcze z poczuciem humoru, które wywołuje tak szybkiuśmiech? Więc co dalej w tej sytuacji? Bo jeśli jest zajęta? Ale nawet jeśli jest zajęta, to czy ja mam czuć sięwinny z powodu tej atmosfery i tych delikatnych ruchów tektonicznych nóg? Po chwili poczułem, że sam teżsię do komórki uśmiechnąłem, a nie była to przecież moja dziewczyna, której nie miałem, chociaż możei miałem, ale nie czas ani miejsce na to. Nawet koleżanka to nie była, a zwyczajnie – albo i niezwyczajnie, bokobiety jednak częściej piszą – ot, znajomy z Krakowa, którego nie widziałem od wieków, a dokładnie od parumiesięcy, który miał mnie odebrać z dworca, żebym się po nocach, a właściwie po nocy, po mieście nie włóczył.Czuję więc, że i ona jest usprawiedliwiona, że jednak ta sytuacja niczego nie zmienia, a my po chwili wyrwaniawracamy do stanu sprzed chwili i zaczynamy mieć potrzebę, by jednak te nogi rozciągnąć, jakby w strachu,żeby już nie zostały takie pokurczone, na zawsze, więc ja prostuję, odsuwając z konieczności prawą, jakbymzamykał jej drogę ucieczki, a ona szachuje mnie, swoją lewą ustawiając przy mojej, ale i pomiędzy moimiobiema, więc ja lewą między jej i ona prawą pod oknem. To dopiero musi komicznie wyglądać, ale wyglądaćmoże jak chce, skoro przedłuża tak przyjemną chwilę między czymś mistycznym a być może niczym zupełnie.Znowu oddech, jakbyśmy nabierali sił i odwagi na nowe pomysły albo jakbyśmy w ogóle nie przywiązywali dotego wagi. I kiedy wyładowała mi się bateria, co brutalnie przerwało Bolero Ravela, bo i takich rzeczy słuchasię w pociągu, ona znowu do torebki, ja wymieniam baterie i zużytą wrzucam do śmietnika, chociaż mówią,żeby tego nie robić, ale kto by się teraz przejmował jedną baterią, z której później zrobi się dziesięć, sto, tysiąc,a niechże i milion. Więc ona sięga do torebki, wyjmuje kanapkę, otwiera sok, je kanapkę, popija sokiem, wyrzu-

ca woreczek, zahaczając dłonią o moje kolano i wyjmuje z torebki tabletki antykoncepcyjne. Nienachalnie, nibyw ukryciu, ale dobrze widzę i widzę, że ona dobrze wie, że ja tak dobrze widzę. Połyka tabletkę, popija, nieodwrotnie, chowa tabletki i sok, a ja już wiem, że musi mieć chłopa, bo i bez chłopa nie brałaby tabletek, chociażmoże to jakieś problemy hormonalne, bo i tak może być, ale przecież wszyscy doskonale wiemy, że tak niejest. Więc ten chłop faktycznie istnieje, ale i przecież nikt nie bierze tabletek antykoncepcyjnych w nocy, bo codobę, nikt nie jest na nogach każdej nocy, nikt, więc wiem, że jest chłop, albo prawie wiem, ale równie wiemalbo tylko mam nadzieję, ale rozsądnie podchodząc wiem, że to też musi być jakiś znak, a jeśli znak, to do mnie,bo i przecież do kogo? A może zwyczajnie zapomniała w dzień. Może bierze o 22.00, ale że akurat, jak sądzę,musiała się w tym czasie pakować, zapomniała i wzięła teraz, więc to nie musi być znak. Ale może być. I terazmoże to być zaproszenie do dalszego ciągu, chociaż ciągle nie wiem czego, bo i czego? Albo i wręcz przeciwnie,i teraz wszystko, co zrobię, może się skończyć dobrze, ale i równie dobrze może i bardzo źle. W każdym razie,jakby się miało kończyć albo i zaczynać, nadal nie wiem, jak miałbym się do niej odezwać, napomknąć się albojak poprowadzić apostrofę. Jeśli powiedziałbym: „Cześć, Karol jestem” – byłoby to sztuczne i niezbytzachęcające.Mógłbym też powiedzieć: „Dziewczyno bez imienia, nazwiska, z lekko przybliżoną datą urodzenia.Dziewczyno bez rodziny, szkoły, pieniędzy i wierszy. Dziewczyno w czarnych włosach i szarej sukience. Odezwijsię choć słowem, żebym cię usłyszał albo otwórz ręce tak szeroko, jak tylko potrafisz” – z pewnością uznałabymnie za szaleńca i czym prędzej uciekła z przedziału, a tego nikt by nie chciał. Więc co? Nic.Nagle jak nie trzaśnie, nie szurnie, nie pęknie, nie pociemnieje.– Jezu – nie spodziewałem się, że tak właśnie będzie brzmiało jej pierwsze słowo, jakby się właśnie narodziłai rzekła – niech to szlag.– Oho, nie ma to jak pękające świetlówki, zawsze pękają w nocy – powiedziałem bez namysłu, w pierwszejchwili myśląc, cóż za przypadkowe i trafne spostrzeżenie, wszak rzeczywiście świetlówki zazwyczaj może niepękają, ale przestają działać nocą, po czym uświadomiłem sobie, że dość oczywistym jest, że coś się psujewtedy właśnie, kiedy się tego używa, a nie wtedy, kiedy się nie używa.– Tak, teraz już na laptopie nie popracuję.– Ale przecież już pani nie pracuje tak czy inaczej, a tak chociaż zewnętrze lepiej widać, skoro już patrzymyza okno.– Nie żadna pani, Aśka jestem – powiedziała dokładnie to, co chciałem usłyszeć – musiałam odpocząć odekranu i zamyśliłam się tylko dłuższą chwilę, oj, mocno dłuższą – w tym momencie spojrzała na zegarek.– No tak, teraz nawet od takich cudów techniki się odpoczywa – uśmiechnąłem się lekko – Karol, miłopoznać.Uśmiechnęła się i podając rękę dodała:– Może nie tylko od techniki, co od ludzi. Od rana jestem w podróży i czytam o tym Wampirze z Gorzowa,słyszałeś o tym?– Najwidoczniej mam dzisiaj szczęście do tych, którzy słyszeli – uśmiechnąłem się znowu, wstając z miejscai przekopując w kąt resztki rozsypanej na podłodze żarówki – coś tam słyszałem, ale nie wiedziałem, że jużdorobił się ksywki, dość banalnej zresztą.– No tak, mnie od dziecka interesują mordercy, zwłaszcza seryjni, a to morderstwo wyglądałowystarczająco przypadkowo, żeby sądzić, że znowu uderzy. Jestem psychologiem na „Ujocie”, zajmuję się teżmedycyną sądową, chcę jutro porozmawiać o tym ze studentami, dlatego od rana czytam wszystko na tentemat.– I co tam piszą? Znaleźli go już? – rzuciłem od niechcenia.– Ciągle nic, wciąż szukają jakichś śladów, ale na razie nic – odparła z fascynacją Joanna.Oboje spojrzeliśmy w okno na lepiej teraz widoczną noc za szybą. Właściwie i przed szybą była noc, ale zanią zdawała się być bardziej. Zwłaszcza kiedy przejeżdżaliśmy przez kolejne małe, zazwyczaj opustoszałestacyjki. Zdaje się, że na niektórych stacjach są już tylko bezdomni, jakby ludzie na nich nie czekali już napociągi, tylko na śmierć. Ale dość śmierci na dzisiaj, dwie żywe, przypadkowe osoby mówią do mnie o jednejśmierci. Jakby tej było więcej od żywych. Tymczasem konduktor wszedł niemal niezauważenie do przedziału,Karol Graczyk55

56spojrzał na miejsce po świetlówce, na podłogę, pokręcił głową i bez słowa wyszedł. Tymczasem Joanna wyszłado toalety, wróciła po około minucie, również spojrzała w sufit, jakby upewniając się, że światło będzie jużpołowiczne do końca podróży, usiadła i niemal szeptem powiedziała:– Co za paskudna złośliwość, akurat teraz, kiedy mam jeszcze robotę.– A widzisz, skoro miała pęknąć, kiedy by tego nie zrobiła, komuś na złość musiała wpłynąć.– Tak, już nie tylko ludzie, nawet przedmioty nas nienawidzą – rzuciła bez namysłu, jakby w pewnymmomencie uznając, że nie do końca stosowne jest to, co mówi, jakby chciała się zatrzymać, ale nie zatrzymała.– Na szczęście przedmioty nie czują, gdyby było inaczej, faktycznie musiałyby nas nienawidzić – odparłem,nie chcąc, żeby źle się poczuła swoimi słowami – hmmm, widzisz, wczoraj byłem akurat w kinie i pewna nienawiśćstrasznie mnie uderzyła. Byłem na Generale Nilu, wiesz, o tym Fieldorfie z AK – Joanna skinęła głową– cały film, jeśli niesie jakiś przekaz, to taki, że nikt nie ma moralnego prawa niszczyć, oględnie mówiąc,normalnych ludzi, a nawet tych pozytywnie wybijających się, dla jakichś chorych idei, a i nie stosować nigdyzbiorowej odpowiedzialności. Było za to dużo o fanatykach, o źródle tamtejszego zła – faszyzmie i dalej o życiuFieldorfa za komuny, krótkim niestety. W każdym razie na filmie były trzy osoby, poza mną jakiś młody chłopaki mocno starsza kobieta. Więc światło się włącza, ona zapłakana, ja się zbieram, chłopak podchodzi do niej,obejmuje, pociesza, ona na to: „Przepraszam, młody jesteś, nie pamiętasz czasów, kiedy rządziły te czerwoneświnie”. Prawda czy nieprawda, w większości pewno prawda, sam nie bardzo pamiętam, ale jakieś toniechrześcijańskie, niemiłe po takim wzruszającym filmie jednak. On do niej, że rozumie, że wie, że było ciężkoi takie rzeczy, a ona na odchodne: „Wiesz chłopcze, jestem katoliczką, pamiętam tamte czasy i dlatego takbardzo mnie denerwuje, że te komuniści i żydy nadal rządzą”. Byłem w szoku, raz, że katoliczka mówi takiesłowa w jednym zdaniu z tym, że właśnie jest katoliczką, a dwa że po takim filmie, gdzie tyle było o nienawiści,gdzie tak dobrze pokazano, do czego nienawiść i chora ideologia jest wykorzystana, ona czuje jeszcze większąnienawiść do komunistów, poniekąd uzasadnioną jeszcze, ale do Żydów?– Niestety Karolu, tak to już jest, skoro Kościół uczy nienawiści, zamiast Biblii, mamy znowu coraz więcejrasistów, którzy o chrześcijaństwie nie mają pojęcia, a to przecież ci, którzy najmocniej deklarują wiarę. Tostraszne jest, ale nie wierzę już, że polski Kościół będzie jeszcze kiedyś Kościołem katolickim, zresztą nie tylkopolski przecież. Coraz mniej Boga, coraz więcej kłamstwa, tylko tyłek sobie Bogiem podcierają.– A, prawda niestety, i ci mordercy głównie z takich zakłamanych rodzin podobno się biorą, często właśnieniby wierzących.Dojeżdżaliśmy powoli do Krakowa i mimo że nie było już tego nastroju, który towarzyszył nam, a napewno mi wcześniej, nie chciałem się z Joanną rozstawać, ale co zrobić, tak to już jest, że czasem choćby siębardzo nie chciało, rozstać się trzeba, co zrobić. Dziwne to uczucie jednak, kiedy ma się sentyment do kogoś,z kim ciągle się przebywa, a na dodatek zna się ledwie kilkadziesiąt minut, z czego większość wyłącznie zewspólnego przebywania. Tak czy inaczej, czas się pakować.– No, czas się pakować – rzuciła Joanna, jakby właśnie czytała mi w myślach.– Oho, czas, czas, też wysiadasz w Krakowie? – uśmiechnąłem się.– Tak – odpowiedziała, lekko pochylając się przed lustrem przyczepionym do ściany – mieszkaszw Krakowie?– Niestety nie.– Dlaczego niestety? To ja zapraszam na herbatę, niedaleko dworca jest fajna knajpka czynna całą dobę –powiedziała niespodziewanie, gwałtownie odwracając się w moją stronę. Byłem nieco zaskoczony, a właściwiena tyle mocno zaskoczony, na ile może być zaskoczony facet, któremu atrakcyjna kobieta po kilku minutachznajomości proponuje herbatę w środku nocy.– Chętnie – wydusiłem z siebie, zapominając zupełnie o pierwszej części pytania. Albo uznając, że to zbytoczywiste, jak mógłbym przecież nie chcieć mieszkać w tym mieście, o ile oczywiście w jakimkolwiek chciałbymmieszkać na stałe, ale to dość oczywiste, że większość ludzi mieszka gdzieś na stałe, więc pytanie było jednakdość zwyczajne, może nawet bardzo zwyczajne, ale jednak nie dla mnie. Pozbieraliśmy resztę rzeczy, stanęliśmyna równych nogach, a kiedy pociąg hamował żadne z nas nie wpadło na to drugie. Joanna otworzyła drzwiprzedziału, odwróciła się lekko, wyszliśmy.

Grażyna ZwolińskaTeatr poza teatremPrzyznam, że przed ponad rokiem na premieręPokojówek Jeana Geneta jechałam bez przekonania.Jakiś wiejski teatrzyk z podzielonogórskiego Zaboruporwał się z motyką na słońce. Do tego to pierwszajego teatralna próba. Czegóż się spodziewać? Kto nato przyjdzie? Po obejrzeniu spektaklu zmieniłamzdanie.Na premierze były tłumy. W dużej sali gminnej zesceną zabrakło krzeseł, więc część widzów stała podścianami. Z Zaboru i okolicznych wiosek zjawiło sięokoło 150 osób.Jak widzowie przyjęli tak trudną sztukę? Zaskakującodobrze. Wbrew przekonaniom miastowychinteligentów, którzy na ogół uważają, że wiejskapubliczność oczekuje, jeśli już, to kabaretu, jasełeklub rewii, a nie sztuk Jeana Geneta, jednego z czołowychprzedstawicieli powojennej awangardyteatralnej, dramatopisarza kontrowersyjnego, tak jakkontrowersyjne było całe jego życie.W Pokojówkach zawarł on historię dwóch sióstrsłużących u zamożnej Pani, które pod jej nieobecnośćwchodziły zarówno w jej suknie, jak i rolę. Przebywaniew świecie pozorów pomagało im przetrwaćżyciowe upokorzenia. Jak choćby słowa: „Dzięki mnieistniejesz! Nie byłoby sługi, gdyby mnie nie było”.Chęć uwolnienia się od zależności prowadzi siostrydo próby zamordowania chlebodawczyni, do którejczują tylko pogardę i nienawiść. Mówią o niej ironicznie:„Jaśnie Pani nas kocha, uwielbia. Kocha nas,jak swoje fotele, jak bidet”. Kiedy próba zabójstwaspełza na niczym, pokojówkom pozostaje mord symboliczny.Claire, wcielająca się w rolę Pani, zażąda odposługującej jej Solange podania zatrutego wywaru.Wypicie go jest jednak równoznaczne z całkiemrealną śmiercią.Wśród swoich najtrudniejZanim w Zaborze wystawiono Pokojówki, musiałtu przyjechać ze Śląska Jan Fręś, człowiek z teatralnąpasją. Los zrządził, że na początku zamieszkałw gospodarstwie agroturystycznym w Czarnej obokZaboru. Było lato 2007 r. Wtedy jeszcze właścicielkatego gospodarstwa, Jolanta Jarmoch nie wiedziała,że zostanie Jaśnie Panią w futrze i z pierścieniami.O tym, żeby być pokojówką Solange, nie myślała teżrolniczka z pobliskiej Tarnawy, Danuta Rosińska.Podobnie jak Irena Karkosz, rodzinny kurator sądowy,nie przypuszczała, że będzie pokojówką Claire. Poprostu znajome panie spotkały się na letnim grillu, naktóry został też zaproszony Jan Fręś z żoną Dagmarą.Chyba także on nie spodziewał się, że od trzech pańw dojrzałym, jakby nie było wieku, usłyszy: „Zawszechciałyśmy założyć teatr”. Szybko okazało się, że obiestrony myślą o tym jak najbardziej serio, chociaż pochwili panie trochę przestraszyły się swojej deklaracji.Teraz pozostawało znaleźć odpowiednią sztukę,koniecznie z damską obsadą. Jan Fręś przypomniałsobie, że właśnie w Pokojówkach Geneta są trzyodpowiednie wiekowo postaci. Czy pomyślał też, żesztuka może być za trudna? Dla aktorek? Dla widzów?W każdym razie postanowił spróbować. W swoimzawodowym życiu teatrologa i organizatora życiateatralnego zdążył uzbierać niemało doświadczeń.Gra¿yna Zwoliñska57

W dniu premiery najbardziej chyba denerwowałasię najbliższa rodzina Claire, Solange i Jaśnie Pani.Tremę miały też same występujące. Bo przecież nawidowni siedzieli nie tylko obcy ludzie, ale nauczyciele,którzy je kiedyś uczyli, wójt, ksiądz proboszcz,dyrektorka gimnazjum, do którego chodziły lubchodzą ich dzieci, miejscowy lekarz, rodzina i sąsiedzi.Najtrudniej jest zagrać wśród swoich.Kiedy przed premierą w Zaborze i innych wioskachzawisły afisze, ludzie mówili: „To nasze babygrają!”. Wiadomo, że tacy widzowie potem będąsurowymi recenzentami.Opinii wszelakich po spektaklu nie brakowało.Najlepszą recenzją dla reżysera i aktorek było jednakchyba to, że za rok, na kolejnej premierze Teatru Zzaboru (taką przyjął nazwę) znowu sala była pełna.Tym razem wystawiono Dziewczynki IreneuszaIredyńskiego, czyli znowu sztukę niekojarzącą sięz amatorskim teatrem i wiejskim widzem.O nielojalności i manipulacjiIredyński, pisarz, dramaturg, scenarzysta, zaliczanydo Pokolenia’56, młody gniewny debiutującypo Październiku, dorobił się określenia „polski Genet”.Zarówno życiorys, jak i styl życia oraz twórczościusprawiedliwiały takie porównanie. Z nazwiska krytykowałpisarza na XIII Plenum KC PZPR samWładysław Gomułka, waląc o mównicę Dniemoszusta i krzycząc: „Ten człowiek żyje tak jak pisze!”.Iredyńskiemu zarzucano „hulaszczy i chuligański trybżycia, kontakty z osobami z kręgów znanychz rozróbek i różnego rodzaju burd”, np. z JanemHimilsbachem czy Romanem Śliwonikiem. Służbabezpieczeństwa wciąż szukała na niego haków.Wylądował w więzieniu, podobnie zresztą jak kiedyśJean Genet. Obaj zmarli niemal w tym samym czasie,Genet w 1986 r., Iredyński w 1987 r.Dziewczynki są ostatnią sztuką Iredyńskiego.Kanwą tekstu jest weekendowe spotkanie w pałacuna zapadłej wsi grupy zaprzyjaźnionych kobiet „poprzejściach”. Postanawiają założyć klub pań,połączonych ideą, sprowadzającą się do tego, żekiedyś kobiety obejmą władzę nad światem, bo„tylko kobieta uczyni życie znośnym i łagodnym”.Dalszy przebieg wypadków jest tego założeniacałkowitym zaprzeczeniem. Dziewczynki, bo tako sobie mówią zgromadzone panie, mają corazbardziej okrutne plany, do tego je realizują. A całasztuka jest pięknym studium walki o władzę,zwycięstwa nielojalności i ułudy demokratycznychwyborów. W gorzko-ironiczny, czasem wręcz groteskowysposób mówi też o stosunkach damsko--męskich, potrzebie prawdziwego uczucia, samotności,feminizmie i manipulacji.Bliskość publicznościTym razem spektakl w zaborskiej świetlicy nierozgrywał się na scenie. Długi stół, przy którymtoczyła się akcja, stał na środku sali. Widzowiesiedzieli wokół na ławeczkach gimnastycznych,krzesłach, stołach, ale i na scenie, bo już zabrakłoinnych miejsc. Powszechna mobilizacja wśródczłonków i sympatyków zespołu, dotycząca zbieraniapoduszek i materaców powiodła się, więc byłowygodnie. Niektórzy oglądający martwili się tylko,czy najbliżej siedzący nie będą angażowani do udziałuw spektaklu. Zaś grające panie nieco obawiały siętego, że bliskość publiczności spowoduje, że będąsłyszeć jej uwagi, wypowiadane w trakcie spektaklu.Za stołem zasiadła Zofia (Danuta Rosińska),pochodząca ze wsi socjolog, która bardzo chce być„z miasta”. Obok Irena (Dagmara Łanucha-Fręś,wychowawca w ośrodku socjoterapeutycznymz Zaborze), czyli podstarzała sfrustrowana aktorka,której dyrektor teatru nie chce obsadzać w spektaklach.Była też Ewa, lekarz anestezjolog (AgnieszkaPankiewicz-Woźniak, rodzinna kuratorka sądowaz Zielonej Góry). Ewa to kochanka Justyny. Ichzwiązek jest jednak w kryzysie z powodu młodziutkiejKajki, wyrzuconej ze szkoły za ćpanie (MajaJabłońska z Droszkowa, prywatnie całkiem porządnamaturzystka). Nie mogło w takim towarzystwiezabraknąć ostrej feministki Anny, reporterki,chwilowo bez zajęcia, która od razu chciała tworzyćfeministyczne struktury (Marta Pohrebny, winiarkaz Łazu). Zaprosiła je wszystkie do pałacu Justyna(Irena Karkosz), która w wyniku przeróżnych manipulacjiwkrótce straci życie Do grupy kobiet dołączyłnieproszony gość, Bożena, docent od „ukulturalnianiakultury”. Osobowość silna, ale prosta. Wcieliła sięw tę postać Jolanta Jarmoch z Czarnej.Brawa długie i gorąceArtystki-amatorki świetnie odnalazły się w swoichrolach, tworząc wiarygodne dla widzów postaci. Nikt58

się nie nudził, nie wychodził z sali, brawa były długiei gorące.W spektaklu po raz pierwszy pojawili się teżmężczyźni – statyści. Dwóch panów zdecydowało siępóźniej dołączyć do zespołu, więc być może przywyborze kolejnej sztuki Jan Fręś nie będzie ograniczonypłcią występujących w niej osób.Grające w Dziewczynkach panie mówiły, żenajwiększym chyba problemem podczas prób byłodla nich sprawne zgranie ze sobą kwestii wypowiadanychprzez poszczególne osoby. Oczywiście bałysię też tego, że nagle podczas premiery zapomnątekstu. Nad tym, żeby nie było z tego powodu katastrofyczuwała, siedząca wśród widzów CelinaDiaczuk z Zaboru, na co dzień pracownik administracjiw miejscowej firmie.Po obu spektaklach, tak jak po premierze w prawdziwymteatrze, był bankiet z szampanem. Częśćciast ofiarował zaborski piekarz, resztę upiekły paniez rady sołeckiej.Oczywiście tylko część mieszkańców Zaborui okolic obejrzała Pokojówki i Dziewczynki. Niektórzyz tych, którzy zdecydowali się przyjść, byli na teatralnymspektaklu pierwszy raz w życiu. Gdyby nieteatralny bzik Jana Fręsia i grupy kobiet, nie mielibyokazji do takich przeżyć, nie wyszliby poza krągtelewizyjnych filmowych opowieści. Dla tych nielicznych,którzy odwiedzają czasem teatry zawodowe,głównie ten w Zielonej Górze, spektakle były okazjądo dodatkowego teatralnego doświadczenia.Potem panowie popijający pod sklepem, jak codzień, piwo, którzy na spektaklach nie byli, widząc idącądo pracy jedną z występujących pań, wołali: „O, to ta,co w tym kabarecie tańczy”. Zaś inni po premierze pierwszejsztuki mówili, że żałują, że nie poszli, bo słyszeli,że na scenie były tancereczki, kelnereczki i pokojóweczki.59

Nie konkurujemy z zawodowcamiWywiad z Janem Andrzejem Fręsiem przeprowadziła Grażyna Zwolińska– Jak trafił pan do Zaboru?– Przez przypadek. W pewnym momencie uznaliśmyz żoną, że nic nie trzyma nas na Śląsku.Ustaliliśmy, gdzie chcemy mieszkać. A więc przedewszystkim jak najdalej od Katowic i tam, gdzie nie mapodziału na swoich i obcych. Chodziło też o to, żebyna mapie było dużo zielonego, a między tymniebieskie. Wytypowaliśmy woj. warmińsko-mazurskie,zachodniopomorskie i lubuskie. Było namobojętne, w którym z nich osiądziemy. Ważne było,żeby znaleźć pracę dla żony, która jest po resocjalizacji.Ja dopracowałem się już nauczycielskiejemerytury, więc na chleb mam. Żona rozsyłała CV,więc jeździliśmy na rozmowy, a przy okazji rozglądaliśmysię po okolicy. Dwa lata temu dostaliśmy kolejnąporcję ofert, z Olsztynka i Zaboru. Najpierw przyjechaliśmydo Zaboru. Stwierdziliśmy, że do Olsztynkanie jedziemy, bo ładniej niż tu już nie będzie.Kupiliśmy mieszkanie i przeprowadziliśmy się.– Czyli żona w pracy, a pan w domu...– Niezupełnie. Postanowiłem, będąc już namiejscu, spokojnie poszukać też czegoś dla siebie, naprzykład w teatrze. W Katowicach przepracowałem5 lat w Teatrze Śląskim jako specjalista edukacjiteatralnej. Ponieważ jednak w Lubuskim Teatrzenastępowała akurat zmiana dyrektora, odłożyłemwizytę i najpierw poszedłem z papierami naUniwersytet Zielonogórski. Po tygodniu telefon, żepotrzebują kogoś takiego jak ja, bo na animacji kulturyjest bardzo dużo zajęć, których nie ma ktoprowadzić, ponieważ dyr. Andrzej Buck zrezygnowałz nich odchodząc z teatru. Potem wybrałem sięz ofertą m.in. spektakli edukacyjnych do nowegodyrektora Lubuskiego Teatru i też dostałem zajęcie.Poza tym od lat współpracuję z kilkoma wydawnictwami,jestem autorem piętnastu, bardzoróżnorodnych książek (np. Karol Wojtyła. Opowieśćo świętości ze zdjęciami Adama Bujaka). Szybko więcokazało się, że nudzić się w Zaborze nie będę.– Więc wziął pan jeszcze sobie na głowębawienie się w amatorski teatr. Dlaczego?– Całe swoje zawodowe życie lawirowałemmiędzy edukacją a teatrem. Jestem polonistą i kiedypracowałem jako nauczyciel, zawsze prowadziłemszkolny teatr. Potem przeszedłem do pracy w InstytucieKształcenia Nauczycieli, a następnie naUniwersytet Śląski i zająłem się już tylko sprawamiteatru. Doktoryzowałem się z tej dziedziny. Ostatnieosiem lat przed przeprowadzką do Zaboru prowadziłemteatr w Tychach. Zresztą jeszcze na studiachgrałem w studenckim teatrze i byłem na specjalizacjiteatrologicznej.– Czyli w Zaborze prędzej czy później jakiśteatr musiał powstać?– Okazało się, że prędzej niż się spodziewałem.Bo kiedy, nie mając jeszcze mieszkania, zamieszkałemz żoną w gospodarstwie agroturystycznymw Czarnej, trafiłem na osoby, które jakby tylko nakogoś takiego jak ja czekały.– I od razu wskoczył pan z nimi na głębokąwodę, sięgając po Pokojówki. Nie było to zbytryzykowne?– Okazało się, że nie. W teatrze amatorskimproblemem jest zawsze stworzenie postaci wiarygodnejdla widza. Zbudowanie jej z siebie, ale tak,żeby nie była mną. Amatorowi najtrudniej przychodzistworzenie postaci, która jest różna od niego, alewszelkie soki i energię czerpie z niego. Zawodowiec60

to potrafi. To umiejętność warsztatowa. Amatorzytego nie mają. Złe amatorstwo polega na tym, żealbo postać jest całkiem poza grającym, co więcej onwstydzi się, że taką postać gra, ona mu przeszkadza.Albo odwrotnie, za wszelką cenę próbuje się w niąwcielić, staje się nią, co daje taki sam komiczny efekt.– Jak więc pan sobie z tym radzi?– Zanim zaczną się próby, zawsze bardzo długoze sobą pracujemy. Na przykład w Dziewczynkachjest scena autoprezentacji. Każda z postaci musi cośo sobie powiedzieć. Pracowaliśmy nad tym parętygodni. Całe ustawianie postaci opierało się o tekilka zdań wypowiadanych na początku spektakluprzez każdą z bohaterek. Reszta poszła już szybko.Jeśli chodzi o obsadę, to w dużym stopniu byłarobiona w trakcie adaptacji tekstu Iredyńskiego. Jużwtedy wiedziałem, jakie słowa mogę włożyć w ustakonkretnej pani, bo jej to będzie bliskie, bo onapodobne sytuacje przeżyła.– A skąd taki pomysł zbudowania widowni,gdzie widzowie siedzą amfiteatralnie wokółstołu, przy którym toczy się akcja?– Można być pod ogromnym urokiem tekstusztuk Iredyńskiego, natomiast jak przyjdzie do robotyjuż ściśle teatralnej, zaczynają się potworne schody.Bo Iredyński jest świetny, jeśli chodzi o myśl, o tekst,ma wspaniałe, błyskotliwe kwestie, ale to są „słuchowiska”:postacie siedzą i gadają. Jeśli ten tekstmiał pójść w miarę zgodnie z intencją autora, to onemuszą siedzieć przy stole, ale zrobiliśmy wszystko,żeby to ożywić. A sam pomysł takiego zbudowaniawidowni wyrósł z konstrukcji sali. Mieliśmy dwa wyjścia.Albo „ostatnią wieczerzę” na scenie, czyli wszystkiepostaci płasko siedzą po jednej stronie stołu,frontem do widza, tak się zresztą robiło Dziewczynki.Albo stół stoi na środku sali, ale wtedy problememstaje się widownia. Trzeba mieć trzy „piętra”,amfiteatr, żeby widzowie cokolwiek widzieli. Tak więccały wysiłek, poza moją adaptacją, bo trzeba byłoprzecież ściąć ogromną część tekstu, to był wysiłekczysto teatralnej natury, nadanie temu tekstowi życia.Teatralnego, nie intelektualnego, nie myślowego, boono jest tam wystarczająco dużym ładunkiem.– Jak pan uważa, dlaczego tak wiele osóbprzyszło zarówno na premierę Pokojówek, jaki Dziewczynek? Co pan sądzi o tej wiejskiejpubliczności?– To fenomen socjologiczny. Ci ludzie przychodząchyba głównie z dwóch powodów. Pierwszy wynikaz elementu sensacji: zobaczyć w tak nietypowej rolikrewną, sąsiadkę, mieszkankę swojej wsi. Drugi toświadomość uczestnictwa w czymś bardzo dziwnym,nowym, niebanalnym, co się dotąd tutaj nie zdarzyło.No i pewne zdziwienie, co też takiego nasz, miejscowy,zaborski teatr może pokazać.– Czy pokaże za jakiś czas kolejną premierę?– Na pewno. Może nawet dwie, bo rozbudowałnam się zespół, dołączyli dwaj panowie, więcmożemy rozszerzyć repertuar. Wesela jednak napewno nie wystawię, bo przecież nie chodzi namo konkurowanie z zawodowcami.– Dziękuję za rozmowę.61

Władysław ŁazukaOkruchy wspomnieńKompletMaj. Kwitnienie. Pastelowa zieleń liści i traw. Idęnad kanałem łączącym stawy. Trzcina, tatarak, dalejgdzieniegdzie pływająca rdestnica. Pełna słoneczność.Wiatr północno-wschodni. Ciągnie chłodem.Jest już kilku wędkarzy. Zajmuję stanowisko. Dmucha,faluje. Zarzucam zestaw. Pod wiatr. Pytam o efekty.Wzruszenia ramion, czyli nic. Nie biorą. Zanęconei zero. Patrzę w spławiki; jak zaczarowane ani drgną.Spławiki, które po zasiadkach śnią się później… Ktołowił liny, ten wie. Ryby te niejednemu dały się weznaki. Z linami nigdy nic nie wiadomo… Człowiekprzysypia w domu, a tu widzi, jak spławik drga,odjeżdża, zanurza się – trzeba zacinać… sny, sny, sny.Obrazy utrwalone po długich nieraz godzinachłowienia. A teraz. Co jest…? Nikt nie ma nawet skubnięcia.Zbieram się i idę w lewo na przeciwległy brzeg.Wchodzę w tatarak. Przysiadam. Zaczajam się.Słońce przygrzewa. Zdejmuję kurtkę. Woda jaklustro. Zawietrzna. Ustalam grunt. Płytko. Zarzucam.Po chwili, drgnięcie, odjazd – zacinam…. Jest. Do podbieraka.Jak najmniej hałasu. Do kasiorka. Pomarańczowewargi, złociste podbrzusze, reszta oliwkowaw różnych odcieniach. Tłuścioszek, koło kilograma.Piękny, majowy. Widzę poruszenie wśródwędkarzy, którzy tkwią tam, gdzie i ja byłem. Natamtym brzegu z falowaniem i wiatrem prostow twarz. Tu gdzie jestem; wypłycenie. Zacisznie. Ha –ryby się tutaj zgromadziły. Wygrzewają się. Mamnastępne branie. Po pewnym czasie, pięć sztuk,pięknie wybarwionych majowych, aksamitnych,„prosiaczków”. Komplet. Jak w książkach wędkarskichpiszą. Zauważam poruszenie. Niektórzy wędkarzeprzemieszczają się w moim kierunku. Ruszyłoich. Na sto dwa. Narobili hałasu. Nie mieli tam nawetbranka. Ja szukałem. Za rybą trzeba chodzić. Znaleźćsię w odpowiednim miejscu w odpowiednim czasie.To jest to. Wkładam kurtkę, składam sprzęt. Wyciągamkasiorek. Nie robię uwag, gdy mijam kolegówpo kiju. Nie ma co. Wiem, jak to jest. Ten nałowił,a my nic. Wracam do domu. Cześć. Cześć… Kompletto komplet. Wystarczy.KociaKocia była damą. Wysmukłą i delikatną. Nosiłasię z wysoka, ale nie była zarozumiała. Poruszała sięlekko i z wdziękiem. Była kotką o połyskliwymczarnym futerku z białymi dodatkami na łapkach,pyszczku i ogonie. Miała również biały krawacik.Z nikim za bardzo się nie spoufalała, ale lubiła,kiedy oczywiście miała na to ochotę, ocierać sięo nogi i żeby ją za uszami podrapać też. Chodziłasobie tylko znanymi drogami, ale dom odwiedzałaregularnie. Od pewnego czasu Kocia stawała sięcoraz grubsza, najzwyczajniej przytyła. I nagleschudła. Co jest? Przychodziła, prosiła o jedzenie.I znikała. Gdzie? Zacząłem podpatrywać. Kiedypewnego razu po posiłku Kocia ostrożnie wyszła, jaza nią. Przebiegła podwórze i po drabinie weszła nastryszek tam, gdzie składowane było siano. A tamgniazdo. W nim kociaki. Ślepe maleństwa o różnejmaści. Kocia popatrzyła na mnie trochę zaniepokojona,jakby dawała mi do zrozumienia – tylkokrzywdy im nie zrób, bądź ostrożny, bo pazury62

w razie czego mam. I wcale się ciebie nie boję.Pomyślałem, że kocięta trzeba by do domu zabrać.Przygotowałem posłanie w dużym kartonie i jakpomyślałem, tak zrobiłem. Pomysł nie był dobry.Patrzę, a tu ni Koci, ni kotków w kartonie nie ma.Zaglądam przez okno na podwórze, a tam Kociawnosi już ostatnie z piątki swoich dzieci po drabinie…Kiedy wyszedłem na ganek – jakby na chwilę zatrzymałasię, spojrzała na mnie, dając do zrozumienia:kociaki mają być tam, bo tak trzeba i wara, nie ważsię ich więcej zabierać, bo tu wszystko ma byćinaczej. I… basta… Przyjąłem do wiadomości. Ma byćpo kociemu. Każdy ma swój rytm, sposób bycia i styl.Kocia… ma własny, koci. Któregoś wieczoru cisząpodwórka targnął niesamowity pisk i wrzask. To Kociagoniła coś, czego nie widziałem. A to coś darło sięwniebogłosy. Mogła to być kuna domowa… Intruzpewnie znalazł się w pobliżu gniazda... Wiał terazniby wiatr i ratunku szukał na drewnianym słupie tużprzy bramie i furtce. Kocia za nim. Tak przerażającegowrzasku nie słyszałem nigdy przedtem ani potem.To coś, co mogło być zapewne kuną, skoczyło zesłupa w ciemność i tak to się skończyło. Kocia wracałado dzieci. Pogłaskałem ją. Cała była rozdygotana.W małym ciele wielki duch, ogromne matczyneoddanie. Waleczność.Mogła przecież narazić na szwank zdrowie, a ktowie, może i życie. Wiedziała, czego się trzymać.Miała charakter…Na jej pociechy trzeba było poczekać. Podrosły.Już widziały. Przyszła pora, kiedy sama przyprowadziłacałą gromadkę do domu. Kocia i pięć kociąt.Tak miało być…Po kociemu.Ręka do rybWybieramy się nad Małe Jezioro. Ja i młodszasiostra. Zanęta, przynęta to gotowane w mundurkachziemniaki – zwyczajnie kartofle. Wędziskaleszczynowe ze szczytówkami z jałowca. Spławikiwłasnego wyrobu z akacjowej kory. Schodzimyw dolinę obsianą żytem i owsem. Dalej już tylko las.Starodrzew poprzetykany zagajnikami. Korzeniesosen wystają na piaszczystym poboczu. Idziemy.W prawo w obniżeniu zaczyna się woda. Widać stądjej koniec. Zresztą zależy, z której strony się spojrzy.Kiedyś jezioro ciągnęło się na odległość pięciu dosiedmiu kilometrów. Zarosło. Teraz są tam nieprzebytetorfowiska, gdzie gnieżdżą się żurawie. Przedzmierzchem słychać ich głos. Kilometr za wodą jestprzejście z żerdzi ułożonych na torfowisku,zmurszałych teraz i bardzo śliskich. Zrobiono jezapewne po to, by robotnicy leśni mieli krótszą drogędo pracy. Na tamten brzeg. My korzystaliśmy z niego,wybierając się na jagody. Kiedy tam się szło, każdymówił: trzeba iść na Orle Gniazdo albo na SpalonyLas. Tam za torfowiskiem, porośniętym karłowatąsosną, brzozą, bagnem, rosiczkami i wełnianką,w kępie starych sosen mają gniazdo orły bieliki.Często widać, jak patrolują z wysoka swoje terytorium.Wiele lat temu był tam pożar. Do dzisiaj korasosen jest osmolona i czarna. Nad jeziorem spotykamysąsiada. Starszy pan. Liniarz że ho, ho. Łowina dwie wędki. Po „dzień dobry” pytamy o wyniki.Odpowiada, że na razie nic. Siedzi na mostku. Siostraidzie w bok. Podsypuje zanętę z pogniecionegow dłoni ziemniaka. Łowimy. Cisza jak makiem zasiał.Późne popołudnie. Siostra coś ciągnie. Linek –trzydziestak. Sąsiad i ja wpatrujemy się w spławiki.Siostra złowiła następnego. Tuż przy brzegu. Ona mabrania, a my nie. Po trzecim wyholowanym przez niąlinku – rusza nas. Pytamy, na jakiej głębokości łowi,jak dużą kostkę zakłada na haczyk. Przesuwamyspławiki. I nic. Siostra holuje kolejnego. My z sąsiadempatrzymy po sobie. Co jest grane…? I zdaje się,że bór sosnowy za nami powtarza: ręka do ryb, rękado ryb…63

Beata Patrycja Klarymiędzy pociągamiJestem niestosownie ubrana jak na poczekalnię.Marznę w cienkich pończochach. Wszystko dla wrażenia.W końcu zjawiasz się ciepłem.Po długim niewidzeniu poznajesz zapach kotkii że włosy dłuższe.Smakujesz ciemny Junan, który piłam wcześniej.Zaczynamy drgać sobą.Wspięci na bliskości łagodzimy obrzęki.Musisz wracać.Ale jeszcze nie teraz.Jestem niestosownie ubrana jak na pożegnanie.ballada wiejskaWydeptujesz pokrzywy z ruin,bo chcesz mnie w środku zakołysać.Wpisani w klimakterium miejsca,w historie, których nikt już nie opowie,na zmurszałych deskach odciskamy siebie.Pocierana skóra nasącza się ciszą.Ktoś tu wcześniej robił to samo, tylko wtedydrzwi zamykano kluczem.Proponujesz spróbować studni. Smakuje powitaniem.64

Beata Patrycja KlaryspotkaniePodszedłeś do gardłałapczywie szukając przestrzeni.Jesiennym swetrem przykryłeś rozgwiazdyrysowane włosami rozrzuconymi na piasku.Piwnice ud zaczęły nasiąkać zapachemrdzawych jeżyn, które rozgryzałeś.Rozjątrzone morze łaskotało.To ostatni taki ciepły dzieńprzed powrotem do domu.Givenchy GentlemanMasz taki sposób rozpinania bezmlecznych,że zaczynam rozumieć. Szukasz tej właściwej,której przecież nie ma. Dopiero się staje.W palcach o rozmiarze czternaście i rozprutychwargach aż do podniebienia.Przychodzi skraplaniem krzyku.Śladami kolan wgniecionych w dywanrozciąga spełnienia.Nim zasnę będziesz oblizywał inny gorset.65

Jacek WesołowskiKobieta jako człowiekUlubionym dziełem filmowym mojej córki Julki„teenagerki” na dziś i już od paru lat jest Titanic;Niemcy wymawiają za Amerykanami ‘tajtenik’. Jestto film z gatunku „coś pięknego”. Do tegoż gatunkunależy Out Of Afrika, co na niemiecki przetłumaczonoJenseits von Afrika, po polsku byłoby Podrugiej stronie Afryki, polski tytuł filmu: Pożegnaniez Afryką, ale lepiej jest pozostać przy tytule oryginalnym– bardziej pojemnym, głębszym. Out Of Afrikajest, jak wiadomo, „przeniesieniem na ekran” autobiograficznejpowieści duńskiej pisarki Karen Blixen,którą pod tytułem Den afrikanske Farm (duński tytułzrozumiały w większości języków europejskich)opublikowała autorka pod pseudonimem IsakDinesen w 1937 r. Na niemieckiej kopii tegoż filmudystrybutor pozostawił angielski tytuł, w omówieniachużywa się raczej Jenseits von Afrika, natomiastksiążka w niemieckim tłumaczeniu (1938), zgodniez manierą niemieckich wydawców nazywała się„o wiele lepiej”, bo Afrika, dunckel lockende Welt(dosł. Afryka, mrocznie pociągający świat) – oczywiściemiała dzięki temu lepiej się sprzedawać.Karen (Tania lub Tane) Blixen (podaję dane biogr.za Harenbergs Lexikon der Weltliteratur, Bd. 1), wł.Karen Christence von Blixen-Finecke, panieńskienazwisko Dinesen, ur. 1885, zm. 1962, napisała przedAfrykańską farmą, a zwłaszcza po niej, jeszcze kilkaksiążek, jednakże ta właśnie opowieść o „przygodzieżycia” zadecydowała o randze pisarki w literaturzejej kraju, a po sfilmowaniu powieści w 1985 r.w Hollywood przez Sydneya Pollacka, o jej pozycjiw historii literatury światowej.Karen Blixen spędziła w Afryce 27 lat (1914-1931);przeżycia kilku lat wstępnych posłużyły za kanwępowieści. Powieść autobiograficzna nie jest ścisłymdokumentem realności, będąc powieścią, należy doliteratury jako sztuki. Byłoby błędem utożsamiać toutcourt postać protagonistki Afrykańskiej farmy z pisarką,mimo że nosi jej nazwisko: Karen Blixen.Przypomnijmy przy okazji, że np. „Witold Gombrowicz”w Trans-Atlantyku nie jest identyczny z realnymWitoldem Gombrowiczem, natomiast w Pornografiipisarz opowiada najzupełniej zmyśloną historię,w której uczestniczy bohater tej powieści pod imieniemi nazwiskiem autora: rzecz dzieje się w Polscew czasie hitlerowskiej okupacji, podczas gdy żywyGombrowicz przebywa od 1939 r. w Argentynie.Wracając do Afrykańskiej farmy: także inne postaciepowieści noszą rzeczywiste nazwiska i zgadzają sięz rzeczywistością – o tyle, o ile zgodna jest z nią całapowieść pisarki Karen Blixen.Jak to często bywa (vide Blaszany bębenekGrassa czy Popiół i diament Adrzejewskiego), film OutOf Afrika wg Den afrikanske Farm robi powieściprzysługę. Kierując na nią jupitery, wydobywa z cienia,uaktualnia jej obecność w obiegu kultury. Będę mówiło fimie Out Of Africa i tylko o filmie. Tym bardziej żefilm Pollacka wykorzystuje także inne teksty pisarki,np. jej Listy z Afryki (Breve fra Afrika, wyd.pośmiertne, 1978). Najpierw przypomnę tak zwanybieg wypadków. Jest rok 1913. Młoda Dunkaz bogatej rodziny, Karen Christence Dinesen (genialnarola Meryl Streep) pragnie wyrwać się z nudnegobytowania (bywanie, świecenie, rutynowe rozrywki).66

Zawiera tzw. przyjacielski układ z coraz mniejzamożnym od siebie szwedzkim arystokratą,baronem Brorem Blixenem (Klaus Maria Brandauer).Wyjeżdzają do Kenii, ówczesnej kolonii brytyjskiej,biorą ślub (niekościelny), w wyniku którego pannaDinesen staje się baronesse, za pieniądze w głównejmierze matki Karen zakładają plantację kawy.Wkrótce Karen Blixen zakochuje się „bez pamięci”w Angliku nazwiskiem Denys Finch Hatton (RobertRedford), zarabiającym na życie organizowaniemsafari dla bogatych Europejczyków. Z wzajemnością –wzajemne uczucie zbliżających się do siebie duchowow kierunku ideału ludzi rozwija się w warunkach konfliktumiędzy „kobiecą” a „męską” naturą (uwarunkowanązarówno „naturą”, jak i „kulturą”). Jest tokluczowe wg mojej oceny zagadnienie filmu i zasadniczytemat tego tu eseju – o tym za chwilę.W międzyczasie baron Blixen prosi protagonistkęo rozwód, pragnąc poślubić lepszą od niej „partię”;„koleżeńskie małżeństwo” zmierza ku rozwiązaniu,pozostaje przy życiu związek („nieco zdystansowanej”)przyjaźni. Karen przy pomocy krajowcówi europejskiego zarządcy prowadzi skuteczniekawową farmę, gdy nagle spada na nią nieszczęście:wybucha pożar, który niszczy zbiory i zabudowaniagospodarcze. Oznacza to ruinę protagonistki, praktyczniejej out of Afrika. Odrzuca ona ofertę pomocymaterialnej, ofiarowywaną jej przez Denysa, któryw kilka dni po zasadniczej rozmowie z Karen giniew katastrofie pilotowanego przez siebie samolotu.Karen jest w rozpaczy (tu zwłaszcza przejmująca graMeryl Streep). Jednak spokojnie likwiduje swojeafrykańskie interesy i wraca do Europy. Jest już poI wojnie światowej. Opowiedziana niniejszym historiaukazana jest w filmie z perspektywy starzejącej sięw swojej duńskiej posiadłości Karen Blixen, po latach.Tematem filmu Out Of Afrika jest walka protagonistki– kobiety – o samorealizację w świecie, któryjest światem męskim – takim ukształtował sięw wyniku rozwoju naszej kultury. A także jestświatem cywilizacyjnie mocnych (Europejczycy)wobec słabych (Afrykańczycy), tak jak i ogólnieświatem „panów” wobec „służby”. Pamiętajmy, żeczas fabuły filmu przypada na lata tuż przed i w czasieI wojny światowej, w wyniku której upadł (jeszczena lat dwadzieścia niecałkowicie) stary porządekspołeczny (we wspomnianym na początku filmieTitanic mamy obraz sytuacji wyjściowej tego upadku– cały film można by uznać za jego metaforę, gdybyreżyser nie zamulił go sentymentalizmami; oczywiściei Out Of Afrika, jako również hollywoodzkaprodukcja, nie jest od nich wolna). Teraz powiemrzecz bardzo ważną: Karen Blixen w filmie SydneyaPollacka walczy o samorealizację nie „jako kobieta”lecz „jako człowiek”, w sensie jako PoszczególneIstnienie (termin Witkacego) bez szczegółowychokreślników, jako Ja-Karen Blixen – po prostu.Interesujące jest, że protagonistka rozgrywaswoje partie wśród mężczyzn, ale nie przeciwmężczyznom, chociaż z pewnością przeciw światu,który, jak już stwierdziliśmy wyżej, jest światemmęskim. Inne postacie kobiece zarysowane sąw filmie tylko szkicowo, dla uwyraźnienia postawgłównej bohaterki. Kontrastują one albo wspierają jejzachowania. Natomiast partnerami dla bohaterki sąwyłącznie mężczyźni. Którzy jej sprzyjają – jakodzielnemu człowiekowi walczącemu o swoją rację– i którzy zarazem adorują ją – jako atrakcyjnąkobietę: Karen lubi piękne stroje i wytworne perfumy.Jedno drugiemu albo pomaga, albo przeszkadza,albo jedno i drugie....Spróbujmy przyjrzeć się temu, co w postaciKaren Blixen w filmie Sydneya Pollacka jest „ludzkie”i temu co „kobiece” na tle tej historycznej ukazanejw filmie rzeczywistości obyczajowo-społecznej,a i politycznej (kolonializm w Afryce, odblaski wojennegokonfliktu w Europie).Zasadniczą cechą osobowości Karen jest nieprzyjmowaniedo wiadomości „wszelakiego przymusuformy” (nie bez kozery wspomniałem wyżejo Gombrowiczu). A zatem: bohaterka robi, co uważaza słuszne, właściwe, zgodne z jej naturą, z jej67

światopoglądem, z jej „etosem osobowym”, a nie to,co „się robi”. Na samym początku wszakże swojejhistorii, zamiast wstąpić na uniwersytet, jak MariaSkłodowska lub Dąbrowska (Szumska), by podnieśćjako kobieta swój status w męskim świecie, wychodziza mąż, zostaje Panią Baronową Blixen. To „ustępstwo”jest świadomym posunięciem taktycznym. Karen jestmężatką i jest baronową, i to wzmacnia jej pozycjęwyjściową wobec mężczyzn, których pragnie zmusićdo uznania jej wobec nich równowartości. Z bliskichpartnerów najbardziej opiera się jej baron Blixen,który wszakże daje za wygraną, nie „dla świętegospokoju”, lecz z autentycznego podziwu wobec żony– nie-żony. Właśnie tak, bo w sprawach damsko--męskich Karen jest od początku „kobietą wyzwoloną”:przed ślubem sypia z bratem późniejszegomęża, jako dla mężatki zanurzanie się w romansz Denysem Hattonem nie jest dla niej kwestiąprzełamywania „moralnego tabu” (żachnęłaby się nasłowo „zdrada”), lecz zwykłym odruchem niczymniekrępującego się uczucia miłości. Takie uczuciebudziło się zresztą między małżonkami Blixen w jakiśczas po ślubie, nie wytrzymało jednak swej próby.„Tane” – mówi Bror – „lubię cię. Bardzo cię lubię...”.Karen zmusza męża do uznania w niej partnerkiw interesach, nie toleruje jego „męskich wycieczek”(do których „mężczyzna ma prawo”, kobieta nie), ichdrogi się rozchodzą. Nie uznaje przewag mężczyznwobec kobiet i nie uznaje także przewag „białych”wobec „czarnych”, jak i „panów” wobec „służby”.O dziwo, w otaczającym ją męskim świecie Karenbudzi nie opór i protest, lecz przyjazny respekt – swąotwartością, swą siłą psychiczną, swą wiarąw wartości, które z determinacją realizuje. Onanajpierw przyjaźni się z mężczyznami, a późniejewentualnie idzie z kimś z nich do łóżka. Przyjaciółma wielu i wśród białych, i wśród czarnych, wśród„panów” i wśród „służby”, do łóżka idzie z Brorem(bo lubi swego męża), a następnie z Denysem (bokocha mężczyznę, który ją oczarował – jakoczłowiek). Karen bez oporów pertraktuje z czarnymwodzem, który udziela jej swych współplemieńcówdo prac na farmie – wywołuje to zrazu konsternacjęu krajowców, bo z jednej strony ich pracodawczynijest „bwana kubwa” (pan wielki), ale z drugiej kobietadla tych Afrykanów znaczy tyle, co inwentarzdomowy. W innej scenie angielski lord pyta protagonistkę,czy jako Dunka jest „za Niemcami” – wojnawisi już na włosku. „Jako Dunka jestem za Danią, jestto zgodne z tradycją mego narodu” – padaodpowiedź. Karen „wypracowuje” sobie swą pozycjęw męskim świecie zwolna i konsekwentnie. Jej indywidualnysukces ilustrują dwie bliźniacze scenyw klasycznym angielskim club for gentlemen, któryfunkcjonuje w kenijskiej kolonii tak samo jakw Londynie. Szukając męża (jeszcze nie zaślubionego),Karen wbiega do pomieszczenia, w którymstoją lub siedzą nobliwi panowie z cygaramiw zębach, dzierżący w rękach szklanki z whisky; sązagłębieni w rozmowie lub lekturze „LondonTelegraph” i „Times”. Wtargnięcie kobiety wywołujepełną konsternację, czarny majordomus w turbaniena polecenie prezesa klubu wyprowadza Karennatychmiast na zewnątrz. „No women”. To jednaz początkowych scen filmu. Druga: Gdy nasza protagonistkaprzygotowuje się do powrotu do Europy,tenże prezes klubu prosi ją na szklaneczkę whiskey dotego samego pomieszczenia, z którego niegdyś kazałją wyprosić. Panowie milkną, podnoszą się z miejsc.Prezes wznosi uroczyście toast za „panią baronową”,rozlega się ogólne „Cheers!”. Karen mówi „Thanks”,wychodząc myśli: „Mam was w nosie”.Człowiek jest zwykle albo mężczyzną, albo kobietą.To co „kobiece” w bohaterce Out Of Afrikauwyraźnia się przede wszystkim w jej stosunku doukochanego mężczyzny. Miłość Karen Blixen doDenysa Hattona jest z rodzaju „od pierwszegowejrzenia”, jakkolwiek potrzebuje czasu, by dojrzeć.Czym ujmuje ten mężczyzna tę kobietę? Tym, że odpoczątku znajomości uznaje jej rację: jej równośćwobec siebie jako człowieka. Więcej: on żądarówności. Daje jej to odczuć w wielu sytuacjachi wobec innych mężczyzn. Przywołam dwa przykłady.Jest początek wojny światowej, w którejNiemcy zagrażają Anglikom także w Afryce. Karenz karawaną krajowców idzie przez pustynię do miejscabrytyjskiego zgrupowania, gdzie przebywa jej mąż,Bror. Jest wyczerpana, błądzi, kończy się wodai żywność. Natyka się na oddział krajowców sprzyjającychAnglikom, któremu towarzyszą dwaj biali:Denys i jego przyjaciel Berkeley. Berkeley przekonujeKaren, by zaprzestała marszu i oddała się pod jegoi Denysa opiekę. „Denys, powiedzże jej, iść dalej samejz tymi paroma tubylcami jest nie na jej siły!” Denys:„Daj spokój, ona wie o tym...”. Daje Karen swój kompas,oddziałek oddala się, Karen idzie dalej – wkrótcedociera do celu. Tłum mężczyzn patrzy na niąz uznaniem. Jest brudna, ma podarte ubranie,68

ozkudłane włosy. „Jakoś zmieniłaś uczesanie” –mówi ze śmiechem Bror. Inna sytuacja: Denys mieszkajuż od dłuższego czasu w domu małżeństwaBlixen (zbudowanego z funduszu matki Karen), Brorprzebywa w mieście, ma teraz własne życie,odwiedza Karen, by pożyczyć od niej pieniądze.Żegnając się, mówi w cztery oczy do Denysa: „Życzęwam szczęścia... Ale mogłeś zapytać...”. Denys:„Pytałem, ona się zgodziła”.Napisałem powyżej, że Karen poślubiła baronaBlixena w ramach swej życiowej taktyki. To onazaproponowała mu małżeństwo, gdy upadły jejnadzieje na poślubienie jego brata. Jak najszczerzejnęcąc go swoimi pieniędzmi dodała: „Ty też jesteśbaronem i przecież jesteśmy przyjaciółmi...”. Otóżw związku z Denysem Hattonem Karen znów pragniemałżeństwa. Lecz z powodów poważnych i zasadniczych.Nie taktycznych i nie strategicznych.W swoim już długim dość życiu stwierdzam,że małżeństwo, sformalizowany związek z mężczyzną,jest nieuniknionym pragnieniem kobiety.Niewątpliwie z przyczyn „organizacyjno-bytowych” –też. Ale sprawa jest głębsza, fundamentalna i łączysię wg mnie z sięgającym początków ludzkości „syndromemogniska”. Ów „syndrom ogniska” (czy„gniazda”), żeński, kobiecy, konfrontuje się – i tak jestw przypadku Karen i Denysa – z męskim, równieżodwiecznym, „syndromem drogi”. Znam wielezwiązków bezmałżenskich (w Niemczech sąznacznie bardziej powszechne niż w Polsce) ogólnierzecz biorąc szczęśliwych (tak jak i wiele niezbytszczęśliwych małżeńskich), w których jednak kobietachciałaby być żoną, kościelnie czy przynajmniejcywilnie poślubioną (jakże pięknie śpiewa MarleneDietrich swą sławną piosenkę Heirat) – mężczyznasię wymiguje, jemu służy tak zwany brzydko konkubinat.W wielu wypadkach, które znam, kobietaw końcu postawiła na swoim. „No i jak?” – pytammałżonka. Ten się uśmiecha, odpowiedź daje przeważniewymijającą. Ujmując rzecz najbanalniej, kobietapotrzebuje bezpieczeństwa, a mężczyzna potrzebujewolności. W przypadku bohaterki Out Of Afrika i jejukochanego konflikt ogniskuje się w samotności.Karen cierpi, gdy Denys opuszcza ją na długie tygodnie,natomiast Denys inaczej czynić nie może.Małżeństwo złagodziłoby moje cierpienia – sądziKaren. „Czyż nie jesteśmy szczęśliwi? Co zmieni jakiśpapier miedzy nami?” – argumentuje Denys. I myśli:Kocham ją, lecz muszę być wolny. Wolny = samotny.Dla Karen samotność = brak ukochanego mężczyzny– jest zabójcza. Konflikt jest nierozwiązywalny, jeślioboje partnerzy pragną zachować swoje poczuciesuwerenności – jako dwie równowartościowe ludzkieistoty. Tak więc ich drogi się rozchodzą. Dramat „odmęskiej strony” werbalizuje Denis: „Popsułaś miradość bycia samotnym”. Tak więc mężczyzna stoiprzed wyborem między miłością a wolnością. Ciężki,trudny, krwawy wybór. Karen nic nie mówi, tylkopatrzy pustymi oczami. Już wcześniej mupowiedziała: „Nie można mieć wszystkiego”.Następnie Denys proponuje Karen, że poleci z nią nawybrzeże swoim samolotem, odprowadzi ją nastatek do Europy. Karen zgadza się z radością.Następnego dnia do opustoszałego już afrykańskiegodomu, w którym wśród reszty zapakowanychrzeczy siedzi Karen, przyjeżdża Bror i informuje ją, żeDenys miał wypadek: jego samolot spadł na sawannęi spłonął.Następuje scena pogrzebu, w której Karenodchodzi od otwartego grobu, nie mogąc zdobyć sięna rzucenie garści ziemi na trumnę Denysa. Alewcześniej następuje scena, która jest ważna dlacharakterystyki obojga – jako kobiety i mężczyzny.Karen Blixen likwiduje resztę swoich spraw w Afryce.Rzeczą dla niej najważniejszą jest, by tubylcze plemię,którego członkowie byli jej pracownikami, mogłopozostać na terytorium utraconej przez niąafrykańskiej farmy. Według prawa muszą iść precz.Karen idzie po szczeblach biurokratycznej drabinybrytyjskiej władzy kolonialnej, urzędnicy okazujądobrą wolę, ale rozkładają ręce. Wreszcie staje przedobliczem nowego gubernatora – piękna, dumna, eleganckakobieta. Ten jest pełen zrozumienia,tłumaczy się jednak postanowieniami prawnymi, doktórych uchylenia brak mu kompetencji. Nagle Karenklęka przed nim. I tu uwaga: Rzecz taką może zrobićtylko kobieta. Denys, obecny przy tej scenie, rzuca sięgwałtownie w stronę Karen. Poniżenie, to za dużacena dla mężczyzny. Karen do gubernatora: „Błagampana”. Zmieszany dostojnik prosi, aby wstała,zapewnia, że zrobi w sprawie wszystko, co będziemógł. „Proszę mi to przyrzec” – mówi Karen. I na towystępuje starsza pani w wytwornym stroju, dostojnażona dostojnika: „Proszę, niech pani wstanie. Japani przyrzekam”.Myślę, że jest to dobre zakończenie tego eseju.Z dedykacją: Mojej córce Julii na 17 urodzinyJacek Weso³owski69

POLEMIKIZbigniew KozłowskiMyślenie waginąalbo riposta na cztery kartyNa początku był Chaos. Z tego zamętu w oparachmgły wyłonił się człowiek z całą jego potrzebąwykształcania i potrzebą przetrwania gatunku. Kultciągłości, rodzenia nowego życia i karmienia gowłasną piersią, pozwolił na uzyskanie w przyrodziewładzy i pierwszeństwa kobiecie. Nastała era matriarchatuz dominującą rolą samicy w gatunku homosapiens. Przedstawiciele płci męskiej zostali zepchnięcido roli dodatku i pomocy domowej(szałasowej), w konsekwencji więc spełniali większośćposług niewolniczych i usłużnych. W początkowejakceptacji takiego stanu rzeczy pomagałaim wrodzona atencja dla kobiety-rodzicielki życia, cow ówczesnych warunkach uświadamiano im na-70

ocznie w bycie codziennym. Stan taki trwałby możejeszcze dłużej, gdyby nie istniejący w organizmieludzkim pierwiastek zła, który ewokował u samicimperatywem bycia ponad inne, najlepszą, jednymsłowem władzy także nad innymi kobietami.Początkowo w swoim plemieniu, potem wśródinnych rodów i dalej, dalej, aż po krańce znanegoświata. Dla osiągnięcia tego prymatu kobieta zaczęłanieopatrznie używać mężczyzny w celach bojowych.Niestety, tutaj matka-rodzicielka zawiodła się absolutnie,owi pogardzani faceci zwrócili swe maczugioraz siłę fizyczną przeciwko tyranizującym ichbabom-ciemiężczyniom i obalając tabu, wojnę tęwygrali. I nastał potem błogosławiony dla nich czaspatriarchatu, kiedy to kobieta została odsuniętaw szałasowe zacisze, a hegemonem stał się silny,polujący na zwierzynę osobnik z fallusem. Męskieszczęście także trwało długo, aż do początkuXX wieku, kiedy to kobieta słusznie wywalczyłarównouprawnienie. Nie minęło jednak kolejnych100 lat, a okazało się, iż jest to dla niej za mało, otóżbaba zapragnęła powrotu do wyłonionych z pierwotnegochaosu form swojego pełnego przywództwa,nadania sobie praw nadzwyczajnych, osiągniętąrównowagę aberracyjnie i szowinistycznie zakłócających.Taką sytuację mamy właśnie dzisiaj, kobietapragnie pełnej hegemonii i zepchnięcia mężczyzny doroli użytecznego i przestraszonego przedmiotu.Posługuje się w tym celu potężnym arsenałemwypracowanych przez pokolenia metod i narzędzi,jak „słaba płeć”, „dominujący samiec”, poniżana godność,seks (!), „znęcanie się”, prawo do dzieci, e tuttiquanti, dających kobiecie przewagę i możliwośćmanipulacji swoją rzekomą słabością. Nieśmiałoi z bojaźnią przytoczę kilka przykładów: oboje rodzicemający po rozwodzie podobny status pragnąsądowego przyznania dziecka. Komu sąd je przyzna?Oczywiście matce. Kobieta samotna wychowującadziecko bez trudu znajdzie sobie partnera i „ojca”(1/5 mężczyzn żyje w takich związkach), leczpokażcie mi kobietę, która w pełni zaakceptujeu mężczyzny nie swoje dziecko. W każdym sądziesprawy sporne są tendencyjnie rozstrzygane nakorzyść kobiety – szczytem było sławne oskarżeniemikrego (163 cm) chłopa o gwałt na olbrzymce(192 cm), która jednym pstryknięciem palca mogłabyzłamać mu kręgosłup. Około 70% pobić w rodzinie,to lani przez żony na odlew mężczyźni „po wypiciu”,a proszę mi pokazać statystykę pobitych kobiet za np.wielogodzinną wyprawę do fryzjera. W takim USAkobiety w przypadku zmyślonego oskarżeniamężczyzny o molestowanie, za fałszywe zeznaniapod przysięgą są zwalniane od kary. Przypomina sięOrwellowskie stwierdzenie, że wszystkie zwierzęta sąrówne, ale niektóre (kobiety) równiejsze.Nigdy nie byłem przeciwnikiem kobiet, zawszepopierałem równouprawnienie oraz zdrową i potrzebnąswego czasu walkę emancypantek o jednakowystatus płci. Nastąpiło jednak przechylenie równoważni,przekroczenie granicy w stronę typowegomatriarchatu, a to już zakłócenie równości i wolności.Aberracyjne dyskryminowanie mężczyzny za pomocąmakiawelicznych chwytów socjotechniczno--relatywistycznych, uważam za sprzeczne z logikąi prawami człowieka. Kobiety zaczęły myśleć waginą.Podkreślam, że optuję za rozumem i normalnością,więc w wachlarzu mojej argumentacji odwołam sięi do Kościoła, i do prostytucji. Odkładam jednak dożartobliwych towarzyskich przekomarzań teorie typu„kto z czyjego żebra”, ponieważ kieruje mną realizmi normalne poczucie rzeczywistości. Ergo: dlategowidzę, że w dzisiejszych czasach to mężczyznawykonuje w domu większość prac niewolniczychi ciężkich (trzepanie dywanów, rąbanie drzewa nawsi, obieranie ziemniaków, przybijanie, wnoszeniei wynoszenie mebli etc.) oraz co najmniej partycypujewe wszystkich innych w każdej normalnej rodzinie,co zresztą uważam za właściwe.Dlaczego więc afirmuję dokonaną emancypację,a sprzeciwiam się feminizmowi? Ponieważ uważam,że nastąpiło niebezpieczne odstępstwo od prawnatury. Uzasadniając swoją tezę, odsłonię pierwsząkartę – w kolejności brydżowej kolor trefl, symboliczniepersonifikujący wiarę i ideały.Wbrew twierdzeniom nawiedzonych goszystek,pierwszą instytucją, która wywindowała kobietę napiedestał, był średniowieczny Kościół katolicki.Dokonał tego za pomocą deifikacji Matki Boskiej jakorodzicielki Chrystusa, dzięki czemu płeć nadobna poraz pierwszy w znanych nam dziejach doczekała sięadoracji i doświadczyła jej w pełni poprzez wytworzonąkatolicką kulturę rycerską. To w średniowieczukobieta stała się istotą, której oświadczano się nakolanach, całowano po rękach i walczono na turniejacho jej względy. Z zazdrością i rozrzewnieniempomarzę sobie, że to mężczyzna stoi na blance wieżyz chusteczką w ręku, a tam w dole na dziedzińcudwie niewiasty biją w siebie kopiami w nadzieiPOLEMIKI71

spełnienia mglistej obietnicy sympatii, a kiedy jużjedna zostanie ubita, młodzian pozwoli zwycięzczyniucałować skraj swojego podkoszulka i śpiewać wieczorempłynące ku jego oknu serenady. Tak, tak, mojepanie, to dzięki katolickiej rycerskości mężczyźni walczylio was, za was, chronili i bronili, to waszakobiecość i subtelność wyzwalały w nich szlachetneporywy nadstawiania karku. A dzisiaj? Kiedymężczyzna kocha, to was boli głowa, a w takimautobusie boję się ustąpić miejsca kobiecie, bo a nużjest feministką i oskarży mnie o jakiś seksizm. Niemogę też bezpiecznie powiedzieć, że pani mi siępodoba, tylko muszę okólnie stwierdzać, że np. jakaładna bluzka czy pantofelki, gdyż ta pierwsza formagrozi oskarżeniem o molestowanie. Niemal do ziemikłania się pytanie, dlaczego dzisiejsze feministki nienawidząKościoła. Otóż dlatego, że bardzo wiele muzawdzięczają na swej drodze do hegemonii.A tak już jest na tym świecie, że największymwrogiem zostaje ten, który kiedyś pomagał(nieznośne zobowiązanie wdzięczności). OczywiścieKościół niesie ze sobą i inne hasła, jak rodzina,macierzyństwo i moralność, więc i te przymiotyzostają przez feministki odrzucone. Wszyscy znamyzdanie polskiej arcywyzwolonej, niejakiej K. D., żenajwiększym wrogiem nowoczesnej kobiety jestrodzina i to właśnie ją trzeba zwalczać. Identycznieuważają lesbijki – wszystkie są feministkami.Wróćmy jednak do praw kobiety. Faktem jest, żemimo kultu, jakim je otoczono, nie posiadały statusurównego we wszystkim mężczyznom. Dopiero wiekXIX ze swoją industrializacją zwiększył odpowiedzialnośći ilość obowiązków kobiet, wyganiając je z brakusiły roboczej do fabryk. Zarysowała się wówczasjaskrawa nierówność w podziale ról wewnątrzrodziny, więc zupełnie naturalnym stał się ruch narzecz równouprawnienia. Emancypantki cel swójosiągnęły, a dzisiaj żądają przyznania sobie cechboskości. Znowu kłania się Kościół. Głoszone przezkapłanów przykazania dekalogu prowadzą do jednegopodstawowego wniosku, iż jako istoty ludzkienigdy nie będziemy idealni, zawsze będziemy błądzić(grzeszyć), ale też dysponujemy kultem deizmu,wzorcem, do którego staramy się zbliżyć, a już samodążenie powoduje, że staramy się być coraz lepszymi doskonalszym tworem jako homo sapiens. Odchyleniemjest przydawanie istocie ludzkiej wymienionychcech boskości (możesz wszystko), ponieważjest to już kolejną aberracją. Dziwi mnie także brakoddzielenia Kościoła katolickiego z całym jegohumanizmem od religii pochodnych, lecz skrajnieodmiennych. Dlaczego feministki nie niosą sztandarui miecza równouprawnienia w świat muzułmański,gdzie kobieta jest naprawdę dyskryminowana? Jakimcudem żądają u nas, w równoprawnej Europie tolerancjii poszanowania dla islamu, religii ze skrajnąnierównością płci? Doznałem szoku, kiedy porównanodwa „dzieła” – genitalia na krzyżu i karykaturęMahometa. Z jednej strony feministyczny okaz sztukiniby wyzwolonej i pełnej rzekomej tolerancji,a z drugiej raptem obraza uczuć religijnych. Jak torozumieć? Jednych taka sztuka nie ma prawa razić,a innych ma? Bo to Kali ukraść, a tamto Kalemu?Wydaje mi się, że albo jest to w obu przypadkachobraza wierzących, albo w żadnym. Cóż, okazuje się,że w waginalnym myśleniu nie ma równości. Dotakiej „sztuki” jeszcze wrócimy, na razie trzymajmy sięjednego szlaku. Dlaczego feministki obnoszą sięz popieraniem religii dalajlamów, wiary o fundamencieniewolniczo-feudalnym, gdzie „świątobliwi” lamowiejeszcze niedawno oddawali się klasztornej kontemplacji,a w przerwach słudzy dowozili im dziewczętaporywane z podległych wiosek? Dlaczego goszystkinic nie mówią o protestantach, przecież to oniprzeprowadzili 90% procesów o czary. Tak, to nieinkwizycja (2% skazanych), lecz protestanci i sądyświeckie skazywały „czarownice” hurtowo na stos.Cały XVI oraz XVII wiek to w Europie dominacja religiiprotestanckiej. A słynne Salem?Jednak wbrew faktom wszystkie najgorsze cechyfeminizm przypisuje nie odmiennym religiom,a Kościołowi katolickiemu. Powód jest tylko jeden –katolicyzm to miłość obojga płci, moralność i rodzina,a zasady te są waginalnemu myśleniu wrogie.Szokiem dla neofeministek były ostatnie wynikibadań naukowych (Cameron), w których dowiedziono,iż homoseksualizm można leczyć terapią jakkażde uzależnienie.Nasz kraj ma swój chwalebny udział w dzielewielkiej tolerancji oraz prekursorskim przyznaniukobietom prawa do czynnego udziału w wyborach,z czego np. jestem osobiście bardzo dumny. Gdybynie lewacka propaganda m.in. feministek, dziś całyświat podziwiałby Polskę, jako kraj najbardziej przyjaznydla innych kultur. W podobny sposóbdeprecjonują nasz, tym razem męski wkład w pionierskieprzyznanie kobietom prawa głosu w wyborach.Odniosę się do artykułu w „Pro Libris” nr 1/200972

pt. Bunt kur. Autorkę artykułu darzę wielką estymąi cenię za szczęśliwą uwagę między wierszami, iżz feminizmem nie należy przesadzać. Jednak opispowstania dekretu Naczelnika o prawie udziałuw wyborach uważam za wysoce babsko tendencyjny.Według marszałkowskiej legendy wyglądało tozupełnie inaczej. Cytuję: „pewnego zimowego wieczoruPiłsudski spełniał w pocie czoła swójobowiązek małżeński. Trud ten został przerwanyodgłosami walenia w szyby małżeńskiej sypialni.Kiedy Ziuk w końcu wyrwał się z rozochoconychżoninych objęć i wciągnął kalesony, to nie tylko niewezwał policji, by za zakłócanie spokoju aresztowała»wesołe sufrażystki«, ale powodowany właśniekatolickim duchem rycerskości, udzielił płci pięknejnocnej audiencji, z której zresztą nic nie wynikało”.Tylko dziewicza naiwność może zakładać, żeczłowiek, który powstrzymał nawałę barbarzyńskiejbolszewii mógłby ulec parasolkom. Tak całkiempoważnie, to Naczelnik wydał ten słynny dekret podwpływem kodeksu praw demiurga nowożytnej wolnościi równości – Bonapartego, o czym wielokrotniepublicznie informował (Piłsudski był Napoleonofilem).Ergo: przypisywanie wszelkich zasług w dzieleemancypacji działaniu tylko kobiet jest stronniczymnaciąganiem i przekłamywaniem faktów, czegoautorka artykułu nie uniknęła.Odkryjmy kartę koloru karo – sztuka.Najlepiej zilustruję tę dziedzinę, przywołując kolejnyartykuł „Pro Libris” 1/2009 pt. Geniusz macho...,skądinąd bardzo zgrabny, lecz także i staroświecki.Czytamy tam bowiem, iż w sztuce dominujemężczyzna-władca, gnębiciel płci nadobnej, widzimytakże (artykuł O sztuce kobiet) jakiś masochistycznyból kobiety uciśnionej i jej dramatyczne próby uwolnieniaz tego kompleksu zależności. Dalibóg, odnoszęwrażenie, jakbym przeniósł się w czasy Łokietka.Jestem tylko odbiorcą i powodowany pokorą niepodejmę jakiejkolwiek polemiki z historykiem sztukina temat niuansów, stylów i wiedzy fachowej w tejdziedzinie. Jednak właśnie jako człowiek kultury,wrażliwy i estetyczny nie akceptuję prezentowanychw tekście trendów, zwłaszcza w zaprezentowanychobok „dziełach”. To właśnie ten trend negowaniadorobku i ciągłości kultury (cywilizacja istnieje oddzisiaj) powoduje zjadanie własnego ogona orazpatologicznie zakompleksioną quasi-odkrywczątwórczość quasi-wyzwolonych feministek, stawiającychz premedytacją swój status zniewolonej myszkinaprzeciw drapieżnego (macho) kota. A autorkiapologizują, czy też wręcz gloryfikują tzw. antykulturęjako awangardę i sztukę postępową. Przyjrzyjmysię w takim razie bliżej kanonom tej sztuki.Podstawowymi jej założeniami są: sztuką jestwszystko; celem jest nie wrażenie estetyczne, leczprowokacja; każde dzieło wymaga werbalnegoobjaśnienia autora, albowiem odbiorca dostrzegatylko bohomaz lub skatologię.Pomijam sprzeczność, którą każdy czytelnikartykułu zauważy, mianowicie przytoczenie demiurgowejprawdy, iż „nie ma ludzi bez płci, nawetw sferze wyobraźni”, a jednocześnie jego kompletnezaprzeczenie lansowaną tezą „człowieka binarnego”bez płci (nie hermafrodyty). Mam wrażenie, żewłaśnie w tym miejscu autorka zajada przytoczonyjuż własny ogon, chociaż możliwe, iż jest to odmianarelatywizmu. Powtarzam, tekst jest zgrabny, niemogę jednak zaakceptować w nim wyniesienia napiedestał tego rodzaju sztuki. Przejdźmy jednak dosymboli, czyli załączonych obok tekstu fotografiidzieł.A sztuką jest tu wszystko. Symbolizm, potrzebującyprzystawki werbalnego opisu dla pojęcia ideiautorki, z załączeniem cytatów różnych guru,cytatów pełnych wysublimowanego przeintelektualizowanegobełkotu. Zapewne jest to pochodnąnaszego sposobu kształcenia, gdzie wyrocznią czynisię różnorakie guasi-autorytety, jednocześniecałkowicie eliminuje przejawy samodzielnego myśleniai wnioskowania. Kłaniam się tym „guru” żelaznąprawdą, iż im bardziej autorytet inteligentny i prezentującywyobraźnię przestrzenną, tym bardziejprzemawia językiem logicznym i przystępnym, bezjakichkolwiek pseudokulturowych udziwnień i niezrozumiałychsprzeczności. Niestety, tak właśnie„nieodbiorczo” działają załączone obrazki. Przejrzyjmyje kolejno.Najpierw akty męskie. Stwierdzam, że absolutnienie są rażące, jako zwolennik równouprawnieniachętnie widzę je obok aktów kobiecych (oczywiściebez kosmicznych, artefaktowych i jakichkolwiekodniesień), no, może wolę faceta lepiej zbudowanego.Sztuka jest wrażeniem estetycznym i przesłaniem,dopóki nie powoduje odruchów wymiotnych, w pełnizgadzam się na każdą jej interpretację. Następnieoglądam tryptyk przedstawiający mężczyznę i psa.Oczywiście jest to typowa propagandowa agitkao rzekomym poniżaniu (ach, ten masochizm waginy)POLEMIKI73

kobiety, lub też gomułkowski klasyk, jak to robotnikpokaże burżujowi. Behawiorysta (nie bez kozeryprzywołuję ten kierunek psychologii, bowiem odrzucaon wszelkie środki zewnętrznego nacisku antykultury)odbierze obrazek w sposób osobisty; ponieważoglądał już sporo widoków kobiet zabawiających sięz dogiem, więc czemu nie, przyszedł czas namężczyznę. Nie mamy w tym „dziele” żadnej złożonejmetafory ani wielowymiarowej pointy, alejakież bogactwo możliwości interpretacji... Sztukąjest wszystko. Następne obrazki przypominają miobscenę i goszystowskie dzieło waginowego artysty,przedstawiające pejcz wepchnięty w odbyt. Po prostucudo. Sztuką jest już koprofilia.A ten obrazek „genitalia na krzyżu”? Już pisałemo relatywistycznej dyskryminacji katolicyzmu przyjednoczesnym tchórzliwym wobec fundamentalnegoislamu gloryfikowaniem Koranu. W czambuł potępiambrak jednakowej miary w ocenie różnych religiii wybiórczej tolerancji. Znowu kłania się Kali.A sztuką jest podobno wszystko. Nie elitaryzmestetyczny, a egalitaryzm w dół, i nie szans, a efektówjest domeną waginowej sztuki. To właśnie onastawia znak równości architektonicznej między katedrąNotre Dame a szałasem pasterskim. Wróćmyjednak do obrazu. Patrząc znowu behawiorystycznie(instynktownie i skojarzeniowo), zauważymy przeogromnieniezaspokojoną chuć autorki. Wiemy,ponieważ jest to już naukowo dowiedzione, iż kobietysą bardziej poligamiczne (poliandria) niżmężczyźni. Tak, kobieta zdradza częściej niż samiec(vide przedruki wyników badań – „Newsweek” oraz„Forum” z 13.10.2002 r.) i najwyższy czas obalićfałszywy mit o babiarzu macho. Niewierność jestjedną z podstawowych biologicznych cech niewiasty,co nauka wykazała dobitnie. Przed kompletnąrozwiązłością hamuje kobietę tylko katolicka moralność,za co zresztą feministki Kościół prześladują.I taki właśnie jest prawdziwy i scjentyczny odbiór tzw.dzieła „genitalia na krzyżu”. Autorka, żądna pełnejswobody seksualnej: to idealizuje męskie narządyniczym zbawienie chrystusowe; to z drugiej stronyponiża je, ponieważ biologicznie ich pragnie.Gdyby feministki walczyły z nierównością i niedostatkiempraw kobiet islamskich (czego niedostrzegam), to „awangardowa” i kompilacyjnarecenzja karykatury Mahometa wyglądała by tak:„Dzieło z pogranicza obrazu i nie-obrazu. Istotąjest personalizacja brody Mahometa jako pierwiastkażeńskiego i jej uwikłanie w konteksty znaczeniowe.To swego rodzaju galaktyczna rejestracja przebiegumyśli jako transakcji dychotomicznej (destrukcyjnakonstrukcja), w wyniku czego powstaje nowa jakośćpojęciowa i wizualna, która odpowiada niebytowizaprzeczającemu istnieniu rzeczy i zjawisk, a więcbrakowi absencji (!), czyli ubytkowi czegokolwiek.Wykrzywienie rysów to nic innego, jak pitagorejskiromb, obraz transakcji wiązanej i kolejnej dychotomiiznaczenia oraz jego kontekstu. Rozstrzelone oczyproroka epatują binarnością wręcz hermafrodyczną,co można porównać do wspólnego strumieniaświatła słońca i księżyca. Zjawisko to potwierdzauniwersalność dzieła i jego kosmogonię równoznacznąz wszechtalentem Leonarda da Vinci.”Szkoda, że ten obraz nie został okrzyknięty arcydziełem.A już chciałem się śmiać...Karta koloru kier – seks.Sztandarowym przykładem zniewolenia kobietyserwowanym nam przez feministki jest prostytucja.Obalenie tego tabu zacznijmy od stwierdzenia, żefeministki stanowią wręcz promilową grupkę w populacji,chociaż bogato finansowaną i dzięki mediomtzw. opiniotwórczą. Przemawiają bez pytaniao zgodę w imieniu wszystkich kobiet, pozując na ichguru. Niestety, ponad 90% niewiast uważa się zanormalne i tej goszystowskiej filozofii nie popiera,a co najbardziej dla guru szokujące, lansowanymprzez nie opiniom sprzeciwia się 100% prostytutek.Dlaczego? Posłuchajmy najpierw kilku opinii (Łysiak –Salon). Oto szefowa brytyjskiego stowarzyszeniaprostytutek syczy: „niech feministki od nas sięodchrzanią, my jesteśmy już wyzwolone”. Młodaprostytutka: „ja ustalam reguły gry, więc seks daje miradość. Mam naturę wojownika, zawsze chcę byćprymuską”. Tak w ogóle, to wszystkie indagowane,bez wyjątku, roztaczają poczucie satysfakcji i przyjemności,jakie daje im uprawiany zawód. W tymkontekście nie dziwi fakt, że prostytutki są przeciwnefeminizmowi, a lesbijki nie. Primo – ogromna częśćpopulacji pięknej wykonującej tę pracę w przeszłościto arystokratki i kobiety bogate, a te wcale niemusiały martwić się o materialne zabezpieczenieegzystencji. Secundo – prawdą jest, że wiele kobietuprawiało prostytucję z powodu braku możliwościutrzymania, a panowie korzystając z seksu bezmiłości, przez szacunek dla poświęcenia rekompensowalito wynagrodzeniem. Kobiety te angażowałydla zapewnienia sobie bezpieczeństwa opiekunów,74

którzy po przekształceniu się w alfonsów i burdel--mamy, uprawiali bezwzględny biznes. Ergo:dlaczego zakorzeniono obyczaj, iż będący bez pracymężczyźni umierali z głodu, nie mając możliwościwykorzystania swego ciała jako źródła zarobku?Pojedyncze przypadki żigola-Casanovy tylko topotwierdzają. Znowu kłania się feministkom tradycyjnarycerska kurtuazja i tylko osoby waginą myślącenie dostrzegą historycznego upokorzenia mężczyznyw kulturowym ograniczeniu prawa do prostytucji.Oto karta pik – obyczaje.Niepotrzebne mędrca szkiełko, gdyż gołymokiem widać przekroczenie granicy idei równouprawnieniai wstąpienie w sferę irracjonalnych„błędów i wypaczeń”. Weźmy pod lupę chociażbywychowanie. Dzięki działaniu m.in. feministek jużw szkołach podstawowych rozdaje się dzieciomprezerwatywy, sugerujące współżycie szkrabomzupełnie niegotowym i niedojrzałym. Efektem tegojest szok kulturowy i wulgaryzm oraz ciąże 13-latek.Co to ma wspólnego z wychowaniem seksualnymi właściwym przygotowaniem do tej pięknejdziedziny życia, kiedy głupia jeszcze i naiwna dziatwamoże sięgać po wszystko? Po broń też, amen.Oglądaliśmy chyba wszyscy plakat wyborczy partiikobiet, gdzie niejaka Magdalena czy Manuelaprezentowała powabną nagość koleżanek. Kobietyowszem, zgrabne i ponętne, popieram, plakat możnazawiesić w przedpokoju, ale gdzie tu programwyborczy, mądrość umysłu i dyplomacja? Odbiorcawidzi tylko zachętę do seksu i epatujące: waginarządzi, tym podbijemy świat. Nagim biustem,pępuszkiem i depilowaną okolicą łechtaczki? Czy tosą argumenty w polityce gospodarczej? Eheu, neofeministki...Spotykamy się z coraz częstszym zjawiskiem tzw.wyzwalania kobiet od rodziny, zwłaszcza dzieci.Różnego rodzaju tele-matki z pocztą dla pociechprzypiętą do lodówki, czy na coraz większą skalę„pójście w tango”, jako sposób swoistego realizowaniasię części feministek (nec plus ultra). Dziecinajlepiej oddać do „dziadków”, ich wychowaniemi edukacją niech zajmie się przedszkole, szkoła czyostatecznie organizacja kulturowo-socjalna. A co75

z facetami? Nawet taki tabloid jak „Metro”z 26.03.09. zamieścił artykuł Nękani mężczyźni...,gdzie wyraźnie napisano o ich dyskryminacjiw rodzinie. Zaprezentowane rodzynki w szykanachkobiet, to szantażowanie rozwodem, nastawianiedzieci przeciwko ojcu, utrudnianie mężowi kontaktówz dzieckiem z poprzedniego związku, stała kontrola,publiczne obmawianie etc. Wszystkie przytoczoneśrodki składają się na przemoc psychiczną, codo fizycznej, statystyka oscyluje fifty-fifty, chociażtylko jeden facet na tysiąc przyzna się do pobiciaprzez kobietę. Jednak coraz więcej mężczyzn zgłaszasię na terapię i problem zaczyna być co najmniejpublicznie równy prześladowaniu kobiet. Wniosekjest prosty, przemoc w rodzinie występuje po obustronach i nie zależy od płci, lecz osobowości.A feministki szaleją. W Europie (Szkocja, Hiszpania)w ramach „równouprawnienia” funkcjonujezakaz mówienia „tata” i „mama”, zastąpiony urzędowozwrotem „rodzic A” i „B”. Nie wolno obejrzećsię za kobietą, bo to molestowanie, nie wolnopogłaskać po główce dziecka sąsiada, bo to pedofilia,w danych personalnych nie podaje się płci(człowiek binarny?) oraz wiele innych bzdurnychzarządzeń doprowadzających cywilizację do absurdu,np. nakaz dla chłopców w przedszkolu bawienia sięlalkami.Nie jestem przeciwnikiem aborcji, chociaż zabardziej naturalne od skrobania uważam oddanienowo narodzonego (dla dobra populacji) dziecka donp. zakonnego „okna życia”, co jest prawnie dozwolonei zdrowsze dla kobiety.Bodajże w 1936 r. niemieckie gazety opublikowałyadresowany do Hitlera dramatyczny list matkichorego dziecka, w którym bolejąca kobietastwierdza, iż brak jej już siły miłosiernej i prosi wodzao eutanazję dziecka. Efektem tego było zastosowanie„ostatecznego rozwiązania” na skalę światową.Chyba w lutym br. feministki opublikowaływ „GL” podobny list nieszczęsnej usidlonej w opiekęmatki, która prosi o to samo premiera. Pójdźmy możedalej tą ścieżką: ileż mamy osób niepełnosprawnych(niejaka Kazimiera publicznie w telewizji naśmiewasię z kaleki), upośledzonych, z wodogłowiem itp.,dążmy do rozszerzenia eutanazji, jakież będziemymieli zdrowe społeczeństwo, jakież wolne i wyzwolonez zależności kobiety. W naszym kraju żyjeponad 3 miliony bezużytecznych emerytów, dalejże,zastosujmy ostateczne rozwiązanie tej kwestii, oczywiścietylko wobec starych samców. Nie rozumiem,po co istnieją różnego typu hospicja (patrzcie panie –akurat kościelne), dokąd bez problemu możnaprzekazać osobę chorą, tzw. roślinę.Rozumiem eutanazję, ale tylko na własne życzenie.Świat cały czas się kręci, ale nikt nie będziew stanie podważyć istniejącej różnicy płci, rzeczw tym, by zachować równowagę w przyrodziei wzajemny szacunek.Jestem marzycielem. Mam sen... gdzieś hen,w złocistej chmurze widzę mężczyznę i kobietęrówno dzielących obowiązki domowe, nie myślącychani waginą, ani penisem, szczęśliwych w rodzinie naswoją miarę.Jeżeli tak nie będzie, prześladowane samceznowu chwycą za maczugi i skończą z neomatriarchatem,chyba że wcześniej uczyni to feministkom„przyjazny” islam.Możliwe, że wojujące kobiety będą chciałyniczym sępy „rozszarpać” treść tego skromnegoeseju. Cóż, wyraziłem w nim pogląd bazujący naobserwacji zjawisk kulturowych (nie anormalnychprzypadków), pogląd epatujący osobistymprzesłaniem równego traktowania płci.Hoc erat in votis.PSWprawdzie treść eseju jest wynikiem obserwacjiżycia zewnętrznego, to jednak muszę nadmienić, iżsam doświadczyłem skrajnie niesprawiedliwego traktowaniamężczyzny w sporze z kobietą, kiedy toprawda może przegrać z pomówieniem, a czarnemoże stać się białe.76

Anita Kucharska-DziedzicSzanowny Panie, myślącyczym tam Pan sobie chcesz…Zastanawiałam się, jak potraktować Pana tekst.Pisze Pan, że to „skromny esej” – to samokrytyka czyprzejaw dobrego samopoczucia? Nie znam definicjieseju, która jako cechę gatunkową podawałabydopuszczenie ewidentnego obrażania potencjalnychpolemistek lub czytelniczek. Dowiedziałam się bowiem,że kobiety są generalnie rozwiązłe i niewierne,feministki, czyli także ja, dodatkowo się skrobią (ach,ta subtelność sformułowań zdeklarowanego estety!),marzą o eutanazji swoich niepełnosprawnychdzieci, pozują na sponiewierane myszki i mająmasochistyczne waginy, którymi myślą. I ta nieustannageneralizacja – zamiast powiedzieć: ja tak myślę,podpiera się Pan nieustannie jakimiś „wszystkimi”,którzy tak sądzą albo także o tym wiedzą. Czyżby niebył Pan pewny swoich poglądów i potrzebował oparcia?Ma Pan problem ze zrozumieniem zjawisk; feminizmto określenie dla całej gamy poglądów i ruchówkobiecych, wrzucanie ich (nas) wszystkich do jednegoworka świadczy, że żadnej publikacji naukowejo ruchu feministycznym w ręku Pan nie miał. No i tonieustanne stosowanie zamienników – feministkii goszystki. Chrześcijanie i frankiści to chyba nie tosamo, nieprawdaż? Skąd Pan także wie, że wszystkielesbijki to feministki, a prostytutki nas nie lubią –przeprowadzał Pan jakieś badania ankietowo--terenowe? A te kwestie o gloryfikowaniu przez feministkiKoranu i sympatii dla lamów-gwałcicieli?Skąd Pan to wytrzasnął? Śmiało! Feministki uprawiająteż voo doo i kanibalizm. Pan, zdaje się, jakieś legendypisał?Nienawidzimy Kościoła katolickiego, bo hamujenas przed kompletną rozwiązłością – gratulujęwyobraźni (obsesji?). W samym Kościele katolickimjako wspólnocie wiernych istnieją ruchy feministycznepopierane przez Kościół jako instytucję, wystarczyłobypoczytać Przekroczyć próg nadziei, polecamtakże Orędzie na XXVIII Światowy Dzień Pokoju JanaPawła II.Pan woli powoływanie się na rzekome autorytetynaukowe (Cameron) – o jakim Cameronie mowa?Tym, którego koledzy po fachu wyrzucili ze swojegogrona? Ale co ja tam będę mówić, pewnie amerykańscypsycholodzy i psychiatrzy to sami geje, lesbyi żydzi, więc skrzywdzili człowieka. À propos naszegoszoku na „odkrycie”, że homoseksualizm możnaleczyć. Bardziej mnie szokuje, że już się leczy– w Afryce gwałtami na lesbijkach, co wedlepowszechnych wierzeń ma je uleczyć z owejaberracji.Nie lubi Pan „makiawelicznych chwytów socjotechniczno-relatywistycznych”,a przeciwstawia Panrzekomą „normalność” „nawiedzonym” feministkomi goszystkom. Na tym poziomie debatować niesposób. Choć mogłabym ewentualnie zastosowaćklucz psychologiczny i przywołać mechanizm wyparcia.Jeśli się tak bardzo pogardza kobietami, choćbyPOLEMIKI77

tylko częścią z nich, tak ich nienawidzi, przynieustannym deklarowaniu rzekomego szacunku, tomusi to mieć swoje uzasadnienie w braku akceptacjijakiejś części swojej osoby lub traumatycznychdoświadczeniach z płcią piękną. Prostacko generalizując– kryptohomoseksualista albo impotent.Udowodnij Pan teraz, że nie jesteś wielbłądem, to jabędę udowadniać, że się nie skrobię, nie zdradzammęża, nie myślę jedynie o kopulacji, nie chodzę„w tango”, podrzucając byle komu moje dziecko i niezabiłam żadnego staruszka. Sądzi Pan, że czytelnicy„Pro Libris” mieliby używanie z takiej polemiki? Wyżejich cenię i sądzę, że nie czekają na takie obrzucaniesię pomówieniami, bzdurami i inwektywami.Kilka cytatów z Pana wynurzeń:„Myślenie waginą”. Skąd to obsesyjne powtarzanie,że feministki (kobiety, goszystki, lesbijki)myślą waginą? Podejrzewam, że ma to na celudeprecjonowanie intelektualnych zdolności kobiet.Nie wiem, co oznacza owo mityczne myśleniewaginą, pewnie jest odpowiednikiem myśleniapenisem, tylko co oznacza myślenie penisem?Sądziłam naiwnie, że do myślenia służą mózgi. Jeślisugerujemy, że mężczyźnie służy do myśleniakawałek skóry, to przecież podważamy jego zdolnośćrozumowania. Kobiety używają tego sformułowania,chcąc obrazić mężczyznę, któremu skłonność dorozsiewania plemników przysłonić miała rozsądek.Niestety to marny chwyt retoryczny. Mogę też Panazapewnić, że wagina służy kobietom do całkieminnych rzeczy. A jeśli już o niej mówimy, to wielcemnie zaintrygował fragment poświęcony plakatowiwyborczemu Partii Kobiet: „depilowaną okolicą łechtaczki”.Szanowny Panie Kozłowski, w okolicachłechtaczki i na wargach sromowych mniejszychwłosy nie rosną, pojawiają się dopiero na wargachsromowych większych. Kobiety depilują sobie częstookolice bikini – czyli pachwiny, okolic łechtaczek niemuszą. Otworzyłam sobie w internecie reprodukcjetego plakatu – gdzie Pan widział te łechtaczki? Czymy na pewno mówimy o tym samym?„Na początku był Chaos”. Rozumiem, że cały tenfragment o matriarchacie i patriarchacie to wizja literacka,nie stan badań antropologicznych. Każdy matakie wizje, na jakie go stać i nic tu po moich komentarzachdo nich. Podobnie fragment o pijanychmężczyznach bitych na progu domostw przezstęsknione żony. Użalający się nad sobą facet – odrazu widzę Maksa Paradysa, którego biła kobieta.Przypomnę, że bez względu na płeć oglądających,wszyscy po tej kwestii wybuchali śmiechem.Zastanawiam się, jakiej Pan się spodziewa reakcji,pisząc o poniewieranych przez kobiety polskichmężczyznach. Od dziesięciu lat pracuję w organizacjiudzielającej bezpłatnych porad prawnych i wiem, żesą mężczyźni bici przez partnerki – to jakieś 4%w stosunku do 93% ofiar-kobiet. Bicie przez kobietytym się różni od bicia przez mężczyzn, że socjalizacjawykształca u kobiet postawę niepozwalającąskutecznie się bić (skutecznie – oznacza krzywdęzrobioną drugiej osobie, kobiety raczej się bronią niżatakują). Bez względu na umiejętności i masę ciałakobiety, mężczyzna jest w tej sztuce bieglejszy,zwłaszcza od kiedy nauczył się, żeby bić tak, by niezostawiać widocznych śladów. Opowiastki o olbrzymkachgwałconych przez karłów muszę potraktowaćjako wyraz urojeń lub fantazji. Kobietę o przeważającejsile fizycznej także można zgwałcić,wystarczy ją odurzyć lub zastraszyć, można jązaszantażować, metod trochę jest. Ale kpina z czyjegośbólu i poniżenia, kpina z gwałtu jest wysoceniesmaczna i słowo „niesmaczna” proszę potraktowaćjako eufemizm. Pogarda dla czyjegoś cierpienia,dla osoby skrzywdzonej, sponiewieranej? PanieKozłowski, daruj Pan sobie.„W takim USA kobiety w przypadku zmyślonegooskarżenia mężczyzny o molestowanie, za fałszywezeznania pod przysięgą są zwalniane od kary”.Pana znajomość amerykańskiej jurysdykcji jestimponująca, porównywalna do wiedzy antropologiczneji anatomicznej, nie mówiąc już o sensacjachz europejskich przedszkoli.„Nigdy nie byłem przeciwnikiem kobiet, zawszepopierałem równouprawnienie oraz zdrową i potrzebnąswego czasu walkę emancypantek o jednakowystatus płci”. Coś takiego? Myśli Pan, że ktoś z czytelnikówwątpi?„Kto z czyjego żebra” – sugerowałabym trochępoczytać semiotyki biblijnej, na przykład księdzaprofesora Jerzego Chmiela, żeby nie czerpać wiedzyo świecie z przekomarzań.„Prawa natury” – na prawa natury powołują sięci, którzy nie potrafią przyporządkować swoichtwierdzeń jakiemuś systemowi filozoficznemu. Alejeśli mamy się na prawa natury powoływać,należałoby ustalić, co wchodzi w skład niezmiennejnatury człowieka, z Pana wizji wynika jednakowoż,że zmienna jest ona niesłychanie.78

Średniowiecze. Przypominam Panu, że kobieta,którą wywalczono w pojedynku, była przedmiotemi nie miała prawa wyboru jako trofeum. Niech Panpójdzie dalej tokiem swojego rozumowania, skorosobie siebie widział powiewającym białą chusteczką,i wyobrazi sobie, jak zmierza rześkim krokiem jakomęskie trofeum silnej „rycerki”, nie tej milszej, sympatyczniejszej,ładniejszej, inteligentniejszej i co tam jeszczedla Pana ważne, ale tej, która skutecznie pobiła inną.I musi jej Pan służyć swym ciałem jako nagroda.Może to i fajny materiał na fantazję seksualną, alemówimy o życiu. Tu by pasował ten fragment o „masochizmiewagin”, ale masochizm to dość rzadka rzecz,a wymuszony stosunek boli każdą kobietę.„(...) a w takim autobusie boję się ustąpić miejscakobiecie, bo a nuż jest feministką i oskarży mnieo jakiś seksizm”. Wielu mężczyzn podziela Panaobawy, zwłaszcza na widok ciężarnych, staruszeki kobiet obarczonych siatami.„Nie mogę też bezpiecznie powiedzieć, że panimi się podoba, tylko muszę okólnie stwierdzać, że np.jaka ładna bluzka czy pantofelki, gdyż ta pierwszaforma grozi oskarżeniem o molestowanie”. PanieKozłowski, wyobraź Pan sobie sytuację: idzie Panulicą i dwie siedzące na ławeczce panie wymieniajągłośno uwagi o zawartości Pana spodni. Fantastyczneuczucie, nieprawdaż? Redukcja człowieka do tyłkaczy fallusa to na pewno jest to, o czym skrycie marzykażdy mężczyzna. Albo jakaś pasażerka w autobusiewkładająca Panu ręce do spodni… Gratulujęwyczucia.„Oczywiście Kościół niesie ze sobą i inne hasła,jak rodzina, macierzyństwo i moralność, więc i teprzymioty zostają przez feministki odrzucone”.Rozumiem, że feministki są samotne, niepłodnei amoralne. Zaprawdę powiadam Panu, czerp Panwiedzę o świecie z innych źródeł. Rodzina, macierzyństwoi moralność mogą być różnie definiowanei o definicję toczy się spór. Rodzina nie może byćusprawiedliwieniem opresji, Maria i Józef mogąuchodzić za związek idealny wedle wielu feministek;Józef, jak wiadomo, ani Marii nie bił, ani nie gwałcił,uszanował jej życiowy wybór i powołanie, szanowałją i jej dziecko. Skądinąd wedle Pana opinii, dobrze sięstało, że to Józef wychowywał niespłodzone przezsiebie dziecko, bo Maria, jak każda kobieta, nieumiałaby zaakceptować dziecka, którego nie urodziła.Co Panu winne wszystkie matki zastępcze,adopcyjne, wychowujące dzieci swoich partnerów, żei je Pan poobrażał?„(...) pierwszą instytucją, która wywindowałakobietę na piedestał, był średniowieczny Kościółkatolicki”. Są trzy osoby boskie: Bóg Ojciec, Syn Bożyi Duch Święty. Maria nie jest boginią, ale matką Boga.To wcale subtelna różnica, ale są kobiety, którechciałyby w tym męsko-boskim towarzystwiejakiegoś żeńskiego pierwiastka.„(...) autorytet inteligentny i prezentującywyobraźnię przestrzenną, tym bardziej przemawiajęzykiem logicznym i przystępnym, bez jakichkolwiekpseudokulturowych udziwnień i niezrozumiałychsprzeczności”. Szkoda, że się Pan do swej rady samnie zastosował.„(...) wolę faceta lepiej zbudowanego”. I tu sięz Panem zgadzam, ja też wolę. I skoro przyszło mi sięz Panem zgodzić, to tu skończę.Howgh! (nie sądzi Pan, że to efektowniejszeod łaciny?)79

Grażyna ZwolińskaMyślenie półpenisemNo i jak mam się wyzłośliwiać nad tekstemZbigniewa Kozłowskiego Myślenie waginą alboriposta na cztery karty, skoro mimo wszystko piszew nim o mnie ciepło? Darzy estymą, dostrzega, żenie jestem feministką nawiedzoną, no, może tylkotroszkę. Wprawdzie uważa, że naznaczona jestemskłonnością do stronniczego naciągania i przekłamywaniafaktów, ale w powiązaniu z jakże przystającąkobiecie dziewiczą naiwnością.W tych okolicznościach rozbuchanej wiosennejprzyrody nie pozostaje mi nic innego, jak z możliwiewielką kobiecą łagodnością, ustosunkować się doniektórych wątków jego eseju. A na końcu wspomniećcoś nieśmiało o wywołanych do tablicy kalesonachsamego Naczelnika Ziuka.Dramat męskiego poświeceniaZbigniew Kozłowski, przedstawiający się jakozwolennik równego traktowania płci, włączając siędo dyskusji o feminizmie, zauważa, że „niepotrzebnemędrca szkiełko, gdyż gołym okiem widać przekroczenieidei równouprawnienia i wstąpienie w sferęirracjonalnych »błędów i wypaczeń«”. Dodaje, żenastąpiło niebezpieczne odstępstwo od praw natury.Doszło do tego, że „kobieta pragnie pełnej hegemoniii zepchnięcia mężczyzny do roli użytecznego i przestraszonegoprzedmiotu”.Jeśli o użyteczność mężczyzny chodzi (zwłaszczaw wykonywaniu prostych prac domowych), tomuszę przyznać, że autor ma rację. Tak, kobiety tegouparcie próbują, prośbą i groźbą, być może nawetbiciem. Bez tortur przyznaję, że zawsze usiłowałamskłonić swego byłego małżonka do mycia naczyń,a ponieważ robiłam to przez 30 lat z pewną taką natarczywością(wynikająca z bezskuteczności podejmowanychdziałań), to poszedł sobie w końcu do młodszejo 30 lat panienki i jak mi donoszą zaprzyjaźnione wiewiórki,w zmywaniu naczyń nie ma sobie równych.Jako osoba z natury dobrotliwa, nie domagam się odniej podziękowań za mój wieloletni nauczycielski trud.Z. Kozłowski zauważa też w swoim artykule, żew dzisiejszych czasach to mężczyzna wykonujew domu większość prac niewolniczych i ciężkich(trzepanie dywanów, rąbanie drzewa na wsi, obieranieziemniaków, przybijanie, wnoszenie i wynoszeniemebli etc.). Ponadto w każdej normalnej rodzinieco najmniej partycypuje we wszystkich innych robotach,co zresztą autor Myślenia waginą... uważa zawłaściwe. I znowu muszę się z nim zgodzić w kwestiitrzepania dywanów, rąbania drewna i targania mebli.Kobiety od tych zajęć rzeczywiście się wymigują.Wykręcając się tym, że są zajęte gotowaniem, zmywaniem,sprzątaniem, praniem, prasowaniem, odkurzaniem,opiekowaniem się dziećmi (i tak w kółko,świątek – piątek), a więc robotami pasjonującymi, nieniewolniczymi, nie ciężkimi, choć jakoś nie wiadomoczemu, tak je po ich wykonaniu wieczorem bolą nogi.Co bardziej feministycznie skażone damskie osobnikipotrafią jeszcze wypomnieć stłamszonym partnerom,że meble wnosi się lub wynosi raz na jakiś czas,dywany trzepie od święta, a kartofle nawetnajbardziej upośledzony manualnie mężczyznaobierze w znacznie krótszym czasie niż zabiera ugo-80

towanie całkiem przeciętnego obiadu. Trudno więcmówić o dramacie męskiego poświęcenia.Jeśli zaś chodzi o męskie partycypowanie wewszystkich innych codziennych czynnościach, topodobnie jak Z. Kozłowski, uważam, że jest ono jaknajbardziej właściwe. Różnię się z autorem jedyniew tym, że on uważa, że tak już u nas jest, a mnie(osobiste doświadczenia zaprzeczające tej teziepomijam, jako zbyt jednostkowe) wpadły w feministyczneręce badania CBOS-u z grudnia 2006 r.,z których wynika, że zdecydowaną większość żmudnychdomowych prac wciąż wykonują żony, konkubinyi kochanki (szczegóły tej statystyki w tekścieBunt kur w poprzednim numerze „Pro Libris”).Na okrasę – telewizyjna reklama jednego z płynówdo naczyń. Mężczyzna, zachwycony tym, jakwspaniale usuwa on paskudny tłuszcz z wielkiegokotła, pyta: „Czy mogę wziąć trochę dla żony?”.Wyobraźmy sobie sytuacje odwrotną: kobieta, zachwyconaskutecznością płynu pyta: „Czy mogęwziąć trochę dla męża?”.Katolicka narośl na sędziachI znów muszę napisać, że zgadzam się całkowiciez autorem Myślenia waginą..., gdy pisze on, iż polskiesfeminizowane sądy niemal odruchowo w przypadkurozwodu przyznają dzieci kobietom. Tak, przyznają.Inna rzecz, że jak kiedyś zbierałam materiał doartykułu na ten temat i rozmawiałam z sędziami,wśród których byli też mężczyźni, usłyszałam, żeprzypadki, kiedy odchodzący (często do innej pani)panowie starają się o to, żeby to z nimi zostałodziecko, naprawdę nie są tak częste. Wielu wcale niedobija się o to, żeby mieć taki kłopot na głowie,a wprost przeciwnie, wybiera wolność. Ci, którzy sięjednak dobijają, natrafiają często na sądowy murniezrozumienia ich ojcowskich praw. Tworzą więcróżne stowarzyszenia i walczą. Trzymam za nichswoje feministyczne kciuki.Nie zgadzam się natomiast z tym, że winę za to,że tak zachowują się sądy, ponoszą feministki. Nicpodobnego! One uważają, że za wychowanie dzieckaw równym stopniu odpowiada ojciec, jak i matka.To one od lat forsują, żeby dzieckiem, także malutkim,opiekowała się nie tylko matka, ale i ojciec. Toim zawdzięczamy nieśmiałe urzędowe próby stworzeniaurlopów zwanych tacierzyńskimi, choć ładniejbyłoby nazwać je ojcowskimi.Przekonanie, że dziecko najlepiej wychowa matka,bo macierzyństwo, a nie jakieś zawodowe ambicje, tojej główna powinność, ma korzenie wywodzące sięz głębokiej religijnej tradycji, także katolickiej. Poglądyte wkładano kobietom do głów całe wieki, nic więcdziwnego, że tak trudno je wyplenić, także z główsędziowskich. Kiedyś, mam nadzieję, to się stanie.A gdzie kult prawiczka?Skoro już dotknęłam czegoś tak drażliwego jakreligia, to muszę brnąć dalej. Zwłaszcza że brnie teżZ. Kozłowski. Jego zdaniem instytucją, która wywindowałakobietę na piedestał był średniowiecznyKościół katolicki. Bo deifikował Matkę Boską, bowytworzył katolicką kulturę rycerską itp. Dodam, żew jej ramach wymyślono też średniowieczną miłośćplatoniczną, istniejącą bardziej w ówczesnej poezjiśpiewanej niż w życiu.Wiemy, że chrześcijaństwo nie wyrosło naintelektualnej pustyni. Wzięło wiele z filozofii greckieji prawa rzymskiego. Przyjęło też z nich bezzastrzeżeń niższy status kobiet. Tak zwany DecretumGratiani z 1140 r., który stał się oficjalnym prawemkościelnym w 1234 r. i był zasadnicza częścią PrawaKanonicznego obowiązującego aż do 1916 r. (sic!) niepozostawia złudzeń co do tego, jak Kościół widziałmiejsce kobiet. Córka podlegała bezwzględnie ojcu.Żona – władzy męża, który mógł ją karać. Nie miałaprawa do majątku ani sprawowania jakichkolwiekfunkcji publicznych, a już w Kościele zwłaszcza.Kobietom z nieco wyższych sfer na otarcie łezpozostawało, wspomniane przez Z. Kozłowskiego,machanie chusteczką z krużganków do swegorycerza (do czasu aż stał się jej pełnoprawnymwłaścicielem, czyli mężem).Teolodzy średniowieczni piedestał dla kobietyprzygotowali zatem dość specyficzny. Kult MaryiDziewicy i dziewictwa w ogóle działał tylko w jednąstronę. Jakoś nie powstał kult np. JeremiaszaPrawiczka. Kobieta średniowieczna, i długo jeszczepotem, mogła być albo dziewicą, albo czyjąś żoną.Musiała być przypisana mężczyźnie, najpierw ojcu,potem mężowi. „Ku swemu mężowi będzieszkierowała swe pragnienia, a on będzie panował nadtobą” – biblijne słowa. Mąż swoje pragnieniakierował to tu, to tam. Właściwie bezkarnie.To prawda, że mający długą tradycję sprzeciwkobiet wobec tego typu podporządkowania doceniłPOLEMIKI81

sam Jan Paweł II w liście apostolskim Mulieris dignitatemz okazji Roku Maryjnego O godnościi powołaniu kobiety. Nie omieszkał jednak zarazdodać, że „ten sprzeciw nie może prowadzić podżadnym warunkiem do maskulinizacji kobiet. W imięwyzwolenia się spod panowania mężczyzny, kobietanie może dążyć do tego, by – wbrew swojej kobiecejoryginalności – przyswajać sobie męskie atrybuty.Zachodzi uzasadniona obawa, że na tej drodzekobieta nie spełni siebie, może natomiast zatracići wypaczyć to, co stanowi o jej istotnym bogactwie”.Nieco dalej Jan Paweł II pisze, jak rozumie ową„kobiecą oryginalność”. Podkreśla, że są dwa wymiarykobiecego powołania. To najpierw dziewictwo,potem macierzyństwo spełnione w małżeństwie. Beznich trudno mówić o godności kobiety. Jakośdziwnym trafem godność mężczyzny, wg katolickiejreligii, nie zależy przede wszystkim od bycia najpierwprawiczkiem, a potem ślubnym ojcem.Nie rozumiem więc, dlaczego Z. Kozłowski dziwisię, że feministka tego nie zaakceptuje i będziewolała porozmawiać o kobiecej seksualności,popływać w jeziorze czy podnieść swoje zawodowekwalifikacje, zamiast modlić się pod figurą MaryiDziewicy w intencji zachowania czystości (nie tejhigienicznej).Promile czy miliony?Zbyt wiele jest wątków w artykule Z. Kozłowskiego,żeby odnieść się do nich w pełni. Bo to i biciemężczyzn przez kobiety; i lesbijki, które zawsze sąfeministkami (dobrze, że nie odwrotnie); i prostytutki,które nie lubią feministek (dlaczego? – radzęprzeczytać Dziwki w historii Nickie Roberts); i katolickainkwizycja, która nie była taka zła, bo więcejkobiet spalili protestanci; i wrodzona rozwiązłośćkobiet, przed którą hamuje je tylko katolicka moralność;i eutanazja, na którą lekarstwem są kościelnehospicja, w których rzekomo jest tyle miejsc, żeżaden potrzebujący nie czeka w kolejce; i islam,którego stosunkowi do kobiet rzekomo nie sprzeciwiająsię feministki; i rozdawanie dzieciom w podstawówkachprezerwatyw, z czego potem biorą sięciąże 13-latek.Autor Myślenia waginą... pisze, że feministkistanowią wręcz promilową, choć opiniotwórczą,grupkę populacji, a przemawiają w imieniu wszystkichkobiet. Tymczasem ponad 90 proc. pozostałychpań uważa się za normalne i ich goszystowskiej filozofiinie popiera. I tu należałoby napisać może to, copowinno być napisane na początku. Kto to jest feministka?Czy to tylko zdeklarowana organizacyjnieprzedstawicielka klasy średniej? Takich rzeczywiścieaż tak wiele nie ma. A może feministką jest każdababa, która goni swojego chłopa do pomaganiaw domu, jeśli sam nie umie się tego domyślić? Takichsą miliony, choć tylko niektóre przyznałyby się dofeministycznych ciągot (tak zohydzono opiniipublicznej obraz feministki). Ja się przyznaję.Z. Kozłowski zauważa (bardzo zresztą uprzejmie,dziękuję), że w Buncie kur stronniczo naciągamfakty, sugerując, że dzieło emancypacji kobietdokonało się dzięki nim samym. Napisałam raczej, żegdyby nie te paskudne feministki, sufrażystki i inneemancypantki, to znacznie dłużej kobiety musiałybyczekać na to, żeby np. móc posiadać swoje kontow banku, studiować na uniwersytecie czy głosowaćw wyborach. Takie są po prostu historyczne fakty.Dziwnym trafem nie działo się tak, że to mężczyźninamawiali usilnie kobiety, żeby zechciały np. zdobywaćwyższe wykształcenie czy rozporządzać swoimmajątkiem. Panowie bronili swego stanu posiadania,jak niepodległości.Teraz obiecane kalesony ZiukaJak niepodległość, to marszałek Piłsudski.Opisałam w Buncie kur, jak to feministki wymuszałyna nim przyznanie Polkom wyborczych praw, bow odradzającej się po latach zaborów ojczyźniepoczątkowo miały być one dane tylko mężczyznom.Przyszły więc kiedyś pod willę Ziuka i waliły parasolkamiw okiennice, a w środku jego żona, zagorzałafeministka Aleksandra Szczerbińska, suszyła mugłowę, żeby przyjął panie i w końcu uległ w kwestiiwyborczych praw. Z. Kozłowski zwrócił mi uwagę, żeto niemożliwe, żeby człowiek, który powstrzymałnawałę barbarzyńskiej bolszewii, mógł ulec parasolkom.Nawała wprawdzie przyszła ponad dwa latapóźniej, ale mniejsza o to. Marszałek był przecieżbohaterski także wcześniej, kiedy to, o czym pisałam,się działo. Według jego legendy było tak, że gdyw pocie czoła spełniał swój małżeński obowiązek,usłyszał walenie w szyby małżeńskiej sypialni.Kiedy w końcu wyrwał się z rozochoconych żoninychobjęć i wciągnął kalesony, nie tylko nie wezwał policji,lecz powodowany katolickim duchem rycerskości82

udzieli paniom audiencji, w której zresztą nic niewynikało.Legenda przeciwko legendzie? Niekoniecznie.Obie sobie nie przeczą. Przecież mogło być tak, żesusząca mężowi głowę w kwestii damskichgłosowań feministka Ola, po wcześniejszej zmowiez feministycznymi koleżankami, zagroziła swemurycerskiemu mężowi (nieważne czy w kalesonach,czy bez), że jej objęcia przestaną być tak rozochocone,jeśli dalej będzie się upierał przy daniupraw wyborczych tylko mężczyznom. Momentprzedstawienia groźby wybrała wyjątkowo perfidnie,czemu nie ma się co dziwić, bo wiemy, jakperfidne potrafią być feministki. Ale to tylko takpółżartem.Tu konieczna jest jeszcze dygresja, by nikt niezarzucił mi, że mam luki w wiedzy na temat naszegonarodowego bohatera, przepełnionego wspomnianymprzez Z. Kozłowskiego „katolickim duchemrycerskości”. Otóż słowo „żona” używane jestw opowieści o stukaniu w okiennice na wyrost.W 1918 r. marszałek nie mógł też spełniać małżeńskiegoobowiązku, lecz raczej obowiązekkonkubencki. Ziuk i Ola nie byli przecież małżeństwem.Długo żyli na kocią łapę, dorabiając sięzresztą po drodze dwóch córek. Pobrali się dopierow 1921 r., kiedy zmarła żona Piłsudskiego, MariaJuszkiewicz. To po to, żeby móc ją poślubić (byłarozwódką), przeszedł nasz bohater w 1899 r. naprotestantyzm. Potem znów „wrócił” i z Olą wziąłślub jak najbardziej katolicki, co oczywiście nieoznacza, że wiarę traktował instrumentalnie. Już jednaktrzy lata później poznał o 30 lat młodszą EugenięLewicką, którą obdarzył niemniej gorącym uczuciem,odwiedzał w Druskiennikach i zabrał na Maderę.Warszawa huczała od plotek, a Ola udała się potemdo Geni, raczej nie na plotki. To tak w największymskrócie.A do poważnych spraw wracając... Mój sympatycznyskądinąd adwersarz napisał, że Piłsudski wydałdekret o prawach wyborczych (w tym i dla kobiet)pod wpływem kodeksu praw demiurga nowożytnejwolności i równości Bonapartego, wielokrotnie publiczniepodkreślając, że jest Napoleonofilem. No cóż,problem tylko w tym, że choć Kodeks Napoleona faktyczniewprowadził wiele nowoczesnych rozwiązań,to prawa kobiet akurat mocno ograniczył. Wprawdziegwarantował równość przed prawem, wolnośćdla każdego, ochronę własności prywatnej itp., ale –co było wyraźnie zaznaczone na wstępie – tylkomęskim obywatelom ówczesnej Francji. Jeśli chodzio kobiety, to odebrał im prawa wywalczone w czasieRewolucji Francuskiej, a konkretnie możliwośćkształcenia się na równi z mężczyznami czy zarządzaniawłasnością swoją i małżeńską. Wprowadzałsilną władzę ojcowską i mężowską, co miało chronićrodzinę, a powodowało znacznie ograniczenie prawkobiet. Zniósł regułę zrównującą prawa dzieci ślubnychi nieślubnych. Wprowadził zasadę, że mąż mógłżądać rozwodu zawsze, jak żona cudzołożyła, natomiastżona tylko wówczas, gdy kochanka byłautrzymywana w ich wspólnym domu. Może więcdobrze, że zauroczony tak mało prokobiecymKodeksem Napoleona Piłsudski miał tak feministycznążonę? Myślącą waginą, czy raczej domagającą sięoczywistych z dzisiejszego punktu widzenia praw?A skąd tytuł mojej repliki Myślenie półpenisem?Bo nie uważam, żeby komentowany przeze mnieartykuł Z. Kozłowskiego zasługiwał na wyrzuceniez tytułu owego „pół”. Autor godzi się przecież, chociażteoretycznie, z równouprawnieniem płci, kobietyszanuje po swojemu, a przede wszystkim zwracauwagę na kilka rzeczywistych obyczajowych i kulturowychdziwolągów na polu damsko-męskich kontaktów.Szkoda, że giną one w morzu półprawd,nieścisłości i uprzedzeń.83

Grzegorz GorzechowskiFeminizm po swojemuOd jakiegoś czasu przedstawiciele MinisterstwaRozwoju Regionalnego jeżdżą po Polsce i nauczają,jak w praktyce powinno wyglądać zastosowanienowego podręcznika o projektach realizowanychw ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki,dotyczącego idei równościowych kobiet i mężczyzn * .Nietrudno się domyślić, że są to kobiety, znacznietrudniej za to – jak wyglądają ich zajęcia i jak taknaprawdę wygląda podręcznik, pełen fatalnych sformułowańi topornego dydaktyzmu.Otóż trzy autorki przekonują m.in., że w projektachnie należy więcej ludzi nazywać ludźmi czyosobami, ale kobietami i mężczyznami, co więcej,znajduje się tam nawet stwierdzenie, że jeśli w opisieprojektu grupie objętej analizą problemu lub działaniaminadano nazwę „osoby”, to projekt utrwalaniepokojące stereotypy nierówności społeczno-kulturowejobu płci. Strach pomyśleć po tych fatalnychsformułowaniach, że napisały go kobiety, abywspomóc i utrwalić pozytywne przemiany, dotyczącezwiększenia obecności kobiet w życiu publicznym, cogorsza w kontekście bardzo częstych nawoływańo traktowanie kobiet właśnie jako osoby, obecnychchociażby w sztuce tworzonej przez artystki,określające się jako feministki. Przypomina to niedawnepomysły dotyczące zmiany tytułowania posłówi posłanek w Parlamencie Europejskim, bowiem dotychczasowenazewnictwo („poseł” i „posłanka”) niespełnia kryteriów działań równościowych. Obapomysły powstały w oparciu o te same podstawy –stosowne zapisy w traktatach UE i rozporządzeniaKomisji, jak też ten sam skład ParlamentuEuropejskiego.Zacząłem od krytyki podręcznika, którego ideajest ze wszech miar słuszna – wymaga najzwyczajniejw świecie, aby poddać refleksji sytuację obu płci wewspółczesnym świecie, w celu wykrycia przyczynnierówności oraz podjęcia działań zapobiegających,czyli faktycznego dążenia do korzystnej zmiany sytuacji.Podręcznik służy łopatologicznemu wyłożeniu,jak należy zajmować się problemem równouprawnieniai zmusza potencjalnych projektodawców dostosowania tej łopatologii. Być może tak trzeba…Dlaczego jednak przeciętny facet zawszeodbierze tego rodzaju pomysły jako absurdalne?Dlatego właśnie, że tak je postrzega. O postrzeganiuzapominają autorzy i autorki podobnych inicjatyw,niezależnie od tego, czy mają rację, czy nie, co niestetyczęściej prowadzi do agresji, a nie zrozumienia. Cogorsza, zapominają również o empatii, o wczuciu sięw sytuację innego człowieka, zapominają o wzięciupod uwagę różnic światopoglądowych.Przykro pisać, ale tych samych cech postrzeganychstereotypowo jako kobiece, brakuje właśniemizoginom, domowym tyranom, facetom, którzy naco dzień gnębią kobiety, świadomie je upokarzając* M. Branka, M. Rawłuszko, A. Siekiera, Zasada równości szans kobiet i mężczyzn w projektach Programu Operacyjnego KapitałLudzki. Poradnik, dostępy w internecie: http://www.efs.gov.pl/dzialaniapromocyjne/Documents/zasadarownociszans.pdf84

w różnych życiowych sytuacjach, a jeśli nie mają tegoświadomości, to tym gorzej.Problem feminizmu jest zresztą w moim mniemaniuznacznie szerszy niż dyskusja kto i co komu będziekazał zrobić. To „kazał” jest tutaj kluczowe, od razuoznajmię, że jak dla mnie jest w ogóle niefemistyczne,jest opresyjne, aroganckie i co gorsza właśnie bezrefleksyjne.Dokładnie tak samo bezrefleksyjne jakporady bezmyślnego mizogina, stwierdzającego, żeśredniowieczny Kościół katolicki wyniósł kobiety(podkreślam liczbę mnogą!) na piedestał, że w minimalnymstopniu brał udział w kaźniach czarownic, żew XIX w. „feminizm” może i był potrzebny, ale obecnieto już nie i w ogóle każdy „normalny” dokładnie wie,co o tym myśleć. Takie niedopowiedzenia, operowaniehasłami, typu „normalny”, z definicją daną a priori (coto u diabła znaczy „normalny”?), przypomina małegoKazia, który jak lew będzie bronił zabawek i swojegomiejsca w publicznej piaskownicy, które zostało mudane, tak więc przy nim trwa. Wielu się takich znajdzie.Wydaje się pewnym błędem logicznym atakowaniewszelkich przejawów innego myślenia. Dotyczyto osób, odczuwających zagrożenie swoich światopoglądowychpodstaw egzystencji. Błąd logicznyosób, stających jakoby w obronie tradycji, polega natym, że kompletnie ginie im gdzieś kontekst tej tradycji,kontekst zmieniającego się świata i jego rozumienia.To jak zaprzeczanie faktom, które już sięwydarzyły, próba zatrzymania pędzącej rzeki.Dynamicznie zmieniający się świat i postęp w rozumieniusiebie samego, jak też siebie w społeczeństwiei współczesnym świecie wymaga wiecznejweryfikacji założeń dotyczących współżyciaspołecznego, bo problem nierówności jest przecieżniewątpliwy. Im więcej wiemy na ten temat, tymbardziej powinny ewoluować zasady regulujące tożycie, to jest fakt. Dynamika zmian społecznychz kolei generuje kolejne nierówności, raz górą będągórnicy i stoczniowcy, innym razem pracownicy energetyki,jeszcze innym razem geje i lesbijki, a każdawiększość mająca siłę wyznaczania praw i zasadbędzie twierdzić że „normalność” to oni, co jest jaknajbardziej zgodne z tradycją.Nie mogę się zgodzić na lekceważenie, czy nawetzwalczanie feminizmu, nawet jako facet, który jakobyjest zagrożony przez „modliszkowate” dążeniazagorzałych feministek do całkowitej dominacji,cokolwiek by to miało znaczyć. Przede wszystkimdlatego, że w ogóle nie czuję takiego zagrożenia,feminizm bowiem postrzegam znacznie szerzej niżtylko walkę kobiet o równouprawnienie, czy teżo całkowitą dominację nad mężczyznami. Dla mniejest to zjawisko współczesnej kultury; proces, którytrwa i z pewnością się nie zakończył. To stopnioweodejście od historii wojen i przemocy, w kierunkuhistorii łagodnej, znaczonej doniosłymi zdarzeniamispołecznymi, co zgodne jest z prymatem cech ogólniepostrzeganych jako kobiece.Nie bardzo wiem, jak zdefiniować zjawisko feminizmu,określić kto to jest feministka czy wojującafeministka – hasło funkcjonujące w społecznejświadomości, o zabarwieniu raczej pejoratywnym.Dla mnie feminizm jest tak samo wielowątkowyi powszechny jak new age, który obejmuje niemalkażdą sferę życia. To nie tylko analiza statusu płci, tosposób myślenia, metoda funkcjonowania i działania.Feminizm to coraz powszechniejsze funkcjonowaniecech miękkich, zwanych kobiecymi w różnychsferach życia. To zatem niekoniecznie miękkość, aleelastyczność w zarządzaniu, nie chaotyczność, aleuzupełniająca się wielowątkość w działaniu, niebezrozumne oddanie, ale gotowość i motywacja domaksymalnego zaangażowania. To również emocjonalność– zbyt często zapominamy, że emocje to nietylko histeria i nieprzewidywalność, ale też empatia,czyli np. wyczucie trendów na rynku (!), umiejętnośćpostępowania z ludźmi i co najważniejsze szczerośćwzględem samego siebie.Dla mnie zatem historia feminizmu, to historiarozwoju wzajemnego rozumienia i… wybaczciechłopy – w porównaniu z upartym trwaniem przyskorupie zwanej patriarchalną tradycją, która przybyle puknięciu rozleci się w pył, przy braku umiejętnościkrytycznego spojrzenia na historię tej tradycji(wciąż uparcie zasłanianej Kościołem) brzmi o wielebardziej atrakcyjniej.POLEMIKI85

NA GRANICYMichael KurzwellySłubfurtbekommt einParlamentMichael KurzwellySłubfurtbędzie miałwłasny parlamentMit einem ungewöhnlichen Projekt verbindet derVerein Słubfurt e.V. die beiden Teile der deutsch-polnischenDoppelstadt Frankfurt- Słubice. Unter demTitel „PARLAMENT“ finden in der Stadt Słubfurt seitihrer Gründung im Jahre 1999 die ersten Kommunalwahlenstatt.Ab sofort kann sich jeder Słubfurter Bürger aktivin die Gestaltung der Stadt Słubfurt einbringen undStowarzyszenie Słubfurt e. V. połączy obydwieczęści polsko-niemieckiego miasta bliźniaczegoniezwykłym projektem. W Słubfurcie odbędą się podhasłem „PARLAMENT” pierwsze od założenia miastaw 1999 r. wybory komunalne.Już teraz każdy słubfurtczyk może aktywniewłączyć się w kształtowanie miasta i wystawić swąkandydaturę w tych wyborach. Co najmniej dwóch86

sich für die Kommunalwahlen aufstellen lassen.Jeweils mindestens zwei Einwohner der beidenStadtteile Słub und Furt können zusammen einePartei gründen, natürlich auf der Basis des SłubfurterGrundgesetzes und seiner Wahlordnung. Diesebesagen unter anderem, dass jeder Słubfurtwahlberechtigt ist von der Geburt bis zum Tode.Der richtig heiße Wahlkampf dauert vom 05.-11.Juli 2009. Wundern Sie sich also nicht über merkwürdigeWahlplakate im Stadtzentrum von Słubfurt,auf denen sich Parteien anpreisen, von denen Sienoch nie etwas gehört haben. Die ersten 6 Parteien,die sich gründen, können im Rahmen des Projektesein Plakat und eine Informationsbroschüre erstellen.Eine Wahlkampfzeitung informiert über alle Parteienund Ereignisse. Die Schauspielerin Lucyna Winkel ausPoznan wird die Parteien mit Rhetorikunterrichtbegleiten. Der Stichtag für die Wahlen ist der 11. Juli.Unter der Stadtbrücke befindet sich unsere Wahlkampfbühne,auf der sich nicht nur die Parteien einen hartenWahl-Kampf liefern, sondern auch jeder Słubfurter,der etwas Kreatives zeigen möchte, zum Mitmacheneingeladen ist. Die beiden Wahllokale befinden sichim Hof des Collegium Polonicum, sowie im VerbündungshausFforst in der Forststraße in der Nähe des Oderspeichers.Am Sonntag, den 12. Juli tritt das SłubfurterParlament zu seiner ersten Sitzung zusammen, ebenfallsunter der Brücke und mit kreativer Begleitung.Damit sich potentielle Parteigründer und Kreativeder beiden Stadtteile Słub und Furt besser kennenlernen und zusammenfinden können, findet amDonnerstag, den 14. Mai von 18-21 Uhr imStadtverordnetensaal des Furter Rathauses eineKontaktbörse statt, zu der jeder EinwohnerSłubfurts, herzlich eingeladen ist.Das vom Frankfurter Künstler Michael Kurzwellykonzipierte Projekt wird vom Fonds Soziokultur undder Brandenburgischen Landeszentrale für politischeBildung finanziell unterstützt und im Rahmen eineskulturwissenschaftlichen Seminars unter anderemmit Studenten der Europauniversität Viadrina umgesetzt.Projektpartner des im Rahmen des Hanse-Stadtfestes stattfindenden Projektes sind der VereinBunter Hering e.V., das Słubicer Kulturhau SMOK,das Karl-Liebknecht-Gymnasium, das Liceum Nr. 1und viele Vereine und aktive Bürger der beidenStädte Frankfurt und Słubice.Mehr Informationen finden Sie unter:www.parlament.slubfurt.netmieszkańców obu części Słubu i Furtu może wspólniezałożyć partię, oczywiście zgodnie ze SłubfurckąUstawą Zasadniczą i ordynacją wyborczą Słubfurtu.Przepisy te mówią między innymi, że każdysłubfurtczyk jest uprawniony do głosowania, odchwili narodzin do śmierci.Naprawdę gorąca kampania wyborcza zaczynasię 5 i kończy 11 listopada 2009 r. Dlatego nie należysię dziwić niezwykłym plakatom w centrum Słubfurtu,reklamującym partie, o których nikt z Państwajeszcze nie słyszał. Pierwszych 6 partii, które powstaną,może przygotować plakat i broszurę informacyjnąw ramach projektu. Będzie również wydawanagazeta, informująca o wszystkich partiach i wydarzeniach.Lucyna Winkel, autorka z Poznania, będziewspomagać kandydatów, prowadząc zajęcia z retoryki.Dzień wyborów to 11 lipca. Pod mostem miejskimznajduje się scena, na której można prowadzić kampanięwyborczą – wszystkie partie zapraszamy doostrej walki; jednak każdy, kto chce pokazać cościekawego, będzie na niej mile widziany. Lokalewyborcze, są planowane dwa, będą znajdowały sięw Collegium Polonicum i w Verbündungshaus Fforstna ulicy Forststraße w pobliżu restauracji Oderspeicher.W niedzielę, 12 lipca, parlament słubfurckizbierze się na swym pierwszym posiedzeniu, takżepod mostem i z udziałem programu artystycznego.Osoby, które chciałyby założyć partię, a takżewszelkie twórcze osoby z obu strony Słubu i Furtu,będą miały okazję poznać się lepiej w czwartek,14 maja, w godzinach od 18 do 21 w sali RadyMiejskiej furckiego Ratusza, podczas giełdy kontaktów,na którą zapraszamy serdecznie wszystkichmieszkańców Słubfurtu.Projekt frankfurckiego artysty Michaela Kurzwellykorzysta ze wsparcia finansowego FunduszuKultury Społecznej oraz Brandenburskiej CentraliWychowania Politycznego i jest realizowanyw ramach seminarium kulturoznawczego m.in. wrazze studentami Europejskiego Uniwersytetu Viadrina.Partnerami projektu odbywającego się w ramachDni Hanzy są stowarzyszenie Bunter Hering e.V.,słubicki Dom Kultury SMOK, gimnazjum im. KarolaLiebknechta, Liceum nr 1 oraz wiele stowarzyszeńi liczni obywatele Frankfurtu i Słubic.Więcej informacji można znaleźć pod adresem:www.parlament.slubfurt.netTłumaczenie Grzegorz KowalskiNA GARNICY87

Eugeniusz WachowiakBereska – Bjerjozka – Brzózka – BirkleinMasz śląską naturę:jesteś wrażliwy, żywotny, towarzyski,łaknący wiedzy, cierpliwy, skupiony,żaden z ciebie Heinz, nawet nie Heinrich,A po prostu Henryk.Otacza cię grono przyjaciółjak grzyby wokół drzewaw brzeźniaku.Zgłoski, zgłoski – niezliczone,niczym roje szarańczy,polskie o miękkim,niemieckie o twardym brzmieniu.Muzyka słów,słów stamtąd tutaj,w twoim niepowtarzalnym dźwięku:odkrywasz nieznane,badasz to co nieprawdopodobne,zgłębiasz myśli autora,lecz tak by nie dostać przy tym zadyszki.Bereska – Bjerjozka – Brzózka – Birklein.Twoi przodkowie przesadzeni jak brzozyz odległych pól nad Dniepremdo kopalń Śląska,a ty, ich potomek, osiadłeś nad Szprewą.Niczym samotny myśliwytropiący zwierzynęwędrujesz w ciemne nocechrapiącą przez sen metropoliąby z jej zaułkówz czułością wplataćżargon w swoje wiersze.lipiec 200588

Eugeniusz WachowiakBereska – Bjerjoska – Brzózka – BirkleinBist ein Mann schlesischer Natur:Sensibel, lebenslustig, gesellig,wissbegierig, geduldig, konzentriert,kein Heinz, nicht mal Heinrich,sondern Henryk, auf Polnisch.Freunde umbeben dich,wie Birkenpilzeim Birkenhain ein Baum.Silben, Silben – unzählbare,wie ein Heuschreckenschwarm,die weichen im polnischen,die harten im deutschen Ton.Musik den Worte,der Worte von dort ins hier,in einem nur dir eigenem Klang:Entdeckung des Unbekannten,Erforschung des Unglaublichen,Eintauchen in Autors Gedanken,und den Atem dabei nicht verlieren.Bereska – Bjerjoska – Brzózka – Birklein.Deine Vorfahren wie Birken verpflanztVon entlegenen Feldern am DneprBis in die Kohlengruben Schlesiens,und du, ihr Nachkomme bist ausgesetztan der Spree.Wie ein einsamer Jäger,der dem Wild auflauert,wanderst du in dunklen Nächtendurch die im Schlaf schnarchende Großßaus ihren Eckenihr Jargon in deine Gedichteliebevoll einflechten können.Juli 2005Übersetzung vom Autor89

PREZENTACJEAndrzej BobrowskiUkończył studia na Wydziale Malarstwa, Grafiki i Rzeźby Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu.Uzyskał dyplom z wyróżnieniem w Pracowni Drzeworytu prof. Zbigniewa Lutomskiego (1990). Stypendysta miastaWolfzburg (1988) oraz Ministerstwa Kultury i Sztuki (1990 i 1997). Nominowany do Grand Prix Triennale Grafiki Polskiejw Katowicach (2003). Dziedziny twórczości: malarstwo, grafika, działania przestrzenne (instalacje, obiekty).PracownikInstytutu Sztuk Pięknych Uniwersytetu Zielonogórskiego i Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu. Zajmuje się malarstwem,grafiką i działaniami przestrzennymi (instalacje, obiekty).Wystawy indywidualne: 2003 Muzeum Ziemi Nyskiej, Nysa; 2002 BWA Zielona Góra; Galeria Grafiki Biblioteki Sztuki, ISPUZ; 2001 Galeria Miejska Arsenał, Poznań; 1998 Galeria ON, Poznań; 1997 Galeria Pracownia Zastępcza, Poznań; 1996Galeria Miejska, Piła; 1994 Galeria Prowincjonalna, Słubice; 1993 Rathaus Galerie, Galerie in der Lampenfabrik, Drukladendes Gutenberg Museum, Mainz; 1987 KulturZentrum Wolfsburg.Wystawy zbiorowe: 2003 Triennale Grafiki Polskiej, Katowice, Międzynarodowe Triennale Grafiki Kraków; V TriennaleSztuki Sakrum, Miejska Galeria Sztuki, Częstochowa; Miejska Galeria Sztuki Sopot; 2001 NONA, Galeria U Jezuitów, Poznań;2000 Serce, Dusza, Ciało, Innerspaces, Poznań; 1999 Oni; Galeria Prowincjonalna, Słubice; 1998 Polnische Grafik derGegenwart, Museum Junge Kunst, Frankfurt nad Odrą, Kolekcja wystawa ze zbiorów Galerii Prowincjonalnej, Słubice; 1996Grafika poza formatem, Kubus, Hannover, BWA Poznań; 1995 Nowa Grafika Polska, Galeria Prowincjonalna Słubice; GallerieGallus Frankfurt nad Odrą, BWA-Gorzów Wlkp.; Grafik aus Poznań, Museum Junge Kunst, Frankfurt nad Odrą, PracowniaDrzeworytu 108; Galeria Garbary, Galeria Pracownia Zastępcza, Poznań; Marcowe Gody 2, Galeria 86, Muzeum Artystów,Łódź; Triennale Grafiki w Norymberdze, CONSUMENTA 95; 1994 Triennale Grafiki Polskiej, Kunstferein zu Frechen E.V.;Staatsaal, Frechen, Niemcy; Triennale Grafiki Polskiej, Museum Xylon, Schwetzingen, Niemcy, Musee des Beaux-Arts, LeLocle,Szwajcaria; Galeria Centrum Kongresowego, Clermont-Ferrand, Francja; Triennale Grafiki Polskiej, Katowice;Międzynarodowe Triennale Grafiki, Kraków; 1992 Międzynarodowe Biennale Drzeworytu, Bańska Bystrzyca,Czechosłowacja; 1991 Międzynarodowe Triennale Grafiki, Kraków; Nachbarn, Consumenta Art. 91, Norymberga, Niemcy;Triennale Grafiki Polskiej, Katowice; Przegląd Grafiki Polskiej, Łódź; 10 x Grafika Poszukująca, Galeria ON, Poznań; 1990i 1997 Stypendium twórcze Ministerstwa Kultury i Sztuki.90

Andrzej Bobrowski, Fundacja dobrego człowieka (fragment wystawy), BWA Zielona Góra, 2002

Andrzej Bobrowski, Stan pamięci II, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Galeria Nowy Wiek, Zielona Góra, 2009

Andrzej Bobrowski, Stan pamięci II, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Galeria Nowy Wiek, Zielona Góra, 2009

Andrzej Bobrowski, Stan pamięci II (detal), Muzeum Ziemi Lubuskiej, Galeria Nowy Wiek, Zielona Góra, 2009

Leszek KaniaŚlady pamięciReliefowe struktury prac Andrzeja Bobrowskiegona pierwszy rzut oka przypominają starożytnykamień z Rosetty. Kojarzą się z hieroglifami lub pismemklinowym. Nie trzeba być jednakże współczesnymChampolionem, aby je odczytać. Przejrzystośćprzekazu wynika z motywów, które od kilkunastu lattworzą rozpoznawalną poetykę jego dokonań. Sąnimi proste piktogramy wyobrażające sylwetkiczłowieka. Dobrze widoczne, bez problemu można jenawet wyczuć opuszkami palców niczym pismoBraille’a. Każda postać jest inna, jak każdy z nas.Niezliczone łańcuchy ludzików wypełniają ściślegrafiki, obrazy i obiekty. Stanowią charakterystycznyelement instalacji przestrzennych. Pełnią rolęautorskiego alfabetu, za pomocą którego Bobrowskiopisuje świat. Zapytany o źródła inspiracji swojegozapisu, na pierwszym miejscu wymienia... graficznekody kreskowe. Przeznaczone do czytników elektronicznych,od jakiegoś czasu znane powszechniechociażby z opakowań produktów czy oznakowańbibliotecznych książek. W dalszej kolejności wyróżniazjawiska obserwowane w naturze: regularne bruzdyna zaoranym polu, uporządkowane rzędy zbóż, rytmpni drzew w lesie. Urzeka go swoista, iście wojskowadyscyplina panująca w mrowisku. Odnosi się także dokataklizmów i konfliktów zbrojnych, jakie miałymiejsce w dziejach ludzkości. „Stawały naprzeciwkosiebie dwie wielkie armie rycerzy albo żołnierzyustawione we wrogie rzędy, potem ten historycznyteatr ludzki ruszał z miejsca i linearny porządekustępował miejsca kłębowisku, chaosowi” – stwierdzaartysta w wywiadzie zamieszczonym na łamachczasopisma „Morele i Grejpfruty”. Z owych inspiracjinarodziło się szereg grafik i obrazów. Nawiązują onewprost do naturalnych pradawnych ludzkich rytmówzwiązanych z doświadczaniem życia w rozmaitych jegoprzejawach. Przedstawiają płaszczyzny pól: Namiętności,Nadziei, Radości, Miłości, Szczęścia, Marzeń.Powstały również Pola Śmierci... Są to w większościkompozycje złożone z drobnych cząstek, składającesię na geometryzujące układy form, które nadająpowierzchni dynamiczną wibrację. Potęgowaniu nastrojusłuży kolor, sprowadzający się najczęściej dopodstawowego graficznego kontrastu – bieli i czerni.Zapis Bobrowskiego ma charakter metodyczny.Jest na pewien sposób rytuałem, liturgią wymagającąkoncentracji i pokory. Rejestruje czas, rytm biologicznyoraz energię twórcy. Staje się egzystencjalnymśladem podkreślającym doniosłą rolę trwania jakonieskończonej struktury. Ten właśnie aspekt sprawia,iż poszukiwania artysty możemy odczytywać jakoplastyczną egzemplifikację dociekań filozoficznychHenriego Bergsona (podobnie jak np. twórczośćRomana Opałki czy Jana Tarasina). Życiowy dynamizm,określany przez francuskiego myśliciela mianem élanvital, towarzyszy mu zresztą nie tylko w działalnościartystycznej, ale także w codziennej krzątaninie.Kiedy zmaga się z remontem wiejskiego domu w Mirosławkachi gdy jako pedagog uczy młodzież akademickątrudnej sztuki drzeworytu. Czynności tewiążą się z nieustannym przezwyciężaniem oporustawianego przez materię. Andrzej pozostaje jednakwiecznym optymistą. Po prostu wierzy w człowieka...Otwarta pod koniec stycznia br. wystawa w muzealnejGalerii Nowy Wiek nosiła tytuł Stan pamięciII. Tematyką nawiązywała do ubiegłorocznej prezen-PREZENTACJE91

tacji artysty w Krakowie, która odbyła się w galeriiOtwarta Pracownia. W porównaniu z krakowskąrealizacją, zielonogórski pokaz zawierał elementyo rozmaitej proweniencji i odmiennej naturze. Łączyłfizyczną obecność poszczególnych prac z czynnikiemniematerialnym, w postaci światła, które pokonującpanującą ciemność, budowało metafizyczne napięcieinstalacji. Ustawiona bezpośrednio na podłodze maładomowa lampa oświetlała kilkumetrową, prostokątnąpłaszczyznę usypaną z popiołu. Ten specyficzny„dywan” przypominał o śmierci, rozkładzie,przemijaniu, będąc jednocześnie symbolem oczyszczeniai zmartwychwstania. W centralnym miejscu,na ścianie, twórca umieścił w dużej ramie niewielkąkwadratową płytkę ze szczerego złota. Zostały naniej wygrawerowane szeregi ludzkich figur. Każdaz nich posiada rytowane serce. Płytka pełniła rolęwzorca, emblematu sztuki Bobrowskiego. Jej związkiz grafiką, utrwalaniem, powtarzalnością są oczywiste.To znak zawierający ważny przekaz dlaprzyszłych pokoleń. Dlatego też wymaga ochrony jakcenna relikwia. Nie bez powodu więc po bokach znaleźlisię „strażnicy skarbu”. W istocie zaś były to muzealnezbroje rycerskie, symboliczne metalowe powłokiświadczące o ludziach walecznych i prawych.W sąsiednim pomieszczeniu umiejscowionezostały trzy pionowe cylindryczne formy wykonanez wielkoformatowych grafik. Podświetlone od dołuemitowały światło ujawniające ażurowe wycięcia sylwetekczłowieka. Przywoływały wspomnienie ofiarataku terrorystycznego na wieże World Trade Center.To tylko jedno z wielu skojarzeń, jakie narzucały się wbezpośrednim kontakcie z tymi pracami. WedługAndrzeja Bobrowskiego: „Pamięć to znak o określonejformie i wynikającej z niej treści. Odpowiedniowydobyta na światło ma czasem moc rozjaśnianiamroku...”.Krytycy o artyścieDuże matryce graficzne, w których pojawiają siękonturowe sylwetki, są efektem żmudnej pracy,rytmicznego zarysowywania gipsowej powierzchniprostym, by nie powiedzieć prymitywnym skrobakiem.W tej gęstej fakturze pojawia się lekka,ulatująca wręcz sylwetka postaci, której swobodakontrastuje z pieczołowicie opracowaną powierzchnią.W cyklu prac wykonywanych na desce, które –mimo że są matrycami graficznymi – eksponowanesą jak samodzielne obiekty, sytuacja jest odwrotna.(...) Łańcuchy połączonych ramionami sylwetekwypełniają gęsto powierzchnię deski niczym liniekaligraficznego pisma.Piotr Bernatowicz* * *Pokazując jednocześnie matryce i grafiki, będąceefektem ich odbicia, artysta nie zdradza tajemnicwarsztatu, co najwyżej sugeruje oczywistą dla siebierównoważność tych dwóch światów. Matryce sąoczywiście trójwymiarowe, grafiki, które z nichodbito, są płaszczyzną. Ale to, co najciekawsze,dzieje się w przestrzeni pomiędzy nimi. (...)Wojtek Kozłowski* * *Te niekończące się rzędy postaci, te białe figurki,zwłaszcza z daleka, w ciemnościach zlewają sięw trudno rozpoznawalny, nieczytelny wzór. Motyw,w którym dopatrywano się dalekich odniesień doreliefów egipskich, jak i malarstwa ikonowego – jestdla artysty jego ponadczasową rzeczywistością. (...)Włodzimierz Nowaczyk* * *Pierwsza myśl, jaka rodzi się w mojej głowie,kiedy oglądam grafiki Andrzeja Bobrowskiego,odnosi się do idei śladu. (...) Ślad konstruuje bowiemw tym wypadku procedurę konstruowania i interpretowaniaznaczeń. Na pierwszy rzut oka prace Bobrowskiegozdają się podlegać czystej grze formalnej.Artysta z niezwykłą dbałością organizuje pole,które zorganizowane jest wedle zasady powtórzeń:ślady następują po sobie, tworząc osobliwy, niemaldigitalny deseń. (...) Powtarzające się elementy,w przypadku Bobrowskiego, to, co na matrycywypukłe, a w konsekwencji odbite na papierze, tworzylinearną strukturę nawiązującą do konstrukcji tekstu.Ryszard K. Przybylski* * *Nasza epoka jest epoką bólów i niepokojów.Łatwo się w niej zagubić, dlatego każda propozycjaładu wydaje mi się cenna. Tak też odczytuję twórczośćAndrzeja Bobrowskiego. (...)Wojciech Śmigielski92

VARIAWojciech JachimowiczHistoria o kamiennym krzyżuz LubiechowaJarmark w Szprotawie tego lata był ogromny.Miejscy halabardnicy mieli pełne ręce robotyz urwipołciami i wszelkiej maści rzezimieszkami gromadnieściągającymi do miasta. Nawet jednegowieczora trzeba było bramy wcześniej pozamykać,bo od strony Żagania nadciągała ich cała gromada.Wyglądało to jakby się pozmawiali i większy zamętchcieli na jarmarku uczynić. Ale i to nie pomogło, boich sporo przez bramę poprzełaziło i dowódca nocnejstraży kazał posłać naprędce po dodatkowego kata,spodziewając się dla niego większej roboty poosądzeniu zbirów. Bo bywało i tak w Szprotawie, żepo takim targu to i trzech trzeba było stosownie przypręgierzu publicznie oprawić. Miejskie więzienie byłoVARIA93

już gęsto zapełnione czternastoma złoczyńcami i dolochu głodowego wtedy nowych penitencjagitepowsadzano.Jarmark był doprawdy okazały. Tłuste krowypędzono przez ulice, garncarze z Bolesławca kramywypchane poustawiali i lnianym płótnem poprzykrywaliod słońca. Kuglarze podskakiwali i tańcowali,potrząsając okrągłymi dzwoneczki na kaduceuszach.Ptaszników nawet przybyło czterech z wozamiobwieszonymi wiklinowymi klatkami, ze śpiewającymiszczygłami, a nawet z kolorową makolągwąw jednej. Wina, miodu i okowity lano dla rozochoconychchłopów w drewniane kubki, a gorzałkęsprzedawał w małych cynowych kieliszkach naustawianej przed apteką mensie uczony aptekarzAgrypa z Pragi. Na boleści trzewi pomagała niezawodnie– jak twierdził uczony – i wierzono mu bezszemrania.Znalazł się też sprzedawca maści z utartego uchakrokodyla nilowego pomagającej na wszystko. Tylkojak widział w pobliżu jakiegoś halabardnika, tocichaczem umykał gdzieś dalej, aby z władzą niemieć do czynienia.Tumult i ciżba była wielka. Spoceni i rozgrzani odgorzałki i innych trunków młokosi latali niby opętaniza dziewuchami. Te, piszcząc i śmiejąc się, uciekałymiędzy wozy i stragany, robiąc jeszcze większezamieszanie, kiedy potykały się i fikały bosymi nogami,pokazując białe łydki ku uciesze kramarzy.Dobra nawieziono wtedy co nie miara: i świecidełekkolorowych, i lusterek, i długich sznurów koraliz zamorskich krajów i widziano sprzedawcę jantaruz broszami poprzypinanymi do kaftana i chromowychciżemek. Były też kramy miejscowych hutnikówz kęsami surowego żelaza i stragany kowali pełneodkutych lichtarzy, lemieszy i sierpów.Z boku targowiska trupa wędrowna ustawiła swójteatr zrobiony z rozwieszonych na drągach brzozowychszmat w błękitnym kolorze. Sztuki pokazywanood samego już ranka. Gawiedź złaziła się tam zewsząd,aby nie tyle na przedstawienie, co aby oglądać ciemnoskórątancerkę przyodzianą w kolorowe wstążki.Ścisk był tam okrutny, to i zaczynali się kręcić tamłotrzykowie wszelkiej profesji. Najwięcej było złodzieiobcinających zawieszone na rzemykach do pasówsakiewki pełne mamony. Nie gardzili też koszykamiwypełnionymi jadłem i kupionym suknem.Przyplątała się do tego miejsca i grupa trzechzłodziejaszków poubierana w kapelusze wytartei wyszmelcowane. Nie byli oni jednak wprawienidobrze w swoim fachu, bo przez cały dzień skradlitylko jedną sakiewkę, w której ledwo garstkę miedziakówznaleźli. Głodni byli i źli okrutnie. Miotalimiędzy siebie z tego głodu tylko iskrzące spojrzeniai czasem przeklinali szpetnie po niemiecku. Wieczórsię zbliżał, a tu zysku specjalnie nie widać. Za to kręcąsię dookoła halabardnicy i wieść niesie, że drugiegokata już sprowadzono, to i humory im nie dopisywały.Bali się też noży wyciągać do roboty, bo można byłobyć złapanym i katowi przed oczy postawionym, a tojuż może darciem pasów się zakończyć albo potraktowaniemżelaznym kijem przy pręgierzu.Postanowili złodziejaszkowie, że noc spędzą zamurami, aby nie wpaść w oczy kręcących się wszędziena czarno poubieranych szpiegów na usługachratusza. Powlekli się więc wieczorną porą w stronęLubiechowa. Droga była miejscami piaszczysta i ciżmygrzęzły po kostki. Kłócili się przy okazji o byle coi wrzeszczeli na siebie we wszystkich tonacjach,płosząc z pól kuropatwy. Stanęli wreszcie przedkarczmą w Lubiechowie. Gwarno w niej było jeszcze,więc nie weszli, a w krzakach przycupnęli i naradęzaczęli, co by tu wyczynić, aby do brzucha coś nawieczerzę włożyć. Umyślili naprędce, że do nocypoczekają, a wtedy przez małe okienko od stronypastwiska wsadzą najmniejszego z nich, rudawegokamrata, a on tam zrobi co trzeba i chleba, i wędzonkiim poda ze spiżarni.W karczmie huczało jak w ulu. Tego wieczoragromada chłopów piła całymi dzbanami cienkuszowatewino za sprzedane rankiem korce żyta.Karczmarz Bogumił za szynkwasem pokrzykiwał tylkona młodą dziewkę, aby uwijała się raźniej, bochłopom już trunku brakowało. Sam zaś tylko kreskikredą stawiał na czarnej tabliczce za każdy dzbanek,aby rachunku nie pomylić przy płaceniu. Bogumił byłrosłym, nie zawsze ogolonym Ślązakiem, który niebał się karczemnych awantur. W takich razachsczepionych ze sobą dyskutantów podchmielonychsiwuchą brał za kołnierze i przez niskie drzwi wyrzucałdla ochłonięcia przed karczmę. Towarzyszył muw tej robocie czarny kundel, którego przygarnął roktemu, gdy ten przyplątał się pod karczmę, szukającratunku. Pobity był okrutnie przez jakiegoś kupczykaza to, że dobrał się do jego sakwy z jedzeniemprzytroczonej do wozu. Bogumił odpasł psa, wygarniającresztki zupy z miedzianego kotła co rano, a tenw ramach psiej wdzięczności pomagał mu rozganiać94

awantury. Robił to dość zabawnie, podskakującwysoko i celując zębiskami, aby w ucho trafić.Czasem nawet mu się to udawało ku uciesze biesiadników.Wtedy takiego awanturnika obśmiewano, żema psie ucho, bo kundel mu kawałek postrzępił,a nawet i fragment, bywało, odgryzł. Zabawa byławtedy jeszcze większa, bo pies biegał z kawałkiemtakiego narządu, a biesiadnicy tarzali się ze śmiechupo klepisku gospody.Noc nadeszła powoli i ciepło. Złodziejaszkowiemało nie przespali odpowiedniego momentu nawejście do gospody. Nawet im miesiączek sprzyjał, boza małą chmurę wpełzł na długo i ciemniej się zrobiło.W gospodzie było już cicho. Ustały odgłosy pijatykii kłótni zażartej o barwy spódnicy pewnej ladacznicyz Chichów, która po jarmarku latała boso, przeklinającpiskliwie swojego kochanka, który przepadłprzed dwiema niedzielami.Podeszli pod małe okienko i wprawnie je otworzywszypodsadzili najmniejszego kompana. Szybkowlazł do gospody i przepadł w ciemności. Czekali jużna jedzenie za długo, a tego wciąż zobaczyć w okienkunie mogli. Wreszcie wychyliła się z niego głowakamrata i powiedziała, że szynek nie ma, bo ukrytezostały pewnie gdzie indziej. Wygramolił się po cichui stanął z pozostałymi pod drewnianą ścianą karczmy.Głód doskwierał im coraz bardziej i doradzałwiększe jeszcze zuchwalstwo. Poszli tedy do wejściai zaczęli już całkiem bezczelnie łamać się do drzwi.Hałas ten obudził nocną czujność czarnego kundla,a ten zajadłym jazgotem podniósł na nogi karczmarzaBogumiła. Wstał naprędce i w szarym kaftaniepopędził do drzwi, z łoskotem je otwierając. Złodziejaszkowiew nocnych ciemnościach ujrzeli rosłegokarczmarza, który wydał się jeszcze większy niż zadnia i oberwawszy pierwsze razy po nieogolonychpyskach, wzięli się do ucieczki. Zapomnieli o głodziei swych zamiarach, myśląc tylko, aby ujść z całąskórą. Bogumił popędził za nimi w towarzystwieswego czarnego psa, wydobywającego z siebie jakieśpiekielne skowyty. Wreszcie dopadł karczmarzzłoczyńców i obaliwszy całą trójkę na piach nie nażarty zaczął okładać pięściami wielkości bochnów ichpyski. Jednak jeden z nich jakoś sięgnął po ukryty podsiermięgą zakręcony nóż i wsadził go po żebra karczmarza.Cios był śmiertelny. Karczmarz po chwili duchawyzionął i tylko pies jeszcze walczył, ale nie dał rady.Na koniec jeszcze jednemu kawał ucha odgryzłswoim zwyczajem i popędził w stronę Szprotawy.Wieść o tragedii szybko się rozeszła od samegorana, kiedy niedopici bywalcy karczmy przyszli, abysię podchmielić, a tu taką tragedię zobaczyli.Żeby to zgładzono kogo innego, to takiegogniewu by nie było. Ale to była jedyna karczmaw okolicy, więc całe pijactwo w zawziętości zaczęłoszukać sprawców. Od razu odnaleziono czarnego psanoszącego kawał ucha. Sprawa była już prostsza.Wiadomo, że złoczyńca musiał być okaleczonyi takiego szukano. Prędko znaleziono jednego z takimuchem, który tłumaczył, że z koleżkami sięposzarpali i tak właśnie go uszkodzono. Wiary w tonie dano i poprowadzono go do Szprotawy, gdziemistrz katowski go dokładniej przepytał, używającargumentu gorącego żelaza. Przesłuchiwany wydałtedy miejsce biwaku kamratów i w parę godzin konniich przyprowadzili przed sąd.Z początku chciano ich zwyczajnie kołempołamać przed murami miejskimi, ale miejscowyorganista uczony w piśmie powiedział, że lepiej niechtrochę popracują przy wykuciu krzyża pokutnego,a dopiero później niech nimi kat zajmie się stosowniedo popełnionej zbrodni.Tak postanowiono. Kuli więc w wielkim głaziekrzyż, ale ociągali się niemiłosiernie to i strażnikczasem musiał ich zachęcać do tej pracy batogiem.Wtedy sprawniej machali kamieniarskimimłotkami.Po miesiącu krzyż był gotowy i ustawionyw miejscu zbrodni. Dalej sprawy potoczyły się jużzgodnie z prawem. A pod krzyżem, nie wiedziećczemu, co pewien czas leżał czarny kundel całymidniami. Powiadano, że to ten od karczmarzaBogumiła.Nowy karczmarz później szynk trzymał i o sprawiepowoli zapomniano. Tylko ten czarny pies pojawiałsię pod krzyżem często. Po latach i on jednakprzepadł, a wysokie trawiska porosły gęsto kołokrzyża.* * *Do dziś stoi kamienny krzyż pojednania w Lubiechowie,a czasem powiadają, że widać pod nimwylegujące się jakieś wędrowne kundle, których niktnie zna w całej okolicy i nie wiadomo czemu tomiejsce sobie upatrzyły.styczeń 2009VARIA95

Czesław SobkowiakKilka słów o środowisku literackimw ŻarachGdyby wnioskować o tworzeniu literaturypięknej w Żarach na podstawie niedawnegowystąpienia pewnego literata podczas tegorocznychMajowych Spotkań Literackich (8), to byłby to obrazniemal zupełnej pustki. Jednak nie przypadkowotutaj właśnie miało miejsce (16 maja br.) międzynarodowesympozjum (jednak nieco nudnawe) podwielce obiecującym tytułem Literackie pomostyz udziałem pisarzy i tłumaczy z Estonii, Białorusi,Litwy, Ukrainy, Słowacji i Niemiec. Dlaczego tutaj?Dlatego, że w mieście Promnitzów od wielu latistnieje bogate już środowisko literackie, które systematyczniewzrasta. Można byłoby na ten tematnapisać całkiem sporą pracę magisterskąMitologiczny swój początek bierze ono w początkowychlatach 60. ubiegłego wieku, kiedy todokładnie 14 marca 1962 r. powołano do istnieniagrupę poetycką „Dziewin”. Czasy w tym względziebyły pionierskie, a więc piękne. Pierwsza wspólnapublikacja – almanach Rylcem i piórem – spotkaniai dyskusje literackie, o których gorącej atmosferzew dobrym stylu pisze w poemacie Na OgrodowejJanusz Werstler, była znakiem rozwijającego się życiakulturalnego w tym mieście w ogóle. Wszyscy bylimłodzi, piękni, „promienni, chętni, z pomysłami”.Grupa była dość liczna. Luźna programowo.Powstawały wiersze i malowano obrazy. Wielu jednaknie wytrwało zbyt długo w tym twórczym zajęciu.Czemu nie należy się zbytnio dziwić. TylkoWerstlerowi udało się po kilku latach wydać indywidualnyzbiorek Pytania (1970), a jeszcze później, bodopiero w roku 2000, również Andrzejowi Patrzykontowitomik W stronę cienia. I, co ważne, tylkoautor Psalmu o Mieście do dzisiaj jest na tej niwieciągle aktywny. Oddając sprawiedliwość, trzebapowiedzieć, że jego działania wtedy przyczyniały siędo powstania fundamentalnych instytucji w sferzemiejskiej, żarskiej kultury. Literacki rozwój środowiska,tak jak na całym świecie, ściśle łączy sięz pojawieniem się nowych talentów, debiutów, kolejnychgeneracji twórców. I tak to również wyglądaw Żarach. Pierwsze symptomy odnowienia się duchapoetyckiego pojawiły się około roku 1980. Niezwykleciekawego w polskiej historii społecznej. Wtedy jużwiadomo było, że są tu nowe osobowości w sferzesłowa. Młodzi poeci, nawiązując do miejscowejtradycji, postanowili zaistnieć zbiorowo w grupie„Dziewin – Młodzi”, a ich możliwości prezentowałalmanach Grzech (1980). Tak się szczęśliwie składa,że do dzisiaj prawie wszyscy z tej grupy piszą. Przedewszystkim to jest ważne, że zdołali opublikowaćw ostatnich latach swoje indywidualne książki.Inaczej mówiąc: żarskie środowisko wzbogaciło siępokoleniowo, a w twórczości jakościowo. Napoczątku tego wieku, w 2002 roku, ukazała siępięknie pod względem edytorskim opracowana96

antologia pt. Dopowiadanie zieleni, która ten stanjuż ściśle ilustrowała.Nie jeden raz było mi dane bardzo blisko spotykaćsię z żarskimi poetami (i poetkami) naimprezach literackich, biesiadach, jak choćby przeurocze,po części na wolnym powietrzu się odbywające,Majowe Spotkania pod Kwitnącą Magnolią,organizowane przez dyrektora Jana Tyrę, czy na promocjachukazujących się książek, a jeszcze częściej,zdecydowanie częściej, były i są to spotkania orazrozmowy osobiste, a nawet bardzo osobiste. Którelubię najbardziej. Bo one coś autentycznego downętrza wnoszą, nawet jeśli to jest nostalgia, toniekiedy wzbudzają bardzo silną, niespodziewanąinspirację do tworzenia. Rozmawiałem kilka godzinz Nadieżdą Myszlennik, gdy tłumaczyłem kilka jejwierszy ze zbiorku jeszcze wydanego w Rosji. Niejeden raz Grażynka Rozwadowska-Bar gościła mniew swoim domu, poznałem jej córeczki, męża, psa,piliśmy herbatę, jedliśmy ciasteczka, rozmawialiśmyo literaturze światowej i tzw. życiu. Dzięki jednejz żarskich poetek mogłem ujrzeć park wokół Zamkuw Żaganiu, tak jak nigdy by to zapewne nie byłow ogóle możliwe. Kiedy tylko jestem w Żarach, to zakażdym razem nie omieszkuję zaglądnąć do na połytajemniczego Antykwariatu Janusza (wiadomokogo), który szczerze, zza swego biurka zawszenieco zaskoczony, ciekaw wszystkiego, podnosi się,z uśmiechem mnie wita oraz gości. A nawet pospotkaniu zaciąga do pobliskiego baru małej gastronomii,bym nie wracał do Zielonej Góry przypadkiemgłodny. Mój poniekąd udział w literackim życiu Żaro tyle jest dla mnie szczególny, i z tego powodu tekstw tym miejscu ma (musi mieć) formę podmiotowejwypowiedzi, że z jednej strony, na tyle, na ile mammożliwość, regularnie pisuję po prostu recenzjeo wydawanych książkach, głównie w „Pro Libris”,i zarazem kwalifikuję teksty do publikacji, a z drugiej,czym się chlubię, mojego autorstwa są posłowiai wstępy do kilku książek żarskich, np.: Ocalonew słowie (2001) Werstlera, Nie lubię zegarów (2000)Rozwadowskiej-Bar, a także: Andrzeja Zychli,Romana Rysia, Joli Baworowskiej, Ireneusza Koziołaczy Andrzeja Żubryckiego (jednak tomik się nieukazał do tej pory). Również wstępem, i to pokaźnejobjętości, opatrzyłem legendy Zdzisława Dąbka,poznanego w dawnym już czasie. Jeszcze za jegożycia. Zaowocowało to współpracą z Kroniką ZiemiŻarskiej i Wydawnictwem „Soravia”. Żal mi, i to bardzo,że mimo upływu lat do tej pory te legendy nieujrzały światła dziennego. A było już tak blisko dorealizacji zadania w twardej oprawie. Nawet koloroweilustracje do tej książki zrobił IreneuszPruszyński. Mało kto może dzisiaj literacko łączypostać byłego księdza Zygmunta Kowalczukaz Żarami, ale jego pierwszy zbiorek Niebo szyteziemią ukazał się właśnie podczas jego bytności najednej z tutejszych parafii. Stąd pisał do mniew sprawie jego omówienia, co zresztą stało sięw „Gazecie Lubuskiej”. W ostatnich dziesięciu latachżarskie środowisko w pewnym sensie znormalniało.Laureatem prestiżowego, dorocznego WawrzynaLiterackiego za książkę Ocalone w słowie zostałJanusz Werstler. Jako pierwszy też otrzymał legitymacjęorganizacji pisarskiej ZLP. Jego zasługą jestbardzo piękne wprowadzenie tematu stricte żarskiegow obręb swojej poezji. Pogłębione o aspektniemiecki. W późniejszym czasie weszli do ZLP:Grażyna Rozwadowska-Bar i Zbigniew Kozłowski.Wielu autorów już nie jest notorycznymi debiutantami.Środowisko jest wielowarstwowe, już wielopokoleniowe.Bardziej samoświadome. I co najważniejsze– uprawiane są wszystkie rodzaje literackie: poezja,proza, dramat. Prozę i poezję tworzy KatarzynaZychla. Jednak nie znam poza poezją jej rzeczyprozatorskich. Jest Zbigniew Kozłowski – typowyprozaik z pewnym dorobkiem książkowym (tematykahistoryczna) i z dylematem; pisać nadal bajki,legendy czy normalną prozę (jak to sam nazwał).Jest też, niekoniecznie stale w Żarach przebywający,Ireneusz Kozioł – poeta i dramaturg. Oczywiścieważniejsze w tym momencie jest jego zaistnienie nascenie Lubuskiego Teatru ze sztuką. Którą oglądałemz zainteresowaniem i do samego końca. To wszystkojest ważne teraz i ważne będzie w przyszłości. Późny,debiutancki zbiór Wiersze niedawno wydała nakłademautorskim Małgorzata Michalak. Znalazłemw nim kilka świetnych, mądrych liryków. Mam niejakąpewność, że pojawią się następne zbiory jejautorstwa. Właśnie to jest tu problemem – książkanastępna. Ta, która potwierdza i sprawdza. Czekamszczególnie na następny zbiór Grażyny Rozwadowskiej-Bar,bo lubię jej sposób pisania. Lirykę codzienności.Książki, hierarchie i indywidualne manifestacjenie stanowią zastygłej konstrukcji. Z roku na rokustalają się. To dobrze, to budzi nadzieję na rozwój.Do tej pory środowisko posiadało pewne możliwościwydawnicze w Soravii i w Bibliotece. Jednak ambicjąVARIA97

niektórych autorów było swoje dzieła opublikowaćco najmniej w wydawnictwie Pro Libris. Jeśli jednakdysponuje się możliwościami finansowym, to całkiemładny zbiór można obecnie wydać wszędzie, niema większego znaczenia gdzie. Ważne jest jednak,aby i na miejscu takie możliwości były. To równieżdotyczy możliwości publikowania w piśmie środowiskowym.Do tej pory pewne potrzeby zaspokajałLiteracki Puls Regionu w Kronice Ziemi Żarskiej,redagowany przez Werstlera. Czy działający namiejscu dość liczny Klub Literacki mógłby pokusić sięo wydawanie własnego, oczywiście niskonakładowegopisemka, które niewątpliwie przyczyniłobysię do rozwoju i artystycznego windowania miejscowychtreści i idei? I jeszcze jedna propozycja, może jużpora podjąć próbę wydania nowej antologii poetyckiej?Podsumowującej dotychczasowy dorobek, okresostatniej dekady, i otwierającej nową perspektywę.98

Wiesława SiekierkaAd brewe tempusNowy rokz uśmiechemżegna odbiegłe śladyzagarnia horyzontna krótki czasjeszcze nie czujeże spadają chwilezapodziewają się barwyjeszcze nie wieze zaginiew czasie powtórzeńjeszcze nie wieco to znaczy być99

Wiesława SiekierkaDar losuZ tobąroztęczonaz tobąptakiemponadz tobąaż do zapomnieniao sobiebez ciebiebezlistnym drzewem100

RECENZJE I OMÓWIENIANa marginesie rozbierania bajekKatarzyna Miller, Tatiana Cichocka, Bajki rozebrane. Jak odnaleźć się w swojej baśni, WydawnictwoJK, Łódź 2009, 400 s.Gdy dorośli zabierają się do odkrywania bajek nanowo (zwłaszcza tych w wersji telewizyjnej), efektybywają zatrważające, często bowiem próby odczytaniaograniczają się do tego, co powierzchowne.Wystarczy przywołać szeroko rozgadaną swegoczasu sprawę torebki Teletubisia, która dała asumptdo pytań: dlaczego wśród tylu Smerfów jest tylkojedna Smerfetka, jaki stopień zażyłości łączy Żwirkai Muchomorka itp. Śmieszne to i żenujące zarazem,ale i wiele mówiące o tych, którzy takie kwestie podnoszą.Inna rzecz, że chyba mało który dojrzałyodbiorca sięga po bajkę w jej tradycyjnej, książkowejformie. Ten błąd prowadzi do „wtórnego analfabetyzmu”w owej materii – świat baśni wówczas faktyczniestaje się „zatopionym królestwem” (określenieprzejęte przez Joannę Papuzińską świetnie tupasuje).Problemem tzw. literatury dziecięcej w ogólewydaje się to, że dorośli zwykle jej nie doceniają, jakgdyby sami już zapomnieli, co ich fascynowałoRECENZJE I OMÓWIENIA101

w dzieciństwie. A baśnie, podobnie jak wszystkieopowieści, zwykle postrzega się inaczej z kolejnymodczytaniem. Na ponowną lekturę nakładają siędoświadczenia, także dystans, wiedza czy nastrój.Truizmem jest twierdzenie, że bajki warto czytaćw każdym wieku! Warto choćby dlatego, by wiedzieć„Jak odnaleźć się w swojej baśni”. Posłużyłam się tupodtytułem Bajek rozebranych – książki, którejautorki z powodzeniem udowadniają, że baśń dziejesię zawsze.Rozbierania bajek, ze znakomitym efektem,podjęły się dwie, niebanalne kobiety: Katarzyna Miller(psychoterapeutka, filozofka i poetka) oraz TatianaCichocka (z wykształcenia anglistka, z zawodudziennikarka, z pasji wielbicielka bajek). Przez jakiśczas publikowały one swoje rozmowy na łamachmiesięcznika „Zwierciadło”. Te dialogi, z cyklu To niebajka, stały się pierwowzorem książki, która ukazałasię w serii Psychologia i dusza.Do drugiego, poprawionego wydania weszło19 tekstów. Dyskutantki wzięły pod lupę klasycznebaśnie, m.in. Andersena, braci Grimm oraz baśniewschodnie poetycko sparafrazowane przez Leśmiana– czyli teksty, które każdy znać powinien.Wiadomo, że z baśni płyną wartościowe przesłaniai ważne przestrogi. Ale sens dosłownypowinien być punktem wyjścia do wnikliwszejinterpretacji. Jedna historia bowiem ma zwyklerozmaite wymiary. Treści odczytane na poziomiefabuły to dosłowność albo jedynie streszczenie.Głębsze z kolei odczytanie baśni pozwala na dotarciedo sensów naddanych. I tym zajmują się Milleri Cichocka.Baśnie są opowiadane, interpretowane, a niekiedyautorki uprawiają zabawną gdybologię,dopowiadając inne zakończenia przywoływanychhistorii. Wszystkie te interpretacje potwierdzająniezmienną aktualność mądrości zawartej w utworach,które współtworzą kanon literatury dziecięcej.Odwieczność baśniowego świata polega nawykorzystaniu symbolicznych treści. Ponadczasowesą namiętności, tęsknoty, jak i pewne schematydziałań. Archetypiczne struktury przekładają się więcna zjawiska charakterystyczne dla naszej, pogmatwanejrzeczywistości. Na takie rozumienie baśniprzez obie rozmówczynie wskazują już tytuły niektórychanaliz, zbudowane z konkretnego tytułubajki rozszerzonego o formułę odnoszącą się dozjawisk bardzo aktualnych, np.: Czerwony Kapturek– Świat według lolitki, Jaś i Małgosia – Witajw McŚwiecie, Szewczyk Dratewka – Konkurs pięknościmęskiej.Jeśli tak się spojrzy na otaczający świat, okazujesię, że nadal brzydkie kaczątka mogą przeobrazić sięw piękne łabędzie (ba, nawet programy telewizyjnei rubryki w czasopismach poświęca się takim metamorfozom),w każdej społeczności funkcjonująjakieś kopciuszki i jacyś głupi Jasiowie, a i wybrednychtudzież śpiących królewien by się trochę znalazło, niemówiąc już o złych wilkach. Jak zauważyła jednaz autorek, księżniczkę na ziarnku grochu nie tak dużodzieli od Paris Hilton. I warto jeszcze przywołaćujmującą puentę K. Miller: „Mam taką istotną konkluzję,że jeśli ktoś musi być księżniczką, to niechsobie będzie. Ja nie muszę” (s. 203). O to właśniechodzi, cały czas mamy wybór, z którym bohateremnam po drodze, z którym niekoniecznie. Moc baśni!Co ważniejsze, baśnie immanentnie uczą dorosłości.Jednym z głównych schematów wykorzystywanychw baśni jest wędrówka. To symbolicznewchodzenie do zaczarowanego lasu czy podjęciepodróży w jasno określonym celu zwykle jest potrzebne,by bohater nabrał doświadczenia, dojrzał, czegośsię nauczył, zasłużył na nagrodę. Takich rzeczy nietrzeba młodemu odbiorcy podawać wprost, siłabaśni tkwi również w braku natrętnego dydaktyzmu.A w przypadku dorosłych często sprawdza się jużzasada: powiedz, która baśń jest ci bliska, a powiemci, kim jesteś. Doświadczenia terapeutyczne KatarzynyMiller wydają się to potwierdzać. Wiele treścizawartych w tekstach (rzekomo tylko dla dzieci) dajesię odczytać w duchu psychoanalizy C. Junga i psychologiigłębi – wtedy baśniowe postacie składają sięna osobowość człowieka, jego jasną i ciemną stronę.W bajkach wszystko dobrze się kończy, w wieluwspółczesnych domach natomiast dzieją się rzeczyjak gdyby wyjęte z bajkowej fabuły jeszcze sprzedtego zakończenia. Niestety.Prezentowane w tej książce rozmowy o baśniachprzechodzą w dysputy o życiu, o własnych i czyichśdoświadczeniach, snach, przeżyciach, refleksjach,o tym, co się usłyszało, zobaczyło, przeczytało.Okazuje się ponadto, że rozmaite teksty kultury(także popularnej) bazują na tzw. odwiecznychmotywach. Stąd też w rozmowach pojawiły sięnawiązania do filmów, innych książek i różnych,aktualnych zjawisk. Kolejnym polem odniesieniabaśni jest inna baśń – teksty potrafią się też same102

tłumaczyć: Głupi Jaś jest męską wersją Kopciuszka,a Gerda ma wiele wspólnego z Elizą z Dzikichłabędzi.To fascynujące rozmowy. Zaskakujące, dowcipne,intrygujące, momentami drażniące – w końcu czytelniknie ze wszystkimi twierdzeniami musi się zgodzić,co oczywiście nie jest zarzutem. Niemniej ciekawe sąinterpretacje np. Małej syrenki jako baśnimasochistycznej, Jasia i Małgosi – jako historiio głodzie, a Królowej śniegu – jako famme fatale.Warto podkreślić jeszcze bardzo słuszną uwagę, żewiele bajek ma przesłanie ekologiczne; tj. uczy, żeopłaca się dbać o przyrodę, bo ona zawsze hojnieodpłaca, a naruszenie jej praw może mieć przykrekonsekwencje.Przyjęta formuła rozmowy w tym wypadku jaknajbardziej się sprawdza. Czasem inteligentne pytaniaTatiany Cichockiej prowokują odpowiedźKatarzyny Miller i dyskusja nabiera ram uczeń-mistrz,ale zwykle jest to równoważna wymiana opinii.Katarzyna wydaje się tu bardziej doświadczona,a Tatiana impulsywna – duet znakomity.Te rozmowy mają w sobie coś terapeutycznego.Z ich przebiegu czuje się, że rozmówczynie nie sąoponentkami, lecz partnerkami, potrafią się słuchać,w wielu kwestiach są zupełnie zgodne, tak żemomentami czytelnik może mieć wrażenie, jakbyjeden głos został rozpisany na dwie partie. Rozbieranebajki są analizowane z podwójnej perspektywy– w znaczeniu szerokim, chodzi o to, że od ich powstaniaminęły już wieki, a druga kwestia – że i samerozmówczynie nabrały dystansu w percepcji treści.W kilku miejscach padła uwaga, że będąc dziećmi,inaczej odbierały te utwory.Autorki, zagłębiając się w baśniowy świat,w pewnym stopniu odkrywają też siebie. Przykładyz własnego doświadczenia, niekiedy bardzo smutneprzeżycia czy spostrzeżenia uwiarygodniają to, comożna uznać za przekaz tej książki – a mianowicie,by słuchać bajek, bo w nich jest najprostszai najważniejsza prawda o człowieku.Ta pozycja, choć wychodząc od baśni poruszaprzykre, bolesne problemy, zawiera też kilkawskazówek cennych dla rodziców, którzy cenzurująswoim dzieciom książki, bojąc się, by brzdąc nienaczytał się o negatywnych emocjach. Lektura jestszkołą uczuć; pokazuje jak reagować, przybliżarównież trudne czy złe emocje. Baśnie oswajają zeświatem, pokazują, że nie wszystko jest w nim dobre,jednakże z drugiej strony, trzeba zważać na to, codziecko czyta i ogląda.Bajki rozebrane to książka mądra, pełna wartościowychspostrzeżeń, ale bez żadnego moralizatorskiegonatręctwa. Nie jest to poradnik jak żyć, alew klimacie tej pozycji jest coś kojącego. Ta lekturapokazuje, że warto dokopać się do własnej baśni, bypróbując zrozumieć swoją przeszłość z teraźniejszejperspektywy, dowiedzieć się czegoś o sobie naprzyszłość. Przedzierając się przez powierzchownośćbajki, nieoczekiwanie można dotknąć szpiku własnejkości. Bajki to przecież świat fantazji podszyty bardzoistotnymi dla człowieka potrzebami.Baśnie, więc w konsekwencji Bajki rozebrane,mówią o inności, tożsamości, dojrzewaniu, lękach,strachach, tęsknotach i oczekiwaniach; konfrontują(młodego czy dorosłego) odbiorcę z trudnymi sytuacjami,przez co uczą oswajać lęki. Dlatego można jetraktować jako nienachalne instrukcje do życia.W końcu bajki są o nas i czasem opłaca się posłuchaćpodszeptów Wewnętrznego Dziecka, które je zna.Warto też przeczytać omawianą książkę, gdyż możesię ona stać kluczem do „zatopionego królestwa”.Joanna Wawryk103

Niemieckojęzyczny „słownik” o PolsceStefanie Peter, Alfabet polskich cudów, Wydawnictwo Suhrkamp, Frankfurt n. Menem 2007, 280 s.Niemiecki Alfabet polskich cudów to swoisty„słownik”, który jest próbą przedstawienia współczesnegoobrazu Polski. Ilustracje do tego 280-stronicowego„słownika” wykonał polski rysownikMaciej Sieńczyk. Książka pod redakcją dziennikarkiStefanie Peter ukazała się w 2007 r. nakłademwydawnictwa Suhrkamp (Frankfurt n. Menem).Stefanie Peter zdecydowała się – jak zaznaczawe wstępie – na alfabetyczną prezentację haseł natemat polskiej rzeczywistości, m.in. takich jak „PolskaA i B”, „Katyń”, „Enigma”, „Lumpex” czy „Krasnale”,aby wszystkie omawiane, jako tak samo ważne, boilustrujące naszą polską rzeczywistość, miały jednakoweszanse dotarcia do czytelnika.I tak tytułem wyjaśnienia kolejnego hasław „słowniku” przypadają 2-3 stronice tekstu.W sumie jest to 130 mini esejów, których autorami sązarówno niemieccy, jak i polscy dziennikarze, publicyści,literaci. Stefanie Peter zwróciła się do tychautorów, którzy znają Polskę okresu ostatnich lattransformacji i wiedzą, co zainteresuje niemieckojęzycznegoczytelnika. Autorzy tekstów to ludziemłodzi, urodzeni po wojnie. Wszyscy na swój sposóbzwiązani są z oboma krajami, przez prace projektowe,dziennikarskie, stypendia itp.Stefanie Peter (rocznik 1966), studiowała m.in.w Krakowie i Frankfurcie n. Odrą. Jako dziennikarkapracująca w Berlinie, w latach 2004-2006 kierowałarównież jednym z polsko-niemieckich projektów kulturalnych.Zaproszeni przez autorkę książki współautorzyopracowania piszą o tym, jak postrzegani są Polacyprzez obcych w Polsce i za granicą. Nie skupiają się nastereotypach, lecz tłumaczą ich genezę i ewaluację.Jest to chyba najobszerniejsze popularne opracowaniedla czytelnika niemieckojęzycznego „nieturystycznego”obrazu naszego kraju ostatnich lat.Autorka zaznacza we wstępie, iż jest to próbaprzedstawienia obrazu Polski po 1989 r., z uwzględnieniem,często bardzo pobieżnym, kulisów wydarzeńnie tylko w dziedzinie polityki i historii, ale obyczajowościi spraw codziennych. W związku z szerokimotwarciem się Polski na Zachód i wstąpieniemdo UE, ukazano zjawiska nie tylko z dziedziny kulturyprzez duże „K”, ale również popkultury, którąautorka panoramy naszego kraju również pragniezaprezentować.„Polska nie ma pustyni, wysokich gór, piramidi Luwru. Brak w tym kraju cudów świata i obraznaszego kraju jest mało ostry”. Być może dlatego jesttak często pomijany przez turystów? Mało znanykraj??? A może, sugeruje, należałoby zatroszczyć sięo jakieś interesujące detale, które nieodkryte do tejpory składają się na jego wyjątkowość? Jak wiadomo:„diabeł tkwi w szczegółach” – tym komentarzemautorka kończy słowo wstępne do niemieckiegoczytelnika.Hasło, omawiane przez niemieckiego autora podliterą „C” brzmi: „Club der polnischen Versager”(„Klub polskich nieudaczników”). Ingo Niermann(rocznik 1966) pisarz mieszkający w Berlinie,z wyraźną sympatią pisze o utworzonym w 2001 r.przez polskich emigrantów klubie towarzyskimw Berlinie przy ulicy Torstrasse 66. Podziwia dużepoczucie humoru Polaków zawarte już w nazwieklubu. Kim są ci nieudacznicy? – pyta. Czy tymi,których nie zniewolił poprzedni ustrój w Polsce? Czytymi, którym niespecjalnie powiodło się na emigracji?Klub ten prowadzi działalność kulturalną i odwiedzanyjest nie tylko przez Polaków, ale i inne nacje. Toadres „dobrego miejsca niebanalnej rozrywki”w Berlinie. Działalność Klubu przyczynia się do „rozjaśnienia”wizerunku Polski i oto chyba chodzi.Pod hasłem na literę „F” Sebastian Cichocki(1957) krytyk sztuki, kierownik Centrum SztukiWspółczesnej z Bytomia przedstawia fenomen ostatnichdziesięciu lat z dziedziny sztuki, jakim jestFundacja Galerii Foksal. Przy czym korzenie tejFundacji to rok 1966. Już wówczas WarszawskaGaleria Foksal skupiała ważnych polskich artystów:Tadeusz Kantor, Henryk Stażewski i Edward Krasiński;krytyków: Wiesław Borowski, Anka Ptaszkowska,Mariusz Tchorek. Grupa ta przeciwstawiała sięzinstytucjonalizowanym formom w sztuce, byłaenklawą autonomicznego porządku.Fenomenem o jeszcze odleglejszej historii (1956)w byłym „Ostblocku” pozostaje do dziś zdaniemJacka Skolimowskiego (1980), krytyka muzycznego,najważniejsze forum muzyki współczesnej –„Warszawska Jesień”. Jakiej innej cesze naszego104

charakteru narodowego, jak nie uporowi i fantazji,zawdzięczają Polacy powstanie tego typu imprezy?Diederich Diederichsen, publicysta i krytyk kultury(rocznik 1957) pod hasłem „Jazz” pisze o wielkimwkładzie polskich muzyków w ten rodzaj muzyki.Chwali twórców „polisch jazz” za elegancję, oryginalnośćitp. Pisząc o Fryderyku Chopinie, ten sam autorzauważa, że jego „impromptu” i tempo „rubato” sąbardzo polskie i jedyne w swoim rodzaju, są symbolemwolności i talentu improwizacji. „Chyba nikt pozaChopinem nie stosował takich zabiegów muzycznych…?!”– stwierdza dalej autor.Przedstawiając Adama Mickiewicza, DorotaSajewska (1975), tłumacz i teatrolog przytaczagłośne wystawienie III części Dziadów w 1967 r.w Warszawie w Teatrze Narodowym przezKazimierza Dejmka i wyjaśnia jego historycznepowiązania, które miały bezpośredni wpływ na tokwydarzeń w Polsce. Jakie to polskie i zarazem romantyczne;sztuka teatralna jak kamień uruchamia lawinęzmian w kraju… A zatem kolejno znajdujemy dalszehasła „w tym temacie”, jak: „KOR”, „Solidarność”,„JP II” czy „Stocznia Gdańska”.Ta sama autorka po hasłem „Handkuss” (pocałunekw rękę), cytując fragment amerykańskiego przewodnikapo Polsce, ostrzega Niemki: „Gdy Polak pocałujepanią w rękę, proszę nie dzwonić na policję, totaki stary zwyczaj, a nie forma seksualnego natręctwa!”.Pozostając przy temacie spraw męsko-damskich,dowiadujemy się niejako „przy okazji”, iż z danychstatystycznych wynika, że małżonką co czterdziestegoNiemca zostaje Polka. Trzeba przyznać, że tociekawa statystyka. Czyżby literacki stereotyp„pięknej Polki” w Niemczech trwał nadal? No i jakw tym kontekście nie poświęcić paru zdań legendarnejWandzie co nie chciała Niemca? To hasłokomentuje wymieniona już Dorota Sajewska, a podanawyżej „statystyka” nie kłamie.W „słowniku” omówione zostały tak dobrze namznane, nośne hasła jak: „lustracja”, „moheroweberety”, „cenzura” czy „Westerplatte”. To dla tychmłodych czytelników niemieckich, którym „dieMauer”, „Honie”, „Ulbrichtskeule” czy „Lampenladen”też niewiele mówią.Autorzy opracowań poszczególnych „haseł” niestronią też od kontrowersyjnych tematów. Hasło„Wypędzeni” omawia niemiecki historyk prof. GeorgThum (1967). „Kto szuka historii Prus, musi jechać doPolski” – radzi ten sam autor pod hasłem „Prusy”.Wspólne odkrywanie przeszłości, w tym materialnegodziedzictwa może zarówno Polakom, jaki Niemcom wyjść tylko na dobre. Autor polecaNiemcom naukę języka polskiego, podobnie jak torobił – tak znienawidzony przez Polaków – Fryderyk IIw stosunku do własnych dzieci. Historia nigdy niepozostaje bez wpływu na teraźniejszość. Może przyokazji dywagacji przy pomocy przyjaciół zza Odryuda nam się doszukać się czegoś „arcytypowego” dlanas, o czym sami jeszcze ciągle nie wiemy? Możechwila refleksji nad Alfabetem polskich cudówmogłaby nam w tym pomóc. Ale i tak najważniejszymjest fakt, że książka może pomóc zrozumiećNiemcom nasz kraj.Póki nie mamy polskiego przekładu książkiStefanie Peter o „polskich cudach”, polecam tęlekturę wszystkim znającym język niemiecki.Barbara Krzeszewska-ZmyślonyDeutschsprachiges „Wörterbuch” über PolenStefanie Peter, Alphabet der polnischen Wunder, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 2007, 280 Seiten.Alphabet der polnischen Wunder ist ein einzigartigesWörterbuch, in dem man das GegenwartsbildPolens zu darstellen versucht. Das deutsche„Wörterbuch…” (auf 280 Seiten) illustrierte der polnischeZeichner Maciej Sieńczyk. Das Buch unter derRedaktion der Journalistin Stefanie Peter gab im 2007der Suhrkamp Verlag (Frankfurt/M) heraus.Stefanie Peter entschied sich - wie sie es in demVorwort erklärt – auf eine bunte alphabetischeZusammenstellung solcher Stichworte der polnischenWirklichkeit wie: „Polen A und B”, „Katyń”, „Enigma”,„Lumpex”, oder „Zwerge”, um ihre Bedeutung hervorzuhebenund ihnen die Chance zu geben dadurchden Leser zu gewinnen.RECENZJE I OMÓWIENIA105

Jedem Stichwort werden demnächst zwei, dreiSeiten Text gewidmet. Insgesamt sind es 130 Mini-Essays, die sowohl von den deutschen als auch vonden polnischen Autoren, (Journalisten, Kritikern,Kulturwissenschaftlern) gefasst wurden. DieBuchautorin, Stefanie Peter bat die Autoren, diePolen in der Zeit der großen Transformation kennengelernt haben, über Polen zu schreiben. AlleVerfasser sind aus der Nachkriegsgeneration, fast allesind durch Projektarbeit, Journalistenarbeit,Stipendien mit Polen und mit Deutschland verbunden.Stefanie Peter (Jahrgang 1966) studierte u.a. inKrakau und Frankfurt/O. Als Journalistin leitete sie eindeutsch-polnisches Kulturprojekt in Berlin in denJahren 2004-2006.Die, zu dem Buch über Polen eingeladenenAutoren schreiben darüber, wie die Polen „zu Hause”und im Ausland vermerkt werden. Sie konzentrierensich nicht auf Stereotype, sondern sie versuchen dieStereotype zu begründen und zu erklären. Darausentsteht für den deutschsprachigen Leser eine „nichttouristische” Panorama unseres Landes der letztenJahre.Wie die Autorin in dem Vorwort schreibt, wolltesie ein Polenbild nach dem Jahr 1989 aufgrunddessen, was sich in dieser Zeit nicht nur in der Politik(Polens Beitritt in die EU) aber auch im Alltagabspielte, zeigen. Es werden u.a. Neuerscheinungenin der Kultur und Popkultur angesprochen.„Polen hat keine Wüste, keine Hochgebirge, keinePyramiden und keinen Louvre. Es fehlt diesem Landean Weltwunder und scharfe Konturen”. Vielleichtdeshalb wird es auch so häufig von den Touristenübergangen? Wenig bekanntes Land? Vielleichtkommt es hier einfach auf die noch unbekanntenDetails an, die Polen so einmalig kreieren könnten?„Der Teufel steckt in Details…” mit dieserRedewendung endet die Autorin das Vorwort.„Club der polnischen Versager” über die kulturelleEinrichtung in Berlin, Torstrasse 66, gegründet in Jahr2001, berichtet der in Berlin lebende SchriftstellerIngo Niermann mit eindeutiger Sympathie. Selbst denNamen des „Clubs”, der von dem Sinn für Humor undSelbstironie deutet, findet er schlau. Wer sind diesepolnischen Emigranten, Gründer des „Clubs…”, sindsie etwa die, die das sozialistische System nicht zugenießen wussten, oder die, denen in der Emigrationnicht viel gelungen ist, oder die, die dem Kapitalismusnicht den Schritt halten können? Der „Club…” machtviel für die Kultur und wird gern nicht nur von Polenbesucht. Es ist gute Adresse für gute Unterhaltung inBerlin und auch ein neues Bild Polens im Ausland.Unter der Buchstabe „F” stellt Sebastian Cichocki(1957), Kunstkritiker, Leiter des Zentrums für zeitgenössischeKunst in Bytom ein Phänomen in demKunstbereich der letzten 10 Jahren im Kunstbereichnämlich die Geschichte, der im Jahre 1966 gegründeterWarschauer Galerie Foksal dar. Die Galerie sammelteum sich Künstler: Tadeusz Kantor, HenrykStażewski und Edward Krasiński und Kritiker:Wiesław Borowski, Anka Ptaszkowska, MariuszTchorek. Die Gruppe widersetzte sich der erstarrteninstitutionalisierten Formen in der Kunst, als Enklaveeiner autonomen Ordnung.Noch ältere Geschichte (1956) hat dasMusikfestival „Warschauer Herbst” als wichtigstesForum der musikalischen Avantgarde im Ostblock.Die damalige Regierung Polens wollte, zu Beginn derTauwetterperiode ihre liberale Kulturpolitik zur Schaustellen. Die Idee des Festivals haben die Polen ihrerPhantasie und Beharrlichkeit zu verdanken- meint derMusikkritiker Jacek Skolimowski (1980).Der deutsche Autor, Kritiker und KulturwissenschaftlerDiederich Diederichsen (1957) unterdem Stichwort „Jazz” berichtet über den Beitrag derpolnischen Musikern in diese Musik Gattung. Denpolnischen Jazz lobt er für seine Eleganz undOriginalität. In der Musik von Fryderyk Chopin findetDiederich Diederichen zwei so typische für den allerbekanntesten polnischen Musiker musikalischeTermini: impromptu und tempo rubato. Sie widerspiegelnpolnischen Freiheitswillens undImprovisationstalent, sind typisch polnisch- meint derAutor.Dorota Sajewska (1975) Übersetzerin undTheatrologin schreibt in ihrem Text über AdamMickiewicz von der Ausstellung des III. Teils derTotenfeier im Nationaltheater in Warschau 1967 inder Regie von Kazimierz Dejmek. Sie versucht denhistorischen Hintergrund des Werkes und seinendirekten Einfluss auf die Ereignisse in Polen zu erklären.Es ist zugleich romantisch und typisch polnisch:durch das Theaterstuck wird eine Lawine ins Rollengebracht…demnächst finden wir auch andereStichworte: „KOR”, „Solidarność”, „JP II”, und „ DerDanziger Werft”.106

„Wenn ein Pole Ihnen die Hand küßt, rufen Sienicht die Polizei!” warnt die Deutschen, einenamerikanischen Reiseführer für Polen zitierendDorota Sajewska, „es ist keine Form sexuellerBelästigung, sondern ein alter Brauch”…Wenn wir schon bei dem „Frauen - MännerThema” sind, noch eine interessante Statistik: Jedevierzigste Ehe deutscher Männer wird mit einer Polingeschlossen. Also gibt es denn den Stereotyp einerzauberhaften Polin? Ingo Niermann bestätigt dieFrage. In dem Text über die Wanda, die keinenDeutschen begehrte, erklärt die schon erwähnteDorota Sajewska die Legende über Wanda.In dem Alphabet der polnischen Wunder wurdenalle so gut bekannten Stichworte angegeben underläutert: „Lustration”, „Mohair-Barett”, „Zensur”,„Westerplatte”. Die sind extra für die jungendeutschen Leser gedacht, denen „die Mauer” (murBerliński), „Honie” (Erich Honecker), „Ulbrichtskeule”(wieża TV w Berlinie), „Lampenladen” (PałacRepubliki) auch nicht viel sagen.Die Autoren gehen den schwierigen Themenauch nicht aus dem Weg. Der deutsche Historiker Prof.Georg Thum (1967) schreibt über die Vertreibung.„Wer nach den Spuren Preußens sucht, der muss nachPolen fahren” meint Prof. Thum. Das gemeinsameEntdeckungsprozess der Geschichte von Preußen,des materiellen Erbes kann sowohl den Polen, wieauch den Deutschen nur gut machen. Er empfiehltden Deutschen, wie es im Verhältnis zu eigenen Kindern,der so gehasste in Polen Friedrich der Große tat,Polnisch zu lernen. Nun es ist mal so, die Geschichteübt immer den Einfluss auf die Gegenwart aus. Bis heuteist leider das empfhelenswerte Buch nur in Originalversion,also auf Deutsch zugänglich. Vielleicht hilftuns die Lektüre des „Wörterbuches der polnischenWunder” von Stefanie Peter etwas „Erzpolnisches” zufinden, wovon wir noch nichts wissen?Eins steht fest, das Buch hilft den Deutschenunser Land zu verstehen.Übersetzung vom AutorObszary duchowościAngelus Silesius, Anielski wędrowiec, przekł. i wybór K. A. Jeżewski, Biblioteka Telgte, Poznań 2007, 112 s.Krzysztof Andrzej Jeżewski, Żagle niebieskie, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, 104 s.Odkrywanie SilesiusaKażdemu znawcy francuskojęzycznych polonikówzapewne wiele mówi nazwisko KrzysztofaAndrzeja Jeżewskiego. Jakże mogłoby być inaczej.Natomiast podejmując się zadania napisania teksturecenzji do „Pro Libris” z wydanych ostatnio dwu jegoksiążek, zdaję sobie sprawę, że konieczne jest przybliżeniew kilku przynajmniej słowach postaci tegopisarza. Trzeba wiedzieć, że wyżej wymieniony twórcaod 1970 r. na stałe mieszkający we Francji, toz jednej strony tłumacz literatury polskiej na językfrancuski, można rzec, jej najważniejszychwspółczesnych dokonań – Miłosza, Gombrowicza,Schulza, Andrzejewskiego, Różewicza, Baczyńskiego,Twardowskiego, Norwida i innych – a zarazem literaturyfrancuskiej na język polski. Jego wieloletniwysiłek translatorski znalazł uhonorowanie w 2007 r.w postaci przyznanej mu nagrody Polskiego PENClubu za całokształt twórczości przekładowej. Zostałteż członkiem Europejskiej Akademii Nauki, Sztukii Literatury. Dodam jeszcze, że wiersze i przekładytwórczości Jeżewskiego publikowane były w „ProLibris”. Z drugiej strony, a raczej równolegle, jest poetąi tłumaczem, bo nie da się tego „kolejnościowo”uporządkować, a ponadto K. A. Jeżewski jest teżi eseistą, i badaczem życia i twórczości C. K. Norwida.W swoim dorobku posiada jedenaście zbiorkówRECENZJE I OMÓWIENIA107

poezji. Jego dorobek literacki w roku ubiegłym wzbogaciłsię o dwa kolejne tomy.Jeden z nich, zatytułowany Anielski wędrowieczawiera wybór przekładów z sześciu Ksiąg dystychówAngelusa Silesiusa (Anioła Ślązaka), poetyi mistyka żyjącego, jak byśmy to dzisiaj powiedzieli,na Dolnym Śląsku (urodził się i mieszkał weWrocławiu) w latach 1624–1677. W kulturzeniemieckiej zajmuje on poczesne miejsce, skupiajączainteresowanie wielu potomnych, od Leibniza,Schlegla aż po Grassa.Utwory Anioła Ślązaka były niejednokrotnieprzekładane na język polski. Jednym z najwcześniejszychtłumaczy był Adam Mickiewicz. Jednakdopiero na XX w., zwłaszcza jego drugą połowę,przypada prawdziwy renesans polskiej recepcji tegobarokowego twórcy.Wydanego obecnie w wydawnictwie BibliotekaTelgte Anielskiego wędrowca można uznać zajeszcze jeden przykład i kontynuację tego zainteresowania.Przede wszystkim na początku chcę zwrócićuwagę na samo wydanie, którego zalety musząbyć docenione już przy pobieżnym zapoznaniu sięz książką. Dlatego że z jednej strony wpadają w okowysokie walory opracowania estetycznego tej edycji.Zawiera kolorowe wkładki plastyczne autorstwaPetrela, ładne liternictwo i zadbano zarazemo należyte światło między poszczególnymi dystychami.A więc robi dobre wrażenie, co niewątpliwie jestw lekturze pomocne. Ta książka może być, od tejstrony patrząc, wzorem dobrze pojętej działalnościedytorskiej. A z drugiej, zawiera też przytomnie to, cozwierać powinna, esej dotyczący samej postaciSilesiusa, nakreślający jego biografię, a także epokę,w której żył i tworzył, autorstwa Piotra WiktoraLorkowskiego, zatytułowany Rytmy w duchabogate. Można rzec, wpisana jest w zbiory dystychówreligijna kontemplacja Boga, przenikania światai obecności w człowieku, poznawania Boga w podmiotowymdoświadczeniu. W najmniejszym okruchuistnienia, czyli w świecie mikro, dostrzegany jest„Boga całego blask”. Wielkość uobecniająca się wmaleńkości. W tej transcendentnej pełni wszystkierzeczy znajdują wyjaśnienie swojego sensu. Każdyz dystychów napełniony jest teologią tego typurozważań. Współczesny człowiek może tylko zazdrościćmanifestacji tak żarliwej duchowo. WedługSilesiusa właściwe rozpoznawanie doczesnościmożliwe jest wyłącznie przez pryzmat metafizycznegodoświadczenia. Jedno ze zdań dystychu brzmi:„Jeśliś nie dostrzegł Boga, toś nic nie widział wcale”.Dla dawnego autora jest to bezdyskusyjna oczywistość.Praca przekładowa przypadła, zapewne zasprawą osobistej fascynacji samego translatora,twórcy jak najbardziej odpowiedniemu, czyli takiemu,któremu przesłania tego typu obojętne nie są. Choćnie jest to kryterium rozstrzygające, to jednak odczuwamw tych przekładach poszukiwania duchowesamego Jeżewskiego. Nie wyobrażam sobie, aby byłamożliwa obojętność światopoglądowa w procesieprzekładu właśnie tych utworów. Myślę, że tłumacznie byłby w stanie właściwie ich przybliżyć czytelnikowi,jeśliby nie czuł ducha tych rzeczy.Swoją poezją Jeżewski zaświadcza, że regionywysokiej duchowości, tej zawartej w sztuce, jaki wynikającej z pojmowania bytu w kategoriachprawd teozoficznych, są mu jak najbardziej bliskie.W posłowiu Lorkowski słusznie zauważa: „KrzysztofA. Jeżewski dołożył wszelkich starań, by o swychanielskich wędrówkach opowiedzieć językiem współczesnejwrażliwości, oddającym sprawiedliwość poetyckieji translatorskiej tradycji”. Trzeba zarazemwskazać, że jednocześnie stało się coś ważnego, cotylko zasygnalizuję, a mianowicie: dystychy AniołaŚlązaka na tyle silnie zainspirowały Jeżewskiego, żestworzył on autorski zbiór również własnych dystychówo podobnej problematyce, wcale bagatelnyobjętościowo, pt. Okruchy z wysokości, któreniewątpliwie są parafrazami „na modłę AniołaŚlązaka”. Pomieszczone w jednej książce (wrazz przekładami) dają szansę porównania oryginałumyśli i konceptu poetyckiego rodem z XVII w. z jegowspółczesnym odbiciem.Wobec niebieskiego blaskuGdy idzie o drugi zbiór poetycki K. A. JeżewskiegoŻagle niebieskie, wydany w tymże samym 2008 r.,tym razem w Wydawnictwie Adama Marszałka, tomamy już do czynienia z jak najbardziej własną,autorską realizacją twórczą, oczywiście noszącą śladyróżnorakich inspiracji artystycznych i intelektualnych,co tylko przydaje tej książce znamion bogactwaduchowego. W ogóle chcę zauważyć, że ta książka,108

jak i wiele wcześniejszych, jest w niezwykłym stopniuprzesycona duchowością. W tym wymiarze stanowijakiegoś rodzaju kontynuację przekraczania prostejzmysłowości ku temu wszystkiemu, co jest sensem,wartością, poza empirycznym, wrażeniowym progiem.W twórczości Jeżewskiego, we wcześniejszychtomach, mamy wiele pięknych i wnikliwych poezjipoświęconych konkretnym utworom muzycznymi dziełom malarskim (całej tradycji kultury europejskiej),poezji zainspirowanych, nie tylko w celuuzyskania efektu wysokiej tonacji, choć zapewnerównież, ale dla podkreślenia uniwersalnych,nieprzemijających treści w nich zawartych. Takapostawa, w natłoku nihilistycznych postaw i dezawuacjiwszelkich wzorów, mogła się zapewne wydaćnawet anachroniczna. Jeżewski szedł poniekąd podprąd obowiązujących mód. Dzisiaj – myślę –powszechnie odczuwany jest jednak niedosytduchowego spojrzenia. I okazać się może, że te wierszeodnajdują swój czas, ze względu na kłopotyi totalne zagubienie współczesnego człowieka.Aktualna sytuacja światowa na to zresztą wskazuje.W poemacie Kwartet na kres czasu poeta daje takąiście eliotowską (zapewne i różewiczowską) diagnozę:„Oto czas rozbicia / doba rozszczepienia / otorozkład i rozpad / ludzkiego atomu / Oto jest rozdarteto co niepodzielne”. To niewątpliwie rozpoznanieschyłkowości, dekadencji, wizja katastroficzna:„Nadchodzi zima czasu”, „I metal będzie władałwami”. O tyle dramatyczna, że stanowi uogólnieniedziejów. A głos samego poety wykracza poza wymiarściśle poetycki. Można tu dopatrzyć się znamionwieszczenia, natchnienia proroczego, napominającego,uwzględniającego perspektywę historiozoficzną.Czyni to przekonany mocą własnego przemyśleniai odwagą nazywania rzeczy po imieniu.Wyzbycia się fałszywej wstydliwości. Niemożliwebyłoby tego typu rozpoznanie, gdyby nie świadomośćimponderabiliów, cenionej przez siebie istotności,która rodzi się z postawy otwarcia. Także odpowiedniejmiary krytycyzmu. Nie egotycznego zasklepienia.To jest niezwykle ważne. Przy tym szczególność tejksiążki (Żagle niebieskie) polega na tym, iż z przedmiotowościnacisk został silnie położony na podmiotowośćproblematyki. Od razu widać, że poetanie tyle z czymś się wadzi wewnętrznie, bo chce toopisać, nazwać, ale z samym sobą. Jak choćbyw wierszu W zwierciadle, w którym pyta: „kto zaczten tam naprzeciw / po drugiej stronie / przestrzeni”.Jest więc egzystencja, ale i tajemnica. Te sfery sobietowarzyszą i wyznaczają w tym tomie różnegorodzaju napięcia duchowe. Ważne, najważniejszerodzi się z odniesienia klęski człowieka do instancjinajwyższej, samego Stwórcy. Zasadne jest więcpytanie o sytuację, kiedy „przyjdzie czas / gdy trzebabędzie zdać rachunek”, a więc „Co wtedy powiemyPanu / w ów dzień żałości?”. Oczywiście, eschatologiatej kategorii stanowi poetyckie centrum tomiku,ale nie jest jedyną wędrówką podmiotu. Te mniejszewędrówki są równie ważne i interesujące. Skala problematykimakro, owszem, przejawia się np. w akciebezpośredniego zwrotu, prośby do Boga, takżedyskursem intelektualnym, swoiście zrealizowanymesejem w – sądzę – bardzo ważnym dla samegoautora (bo stanowi wykładnię jego filozofii) poemacieDowody (na istnienie Boga). Tego typu wykładniaobejmuje przykłady i argumenty, jak np.: „A liczba pi/ złoty klucz / do nieskończoności / Bożej matematyki”.Tu mają znaczenie daleko idące dopowiedzenia.Doza ścisłości.W innym przypadku mielibyśmy do czynieniaz bardzo mglistymi intuicjami, a nie o to przecież poeciechodzi. Chodzi o zaprezentowanie jakby nie byłoracjonalności własnej filozofii. Takim przykładem jestwiersz Ossowiecki, wiersz o konkretnym człowieku,który „posiadł Blask”. Ale w tomie Żagle niebieskieważne są też wszystkie inne wiersze – powiedziałbym– mniejsze, bardzo ujmujące, jako że dotycząwłaśnie skali mikro. I ze względu na zawartąw nich dozę niedopowiedzenia, sugestii i osadzeniaw doraźnym doświadczeniu i refleksji ożywająw czytelniczej wyobraźni. Samą egzystencję w tensposób czyni K. A. Jeżewski sproblematyzowaną,nawet w opisie tak zdawałoby się banalnego milczenia(które nigdy oczywiście takim nie jest), opisieswoistej jednak rozmowy podmiotu z… kotem, Mójczarny kot. Tu pięknie to wszystko gra. Oczywistośći tajemnica: „zgłębiamy milczenie / wypytujemy milczenie/ nicujemy milczenie”. Ta druga „tamtastrona”, niepoznawalność, aktywizuje wyobraźnię.Może to i inaczej się przejawić w doznaniu – zachwycie– rozpoznaniu, jak to ma miejsce w wierszuAnioł w metrze „tak po prostu / w biały dzień”.W doraźności przejawia się jakby pozaziemskość.Zmysłowa cudowność, będąca znakiem cudownościnadzmysłowej. Takie zdarzenia jawią się ze swej istotyjako niezwykłe. Bo przecież dostrzeżenie (w innymRECENZJE I OMÓWIENIA109

już wierszu) w kąpiącym się dziecku „nagiego Boga”za takie musi siłą epifanicznego przeżycia byćuznane. Także w sieci „pajączka” dostrzeżony jestślad „Arcymistrza / który krząta się”. Poezja zostajetu wywołana opisem, ta zaleta cechuje ten zbiór.Sprawdza się to w dobrym lirycznie wierszudedykowanym żonie Twoje ręce.Na uwagę zasługują też wiersze biograficzne,podejmujące temat dziwności biograficznego losu.W tym tomie znajdzie czytelnik rozważanieo Prawdzie (Na modłę Norwida). W zasadzie niejedna to inspiracja. Niewątpliwie zostały w nim podjętewątki metafizyczne, bytu narodowego,zwłaszcza tradycji wielkiej poezji romantycznej.Odwołania do Słowackiego, Mickiewicza, Norwida,Wyspiańskiego czy pontyfikatu Jana Pawła II zostałyodpowiednio zaznaczone w dedykacjach i w samymdyskursie. Można przyjąć, iż jest K. A. Jeżewskiw jakimś zakresie apologetą polskości na różnychpoziomach; na poziomie myśli religijnej, metafizycznej,historiozofii i języka (patrz wiersz Zbożez cytatem Sienkiewicza: „Otrzymaliśmy od Bogajedną z najpiękniejszych mów świata”). Ten tom, to –myślę – najpełniejsze dokonanie poety i niestrudzonegotłumacza literatury polskiej na językfrancuski.Czesław SobkowiakDojrzały debiutMałgorzata Michalak, Wiersze, Wydanie autorskie, Żary 2008, 64 s.Żarskie środowisko literackie systematyczniewzbogaca się o nowych autorów, jak i nowe dokonaniatwórcze. Przykładem tego może być bez wątpieniapojawienie się w ubiegłym jeszcze roku debiutupoetyckiego Małgorzaty Michalak Wiersze. Książkata, jak zresztą wiele innych, wpadła w moje ręce dośćprzypadkowo, przy tzw. okazji. O autorce do tej porynic nie wiedziałem, bo wydania książki nie sygnalizowały,jak to zwykle bywa, wiersze wcześniej publikowanew pismach. A może po prostu niedotarłem do takowych. To zresztą w tej chwili nie mawiększego znaczenia. Natomiast książka ma znaczenie,gdyż jest konstrukcją, która ma obejmowaćświat. Po pierwsze, tomik ten zwraca uwagę –począwszy od symbolicznej wymowy okładki –ciekawymi ilustracjami (fotografie GrzegorzaWowera), a po drugie, co najważniejsze, dojrzałymiwierszami, które już nie są obciążone potknięciamitypowymi dla pierwocin.Czytelnik, ale musi to być czytelnik uważny,mający głębsze wyczucie smaku, zwrócić możew pierwszym rzędzie uwagę na kształt języka poetyckiego.Nacechowany jest on przejrzystością nazywaniarzeczy i wyrażania myśli. Nie ma w nimstylistycznych zaciemnień, które często znamionująchaotyczność wypowiedzi. Nie jest poza tym jednowarstwowy,albowiem obok toku i rytmu niemalprozaicznego jest i doza delikatnego dostojeństwa,nieco klasycystycznej proweniencji oraz szczyptafilozoficzności, która służy tu nastawieniu na refleksyjność.W ogóle cały tomik nie jest jednowarstwowytematycznie. Słowo poetyckie próbuje różnesprawy nazywać. W ten sposób wiersz żarskiej poetki„obwieszcza światu, że już Jest”. Akt wejścia napewno się dokonał. Wskazane jego cechy o tylewypada cenić, że sytuują poziom poetyckiegoporozumienia w sferze intelektualnej aniżeli w podmiotowymsubiektywizmie. Nie dziwi mnie tozresztą, gdyż Małgorzata Michalak książkę swąnapisała w momencie, gdy pewien etap życia zdajesię być już poza nią. Wie o tym, co było „kiedyś bezrozumu”, emocjonalne, „bez zastrzeżeń”, młodzieńcze,a teraz jest to oglądane już bardziej z dystansu.Wierszami swoimi poniekąd ogląda dotychczasoweżycie. Wiersze miejscami przybierają postać wspomnienia,np. pobytu w Anglii czy przeżyć bardziej110

intymnych, trudnych, wręcz boleśnie uwierających jejkobiecą (także matczyną – Syn) duchowość (Buty,Róża), gdy dotyczą przeżyć z najbliższym mężczyzną.Bywa, że te „bolesne wspomnienia” chciałoby sięzostawić, ale czy to możliwe? Od razu dodać muszę –nigdy nie jest to egzaltacja sprawami lub przeżyciami,ale oddanie w możliwie pełnym zakresie ich realnegokształtu. W każdym razie jest to obejmowanie codziennegożycia oraz tego, co już było. W jakimś sensie rozliczenie,może nawet remanent lub weryfikacja wartości.Wiersze Małgorzaty Michalak mają najczęściejkształt opowieści. Poznajemy więc historię jej życia.Opowieść respektuje detaliczną rzeczowość świata,jak np. w pięknym wierszu Wielkanoc: „Święto,zimno, do starej katedry zmierzałam”, „Dzwonzaczął bić w pół do piątej.”, „Samolot nisko przeleciałnad wieżą”. Wszystko tu jest wyraźne, dopełnione,mające początek i zakończenie, niekiedy zaskakującąpuentą. Nic się poza to, co poetka ustala, dalej nierozlewa. Gdyż wiersz innymi prawami się rządzi, niejest samą rzeczywistością, oczywiście, wyłączanawet od ludzi i ze świata. Później jest oczywiściepowrót „z radością” (Ocean). To dobrze, że jest totutaj rozumiane. W każdym razie może wzruszaćgłówny nurt tych wierszy, który dotyczy doświadczeniażycia osobistego. Ono samo nie jest nawetpoetyzowane. Ciężar tego doświadczenia nie pozwalana dłuższe eskapady typowo wyobraźniowe.Niektóre z wierszy, jak np. Jej oczy, po prostuwstrząsają dramatyzmem. Świadczą o rzetelnościi rozumieniu powagi spraw zasadniczych dla sensuludzkiego cierpienia.A przeczytajmy choćby i wiersz Ślad na stronie31. Celnie, zaskakująco dobrze spuentowany. Prawdziwy,utrzymany w tonie spokojnej, niemal beznamiętnejrelacji, pełen wspomnienia, nostalgii,wrażliwości i czułego odczuwania egzystencji. Ważnydla tego tomiku jest też wiersz Dom, gdyż ustalapodmiotową tożsamość. Ten nurt mnie w tomikuWiersze najbardziej przekonuje. Wiem, że jestnajtrudniejszy, gdyż wymaga dogłębnej refleksji orazszczególnego wysiłku odważnego spojrzenia nasiebie, poniekąd jak na własną twarz w lustrze.Czytając takie wiersze, czytelnik musi przypomniećsobie istnienie świata wartości i konieczność pokonaniawewnętrznej ułudy. I to się w wielu wierszach, nietylko w tych najbardziej osobistych, gorzkich, zaznacza,ale choćby w takim utworze jak Samotniaopisującym wybór drogi „do świątyni Wang”. Jakwiadomo tam „dwa szlaki prowadzą”. Poetkadeklaruje wybór tego trudniejszego, kamienistego,ale ciekawszego, bogatszego o „jeden widok”, którytylko „z tamtego miejsca można zobaczyć”. Możnasądzić, że jest to wyznanie, dające się traktowaćszerzej, jako quasi-filozoficzne. O przyszłościrozpoczętej bardzo udanie drogi poetyckiej tego typuwybory będą decydować.Gwoli ścisłości muszę tu dodać, że miejscamitonacja tych wierszy jest też lekka. Poetka popisujesię dowcipem, przekorą, poczuciem humoru, kokieteryjnąprzewrotnością, np. Ty i Ja. Widać jednak, żegroteska do głosu dochodzi raczej incydentalnie,jakby w celu chwilowego zakrycia lub oddalenia doznańdramatycznych.Książka ta wymaga czytelnika, który patrzywrażliwie na życie. Wierzę, że taki się znajdzie.Wypada mi tylko życzyć poetce, by to nie była jedynajej książka poetycka. W co również wierzę.Czesław Sobkowiak111

Lekko i poetyckoJanina Elżbieta Lorenc, Fraszki i inne fatałaszki, Pro Libris, Zielona Góra 2008, 58 s.Władysław Łazuka, Igraszki w pobliżu fraszki, Wydawnictwo Książkowe Ibis, Warszawa 2009, 56 s.Przeczytałem ostatnio dwa zbiorki poezji mającew tytule słowo „fraszka”. Jeden Janiny ElżbietyLorenc z Żar Fraszki i inne fatałaszki, a drugi Igraszkiw pobliżu fraszki Władysława Łazuki z Choszczna.Obydwoje przynależą do funkcjonujących na ZiemiLubuskiej środowisk literackich. Tytuły ich książeksugerują podobieństwo podejścia do rzeczywistości,do opowiedzenia o niej lekko, zabawnie, niecoironicznie i dowcipnie tudzież anegdotycznie, alei zaznaczona jest pewna różnica.Utwory Lorenc w tym nastawieniu, także w formiejęzykowej, którą zdecydowanie często stanowirymowany dwuwers, chcą trafiać w sedno fraszki,być fraszką, posługując się błyskotliwością sformułowań,byleby tylko wyrazić nasuwającą się myśl.Przy tym te sformułowania odnoszą się wyłącznie dosytuacji społecznych w różnorakich sferach życia.Żarska autorka dzieli nawet swój zbiorek na kilka cyklifraszkowych: Literacko i kulturalnie, Miłośnie i obyczajowo,Politycznie i paradoksalnie, Swojskoi żarsko oraz Limeryki. Tak więc widać, także pobudzącej podziw ilości tych krótkich utworów, żepoetyckie żartowanie weszło tej poetce w „krew”, cowięcej, J. E. Lorenc, powracając jakby do pisaniazdecydowanie przesunęła akcenty poetyckiegonastawienia. W wydanym w 1997 r. zbiorku Zostałamiluzjonistką prezentowała się jeszcze jako poetka lirykiosobistej, jednak tylko po części. Ujawniała jużwtedy także drugą swoją naturę – powiedziałbym –żartowną. Nie chcę wyrokować, bo wobec twórcy,dopóki żyje, to może być zawodne, ale teraz wybraław całości tę mniej wewnętrznie absorbującą formęliteracką, niekoniecznie wymagającą dużego wysiłkuintelektualnego i warsztatowego, a już zwłaszczadocierania do podmiotowego wnętrza, bo wystarcząbłyski skojarzeń, chwilowe więc natchnienia, którympo napisaniu nie ma potrzeby poświęcać więcej czasuna obróbkę warsztatową, gdyż nie pietyzm intelektualnyi super oryginalność tu jest w cenie. Temat możebyć nawet poboczny, byleby towarzyszył mu żarti efektowność np. „Uczta tylko na ducha? / Jest i cośdla brzucha” (Czwartki lubuskie). Myślę, że lekturatych tekścików może niejednokrotnie przywoływaćuśmiech, jako że celności sformułowań kwestionowaćsię nie da. Nie spodziewajmy się zarazemgłębokiej refleksji. Fraszki zawsze są sytuacyjne, np.politycznie czy społecznie sytuacyjne: „Pozbył się willii daczy – / nieba w kratkę nie zobaczy”. I tak, w tenmniej więcej sposób mówi poetka o wielu dziedzinachżycia. Tonacja krytyczna nie zawsze też bywajednakowa. Czasem na jej miejsce wchodzi po prostuobyczajowe spostrzeżenie: „Chciał spróbowaći ocenić, / w końcu musiał się ożenić”.Myślę, że w swym zapale zdejmowania patyny,nadętości, sztucznej powagi i ułudy czy fałszu moralnegosporo autorka czyni. Jeśli mi czegoś zabrakło, tofraszek towarzyskich, dotyczących środowiska np.literackiego, a może i innych sobie znanych osób. Niewyzbywa się przecież spostrzegawczości. A możezabrakło pewnej dozy odwagi, by się jednak zbytnionie wychylać ani narażać?Natomiast struktura, jak i charakter „fraszkowego”tomiku Władysława Łazuki jest nieco inny.Przede wszystkim pojawił się, i to dość zaskakująco,w innym momencie drogi twórczej, po opublikowaniuwielu zbiorków liryki osobistej, w której prymwiedzie wrażliwa refleksja nad biegiem natury, jaki własnym życiem. Do tej pory tak zresztą odbierałemjego twórczość. Oczywiście przygody się zdarzają,pewna efektowność innej formy wyrazu stanowipokusę do jej użycia. Na tym wszystkim polega sednotworzenia. Na bystrości spostrzeżenia, niezbędnejdozie żartu i humoru oraz dążenia do komunikatywnejzwięzłości oparte są fraszki Łazuki. Zdaje sięjednak, że on sam traktuje je z pewnym przymrużeniemoka. Nie chce być fraszkopisem na serio,ale „w pobliżu”. To jest jego zdolność, zamanifestowanieformy, zmysłu obserwacji, a nie głównyżywioł. Owszem, również nie ma tu przydługiegogadania i krytykowania, dwie, trzy linijki, a nawetbywa, że jedna. Też jest rym, bo inaczej byłyby tozapiski prozą. Poza tym na rymie oparty jest dowcipi prześmiewczość, podkreślająca zabawność opisywanejsytuacji, ale tak naprawdę w wielu miejscachwidać, że w gruncie rzeczy poeta nie odchodzi odsiebie. Zwłaszcza wtedy, gdy nie stroni od czynieniatematem i bohaterem przyrody, zjawisk natury, np.:„W czasie tarła / tak się zdarła” (O rybie), „Brzoza do112

zozy / Pod nami dzik / barłoży”, a śnieg – „Wciążma kartę białą”. W tym drugim przypadku spięciarymem nie ma, a jednak sens i doza dowcipu jestzachowana. Jednak jest i podmiotowa refleksja.Może więc w tych fraszkach jest coś więcej, czyliaforyzm. Może pisanie takich fraszek jest rzeczywiścietrudniejsze, bo trzeba wyjść poza szablon.A celem uczynić myśl, bogactwo otaczającego życiai doświadczenie. Nie tylko dążenie do rymu, gdyżczasami jest ledwo zaznaczony.Widać, że potrafi Łazuka pożartować, czasamiskrytykować czyjeś postępowanie: „Z wszystkiegoszydzi / kiedy nikt nie widzi” (Tajniak), uzyskującefekt ośmieszenia, ale też często po prostu sypieanegdotami, które niekoniecznie moralizują, coraczej są zwykłymi żartami z określonych osób (sobieznanych, którym zresztą poświęca sporo miejsca)i stwierdzeniami pewnych prawidłowości: „Kropelkapo kropelce / aż zobaczył dno / w butelce”.Sporo tu miniportrecików zostało narysowanych.Pojawiają się klimaty życia codziennego, pracy,łowienia ryb, uprawy ogrodu. Dużo miejsca poświęcakobiecie, a zwłaszcza męsko-damskim sytuacjomo ściśle erotycznym zabarwieniu. Bardzo udane tokawałki, trafne, wdzięczne i niejednolite są tego typufraszki: „W powrotnej drodze / kupował ryby / byprzed żoną / mieć alibi”. Jest tu humor, ale i pewnawyrozumiałość. Tak, fraszki Łazuki odzwierciedlająbogactwo codziennych doświadczeń, a że autordostrzega w nich czasami teatralność zachowań, np.:„Non stop rozbiegany / od damy do damy”, no cóż,czasem jednak widać coś innego, westchnienieliryczne: „Kiedy jesteś z Grażką / cała reszta jestfraszką”, a co to w tym momencie znaczy, trzebasobie już dopowiedzieć, nazwać, domyślić się.Właśnie na tym polega tych fraszek urok, że jestw nich i poezja. Ta reszta. Uśmiechamy się, ale i wzruszamy.Nie zawsze ta kropka fraszkowa nad „i” jestpostawiona. Życie jak kobieta „kolce gdzieś na dniechowa”, ale ma też i urok. I o tym Władysław Łazukanie zapomina. Myślę, że w gruncie rzeczy WładysławŁazuka opublikował zupełnie niemarginalną książkę.Czesław Sobkowiak113

114

ZAPOWIEDZI115

116

I Gorzowski Festiwal PoetyckiW październiku odbędzie się I Gorzowski Festiwal Poetycki, który przypomocy Miejskiego Centrum Kultury w Gorzowie Wlkp. oraz WydziałuKultury w Gorzowie Wlkp. organizują Karol Graczyk i Marek LoboWojciechowski.W programie:16.10.2009, piątek10.00-10.30 – Rozpoczęcie festiwalu, powitanie, prezentacja Gości/Prowadzących/Jurorów (AnnaPiwkowska, Roman Honet, Jakub Winiarski) – prowadzą: Marek Lobo Wojciechowskii Karol Graczyk11.00-14.00 – Po co wiersz? Panel dyskusyjny16.00-18.00 – Mapa wierszowa; praktyczny poradnik tyczący pisania, czytania i interpretacji20.00 – Koncert zespołu Kawałek Kulki17.10.2009, sobota10.00-14.00 – Indywidualne Warsztaty Publiczne; prezentacje i praca nad tekstami Uczestników15.30-19.00 – Turniej Jednego Wiersza20.00 – Slam Poetycki18.10.2009, niedziela10.00-12.00 – Krajobrazy Słowa; prezentacje sylwetek Gości – spotkania autorskie12.30-13.30 – Podsumowanie Konkursu Jednego Wiersza i Slamu, wręczanie nagród, pożegnanieUWAGA:Zgłoszenia na Festiwal oraz wiersze na konkurs przyjmują:Karol Graczyk (pkpzin@gmail.com) i Marek Lobo Wojciechowski (loboszary@wp.pl).Utwory na Turniej Jednego Wiersza należy przesyłać pod adres e-mail do 30 września.Organizatorzy przewidzieli nagrody.Konkurs Jednego Wiersza:I miejsce – 300 zł i okolicznościowa statuetka,II miejsce – 200 zł,III miejsce – 100 zł.Slam:I miejsce – 300 zł i okolicznościowa statuetka,II miejsce – 200 zł,III miejsce – 100 zł.ZAPOWIEDZI117

KRONIKA LUBUSKAmarzec – maj 2009• 3 marca w auli Collegium Polonicum w Słubicachutwory z najnowszej płyty, Pasodoble, zaprezentowałLeszek Możdżer. Pianiście towarzyszyłszwedzki kontrabasista i wiolonczelista LarsDanielsson.• 4 marca w Bibliotece Norwida odbyło się otwarciewystawy gobelinów z okazji 25-lecia istnieniasekcji tkactwa artystycznego Penelopa.• W klubie Pro Libris wojewódzkiej biblioteki 5 marcamiała miejsce promocja książki J. E. Lorenc Fraszkii inne fatałaszki.• 6 marca w gorzowskim Teatrze Osterwy wystąpiłMichał Bajor. Artysta zaprezentował utwory ze swojejnowej płyty, Inna bajka. W Lubuskim Teatrzenatomiast swoją twórczość przypomniał StanisławSoyka.• W ramach Dni Muzyki nad Odrą odbyło się ponad20 koncertów po obu stronach granicy. Zaprezentowalisię soliści i zespoły z USA, Chin, Francji,Niemiec, Ukrainy i Białorusi. 6 marca w nowosolskimDomu Kultury odbył się koncert kameralny w wykonaniukwartetu akordeonowego Rizol Quartetz Ukrainy, a w Filharmonii Zielonogórskiej połączoneorkiestry symfoniczne FZ oraz Radia i TelewizjiBiałoruś wykonały VII Symfonię Leningradzką.• Tego też dnia odbył się w Głogowie przeglądkabaretów i zespołów szkolnych Żakinada.• 7 marca w Kawiarni Teatralnej w Nowej Soliw ramach IV edycji Festiwalu InstrumentalistówBluesowych wystąpili: Piąta Rano, Berlin Blues,Highway i Boogie Boys.• W Dniu Kobiet kabaret Ciach rozśmieszał publicznośćw kożuchowskim Zamku, a WładysławSikora rozbawiał gości w Hotelu Ruben w ZielonejGórze.• Do 25 marca w galerii Baszta w Zielonej Górze możnabyło oglądać wystawę Joanny Olejniczak, zatytułowanąPorządek w chaosie – obrazy ceramiczne.• W Kręgielni w Kostrzynie n. Odrą 12 marcawystąpił Stanisław Tym w programie kabaretowymMieszanka filmowa.• 12 marca w Bibliotece Norwida odbyło się spotkanieautorskie z ks. Jerzym Hajdugą. Spotkaniez poetą poprowadził ks. Andrzej Draguła.• W Jazz Clubie Pod Filarami 12 marca wystąpiła JoannaDuda. Gratka dla fanów nieklasycznego jazzu.• 13 marca w kostrzyńskim Centrum Kultury koncertdały zespoły rockowe: Bezsensu, Train Goes Backi Gaja.• Również 13 marca otwarto w kawiarni Delicjuszw Sulechowie wernisaż Teresy Berendt-KlechamerW moim magicznym ogrodzie. Wystawie towarzyszyłrecital gitarowy Przemysława Rutkowskiego.• Od tego też dnia w Małej Galerii GTF w Gorzowieprezentowano wystawę, będącą pokłosiem 13.ogólnopolskiego konkursu portretu fotograficznegow Trzciance.• W Filharmonii Zielonogórskiej 13 marca wystąpiłszwajcarski wiolonczelista Ivan Monighetti. W programieznalazły się utwory Bacha i Pendereckiego.• W galerii BWA odbył się wernisaż malarstwaKaroliny Spiak.• 14 marca warszawski aktor, Janusz Zbiegeł, zaprezentowałsię w świebodzińskim domu kultury.Wystawiono spektakl Brel raz jeszcze w reżyseriiK. Jandy.• 15 marca w Grodzkim Domu Kultury w Gorzowieodbył się koncert muzyki klasycznej. Wystąpiłapoznańska skrzypaczka, Aleksandra Tomasińska.• Z okazji Dnia św. Patryka, 16 marca w Kawoniew Zielonej Górze zorganizowano irlandzki wieczór.Zagrał zespół Banshee.• W gorzowskiej bibliotece wojewódzkiej 18 marcaJacek Dehnel spotkał się z czytelnikami.• W Muzeum Ziemi Lubuskiej 18 marca otwartowystawę fotografii Adama Andrearczyka pt. Podrugiej stronie lustra. Fotografik zajmuje sięportretowaniem Zielonej Góry, toteż wystawa byłapoświęcona temu miastu.• 20 marca w Jazz Clubie Pod Filarami w Gorzowiezagrał brytyjski skrzypek, Nigel Kennedy.• Na deskach Lubuskiego Teatru wystawionoKaspara Hausera. Premiera odbyła się 21 marca.W roli głównej wystąpił Dawid Rafalski.• 21 marca w Pubie Pod Torami w Żaganiu zagrałzielonogórski duet Betatest.• W sobotę, 21 marca w świetlicy w Zaborze odbyłasię premiera dramatu Dziewczynki. Wystąpiły118

aktorki – amatorki, a sztukę wyreżyserowałJ. A. Fręś.• W Piwnicy Artystycznej Kawon 22 marca zagrałzespół Masala, promujący swój nowy albumCały Ten Świat. Jako support wystąpił MethodMassiv.• 24 marca na Uniwersytecie Zielonogórskimrozpoczęły się Dni Frankofonii. W programie znalazłysię wykłady, karaoke i oczywiście francuskieprzysmaki.• 27 marca w Muzeum Ziemi Lubuskiej odbył sięwernisaż wystawy Alicji Lewickiej-Szczegóły pt.Księżyc i ucho.• Również 27 marca w nowosolskim Domu Kulturymiał miejsce koncert charytatywny. Wystąpili:Country Five, Piąta Rano, Nowosolski Big Band orazVEO.• Od 27 marca w Lubuskim Teatrze trwał POKOT,czyli Ponoworoczne Konfrontacje Teatralne; przez3 dni zaprezentowało ok. 20 zespołów.• W Gorzowie 28 marca w kościele przy ul. BrackiejZespół Muzyki Dawnej Preambuła zagrał koncertJezusa Judasz sprzedał... W dniu następnym, tymrazem w kościele przy ul. Strażackiej, pieśni wielkichkompozytorów zaprezentował gorzowskichór Cantabile pod kierownictwem Jadwigi Kos.• Kolaże i fotografie A. Czarkowskiej-Graczewmożna było oglądać od 28 marca w Galerii BWAw Gorzowie.• 2 kwietnia w Bibliotece Norwida otwarto wystawęKorczak i jego dzieło. Ekspozycję zwiedzano dokońca miesiąca.• 3 kwietnia w Jazz Clubie Pod Filarami koncert dali:pianista jazzowy Dave Kikoski, perkusista GaryNovak i kontrabasista Piotr Lemańczyk.• Od 3 do 19 kwietnia w BWA w Zielonej Górzemożna było obejrzeć wystawę prac Pawła WocialaWszyscy jesteśmy Piotrusiami.• 4 kwietnia w Miejskim Centrum Kulturyw Gorzowie wystąpił kameralny zespół wokalny,Inspiro Ensemble• Krzysiek „Jary” Jaryczewski wraz z zespołem Excesdał koncert 4 kwietnia w zielonogórskim Kawonie.• W związku z 4. rocznicą śmierci Jana Pawła IIw gorzowskiej katedrze zorganizowano 2 koncerty:Jan Paweł II in Memoriam (4 kwietnia), GeraldSpitzner Wielka Msza Jan Paweł II (5 kwietnia).• 5 kwietnia w Klubie 4 Róże dla Lucienne wystąpiłzespół Leniwiec i Fort BS.• 8 kwietnia w Lubuskim Teatrze odbyła się premieramusicalu Studenty, do którego libretto i muzykęstworzył Grzegorz Hryniewicz.• Tego też dnia w BWA w Zielonej Górze miałmiejsce pokaz filmów z MiędzynarodowegoFestiwalu Krótkich Filmów Oberhausen.• 16 kwietnia w klubie AvanGarda Stu w hoteluRuben w Zielonej Górze odbył się koncert JackaFedorowicza i kabaretu Ciach.• W zielonogórskim klubie Kotłownia 16 kwietniakoncertował zespół TSA.• 17 kwietnia w auli UZ zaprezentował się TeatrRampa z Warszawy w spektaklu Klimakterium i już.• W Małej Galerii Gorzowskiego TowarzystwaFotograficznego 17 kwietnia odbył się wernisażwystawy fotograficznej Piotra Stasika.• 17 kwietnia w BWA otwarto wystawę Annemarievan der Berg From the Mountain.• Również tego dnia w Muzeum ArcheologicznymŚrodkowego Nadodrza w Świdnicy zainaugurowanowystawę fotografii Jerzego Szewczyka pt.Zrozumieć Chiny.• 18 kwietnia w Piwnicy Artystycznej Kawonwystąpiła legenda rocka, grupa Budgie.• W dniach 17–18 kwietnia w Kawonie odbywał siękonkurs kabaretów Flying Mole Festiwal, czyliFestiwal Latający Kret.• 18 kwietnia w Teatrze Osterwy zorganizowanokoncerty jubileuszowe z okazji 30-lecia ZespołuArtystycznego Buziaki.• 22 kwietnia w Muzeum Ziemi Lubuskiej zaprezentowanowystawę Zbigniewa MajewskiegoZaprzęgiem konnym po Europie.• 23 kwietnia w Kawonie wystąpił zespół Voo Voo.• Podczas tzw. Nocy Kryształowej 23 kwietniaw Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze odbyłsię wykład Wokół Synagogi. Święto Tory AnnyLebet-Minakowskiej oraz prezentacja nowegoeksponatu – pięcioksięgu w zwoju.• W WiMBP w Gorzowie 23 kwietnia odbywał siękoncert piosenki poetyckiej lat 70. w wykonaniukrakowskich artystów: Elżbiety Wojnarowskiej(śpiew) oraz Wojciecha Wojnarowskiego (kontrabas).• 23 kwietnia w Jazz Clubie Pod Filarami zagrał JohnAbercrombie, a następnego dnia koncert dał UlfWakenius.• W dniach 23–25 kwietnia odbywał się V FestiwalJazzowy Green Town of Jazz w Zielonej Górze.KRONIKA LUBUSKA119

• W ramach festiwalu Gorzów Jazz Celebrationw Jazz Clubie Pod Filarami występowali gitarzyścize światowej czołówki: John Abercrombie(23 kwietnia) i Ulf Wakenius (24 kwietnia).• 24 kwietnia w Galerii Pro Arte otwarto wystawęmalarstwa Jarosława Łukasika Obrazy nieostatnie.• Od 24 kwietnia w Muzeum Ziemi Lubuskiej możnabyło oglądać kolekcję 25 obrazów znanego polskiegopejzażysty Stefana Chabrowskiego.• W sali konferencyjnej WiMBP im. C. Norwida24 kwietnia przeprowadzono sesję naukową z okazji20-lecia koronacji Matki Bożej Rokitniańskiej.• 25 kwietnia w Galerii BWA Miejskiego OśrodkaSztuki w Gorzowie miał miejsce wernisażrysunków Zdzisława Beksińskiego.• W Lubuskim Teatrze 27 kwietnia odbyła się premieraspektaklu dla dzieci Niebieski Piesek,wyreżyserowanego przez Roberta Czechowskiego.• W Filharmonii Zielonogórskiej 27 kwietnia koncertowałMaciej Maleńczuk. Artysta przedstawiłPsychodancing. Spotkanie odbyło się w ramachcyklu To właśnie muzyka.• Tego dnia w Kawonie wystąpił kabaret AdinWładysława Sikory.• Dżem zagrał w zielonogórskiej Kotłowni 29 kwietnia.• 30 kwietnia w Galerii BWA w Zielonej Górze odbyłsię Festiwal Polskich Filmów KrótkometrażowychShort Waves.• W dniach 1–2 maja w Gorzowie trwały MiędzynarodoweSpotkania Orkiestr Dętych Alte Kameraden.• 6 maja w Muzeum Ziemi Lubuskiej otwartowernisaż wystawy pejzażysty Pawła Kotowiczaz Krakowa.• Od 7 do 10 maja trwały V Lubuskie SpotkaniaGitarowe w Zielonej Górze.• 8 maja w Teatrze Ostwery odbyła się uroczystośćz okazji 15-lecia Euroregionu Pro Europa Viadrina.• Tegoroczny Tydzień Bibliotek (8–15 maja) był obchodzonym.in. w Zielonej Górze, Gorzowie i regionie,a patronowało mu hasło Biblioteka to plus.• 9 maja w konkatedrze św. Jadwigi w ZielonejGórze rozbrzmiał Koncert Majowy w wykonaniuchóru Cantores et Collegium Viridimontanum podbatutą Jerzego Markiewicza. W programie znalazłysię utwory barokowych mistrzów.• Znana wokalistka jazzowa, Grażyna Auguścikwystąpiła w Teatrze Osterwy. Koncert był poświęconypiosenkom Jerzego Wasowskiego i JeremiegoPrzybory.• W dniach 12–14 maja w Zielonej Górze odbywałysię Bachanalia. Zagrały m.in. zespoły: Coma, Sokółi Pono.• 14 maja odbyła się Biesiada Literacka w sali widowiskowejWiMBP im. C. Norwida z udziałemzagranicznych literatów. Tym samym zainaugurowanoMiędzynarodowy Festiwal Literacki.• Noc Muzeów przypadła na 15 maja. Z tej okazjiodbyła się Japońska Noc w Muzeum ZiemiLubuskiej i Europejska Noc Muzeów w LubuskimMuzeum Wojskowym.• 16 maja w Teatrze Osterwy wystawiono sztukę dladzieci Tajemniczy ogród w reżyserii CezaregoDomagały.• 19 maja w Galerii BWA zaprezentowano instalacjęAni i Adama Witkowskich Let’s dance.• W ramach Czwartku Lubuskiego w BiblioteceNorwida 21 maja miało miejsce spotkanie autorskiez Hatifem Janabi – irackim poetą, pisarzem,eseistą, tłumaczem i teatrologiem.• 22 maja w Galerii Pro Arte otwarto wystawę grafikcyfrowych połączonych z serigrafiami autorstwaJacka Papały.• W Muzeum Ziemi Lubuskiej 29 maja zaczęły sięIV Dni Kultury Żydowskiej. W programie znalazłysię: projekcja filmu Narodzona po raz drugi,piosenki żydowskie, przedstawienie Na czym polegaświęto Purim? Purimspiel, wykład WandyKochowskiej, wieczór słowno-muzyczny i wieczórszabatowy.• Stowarzyszenie Wspólnota Bukowińska zorganizowałokonferencję Z Bukowiny do Brzeźnicy,która odbyła się 29 maja w Muzeum Etnograficznymw Ochli.• 29 maja z zielonogórskiej Galerii Punkt otwartowystawę zatytułowaną Malarstwo polskie naprzestrzeni wieków.• Również 29 maja w Klubie 4 Róże dla Lucienneodbył się koncert grupy Country Five.• Wernisaż wystawy Agaty Siwek Sztuka od A do Zprzeprowadzono 29 maja w Galerii Nowy Wiekw Muzeum Ziemi Lubuskiej.• W dniach 29–30 maja w Zielonej Górze trwałI Ogólnopolski Festiwal Piosenki Dziecięceji Młodzieżowej Fuma.• 31 maja w Lubuskim Teatrze odbyła się premierasztuki Teraz na zawsze M. Frydrych-Gregorovejw reżyserii grupy Skutr (młodzi reżyserzyz Pragi).120

KSI¥¯KI NADES£ANE10 lat Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Gorzowie Wielkopolskim, oprac. zbiorowe,Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wielkopolskim, Gorzów Wielkopolski 2008, 80 s.Gorzów w mojej pamięci / Gorzow in meiner Erinnerung, WiMBP w Gorzowie Wlkp., Gorzów 2008, 342 s.Katarzyna Adamek-Pujszo, Działalność kulturotwórcza książąt żagańskich Bironów (1786–1862), cz. 1,PC Serwis Ryszard Pujszo, Zielona Góra 2007, 267 s.Tomasz Andrzejewski, Budowle sakralne powiatu nowosolskiego, Muzeum Miejskie, Nowa Sól 2007, 48 s.Wiesław Chłopek, Andrzej Miernicki, 3. Drezdeński Pułk Czołgów Średnich. Dokumenty i wspomnienia,Dekorgraf, Żagań 2009, 233 s.Chwała Pani Rokitniańskiej. Czytanki majowe, oprac. Paweł Socha,Wydawnictwo Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej, Zielona Góra 2009, 107 s.Leszek Frey-Witkowski, Sonoryzm mojego 60-lecia, Muzeum Regionalne w Świebodzinie,Świebodzin 2009, 77 s.Kazimierz Furman, Brzemię, Gorzów Wlkp. 2009, 67 s.Elżbieta Alina Jakimik, Karol Parno Gierliński, Kobieta w środowisku romskim, Związek Romów Polskich,Szczecinek 2008, 25 s.Maria Kuleszyńska-Kozak, Pod powiekami czasu, ORGANON, Zielona Góra 2008, 71 s.Władysław Łazuka, Igraszki w pobliżu fraszki, Wydawnictwo Książkowe IbiS, Warszawa 2009, 52 s.Władysław Łazuka, Noc – podróż i inne wiersze, Wydawnictwo Książkowe IbiS, Warszawa 2009, 64 s.Jerzy Nowaczyk, 14 pielgrzymek rowerowych na Jasną Górę w Częstochowie,Wydawnictwo Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej, Zielona Góra 2009, 212 s.Krystyna Nawrocka, Drzwi jesieni, ORGANON, Zielona Góra 2008, 71 s.Krzysztof Nieborak, Autoportret: moje wierszydła i myśli, Absonic, Wrocław, 45 s.Program opieki nad zabytkami województwa lubuskiego na lata 2009–2012,Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego w Zielonej Górze, Zielona Góra 2009, 171 s.Jolanta i Stanisław Szwarcowie, Przerwa w podróży, ORGANON, Zielona Góra 2009, 86 s.Ryszard Zaradny, Władza i społeczeństwo Zielonej Góry w latach 1945–1975,Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2009, 714 s.KSI¥¯KI NADES£ANE121

AUTORZY NUMERUEwa AndrzejewskaZielonogórska poetka, autorka tekstów piosenek, a także rysunków i satyr publikowanychw miesięczniku „Puls”. Prowadzi klub poetycki Szufladera w MDK „Dom Harcerza”.Andrii BondarPoeta, prozaik, tłumacz, publicysta, redaktor i felietonista „Zwierciadła”, stypendysta Ministra Kultury.Autor trzech tomów wierszy, tłumaczy na język ukraiński polską literaturę i prace literaturoznawcze.Radovan BrenkusSłowacki poeta, prozaik, krytyk, wydawca, redaktor czasopisma „Dotyki”; autor trzech tomików poetyckich.Grzegorz GorzechowskiAbsolwent Filologii Polskiej UZ. Tłumacz prozy i poezji niemieckiej. Zastępca redaktora naczelnego „Pro Libris”.Karol GraczykUr. w 1984 r. w Gorzowie Wlkp. Uprawia poezję, prozę, zajmuje się dziennikarstwem. Laureat konkursówpoetyckich. Stypendysta Prezydenta Gorzowa Wlkp.Karl GrenzlerUr. w 1954 r. w Łebie;. absolwent UJ w Krakowie, kustosz biblioteczny, kierownik Biblioteki Instytutu GeografiiUJ. Poeta, tłumacz. Zajmuje się tłumaczeniami polsko-niemieckimi i niemiecko-polskimi, głównie poezji.Członek ZLP oraz Stowarzyszenia Twórczego POLART w Krakowie i Lübecker Autorenkreis.Marek GrewlingUr. się w 1963 r. w Gorzowie Wlkp. Nauczyciel historii, absolwent teologii biblijnej. Autor 6 książek poetyckich,inicjator wydań antologii, autor aforyzmów, wierszy, esejów, recenzji i artykułów publicystycznych; współpracownik„Pegaza Lubuskiego”. Od roku 2003 jest członkiem ZLP.Wojciech JachimowiczOrganomistrz, znawca i kolekcjoner instrumentów muzycznych, właściciel dworu w Szybie. Regionalista,autor wielu publikacji fachowych, laureat licznych nagród społeczno-kulturalnych.BirutėJonuškaitėLitewska pisarka, poetka, tłumaczka; wiceprezes Związku Pisarzy na Litwie. Laureatka nagród literackichza najlepszą prozę roku, Nagrody Ministra Kultury Litwy oraz Nagrody im. Wiktora Hulewicza.Leszek KaniaKurator wystaw, krytyk sztuki, zastępca dyrektora Muzeum Ziemi LubuskiejKatos (właśc. Jacek Katarzyński)Ur. w 1966 r. w Koninie. Poeta, performer, filmowiec niezależny. Organizator i współorganizator licznychimprez kulturalnych. Członek zielonogórskiej grupy filmowej Sky Piastowskie. Koordynator artystycznyFestiwalu Filmowego Kino Niezależne Filmowa Góra. Autor czterech książek poetyckich i licznych publikacjiprasowych. Od 1984 r. na stałe związany z Zieloną Górą.Beata Patrycja KlaryPoetka, publicystka, stypendystka Prezydenta Miasta Gorzowa. Zastępca redaktora naczelnego„Pegaza Lubuskiego”, sekretarz RSTK w Gorzowie Wlkp. Autorka książek i arkuszy poetyckich,prac krytycznoliterackich, recenzji, wywiadów publikowanych w pismach regionalnych i ogólnopolskich.122

Viktoria KorbUr. się w Kazachstanie, wychowała w Warszawie. Dwujęzyczna (polski, niemiecki) pisarka, publicystka,autorka publikacji naukowych, dziennikarka. Współpracowała z Radiem „Wolna Europa”, „GazetąWyborczą”, „Sztandarem”, „Głosem Wielkopolskim”, berlińskim radiem „MultiKulti” i „Deutsche Welle”oraz „Kurierem Berlińskim – Polonica”.Zbigniew KozłowskiProzaik, laureat „Lubuskiego Wawrzynu Literackiego 2004”, autor powieści historycznych.Barbara Krzeszewska-ZmyślonyKierownik Centrum Kultury i Języka Niemieckiego UZ, animator polsko-niemieckich przedsięwzięćkulturalnych; tłumacz.Anita Kucharska-DziedzicAdiunkt na Wydziale Humanistycznym Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego,prezes Lubuskiego Stowarzyszenia na Rzecz Kobiet „Baba”.Sławomir KufelUr. w 1965 r. w Międzyrzeczu, historyk i teoretyk literatury, profesor UZ.Eugeniusz KurzawaPoeta, dziennikarz. Prezes Lubuskiego Oddziału ZLP. Pracuje w „Gazecie Lubuskiej”. Mieszka w Wilkanowiepod Zieloną Górą.Michael KurzwellyUr. w 1963 r. Niemiecki artysta (dyplom z malarstwa w Alanus Kunsthochschule w Alfter/Bonn); studiaukończył w Poznaniu, gdzie prowadził Międzynarodowe Centrum Sztuki. Wykładowca na UniwersytecieViadrina we Frankfurcie nad Odrą (kulturoznawstwo), współpracownik StowarzyszeniaArtystyczno-Edukacyjnego Magazyn. Najbardziej znane projekty to: „Słubfurt” oraz „Biała strefa”.Władysław ŁazukaUr. w 1946 r. poeta, prozaik, laureat nagród i wyróżnień literackich. Często publikuje w prasie,współpracuje z radiem. Autor 13. tomików poetyckich, członek ZLP i Stowarzyszenia Autorów ZAiKS.W tym roku obchodzi jubileusz 40-lecia pracy twórczej.Kinga MazurUr. się w 1989 r., licealistka z Sulęcina, poetka. Debiutowała cyklem wierszy w „Pegazie Lubuskim”.Mieszka we wsi Kownaty.Wiesława SiekierkaEmerytowana farmaceutka, członkini Stowarzyszenia Jeszcze Żywych Poetów.Czesław SobkowiakUr. w 1950 r., poeta, krytyk literacki, współpracownik regionalnych i ogólnopolskich pism literackich.Eugeniusz WachowiakUrodzony w Lesznie w 1929 r., związany z Poznaniem i Ziemią Lubuską, poeta,tłumacz z języka niemieckiego.Joanna WawrykAbsolwentka zielonogórskiej polonistyki ze specjalnością edytorską, bibliotekarz w WiMBPw Zielonej Górze.Jacek WesołowskiArtysta i teoretyk nowej sztuki, literaturoznawca, doktor nauk humanistycznych. Mieszka w Berliniei Białowicach w Lubuskiem.Grażyna ZwolińskaDziennikarka. 25 lat pracowała w prasie wrocławskiej. Po przeprowadzce w 1994 r. do Zielonej Góry,związała się z „Gazetą Lubuską”. Specjalizuje się w szeroko pojętej tematyce społecznej.AUTORZY NUMERU123