08 JAWORZNO_KAZEK.indd - ART-COM Sp. z oo

Co Tydzień nr 8/1065
22 lutego 2012 roku
Miasto Jaworzno
Aktywni
27
w jaworznickim obozie śmierć poniosło 161 Ukraińców
Z przemilczanej historii miasta Jaworzna
W audytorium
Miejskiej Biblioteki
Publicznej 15 lutego
odbyło się spotkanie
wspomnieniowe
dotyczące najnowszej
historii miasta,
którego tematem było
Więzienie Progresywne
w Jaworznie w latach
1951 – 1956.
Historia funkcjonowania
na terenie naszego miasta najpierw
hitlerowskiego obozu koncentracyjnego
Neu – Dachs, jako
filii obozu oświęcimskiego, później
Centralnego Obozu Pracy
trwała przez okres ponad 13 lat,
od roku 1943 – 1956.
Program historycznego spotkania
przygotowały pracownice
Czytelni Naukowej MBP panie:
Małgorzata Stokłosa, Dorota
Mida, Anna Moskal, która
powitała wszystkich obecnych
a w szczególności zaproszonych
gości p. redaktor Grażynę Kuźnik
z Katowic, p. Wincentego Pykę
i p. Longina Rosickiego, byłych
młodocianych więzionych w jaworznickim
Więzieniu Progresywnym.
Oficjalna część spotkania
rozpoczęła się wprowadzeniem
sztandaru Związku Młodocianych
Więźniów Politycznych
„Jaworzniacy” przez członków
Związku przy dźwiękach „Hymnu
Jaworzniaków”.
Prowadząca program Małgorzata
Stokłosa zaznaczyła,
że na poprzednim spotkaniu
w r. 2010 przedstawione zostały
materiały dotyczące wyzwolenia
obozu Neu-Dachs przez Armię
Radziecką w styczniu 1945
r. Obecne spotkanie poświęcone
jest dalszym dziejom tego obozu
w latach 1945-50 i 1951 – 1956.
Podczas spotkania wyświetlony
został film z obszernymi wypowiedziami
Krzysztofa Szwagrzyka
z IPN Wrocław, autora
książki naukowej wydanej w r.
1999 „Obóz/Więzienie w Jaworznie
1947 – 1956”.
Krótką historię obozu funkcjonującego
w latach 1945 – 50 odczytała
Oliwia Warmuz na podstawie
opracowania Eleonory Popławskiej.
Po roku 1945
Po styczniu 1945 r. tragiczna
historia tego miejsca się nie zakończyła.
Nowa władza wykorzystała
istniejący obóz do dalszego
funkcjonowania. Zmienili się
osadzeni w obozie oraz komendanci.
Został utworzony Centralny
Obóz Pracy. Polskie władze
bezpieczeństwa przejęły w całości
zabudowania Neu-Dachs, obszaru
ok. 6 ha, składającego się
z 15 baraków drewnianych oraz
zabudowań pomocniczych.
W latach 1945 – 47 więźniami
COP w Jaworznie stały się całe
rodziny, w większości Volksdeutschów
z całego Górnego Śląska
Spotkanie wspomnieniowe na temat Więzienia Progresywnego w Jaworznie
i jeńcy niemieccy. Zatrudnieni
zostali w tutejszych kopalniach,
przy budowie elektrowni
i w warsztatach przy obozie.
Centralny Obóz Pracy w Jaworznie
pełnił funkcje obozu jenieckiego,
karnego i ciężkiej pracy.
W 1947 r. do obozu trafili
pierwsi więźniowie narodowości
ukraińskiej, Łemkowie, wysiedleni
w ramach Akcji Wisła. Baza
obozu się powiększyła do 14 ha
i 24 baraków, odgrodzonych podwójnym
pasem drutu kolczastego
podłączonego do wysokiego
napięcia, otoczonych murem
z zabezpieczeniem 12 wież
wartowniczych. W spotkaniu
uczestniczyła jako gość szczególny
p. Irena Kowalik, obecnie
mieszkanka Tychów, która będąc
2-letnim dzieckiem, wraz z rodzicami
i rodzeństwem przebywała
w tym okresie w jaworznickim
obozie. Śmierć poniosło 161
więzionych Ukraińców, których
grzebano na terenie leśnym poza
obozem. Większość Ukraińców
przebywała w obozie do końca
1948 r., ostatnich uwolniono dopiero
w r. 1949. W sumie przez
obóz w Jaworznie w latach 1947-
49 przeszło 3870 osób narodowości
ukraińskiej, łemkowskiej,
w tej liczbie było ok. 700 kobiet
i dzieci.
W latach 1949-51 więźniowie
nadal przebywający w COP
przystąpili do likwidacji baraków
i budowy nowych murowanych
bloków więziennych. Przebudowa
i rozbudowa obozu trwała
także po roku 1951.
Więzienie Progresywne
Inicjatorem przekształcenia
obozu w Jaworznie na więzienie
dla młodzieży był ówczesny minister
Bezpieczeństwa Publicznego
i zarazem dyrektor Departamentu
Więziennictwa Stanisław Radkiewicz.
Siłami młodocianych rąk
i ekip cywilnych dokonano modernizacji
obozu. Wybudowano
3 murowane bloki, dom kultury,
szereg trwałych obiektów pomocniczych,
wchodzących w skład
kompleksu więziennego. Obszar
powiększony został do 36 ha.
Do nowo powstałego więzienia
kierowano młodzież skazaną
za opozycyjną działalność polityczną.
Więzienie miało pełnić
rolę ośrodka reedukacyjnego
według wzorów pedagogicznych
A. Makarenki. Młodzi więźniowie
pod wpływem oddziaływań
wychowawczych mieli stać się
zwolennikami ustroju. Osadzeni
w Jaworznie stanowili przekrój
przez prawie wszystkie warstwy
i środowiska społeczne, w większości
była to młodzież szkól
średnich a także studenci.
Teren więzienia wzmocniono
nowym murowanym ogrodzeniem
wys. 5 m oraz dodatkowym
ogrodzeniem z drutu kolczastego
pod napięciem elektrycznym.
Cały teren w obrysie
ogrodzenia strzeżony był 16 wieżami.
Pierwsi młodociani więźniowie
polityczni w wieku od 16
– 21 lat zostali osadzeni już
w roku 1950, ale zorganizowane
zbiorowe transporty rozpoczęły
się w maju 1951 r. Przywożono
ich w wagonach na stację PKP
w Szczakowej, skąd pod konwojem
KBW i straży więziennej szli
piechotą na teren więzienia.
Zanim trafili do Jaworzna,
mieli za sobą śledztwa i staż
więzienny w ciężkich zakładach
karnych we Wronkach, Rawiczu,
Sztumie, Potulicach, gdzie nie
widzieli przez rok światła dziennego,
spali w celach na podłodze
lub betonie.
W Jaworznie dla każdego było
łóżko, obszerniejsze cele z okratowanymi
oknami. W tym czasie
komendantem obozu był Salomon
Morel, znany z surowości
i wrogiego stosunku do młodych,
rzucając epitetami „bandyci, złodzieje”,
był krótko, lecz na długo
zapamiętany. Po nim komendantem
został Zdzisław Jędrzejewski.
Obsługę stanowiło 450 funkcjonariuszy
w tym 260 strażników.
Relacjami z przebycia w jaworznickim
więzieniu podzielili
się zaproszeni świadkowie tej
historii p. Wincenty Bogdan Pyka
– sądzony przez WSR w Katowicach
wyrokiem 6 lat, odbył 5 lat,
najpierw więziony w Katowicach,
Wronkach, Potulicach, w Jaworznie
od 1951-53 i p. Longin Rosicki
przez WSR w Bydgoszczy,
wyrokiem 7 lat, odbył 3 lata więziony
w Bydgoszczy, Mielęcinie,
od 1953-55 w Jaworznie. Zatrudnieni
byli na prefabrykacji,
na dole w kopalniach, budowie
bloków i w warsztatach.
Bunt w maju 1955 roku
Przełomowym momentem
funkcjonowania Więzienia Progresywnego
był bunt 15 maja
1955 r. z powodu zabicia 23-letniego
więźnia przez strażnika
z wieży bez wyraźnej przyczyny.
Bunt stłumiony został siłami
z zewnątrz i stał się zwrotem
w kierunku likwidacji tej jednostki.
Uczestnicy buntu otrzymali
ponowne wyroki z przekazaniem
do innych więzień w kraju.
Od 1 stycznia 1956 r. zmieniono
nazwę na Centralne Więzienie
Jaworzno.
Wkrótce na wniosek władz lokalnych
Departament Więziennictwa
wydał decyzję o jego rozwiązaniu,
która nastąpiła z dniem
31 sierpnia 1956 r. Rozpoczęto
fizyczną likwidację z zacieraniem
śladów. Przez Więzienie Progresywne
przewinęło się ok. 10 tys.
młodocianych. Wiedza mieszkańców
miasta o funkcjonowaniu
tej placówki była bardzo ogólnikowa.
Likwidacja nastąpiła
z dwóch zasadniczych powodów:
bliskości ruchliwej szosy Katowice
– Kraków oraz skutków buntu.
Po roku 1990
Od roku 1990 zaczęły ukazywać
się publikacje w większości
autorstwa byłych więźniów skupionych
w Związku „Jaworzniacy”.
Redaktor Grażyna Kuźnik
jako pierwsza dotarła do źródeł
COP w Jaworznie. Przez dwa lata
zbierała informacje, penetrowała
archiwa, dotarła do osób byłych
służb więziennych, byłych
więźniów, dotarła także do byłego
komendanta Morela w jego
mieszkaniu w Katowicach. W r.
1992 opublikowała szereg reportaży
w tygodniku „Wieści”
oraz w „Tak – Nie”, wychodzących
w Katowicach, m.in. „Hektary
Morela”, „Wychowawcy”,
„Świnie i zdrajcy”, „Prostowanie
dziecięcych kręgosłupów” i szereg
innych.
Przemilczana historia
Znikoma wiedza na temat więzienia
w Jaworznie trwała ponad
40 lat. Dorota Mida kiedyś pracowała
w Domu Kultury przy kopalni
Jan Kanty, długo nie wiedziała,
że zbudowany był przez młodocianych
i należał kiedyś do infrastruktury
więziennej, podobnie
jak inni mieszkańcy miasta. Józefina
Szkółka, mieszkanka Osiedla
Stałego rzeźbiarka z jaworznickiego
Stowarzyszenia Twórców
Kultury także długo niewiele
wiedziała, wykonała rzeźbę pełnoplastyczną,
niefiguralną, którą
zatytułowała „Milczenie Jaworzna”,
jako symbol tej części historii
miasta. Rzeźba wyeksponowana
była podczas spotkania, ponadto
kilka portretów podobizn młodocianych
więźniów, także jej prac.
„Żyjemy wśród żywych świadków
tej historii, dlatego należy
ją przypominać i przekazywać
młodemu pokoleniu”, tymi słowami
zakończyła prowadząca
spotkanie Małgorzata Stokłosa,
dziękując za udział zaproszonym
gościom i wszystkim obecnym.
Oprawę słowno-muzyczną
podczas spotkania przygotowali
członkowie jaworznickiego Studia
Poezji i Piosenki MCKiS pod
kierunkiem Zbigniewa Rutkowskiego,
zaprezentowali poezję
więzienną śpiewaną „Pieśń o Jaworznie”
i „Testament” w wykonaniu
Dominika Sochy, Anny Dul
i Magdaleny Ples do muzyki Zbigniewa
Rutkowskiego.
„Testament”
(fragment)
Na mym grobie posadź krzaki
róży,
Posadź biały i czerwony krzak,
Niech to świadczy, komu ja żem
służył,
Niech to będzie moich dążeń
znak.
Zofia Żak