materiały dydaktyczne - Towarzystwo na rzecz Ziemi

2. Po co wędrują ryby
Gatunki ryb nie odbywające wędrówek, przebywające przez całe życie w krótkim odcinku rzeki są nieliczne. Do
takich ryb można zaliczyć oba głowacze – pręgopłetwego i białopłetwego. Jednak zdecydowana większość gatun−
ków ryb odbywa wędrówki, krótkie – w obrębie jednej niewielkiej rzeki, dłuższe – z dużej rzeki do jej dopływów lub
nawet bardzo długie – z morza aż do źródłowych, górskich potoków. Najważniejszą przyczyną podejmowania
wędrówek jest potrzeba odbycia tarła. Taki jest powód długodystansowych wędrówek łososi, troci i cert z morskich
żerowisk na tarliska w górnych biegach rzek. Również spektakularna wędrówka węgorzy z rzek do Morza Sargasso−
wego wynika z konieczności odbycia rozrodu. Są jednak także inne przyczyny migracji. Wędrówki mogą być po−
dyktowane potrzebą znalezienia żerowisk, optymalnej temperatury, głębokiej wody, zapewniającej bezpieczeństwo
czy wreszcie koniecznością powrotu po przypadkowym zniesieniu w dół rzeki przez wody powodziowe.
Wędrówki ryb mogą być bierne i czynne. W wędrówkach biernych ryby wykorzystują prąd wody. Ten mecha−
nizm przemieszczania dotyczy głównie najmłodszych stadiów czyli ikry i wylęgu (Balon & Havlena 1964, Schmidt
1923, Bless 1992. Wędrówki czynne polegają na tym, że ryby przemieszczają się samodzielnie: z prądem wody
lub przeciw prądowi wody (Bartel i Bontemps 1989, Bontemps 1969). Efektem wędrówki może być grupowanie
ryb – wówczas są to wędrówki koncentrujące, lub ich rozproszenie – wtedy są to wędrówki dyspersyjne (Bless
1992, Bontemps 1969).
Większość wędrówek tarłowych, nazywanych też ciągami tarłowymi, to wędrówki koncentrujące. Najbar−
dziej znane są anadromiczne (z morza do rzeki) ciągi tarłowe łososi, troci i cert oraz katadromiczne (z rzek do
morza) węgorzy. Anadromiczna wędrówka narybku węgorzy jest w początkowej fazie również wędrówką kon−
centrującą. Takimi wędrówkami są też poszukiwania przez leszcze, sumy lub płocie dogodnych zimowisk. Wę−
drówki dyspersyjne ryby podejmują najczęściej w poszukiwaniu dogodnych miejsc do żerowania. Bardzo duże
znaczenie dla ryb mają wędrówki kompensacyjne oraz losowe. Podejmowane są one w następstwie nagłych
przyborów porywających ryby z prądem wody – w dół rzeki (wędrówki kompensacyjne) lub przy pogorszeniu się
warunków środowiskowych w stopniu zagrażającym życiu ryb (wędrówki losowe).
Anadromiczne łososiowate (łosoś Salmo salar i troć Salmo trutta trutta) to rekordziści w długości wę−
drówki. Dorastają w morzu, przy czym nasze trocie zazwyczaj nie opuszczają Bałtyku, natomiast łososie
wędrują po północnozachodnim Atlantyku. W morzu rosną bardzo szybko, po trzech, czterech latach
pobytu w słonej wodzie mają od 4 do 12 kg. Na rozród wędrują w górę rzek. Obecnie stada tarłowe
wędrują tylko do morenowych rzek Pomorza – przede wszystkim do Drawy, Iny, Regi, Parsęty, Wieprzy,
Łeby, Słupii. Ich celem nie są główne rzeki, ale przyźródłowe odcinki ich dopływów. W przeszłości stada
wiślane wędrowały do górskich dopływów rzek karpackich – Dunajca, Raby, Soły i Skawy, natomiast od−
rzańskie do dopływów Opavicy, Morawicy, Nysy Kłodzkiej, Bystrzycy, Kaczawy, Bobru i Nysy Łużyckiej.
Łososiowate składają ikrę późną jesienią na kamienisto−żwirowych bystrzach niewielkich strumieni.
Rozwój ikry trwa przez całą zimę, narybek wylęga się tuż przed nastaniem wysokich stanów wód spowo−
dowanych topnieniem śniegu. Przez co najmniej rok narybek przebywa w strumieniach tarliskowych, w miarę
zwiększania swej długości stopniowo przenosząc się w niższe i głębsze odcinki. Po dwu latach, kiedy
młode łososie i trocie mają około 25 cm zmieniają ubarwienie (stają się srebrzyste) i zaczynają spływać do
morza. Wędrówka do morza z rzek sudeckich i karpackich trwała kilka tygodni. Po kilku latach spędzo−
nych w morzu cykl się zamyka i dojrzałe do rozrodu ryby ponownie wędrują do rzek.
Certa Vimba vimba ma mniejszy zasięg wędrówki, mimo to wśród ryb karpiowatych jest rekordzistką.
Tarliska wiślanego stada cert w środkowym biegu Sanu od morza dzielił dystans ponad 800 km. W odróż−
nieniu od łososiowatych certy trą się w dużych rzekach, w odcinkach, gdzie dno jest żwirowe. Tarło odby−
wają późną wiosną, a do morza zaczynają spływać jesienią tego samego roku. W morzu nie oddalają się
od słonawych ujść rzek.
Zarówno trocie jak i certy mają oprócz form anadromicznych także formy potamodromiczne. Nie wę−
drującą do morza formą troci jest pstrąg potokowy Salmo trutta fario. Nie wędrująca forma certy nie ma
osobnej nazwy. Tak u troci jak i u certy potamodromiczne formy mają znacznie mniejsze rozmiary ciała od
form anadromicznych. Z tego powodu ich znaczenie gospodarcze jest nieznaczne.
Wędrówki nabierają znaczenia wtedy, kiedy w rzece lub jej odcinku na skutek jakiejś przyczyny dochodzi do
masowych śnięć ryb. Dzięki zdolności migrowania i łatwości podejmowania wędrówek przez większość gatun−
ków ryb, nasze rzeki nie są ichtiologiczną pustynią. Jeszcze na początku lat 80−tych jakość wody w Bobrze była
tak zła, że w jego górskim odcinku od zbiornika Pilchowice, aż do Lwówka Śląskiego w ogóle nie było ryb. Kiedy
jakość wód uległa poprawie Bóbr w krótkim czasie został zasiedlony przez ryby, które czynnie (pstrąg potokowy)
lub biernie (śliz, strzebla potokowa, kiełb) przywędrowały z dopływów. Jednak trzeba było prawie 20 lat i niespo−
tykanej powodzi (1997), żeby z dopływów do Bobru zawędrowały głowacze białopłetwe.
33