materiały dydaktyczne - Towarzystwo na rzecz Ziemi

zegów i dna. Spadek jest „wytracany” w postaci niewielkich wodospadów na progach poniżej których dno
jest umocnione i nie podlega erozji. Warto zauważyć, że jest to nieudana próba technicznego naśladowania
ukształtowania koryta naturalnej rzeki. Rzeka naturalna (nieuregulowana) tworzy kaskadę „plos” (odcinków
o małej prędkości przepływu i znacznych głębokościach poprzedzielanych bystrzami (na rzekach nizinnych
zwanych przemiałami), gdzie prędkości są wysokie, a głębokości małe. W odróżnieniu od rzeki uregulowanej
na rzece naturalnej plosa i bystrza nieustannie przemieszczają się w przestrzeni. Zabudowa progowa wykony−
wana jest zazwyczaj w ramach regulacji cieku, czyli stabilizacji jego koryta i zwiększania przepustowości.
• Zapory przeciwrumowiskowe kamienne i betonowe. Celem zapory przeciwrumowiskowej jest zatrzymywanie
rumowiska (żwiru i kamieni) niesionych przez ciek podczas wezbrań. W naturalnej rzece, pozbawionej zapór
przeciwrumowiskowych w momencie szybkiego opadania stanów wody w końcowej fazie wezbrania rumowi−
sko zatrzymuje się tworząc odsypiska utrudniające przepływ wody i powodujące zmiany konfiguracji koryta.
Zapory przeciwrumowiskowe szybko wypełniają się rumowiskiem, co przekształca je w wysokie progi.
• Żłoby kamienne i betonowe. Celem zabudowy żłobowej jest całkowita stabilizacja koryta i zwiększenie jego
przepustowości (możliwości bezpiecznego przepływu wielkich wód).
• Umocnienia brzegów w postaci pionowych lub nachylonych opasek wykonywanych z płyt betonowych i ka−
mieni w koszach drucianych.
Ponieważ większość cieków górskich i podgórskich uregulowano i zabudowano, aktualnie prowadzi się głów−
nie prace utrzymaniowe polegające na remontach budowli zniszczonych przez wodę oraz korektach zabudowy
i regulacji w miejscach gdzie uznaje się, że jest to konieczne, ze względu na erozję i zagrożenia powodziowe.
2.2.2. Potrzeba i możliwość osiągnięcia celów regulacji i zabudowy potoków i rzek górskich
oraz koszty społeczno−ekonomiczne i środowiskowe przedsięwzięcia
Skutki regulacji i tak zwanej zabudowy potoków karpackich opisano w opracowaniu „Zasady dobrej praktyki
w utrzymaniu rzek i potoków górskich” (Bojarski i in. 2005). Istotne z punktu widzenia skutków środowiskowych
fragmenty „Zasad...” przytoczono dalej. Należy podkreślić, że jest to krytyka udostępniona przez organizację
państwową, odpowiedzialną za gospodarkę wodną. Nie są to zatem opinie organizacji pozarządowych zoriento−
wanych na ochronę środowiska traktowane często jako bezzasadne fobie ekologiczne niekompetentnych zielo−
nych, lecz zrównoważone opinie specjalistów.
Oto wybrane cytaty:
„W celu zmniejszenia zagrożenia powodziowego w dolinach rzek karpackich, po 1904 roku podjęto inten−
sywne prace regulacyjne, które kontynuowano do lat 30. Regulacje objęły wówczas dolne i środkowe odcinki
głównych rzek karpackich i polegały na prostowaniu koryt przekopami przecinającymi niektóre zakola, zastępo−
waniu odcinków wielonurtowego koryta sztucznym pojedynczym korytem, zwężaniu koryt i umacnianiu brze−
gów wklęsłych przed erozją kamiennymi umocnieniami. Prace regulacyjne wznowiono z końcem lat 50., obej−
mując nimi w tym czasie przede wszystkim środkowe i górne odcinki karpackich dopływów Wisły oraz ich
beskidzkie i podhalańskie dopływy.
Efektem regulacji prowadzonych w podgórskich odcinkach rzek było skrócenie ich biegu i przede wszystkim
znaczne zwężenie koryt (nawet do 40% szerokości sprzed regulacji). Natomiast w górskich biegach rzek regula−
cje polegały przede wszystkim na zwężaniu koryt i zastępowaniu ich wielokorytowych i wielonurtowych odcin−
ków sztucznym jednonurtowym korytem.”
„Okazało się jednak, że poziomej stabilizacji biegu rzek karpackich (uzyskanej w wyniku regulacji, przyp.
autora wykładu) towarzyszyło obniżanie się dna rzek, którego rozmiary oraz tempo w wielu odcinkach przybrały
dramatyczną skalę. W posterunkach wodowskazowych zlokalizowanych w dolnych i środkowych biegach kar−
packich dopływów Wisły minimalne roczne stany wody obniżyły się w ciągu XX wieku o 1,3–3,8 m, przy czym
w wielu przekrojach tempo pogłębiania się koryt było wyraźnie większe w drugiej połowie XX wieku. W drugiej
połowie stulecia intensywne obniżanie się dna rzek zaznaczyło się także w górnym biegu niektórych karpackich
dopływów Wisły i w ich beskidzkich dopływach. Rozmiary obniżenia się dna rzek sięgnęły tu nawet 2–2,5 m,
doprowadzając w wielu miejscach do rozcięcia aluwialnych den dolin i całkowitego wyprzątnięcia aluwiów
z koryt, a w konsekwencji do zamiany koryt aluwialnych w koryta skalne”.
Jako ważne przyczyny obniżania się poziomu dna wymieniono m.in. następujące roboty hydrotechniczne:
a) „przeciwerozyjną zabudowę brzegów koryt i wytyczanie tras regulacyjnych rzek tak, aby uniemożliwić
podcinanie zboczy dolin, stożków napływowych dopływów i progów wyższych teras
b) wznoszenie zapór przeciwrumowiskowych na potokach górskich i obudowę ich brzegów, a niekiedy ca−
łych koryt (żłoby kamienne)
c) przegradzanie rzek głębokimi zbiornikami zaporowymi przechwytującymi całość rumowiska dennego do−
starczanego z ich wyższych odcinków”...
45