magazyn,81,e2b3d314eab3cc5825268d4ec18ae574,pdf

Opinie
Opinie
Józef Gębski
SUITA WARSZAWSKA,
REŻ. TADEUSZ MAKARCZYŃSKI
Fot. Filmoteka Narodowa
AUDIOWIZUALNA
HISTORIA KINA
CZĘŚĆ 12
Zablokowane możliwości kreacyjne filmowców o ambicjach artystów zaczynały dojrzewać
w kolejnych wydarzeniach kroniki filmowej. Kamera wkroczyła do Majdanka. Tam szukała
już wyrafinowanych ustawień, ukrywała się za pierwszym planem, za ostrzegawczymi
napisami, za oskarżającymi detalami, za stertami zwłok. Ponieważ filmowcy – i Wiertowa,
i Eisensteina – próbowali w swoim warsztacie skrótów perspektywicznych, ukosów kamery
i przekrzywionego aparatu. Właśnie w tej chwili zaczęła dojrzewać oryginalność polskiego kina,
jego emocjonalność wizualna.
Następna kronika filmowa w wykonaniu tej samej ekipy kręciła Oświęcim za pomocą wyrafinowanych
ustawień kamery. Chciała wstrząsnąć widzem nie tyle treścią, ale i wyjątkową formą.
Uczestnictwo w szturmie Berlina pozwoliło polskim filmowcom podejrzeć Jurija Rajzmana, który
w kilka dni po zdobyciu miasta, filmował ujęcia… jego zdobywania. Płonęły domy, ale oddział żołnierzy
powtarzał udane kompozycje jako duble. Inscenizowali elementy i detale kadru, przemieszczali
padłe konie, wzniecali pierwszoplanowe pożary. W warszawskim archiwum mamy kilkanaście
rolek takiego materiału filmowego, na którym widać moment narodzin filmu dokumentalnego na
bazie kroniki filmowej. Rodziła się praktyczna nauka kodyfikatora reguł dokumentu Johna Griersona,
który określił film dokumentalny jako twórczą interpretację rzeczywistości.
Dwie perspektywy kroniki filmowej, rywalizacja na śmierć i życie, zdecydowały o oryginalności
naszego kina, już nie kina kronikarzy i reporterów, a twórców filmowych. Bo oto w Krakowie,
jak feniks z popiołów, powstała pierwsza szkoła filmowa. Już 19 stycznia 1945 roku Antoni Bohdziewicz
zainstalował się w budynku przy ulicy Józefitów, w którym mieścił się porzucony poniemiecki
Instytut Propagandy Filmowej. Zostały maszyny, stół montażowy, zbiory taśm filmowych
– wymarzona sytuacja, aby ogłosić nabór do Warsztatu Filmowego Młodych.
Bohdziewiczowi udało się zebrać fenomenalny skład wykładowców: byli tam filozof Władysław
Tatarkiewicz – zbliżający się do kina jako nowej sztuki, był Roman Ingarden – strukturalista,
był Kazimierz Wyka – badacz pogranicza sztuk. A także: Jerzy Andrzejewski, Czesław Miłosz,
Konstanty Ildefons Gałczyński, Stefan Kisielewski, Antoni Uniechowski i Kazimierz Mikulski. Wyjątkowo
doborowe gremium dla ustanowienia nowego miejsca dla kina, prawdziwej sztuki syntetycznej
– nowej, nieznanej, dopiero się rodzącej. W ich wykładach i seminariach wykluwała się
nowa wizja kina, oderwanego od przedwojennego komercyjnego dorabiania się na niskich gustach.
Kino, jeżeli stawało na pograniczu myśli i polityki, to wspierało się na mocnym filarze nowoczesnej
literatury i… sztuk plastycznych.
Uczestnikami Warsztatu byli przyszli wielcy kreatorzy: Stanisław Różewicz, Wojciech Jerzy Has,
Jerzy Kawalerowicz, Jerzy Passendorfer, Mieczysław Jahoda, Tadeusz Makarczyński. Wystarczy.
Dwaj uczniowie studium krakowskiego – Różewicz i Has – przyjechali do Warszawy, której
nie było, i wraz z operatorem Władysławem Forbertem nakręcili genialne ujęcia ulicy, której nie
było – Brzozowej. Fenomenalny film, przepełniony estetyzmem, zbliżył się do czołówki europejskich
requiem filmowych. Ulica Brzozowa to kino niespotykane, nieoczekiwane, po prostu inne.
Uczeń Warsztatu – Andrzej Panufnik, muzyk ciągnący do kina, zaprosił Adolfa Forberta –
operatora i razem nakręcili szkolny film rodem z muzyki: Ballada f-moll. Sfilmowali miasto, którego
nie było. Morze ruin, pustka egzystencjalna, horror burzenia domów i unicestwiania ludzi.
Forbert wykorzystał okazję do poszukiwania ekspresji, wynikającej z technicznych środków
Fot. Filmoteka Narodowa
awangardy europejskiej. Przed obiektyw kamery wkładał deformujące obraz filtry, wykorzystywał
techniczne sposoby zniekształcania stopnia szarości fragmentu kadru. W efekcie powstawał
obraz groźniejszy i bardziej przygnębiający. A wszystko to miało być obrazem grozy wojny.
I było. Inwencja Forberta stoi u podstaw nowoczesnej sztuki operatorskiej jutra.
Ballada f-moll zaniepokoiła władze państwowe, które potrzebowały obrazu optymistycznego
– wszak Warszawa miała być odbudowana. Film dano do przeróbki, wręcz do ponownego nakręcenia
młodemu Tadeuszowi Makarczyńskiemu (byłemu więźniowi obozu koncentracyjnego),
który dokręcił niezapomniane ujęcia powracających do miasta pierwszych „jaskiniowców”.
Wszystko to oprawił muzyką młody kompozytor, Witold Lutosławski – i tak film Suita warszawska
stał się manifestem nowej kinematografii, obdarzonym międzynarodowym uznaniem festiwali
filmowych.
Zwróćmy uwagę na fakt, że powojenne kino jest poczęte z nieprawego łoża, przez ludzi innych
sztuk. Na przyszły obraz tego europejskiego fenomenu złożyli się malarze, muzycy, filozofowie
i poeci. Kino polskie stawało się bliższe sztukom pięknym niż popularnej literaturze. Tylko
w takich uwarunkowaniach stało się możliwe pojawienie kolejnej kolebki, tym razem w randze
uczelni wyższej – Szkoły Filmowej w Łodzi.
18 października 1948 roku zainaugurowano nowy rok akademicki. Egzamin wstępny z 300
chętnych wyłonił 64 osoby. Kim byli ci „ojcowie założyciele”
Jak podaje kronikarz, byli wśród nich ludzie z maturą konspiracyjną, niedokończeni artyści,
milicjant, „chłopcy z lasu”. Poszukiwacze swojego miejsca na nowej ziemi. Życiorysy wielu z nich
przypominały biogramy ludzi z kina akcji. Żołnierze kilku barw, partyzanci, więźniowie stalagów
i oflagów, dziewczyna z oświęcimskim numerem na ręce. Niektórzy milczeli o swojej „podejrzanej
przeszłości”, inni szczycili się nowym komunistycznym zaciągiem.
Profesorowie tej uczelni to był kwiat ocalonej inteligencji: z Krakowa, z Moskwy, z Londynu.
Ale oprócz pedagogów z filmowym doświadczeniem, byli ludzie innych orientacji: artyści plastycy
przekonani o tym, że kino jest sztuką piękną (malarze: Jerzy Mierzejewski i Władysław Strzemiński
czy historyk sztuki Krystyna Zwolińska). A także literaci, technicy, inżynierowie i – niestety
– ludzie polityki. Ci stwarzali najbardziej realne niebezpieczeństwo zaprzęgnięcia filmu na
usługi propagandy. Szkoła szczęśliwie jednoczyła (eksperyment) trzy typy wykształcenia: Akademię
Sztuk Plastycznych, Uniwersytet i Politechnikę.
STANISŁAW RÓŻEWICZ, WŁADYSŁAW FORBERT I WOJCIECH
JERZY HAS PODCZAS REALIZACJI ULICY BRZOZOWEJ
nr 31/marzec 2014 / MAGAZYN FILMOWY SFP
nr 31/marzec 2014 / MAGAZYN FILMOWY SFP
60 61