ZaÅÄcznik 10 - Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie

Sobibór - badania archeologiczne... 

 

Marek Bem 

Wojciech Mazurek 

SOBIBÓR 

badania archeologiczne prowadzone na terenie po byłym 

niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze 

w latach 2000-2011 

„O ziemio, nie zakrywaj krwi mojej, 

iżby mój krzyk nie ustawał”

Marek Bem, Wojciech Mazurek 

Wydawca 

Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie” 

Publikację dofinansowano ze środków Holenderskiej Prowincji Gelderland 

Redakcja 

Marek Bem 

Skład komputerowy 

Cezary Majewski 

Projekt okładki 

Anna Daniluk 

Copyright © by Marek Bem 

ISBN 978-83-930100-3-5 

Druk 

Drukarnia BIGA-DRUK, s.c. 

C. Wałachowski, J. Leszczyński 

Radom, ul. Tartaczna 16/18 

Warszawa/Włodawa 2012


Spis treści: 

 

S 

1. Wstęp 

2. W Sobiborze po obozie nic nie zostało? Krótka historia likwidacji 

obozu 

3. Pierwsze dochodzenia, śledztwa i badania naukowe a wiedza na 

temat topografii obozu 

4. Uwagi na temat planów, szkiców i rysunków opisujących teren 

obozu 

Prolog 2000 

5. Wyniki badań archeologicznych na terenie byłego niemieckiego 

obozu zagłady w Sobiborze prowadzonych w latach 2001-2011 

- badania w roku 2001 





- badania w roku 2010 


5 

15 

27 

53 

88 

91 

93 

96 

104 

109 

113 

117 

120

Marek Bem, Wojciech Mazurek


Wstęp 

 

Opracowanie niniejsze ma za zadanie prezentację zakresu i efektów prowadzonych 

w latach 2001 – 2011 prac archeologicznych na terenie po byłym niemieckim ośrodku 

zagłady w Sobiborze. Istotnym uzupełnieniem opracowywanych planów przygotowujących 

kolejne ekspedycje archeologiczne do prac w terenie były materiały historiograficzne. 

Ich analiza i weryfikacja pod kątem praktycznej archeologicznej „przydatności” 

była bardzo ważnym aspektem korygującym ostateczny kształt metodologii 

i zakresu prac geofizycznych i wykopaliskowych.. Ważną rolę w tym względzie 

odegrały te wszystkie źródła historyczne, które mogły pomóc w opisaniu tego, co po 

całkowicie zlikwidowanym i zniszczonym obozie mogło jeszcze pozostać w ziemi 

w postaci zachowanych reliktów oraz tego, oczywiście, co dotychczas udało się 

w wyniku prowadzonych dochodzeń, śledztw i badań naukowych ustalić na temat topografii 

byłego obozu (szczególna uwaga zwracana była na źródła o charakterze graficznym: 

mapy, szkice rysunki i zdjęcia oraz opisy świadków obozu, których szczegóły 

na temat określonej infrastruktury obozu stwarzały szansę zlokalizowania jej 

w obecnej przestrzeni terenu poobozowego). Nie bez znaczenia w trakcie przygotowań 

do wykopalisk i penetracji geofizycznych pozostawała także interpretacja dotychczasowych 

inwestycji, na terenie po byłym obozie, związanych z budową form upamiętnienia 

i komunikacji (kopiec, pomniki, aleje spacerowe). Z jednej strony przedsięwzięcia 

takie traktować należy, jako egzemplifikację określonego stanu wiedzy 

historycznej na temat miejsca i okoliczności, które upamiętniano z drugiej zaś dawało 

szansę na poznanie stanu czysto mechanicznej ingerencji w ewentualnie istniejące 

w tych miejscach relikty obozowe. W trakcie prac archeologicznych wszyscy jej 

uczestnicy do dyspozycji mieli także całość zasobów tak zwanego „archiwum sobiborskiego”, 

którego zbiory pozwalały na niezbędną ocenę i ewaluację zarówno 

planów jak i efektów prowadzonych prac. 

SS-Sonderkommando Sobibor, czyli niemiecki ośrodek zagłady w Sobiborze - 

funkcjonował od marca 1942 r. (pierwsze transporty ludności żydowskiej dotarły tu 

już w kwietniu) do października 1943 r. Zdecydowaną większość przybyłych kierowano 

do natychmiastowej eksterminacji. Przywożono tu Żydów z Polski, Niemiec, 

Austrii, Czechosłowacji, Francji, Holandii i okupowanych terenów ZSRR. Mając na 

uwadze wszystkie dotychczasowe próby wyliczenia dotyczące liczby sobiborskich 

ofiar uważam, że w niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze zamordowano, co 

najmniej, 300 tys. osób. Stan dotychczasowych badań oraz ciągle nierozstrzygnięte 

kwestie deportacji kolejowych do Sobiboru z takich miejscowości jak: Warszawa,


Trawniki, Sampol, Smoleńsk, Mohylew, Bobrujsk, Dubienka, Lwów potwierdzać 

mogą, że faktycznie w Sobiborze zamordowano, co najmniej 300 tys. osób i wykluczyć 

nie można tezy, że była to jeszcze większa liczba. 

Decyzja o budowie obozu zapadła najprawdopodobniej pod koniec lata 1941 r. 

Prace budowlane „SS-Sonderkommando Sobibor” nadzorował kierownik Zarządu 

Budowlanego SS i Policji w Zamościu Hauptsturmführer SS Richard Thomalla. Ponad 

30 ha obszaru po zachodniej stronie linii kolejowej Chełm Włodawa w kwietniu 

1942 r. ogrodzono płotem z drutów kolczastych, wysokim na 2,5 m i przeplatanym, 

od zewnętrznej strony, gałęziami jedliny. Wzdłuż ogrodzenia rozmieszczono wieże 

wartownicze, a w 1943 r. zaminowano dodatkowo pas wokół obozu. Wzniesione 

obiekty stanowiły kilka odrębnych kompleksów: przedpole obozowe, a dalej obóz I, 

II, III i IV. Każda z tych części otoczona była dodatkowymi wewnętrznymi ogrodzeniami 

z drutu kolczastego, tworząc całość odizolowaną od pozostałych. Szczególnie 

zabezpieczona była droga śmierci, która przebiegała łukiem z obozu II do obozu III 

- miejsca bezpośredniej zagłady. Nazywana była „Niebiańską Aleją”. 

Dotarcie tu kolejnego transportu oznaczało podporządkowanie całego obozu 

jednemu celowi - eksterminacji przybyłych ludzi. Przy rozładunku i pilnowaniu ich, 

obok esesmanów zatrudniani byli ukraińscy strażnicy. Transport (zazwyczaj kolejowy) 

dzielono na części i po kilka wagonów wtaczano na rampę. Następnie zamykano 

bramę obozu. Starców, kaleki i chorych ładowano na platformy wewnętrznej kolejki 

obozowej, mówiąc im, że jadą do lazaretu. Na terenie obozu III byli od razu rozstrzeliwani. 

Pozostałych kierowano do obozu II. Stąd, podzieleni na grupy, nadzy, trafiali 

do komór gazowych. Kobiety przechodziły przez barak, w którym tzw. więźniowie 

– fryzjerzy obcinali im włosy. Komory gazowe były urządzone w taki sposób, 

aby przypominały łaźnie. W początkowym okresie mieściły jednocześnie ponad 200 

osób, po rozbudowie ich pojemność podwoiła się. Ofiary uśmiercano gazami spalinowymi, 

doprowadzanymi ze specjalnej przybudówki, w której znajdował się silnik 

benzynowy. Proces uśmiercania trwał kilkanaście minut. Po zagazowaniu zwłoki 

wyciągano z komór i przeszukiwano w celu znalezienia ukrytych kosztowności. Potem 

wrzucano je do masowych grobów na terenie obozu III. Od jesieni 1942 roku 

rozpoczęto spalanie ciał na specjalnych rusztach z szyn kolejowych w polowych 

krematoriach. Warstwy zwłok przekładano drewnem, oblewano łatwopalnym płynem 

i podpalano. Prochy zrzucano do dołów w obozie III. Stale przetrzymywano 

w obozie kilkuset żydowskich więźniów – robotników. Niemcy wykorzystywali ich 

do prac pomocniczych. Dnia 14 października 1943 r. wybuchło w obozie powstanie 

zbrojne, którym kierowali Aleksander Peczerski i Leon Feldhendler, zakończone 

masową ucieczką więźniów. Spośród 500-600 uwięzionych tu Żydów, znaczącej 

części udało się uciec, wielu z nich Niemcy zdołali jednak ująć i rozstrzelać. Ocalało 

zaledwie kilkudziesięciu ludzi. Sukces zorganizowanego powstania spowodował 

podjęcie przez Niemców decyzji o natychmiastowej likwidacji obozu. Wszelkie ślady 

zbrodniczej działalności usiłowano starannie zatrzeć. Komory gazowe, baraki 

i ogrodzenia rozebrano; gruz i materiały z demontażu wywieziono. Puste miejsca 

obsadzono lasem sosnowym.


Analizując tragedię, jaka się tam wydarzyła, należy uświadomić sobie nie tylko 

rozmiar popełnionych zbrodni. Zło, które symbolizuje Sobibór, nie zaczęło się 

w momencie, kiedy po raz pierwszy otworzyły się bramy obozu, ani nie skończyło 

z chwilą jego likwidacji. Zagłada tak dokonana odsłoniła inne oblicze współczesnej 

cywilizacji - pokazała, że jeżeli ludobójstwo na masową, zindustrializowaną skalę 

mogło się raz wydarzyć, to może nastąpić znowu, mieści się, bowiem w ramach ludzkich 

możliwości. Ten niepokój nie pozwala zapomnieć ani o Sobiborze, ani o kilku 

innych miejscach Zagłady, ostrzega przed relatywizowaniem ich znaczenia. Nikt 

jednak nie jest w stanie zrekonstruować w pełni dramatu ponad 300 tys. zamordowanych 

w tym obozie ludzi. Cała zebrana wiedza, utrwalona na kartach zbiorów archiwalnych, 

bibliotecznych czy archeologicznych okazuje się dalece niewystarczająca. 

Tragedia Sobiboru jest, bowiem sumą zjawisk, nie tylko tych postrzegalnych, ale 

i tych, które rozgrywały się w świadomości ofiar - ich cierpień psychicznych i fizycznych. 

Trudno jest zrozumieć jak można było dopuścić do tego, aby w jednym 

miejscu ktoś mógł dokonać 300 tys. morderstw. Przeraża myśl o niezakłóconym 

spokoju, w jakim Niemcy dokonali 300 tys. morderstw. 

W historiografii sobiborskiej wyodrębnić można dwa okresy. Pierwszy to lata 

1944 -1993. Drugi trwa od roku 1993 do dnia dzisiejszego. W roku 1993 ukazała się 

w Holandii publikacja Julesa Schelvisa pt. „Vernietigingskamp Sobibor”. Traktować 

ją należy jako pierwszą monografię poświęconą historii obozu w Sobiborze. Można 

przyjąć, że publikacja ta zamyka w Europie okres wielu, mniej lub bardziej udanych, 

poszukiwań, badań i opracowań na temat Sobiboru. Wiele z tych działań stanowi 

bardzo istotny wkład do badań nad historią obozu, ale niestety większość z nich 

podejmuje wysiłek analizy tylko wybranych zagadnień pozostawiając bez analizy 

krytycznej i porównawczej wiele istotnych wątków. 

Początek drugiego okresu historiografii związanej z problematyką badawczą nad 

dziejami obozu w Sobiborze związany jest z powstaniem, na terenie po byłym obozie, 

Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze. Oficjalne otwarcie 

tej instytucji miało miejsce 14 października 1993 r., w pięćdziesiątą rocznicę 

zbrojnego powstania więźniów w Sobiborze. Placówka ta zaczęła realizować, samodzielnie 

i we współpracy z wieloma innymi instytucjami i osobami zajmującymi 

się problematyką Holocaustu i historii II wojny światowej, szereg projektów badawczych 

zmierzających do pogłębienia wiedzy o obozie w Sobiborze. 

Na terenie poobozowym rozpoczęto badania archeologiczne i geofizyczne 

(w roku 2000, 2001, 2004, 2007, 2008, 2010 i 2011). Nawiązano kontakty ze wszystkimi 

żyjącymi więźniami obozu, przystąpiono do tłumaczenia i opracowywania ich 

pamiętników, dzienników i wspomnień. Rozpoczęto zakrojone na szeroką skalę 

kwerendy archiwalne. Nie bez znaczenia pozostawały, w tym samym czasie, działania 

typowo muzealne, takie jak na przykład przygotowanie i prezentowanie w wielu 

muzeach europejskich pierwszej w świecie wystawy czasowej pt. „Z popiołów Sobiboru”, 

organizacja konferencji, warsztatów i seminariów naukowych, Opublikowanych 

zostało wiele materiałów informacyjno-promocyjnych na temat Sobiborskiego 

Miejsca Upamiętnienia. Wszystkie formy pracy z zakresu przedsięwzięć muzeal-


nych i upamiętnienia w istotny sposób przyczyniły się do wzrostu zainteresowania, 

w Polsce i za granicą, tematyką sobiborską, a w wielu przypadkach, dzięki temu, do 

bardzo konkretnych i zaskakujących wręcz efektów naukowych. 

Sobibór był najbardziej tajemniczym ze wszystkich obozów zagłady i nie przetrwała 

praktycznie żadna oficjalna dokumentacja związana z obozem. Większość 

z niej uległa zniszczeniu” 1 . Według historyka zajmującego się Sobiborem Julesa 

Schelvisa przetrwało bardzo niewiele dokumentów dotyczących Sobiboru i innych 

obozów śmierci. Po udanym buncie i ucieczce więźniów Sobiboru Globocnik napisał 

do Himmlera, że dowody związane z tym miejscem należy zniszczyć jak najszybciej 

i właściwie wszystkie dokumenty spalono niedługo potem” 2 . 

Opisywanie historii niemieckiego ośrodka zagłady od samego początku musi 

napotykać na liczne trudności z kilku powodów. Podstawowy to brak jakichkolwiek 

niemieckich dokumentów okupacyjnych na ten temat. Niestety zbyt oględne, mało 

precyzyjne i pobieżne są materiały Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich 

w Polsce, która w latach 1945 – 1946 prowadziła pierwsze dochodzenia, śledztwa 

i badania naukowe na temat Sobiboru. Mankamentem studiów nad historią obozu 

jest także rozproszenie wszelkich innych materiałów źródłowych. Przyjąć należy, 

że praktycznie nie dysponujemy żadną bazą dokumentów źródłowych, które 

w jakikolwiek sposób pozwoliłyby wyjaśniać historię powstania ośrodka zagłady 

w Sobiborze, jego funkcjonowanie oraz likwidację. Z wyjątkiem kilku listów kolejowych 

(dotyczących transportu Żydów, mienia im zagrabionego czy więźniów 

z Treblinki, którzy mieli pracować przy rozbiórce obozu w Sobiborze), rozkazów 

związanych z planami przekształcenia ośrodka zagłady w obóz koncentracyjny, raportów 

z pościgów za uciekinierami z obozu, telegramu Höflego czy dokumentów 

o charakterze pośrednim (np. dokumenty personalne załogi obozowej) historiografia 

sobiborska nie dysponuje żadnym bezpośrednim materiałem źródłowym. 

Podstawą do zrekonstruowania dziejów tego ośrodka zagłady, na dzień dzisiejszy, 

pozostają tylko i wyłącznie relacje, zeznania, wspomnienia i pamiętniki byłych 

więźniów, którzy przeżyli powstanie w tym obozie i doczekali wyzwolenia, różnego 

rodzaju relacje świadków zewnętrznych a także materiały dowodowe zebrane w czasie 

śledztw i procesów sądowych prowadzonych przeciwko członkom załogi obozowej. 

Tylko kilka z nich (dotyczy to świadków zewnętrznych oraz jednego ukraińskiego 

strażnika) spisanych zostało jeszcze w czasie, kiedy obóz funkcjonował. Wszystkie 

pozostałe datowane są na lata po 1944 r. 

Pierwsze informacje o niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze pojawiały 

się już praktycznie od chwili jego uruchomienia. Tak jak i wszystkie następne nie 

były pewne i precyzyjne, ale jednak zgodne. Mówiły o zbrodniach tak wielkich, 

o okrucieństwach tak niewyobrażalnych i o ich przyczynach tak zagmatwanych, że 

opinia publiczna zupełnie w to wszystko nie wierzyła. 

1 

Tomasz Blatt, Z popiołów Sobiboru, Włodawa 2003, s.280.. 

2 

Jules Schelvis, A history of a nazi death camp in Sobibor, Washington 2007, s. 2 (Odilo Globocnik 

w liście do Himmlera z 5 stycznia 1944 r., Bundesarchiv Koblenz (A) BA-NS-19-3425).


Szymon Wiesenthal pisał, jak to żołnierze SS dla rozrywki cynicznie przestrzegali 

Żydów: „ niezależnie od tego jak wojna się skończy my już naszą wojnę z wami 

i tak wygraliśmy, żaden z was nie ocaleje, a nawet, jeśli któryś przeżyje i będzie 

o tym opowiadał to świat mu nie uwierzy. Zrodzą się podejrzenia, dojdzie do dyskusji, 

historycy rozpoczną badania, ale nie uzyskają pewności, bo zniszczymy nie 

tylko was, ale wszelkie dowody. A nawet gdyby jakieś dowody miały przetrwać to 

i tak ludzie uznają, że rzeczy, o których opowiadacie, są zanadto monstrualne, aby 

w nie uwierzyć. Powiedzą, że to tylko natrętna propaganda sprzymierzonych i uwierzą 

nam, to znaczy wszystkim naszym zaprzeczeniom. Historię obozów podyktujemy 

światu my” 3 . Czy w słowach przytaczanych przez Wiesenthala nie kryje się prawda 

o Sobiborze? Zdarzały się przypadki, że więźniom, którzy przeżyli niemiecki ośrodek 

zagłady w Sobiborze i II wojnę światową nie chciano wierzyć w ich opowieści. 

W Sobiborze wszystkie materialne dowody masowej zbrodni zniszczono. Archiwa 

obozowe spalono, Do dziś trudno ustalić ile osób Niemcy tam zamordowali. Nie 

zachowały się żadne zeznania i relacje więźniów z obozu III gdzie znajdowały się 

komory gazowe i masowe groby. Sposób w jaki Niemcy zabijali ofiary był utrzymywany 

w tajemnicy przed wszystkimi innymi więźniami. Wszelkie opisy faktycznego 

procesu eksterminacji w Sobiborze pochodzą tylko i wyłącznie od esesmanów. 

W czasie rozpraw sądowych, w obawie przed karą, członkowie załogi sobiborskiej 

próbowali zmniejszyć swoją odpowiedzialność za udział i rolę, jaką odegrali 

w eksterminacji Żydów. Nie okazując żadnych emocji i ograniczając się do podawania 

suchych faktów niczego sobie nie przypominali i uważali się za niewinnych. 

Twierdzili, że byli zmuszani do wykonywania rozkazów. Wcześniej dołożyli wszelkich 

starań, aby żaden świadek tamtych wydarzeń nie pozostał przy życiu. Żadna 

informacja, która przenikała do świata zewnętrznego, do polskiej, europejskiej 

i światowej opinii publicznej nie miała wpływu na to, co Niemcy postanowili zrobić 

i zrobili w Sobiborze. W niczym niezakłóconym spokoju zbudowali obóz i zamordowali 

w nim ponad 300 tys. Żydów. Robili to przez ponad osiemnaście miesięcy. 

Nie jest mi znany ani jeden przypadek, aby ktokolwiek z zewnątrz starał się im 

w tym przeszkodzić. Kiedy postanowiono zlikwidować obóz załoga sobiborska zrobiła 

to powoli i z premedytacją. Rozebrano większość zabudowań, resztę infrastruktury 

spalono lub wysadzono w powietrze. Teren całego obozu dokładnie zabronowano, 

a na dołach gdzie schowano prochy ofiar posadzono las, który rośnie do dzisiaj. 

Po zakończeniu II wojny światowej o terenie po byłym obozie mało kto pamiętał. 

W 1965 r. pojawiła się tam tablica pamiątkowa, która informowała o tym, że 

w sobiborskim obozie zagłady mordowano jeńców radzieckich. Dopiero w 2001 r. 

udało się w wyniku przeprowadzonych po raz pierwszy po wojnie badań archeologicznych, 

odnaleźć miejsca, w których Niemcy zakopali prochy pozostałe po ponad 

300 tys. ofiar obozu. Kolejne ekspedycje archeologiczne z lat 2004 – 2011 odkrywają 

w Sobiborze następne dowody dokonanych tu przez Niemców zbrodni. 

Ujawnianie prawdy o Sobiborze musiało przejść długą drogę napotykając na 

niej wiele przeszkód. Niemcy robili wszystko, aby ukryć prawdę o Sobiborze. Świat 

3 

Primo Levi, Pogrążeni i ocaleni, Kraków 2007, s.7-8.


wiedział, co tam się dzieje, ale nie zrobił nic, aby przerwać zagładę Żydów. Stała 

się jednak rzecz, której Niemcy nie przewidzieli i nie było to też efektem pomocy, 

reakcji i działania ze strony świata zewnętrznego. To więźniowie Sobiboru znaleźli 

w sobie siłę, żeby zbrojnie przeciwstawić się oprawcom. Zorganizowali zbrojne 

powstanie, zabili część obozowej załogi i 14 października 1943 r. uciekli z obozu. 

Kilka dni po tym buncie Niemcy podjęli decyzję o likwidacji obozu. Już od 

początków 1944 r. ci, którym udało się uciec zaczęli przekazywać światu prawdę 

o Sobiborze. Robią to do dziś. Trzynastu z nich żyje i nieustannie opowiada historię 

tego, co przeżyli w Sobiborze. Do dzisiaj nie doczekali się od państwa niemieckiego, 

w miejscu gdzie niegdyś był obóz, a obecnie Sobiborskie Miejsce Pamięci 

i Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze zapisanego i pozostawionego 

słowa „przepraszamy”. Jest jeszcze wiele do zrobienia, aby wydostać się 

z kręgu jakże często niedoskonałej, wręcz wypaczonej wiedzy o Holokauście i tylko 

pozornie uspokajających nas wniosków z niej wypływających. 

Być może historia niemieckiego ośrodka zagłady opisana wynikami prac archeologicznych 

prowadzonych na terenie po byłym obozie w latach 2000-2011 i następnymi 

planowanymi ukaże choćby skrawek prawdy „jak to rzeczywiście było”. 

Ten rodzaj wiedzy zbliża nas do poznania prawdy o Sobiborze. Niemiecki obóz 

zagłady był rzeczywistością. Dzisiaj, dla nas wszystkich Sobibór jest już tylko pojęciem 

kreowanym w wyobraźni. Pozostają nam tylko myśli, język i artefakty 4 odkryte 

w ziemi. Do tamtego Sobiboru nie mamy dostępu. Ale mamy prawo do budowania 

narracji a stąd już tylko krok do utrwalenia pewnego wyobrażenia w naszej pamięci. 

A ta wówczas na stałe może stać się strażnikiem zbyt często wymykającej się spod 

ludzkiej kontroli głupoty. Niech jak najszybciej SOBIBÓR przestanie być miejscem 

zapomnianym a stanie się miejscem pamiętanym. 

Badania archeologiczne na terenie po byłym niemieckim ośrodku zagłady 

w Sobiborze są wyjątkową szansą, potrzebą i koniecznością w dążeniu do poznania 

prawdy o tym miejscu. Rozpoczęte w 2000 r., z niewielkimi przerwami, trwają do 

dzisiaj. Ciągle mamy możliwość, jak w żadnym innym przypadku w odniesieniu 

do terenów po byłych obozach zagłady, dokonać pełnej archeologicznej eksploracji 

całości terenu, który stanowił miejsce zbrodni blisko 300 tys. Żydów z całej Europy. 

Prace archeologiczne na tym terenie to wielka specyfika tej dziedziny. Konfrontacja 

z miejscem pamięci, pamięcią żyjących świadków, oczekiwaniami tysięcy osób, 

dla których jest to cmentarz ich rodzin, respekt dla żydowskiego prawa religijnego 

stawiają przed tą nauką ogromne wymagania. Precyzja, z jaką Niemcy starali się 

zatrzeć wszelkie ślady po działalności obozu, powojenna dewastacja tego, co jeszcze 

w szczątkowych formach pozostało, wieloletnia eksploatacja terenu przez gospodarkę 

leśną, prowadzone prace budowlane, powszechność dostępu, upływ czasu, 

przekazanie części terenu po byłym obozie różnym właścicielom, nieprzerwane wykorzystywanie 

rampy kolejowej – wszystko to miało wpływ na znaczącą deformację 

4 

Artefakt – wytwór ręki ludzkiej, każdy przedmiot wykonany lub zmodyfikowany przez człowieka, 

a następnie odkryty w wyniku badań archeologicznych.


i dewaluację tego wszystkiego, co w postaci śladów zachowanych i ukrytych w ziemi 

mogło przetrwać od października 1943 r. do dzisiaj. Decyzje o kontynuowaniu 

badań archeologicznych w Sobiborze zmuszają do odpowiedzi na wiele pytań 

i wyjaśnień. Podstawowy problem to rozważania o stanie wiedzy o historii obozu 

zagłady w Sobiborze. Należy odpowiedzieć sobie na pytanie na ile wiedza ta spełnia 

nasz obowiązek zadośćuczynienia pamięci o ofiarach obozu i jednocześnie na ile, 

z punktu widzenia historiografii, jest wiarygodną, odpowiedzialną i kompletną. 

W jaki sposób należy łączyć prawdę historyczną z formą jej upamiętnienia. Gdzie 

i w jaki sposób pojawiają się i jednocześnie zatracają się granice między satysfakcjonującym 

symbolizmem a rzetelną wiedzą historyczną? Jak, na dzień dzisiejszy, można 

pogodzić w planowanej formie upamiętnienia radykalnie różniące się efekty badań 

wielu historyków w zakresie liczby osób zamordowanych w Sobiborze? Tak więc 

pytanie zasadnicze jest proste – czy to, co wiemy o Sobiborze jest już wystarczające, 

aby rewitalizować i rozbudowywać Sobiborskie Miejsce Pamięci. Być może z takimi 

zamierzeniami należy wstrzymać się jeszcze przez kilka lat i kontynuować szeroko 

rozumiane interdyscyplinarne badania naukowe, które doprowadzą nas do znacznie 

wyższego stopnia wiedzy i wyczerpią aktualny potencjał badawczy wielu dyscyplin 

naukowych w tym zakresie. Badania archeologiczne mają w Sobiborze jeszcze 

wiele do zrobienia. W ostatnim czasie często podejmowano dyskusję czy kopiec 

z prochami ofiar, który został wybudowany w Sobiborze w 1965 r. powinien tam 

stać nadal i czy, tak jak i pozostałe elementy upamiętnienia na tym terenie, należy 

go zlikwidować i tworzyć nowe formy upamiętnienia, które będą adekwatne do 

praktycznie kompletnej już wiedzy o „miejscu”, na którym ów kopiec i pomniki 

stoją (oraz ich najbliższym otoczeniu). Kopiec budowany w godnym i szczerym 

poczuciu upamiętnienia był i jest nadal „symbolem” Sobiboru. Odzwierciedlał jednak, 

patrząc na to oczywiście z dzisiejszej perspektywy różnicy blisko pięćdziesięciu 

lat, ówczesny stan wiedzy historycznej. Dzisiaj wiemy o miejscu, na którym 

stoi znacznie więcej. Wtedy miał być symbolem bliżej nieokreślonej przestrzeni 

mogił. Dzisiaj wiemy już dokładnie gdzie znajdują się doły z prochami ofiar. Kopiec 

„przykrywa sobą” trzy z ośmiu dotychczas odkrytych wielkich mogił. Droga 

asfaltowa, którą dochodzimy do kopca również została wybudowana na jednej 

z nich. Wszystko wskazuje na to, że obelisk symbolizujący komorę gazową i pomnik 

więźniarki z dzieckiem na ręku stoją (wybudowano je w tym samym czasie, co kopiec) 

na miejscu komory gazowej. Takie były też zamierzenia planistów i autorów, 

którzy w domniemanym miejscu komory gazowej postanowili wybudować wspomniane 

pomniki. Wiele nowych analiz historycznych wskazuje, że faktycznie może 

być to miejsce, gdzie kiedyś działała komora gazowa. Czy tak powinno być? A czy 

faktycznie pod pomnikami znajdują się relikty komory gazowej odpowiedzi mogą 

udzielić już tylko archeolodzy. Jak ważna jest dla nas dzisiaj wiedza o pozostałych 

częściach byłego obozu? Każda ekspedycja archeologiczna (lata: 2000, 2001, 2004, 

2007, 2008, 2009, 2010, 2011) odkrywała nowe fakty, ciągle zaskakując i zadając 

nowe pytania. Ale jednocześnie wiernie, krok po kroku, dokładnie odtwarzała topografię 

obozu i potwierdzała to, czego dowiedzieliśmy się o obozie z innych źró-


deł historycznych. Relacje, zeznania, wspomnienia i pamiętniki byłych więźniów 

obozu, członków niemieckiej załogi, ukraińskich strażników, świadków zewnętrznych 

weryfikowały i determinowały plany badań archeologicznych. Czym byłaby 

odkryta przez archeologów droga między miejscem gdzie dzisiaj stoją pomniki 

a budynkiem muzealnym gdyby nie relacje więźniów, którzy pamiętali ją z czasów 

obozu? To dzięki nim wiemy, że to „Himmelfahrtstrasse”. Co należy zrobić z miejscami, 

do których nie mamy, jako sobiborscy muzealnicy, „oficjalnego dostępu”? 

Zdecydowana większość terenu poobozowego znajduje się poza kontrolą sobiborskiego 

muzeum. Obowiązują przepisy o tak zwanej strefie ochronnej całości terenu 

po byłym obozie, ale wykładnie te nie zmieniają w żaden sposób stanu dotychczas 

dokonanego. Na byłej rampie obozowej nieustannie trwa załadunek drewna na 

wagony kolejowe, na terenie byłego obozu I i przedpola obozowego znajdują się 

prywatne posesje a kilkanaście pozostałych hektarów znajduje się w zarządzie gospodarki 

leśnej. Pozostaje dylematem gdzie odczytywać będziemy granice godnego 

i odpowiedzialnego upamiętniania z potrzebami i możliwościami dnia dzisiejszego. 

Czy jest to już tylko realizm, a więc i odpowiedź nasza kierowana ku historii czy 

może banalizacja i niemoc? Setki artefaktów, które udało się archeologom do tej 

pory odnaleźć opowiadają dzieje obozu. Opowiadają historię, która zmusza nas do 

refleksji, że w Sobiborze Niemcy dokonali 300 tys. morderstw. Czy to wszystko, 

co ziemia w Sobiborze jeszcze w sobie ukrywa należy zostawić w spokoju? Ciągle 

istnieje niepowtarzalna szansa, aby to właśnie archeologia spełniła tę ostatnią już, 

w wielu przypadkach, nadzieję na odsłonięcie tajemnic Sobiboru. Tylko efekty badań 

archeologicznych mogą dać nam pewność, że wszystko, co będzie się działo 

w przyszłości w Sobiborze, w żaden sposób nie naruszy miejsc gdzie ewentualnie 

znajdować się mogą szczątki ludzi pomordowanych w obozie zagłady. Odnalezione 

przedmioty, choćby w niewielkim stopniu, przyczynią się do zacierania ciążącego 

nad tym miejscem odium ludzkiej anonimowości. Można zdecydowanie stwierdzić, 

że archeologia jest dla Sobiboru jedną z ostatnich już szans na rozwikłanie wielu 

tajemnic związanych z tym miejscem. Zadanie jest to trudne, ale jak pokazały dotychczasowe 

badania wykonalne. Z jednej strony ogromne doświadczenie archeologów 

i możliwości wykorzystywania wielu dziedzin pomocniczych (geofizyka, 

komunikacja satelitarna) z drugiej zaś skoncentrowanie na niewielkim terenie wielu 

odmiennych, szczątkowych tylko reliktów elementów infrastruktury poobozowej 

i praktycznie ograniczone do minimum możliwości zastosowania metod porównawczych. 

I co najważniejsze „archeologia sobiborska” nie może polegać tylko na wykopaliskach, 

musi być badaniem określonego zjawiska. Tylko wtedy jej efekty będą 

mogły pomóc w zrozumieniu „jak to rzeczywiście było?” 

Efekty prowadzonych dotychczas badań archeologicznych uświadomiły nam 

stan ogromnej niewiedzy, w której tkwiliśmy wszyscy przez wiele lat. Potwierdziły 

domniemania i obawy, że faktycznie istniały stany zagrożenia niegodnego, aczkolwiek 

nieświadomego, zachowywania się w tym miejscu. Teraz mamy już pewność, 

że tak często odprawiane, na terenie po byłym obozie, zbiorowe i indywidualne modlitwy 

za zmarłych nie będą czynione przez osoby stojące na grobach. Teraz dopiero


będziemy mogli zabezpieczyć miejsca mogił przed zaśmieceniem, dewastowaniem 

i zbędną obecnością grzybiarzy czy zabaw dzieci. To bardzo ważne, że już wkrótce 

dzięki poznanym rezultatom prac archeologicznych osoby zmierzające w kierunku 

kopca, wybudowanego ku czci pomordowanych, nie będą musiały deptać po ludzkich 

prochach. 

Jako obserwator prowadzonych badań archeologicznych byłem pod ich 

ogromnym wrażeniem. Imponował mi profesjonalizm z jakim były realizowane. 

A w szczególności dająca się zauważyć nieustanna pieczołowitość i troska połączona 

z obawami o to, że to tu właśnie, być może, odnalezione zostaną ludzkie prochy. 

Były poszukiwaniem o nieprzewidywalnych efektach, próbą odnalezienia dowodów 

zbrodni i oznakowania miejsc, które od tamtej pory stają się przestrzenią szczególnej 

troski.

Marek Bem, Wojciech Mazurek


W Sobiborze po obozie nic nie zostało? 

Krótka historia likwidacji obozu 

 

14 października 1943 r. w niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze wybuchł 

zbrojny bunt więźniów. Podczas walki oraz na polach minowych otaczających obóz 

zginęło około 40 więźniów, ponad 275 udało się uciec. Wielu z nich zostało schwytanych 

przez Niemców w czasie pościgu i zamordowanych. Wojnę przeżyło co najmniej 

61 uciekinierów z Sobiboru. 

Okres między 16 a 20 października, kiedy sytuacja w obozie, po powstaniu, 

zostaje całkowicie przez Niemców opanowana, wykorzystano na zabezpieczenie 

i uporządkowanie tego wszystkiego, co w nim pozostało, naprawy najważniejszych 

instalacji, inwentaryzację strat oraz organizację, w nowych warunkach, podstawowych 

funkcji administracyjnych obozu a także likwidację, czyli spalenie, ciał wszystkich 

więźniów zabitych w trakcie powstania. Po powstaniu obóz nie był zniszczony. 

Franz Suchomel w swoich zeznaniach stwierdza: 

[…] Po przybyciu do Sobiboru nie zauważyłem żadnych śladów powstania. 

Jedynie w pobliżu ogrodzenia, tuż przy torach znajdowały się zniszczenia […]” 1 . 

Dnia16 października załoga obozu w Sobiborze składała się najprawdopodobniej 

z sześciu Niemców i kilkudziesięciu ukraińskich strażników. Z dotychczasowej 

załogi w obozie przebywali Frenzel, Bauer, Wendland, Müller i Rewald. W obozie 

na dłużej zostaje Michalsen, który przyjechał tu 14 października. Z urlopów wracają 

Gomerski, Bolender, Hodl, Klier, Lambert, Unverhau, Reichleitner i Wagner. Do 

sobiborskiego obozu, w celu uzupełnienia stanu kadry do poziomu zbliżonego do 

okresu sprzed powstania oraz podtrzymania poprawnej organizacji pracy w obozie 

i rozpoczętej już jego likwidacji, na przełomie października i listopada oddelegowani 

zostają członkowie załogi obozu w Treblince (Suchomel, Potzinger, Kurt Franz, 

Munzberger, Sydow, Matthes, Adolf Gentz). Przeniesienia personelu z Treblinki do 

Sobiboru zorganizowano w trzech oddzielnych grupach. Z obozu pracy w Dorohuczy 

do Sobiboru przyjeżdżają Schluch, Zierke i Juhrs. Do pracy w obozie pozostawiono 

przy życiu około 25 więźniów. Są to zapewne ci Żydzi, których komendant policji 

porządkowej Dystryktu Lubelskiego w swoim raporcie z 16 października określa, 

jako zatrzymanych. Dowództwo obozu oczekiwało na rozkazy przełożonych, którzy 

mieli zadecydować o dalszych losach tego miejsca. 

1 

Franz Suchomel , protokół przesłuchania, LKA/NW, Dez 15, Alt- Otting, dnia 7 listopada1962 r.


Już 19 października 1943 r., w Krakowie, Hans Frank zorganizował spotkanie, 

w którym brali udział, między innymi, dowódca Sipo i SD w Krakowie Walter 

Bierkamp, krakowski dowódca policji porządkowej Hans-Dietrich Grunwald oraz 

Szef Inspekcji Uzbrojenia Maximilian Schindler. Rozmawiali na temat stanu bezpieczeństwa 

w Generalnej Guberni. Bunt więźniów w Sobiborze tylko utwierdził 

ich w przekonaniu o istniejących zagrożeniach systemu bezpieczeństwa na terenie 

Generalnej Guberni. Odnosząc się do wydarzeń z Sobiboru, zgodni byli w opinii, 

że wielkie niebezpieczeństwo dla Niemców stanowią także obozy żydowskie. Za 

najpilniejsze zadanie uznano konieczność wzmocnienia sił policji bezpieczeństwa 

oraz podjęcia ostatecznej decyzji, ilu jeszcze Żydów uznać należy za niezbędnych 

i nadał wykorzystywać, jako siłę roboczą, a ilu należy natychmiast „usunąć z Generalnej 

Guberni”. O wnioskach z krakowskiego spotkania Hans Frank poinformował, 

Heinricha Himmlera. Bezprecedensowa ucieczka więźniów ośrodka zagłady 

w Sobiborze i tym samym konieczność likwidacji tego obozu posłużyła Himmlerowi, 

jako pretekst do rozpoczęcia ostatniego etapu zagłady Żydów w Generalnej Guberni. 

Mimo toczącej się dyskusji i sporów dotyczących potrzeby dalszego wykorzystania 

Żydów jako siły roboczej, ostateczna decyzja dotycząca losu żydowskich obozów 

została podjęta przez Himmlera już w kilka dni później i przekazana do Krakowa do 

rea-lizacji sekretarzowi stanu do spraw bezpieczeństwa w GG Friedrichowi Krügerowi. 

Sobibór miał przestać istnieć, a tak zwana „akcja dożynki” miała być ostatnim 

już etapem „Akcji Reinhardt” 2 . „Akcja dożynki” była największym masowym mordem 

w historii przeprowadzonym w tak krótkim czasie na przedstawicielach tylko 

jednej grupy etnicznej. Realizowana była w dniach 3-4 listopada 1943 r. W pierwszym 

dniu zlikwidowano Żydów przebywających w Lublinie i na Majdanku oraz 

w obozie pracy w Trawnikach. Następnego dnia wymordowano Żydów w obozie pracy 

w Poniatowej. Podczas tej „akcji” zamordowano ponad 42 tys. osób. „Akcja” ta 

była końcowym rozdziałem i spełnieniem „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” 

realizowanego przez państwo niemieckie w ramach „Akcji Reinhardt”. 

SS-Obergruppenführer Odilo Globocnik (były dowódca SS i policji na Dystrykt 

Lublin Generalnego Gubernatorstwa i szef sztabu „Akcji Reinhardt” 17 września 

1943 r. został przeniesiony do Triestu we Włoszech i mianowany Wyższym Dowódcą 

SS i policji w Strefie Operacyjnej Regionu Wybrzeża Adriatyku) w dalszym 

ciągu odpowiadał przed Himmlerem w sprawie „Akcji Reinhardt”. Dnia 4 listopada 

1943 roku przesłał Heinrichowi Himmlerowi raport zamykający oficjalnie „Akcję 

Reinhardt” 3 . 

Jest ironią losu oraz dopełnieniem obsesji Christiana Wirtha, który zarządzając 

obozami zagłady w ramach „Akcji Reinhardt” często powtarzał, że stara się angażować 

samych Żydów w mordowanie innych Żydów, że zadanie usuwania wszystkich 

śladów istnienia ośrodka zagłady w Sobiborze spadło na inną grupę Żydów, 

2 

3-4 listopada 1943. Erntefest, zapomniany epizod Zagłady, red: Wojciech Lenarczyk, Dariusz 

Libionka, Lublin 2009, s. 9-10. 

3 

Sobibor. Ein NS-Vernichtungslager im Rahmen der „Aktion Reinhard, Institute of Documentation 

in Israel. For Investigation Nazi War Crimes, Haifa 1998, s. 107-108.


których przywieziono, specjalnie w tym celu, z obozu w Treblince. Dnia 20 października 

pięć wagonów towarowych odjechało z Treblinki w kierunku Sobiboru 

przez Siedlce, Łuków, Dęblin i Lublin, przewożąc około 200 Żydów. Podział funkcji 

poszczególnych członków załogi w trakcie likwidacji obozu był podobny do tego 

z okresu, kiedy funkcjonował. Uporządkowano i zabezpieczono także, w celu odesłania 

do rodzin, rzeczy osobiste Niemców zabitych w czasie powstania 4 . Każdy 

z personelu obozowego otrzymał do swojej dyspozycji kilku Żydów i zabezpieczał 

normalny cykl pracy kuchni, pralni, stajni, obory i poszczególnych warsztatów oraz 

wydzielonych sektorów obozu. Wszystko to stanowiło tylko doraźne, logistyczne 

uzupełnienie najważniejszych prac, czyli ewakuacji i likwidacji obozu. O pierwszym 

transporcie Żydów z obozu w Treblince, którzy mieli pracować przy likwidacji 

sobiborskiego obozu, wiadomo niewiele. Niemcy, którzy przybyli do Sobiboru na 

przełomie października i listopada, w swoich powojennych zeznaniach w trakcie 

toczących się przeciwko nim procesach sądowych, nic nie wspominają o tej grupie 

więźniów. W ich relacjach odnoszących się do drugiej połowy października daje 

się jednak zauważyć znaczny postęp w pracach likwidacyjnych na terenie obozu. 

Przypominają sobie natomiast, z tego właśnie okresu, tylko niewielką grupę, około 

30 żydowskich robotników i drugą grupę więźniów z Treblinki, która przyjechała 

do Sobiboru 4 listopada. Pierwsza dwustuosobowa grupa więźniów z Treblinki wykorzystana 

była do pierwszych, najcięższych prac ewakuacyjnych i rozbiórkowych 

w obozie. Do najważniejszych prac należało wówczas przygotowanie i załadunek do 

wagonów mienia po ofiarach, które zalegało w barakach sortowniczych, ewakuacja 

amunicji zgromadzonej w magazynach obozu IV, demontaż sprzętu i wyposażenia 

warsztatów, rozbiórka komory gazowej, demontaż silnika, który służył do zagazowywania 

ofiar, wyburzanie i rozbiórki baraków, magazynów, ogrodzenia oraz dokładne 

zatarcie śladów na terenie obozu III gdzie zakopano prochy ofiar. Zakres tych 

prac był bardzo szeroki i zmierzał do całkowitej likwidacji infrastruktury obozowej 

(rozbudowanej na ponad 30 hektarach) i bardzo dokładnym zatarciu wszelkich śladów 

po tym ośrodku. Żołnierze, eksperci z Wehrmachtu, rozbrajali, zaminowany, 

teren dookoła obozu. W dokładności zacierania śladów i kamuflażu tego, co działo 

się w tym miejscu posunięto się do tego, że remontowano zaadoptowane w trakcie 

budowy obozu budynki nadleśnictwa i leśniczówki, które (według zeznań Juhrsa) 

miały być, przed ostatecznym opuszczeniem terenu po byłym obozie, przekazane 

jakiejś „polskiej komisji leśnej”. Można przyjąć, że od samego początku dowództwo 

obozu zakładało maksymalnie szybkie wyeksploatowanie więźniów, wykonanie ich 

kosztem jak najwięcej prac w jak najkrótszym czasie i likwidację całej tej grupy. 

Żydzi ci, stanowili poważne obciążenie (choćby tylko ze względu na problem wyżywienia 

i bezpieczeństwa) dla likwidowanego obozu. Przewidywano także konieczność 

wykorzystania, po raz ostatni, krematorium w obozie III do spalenia tak dużej 

ilości ciał, aby dokładnie ukryć, jeszcze w miejscu gdzie robiono to dotychczas, 

popioły po spalonych więźniach. Bardzo dokładnym zatarciem śladów w tej części 

4 

Franz Suchomel, protokół przesłuchania, ZStL-251/59-6-1129f.;-8-1613f, Altotting, dnia 24 

stycznia 1962 r.


obozu (zasypaniem dołów z prochami, wyrównaniem terenu i posadzeniem na nim, 

dla pełnego kamuflażu, drzew) zajmowała się już druga grupa więźniów z Treblinki. 

Dnia 4 listopada pociągiem o numerze transportowym 6711940 przewiezionych 

zostało prawdopodobnie 75 Żydów. Przyjechali do Sobiboru z samego rana. Ustawiono 

ich w szeregu na placu apelowym byłego obozu I. Dowodził nimi żydowski 

kapo Karl Blau. Zameldował się Gustavowi Wagnerowi podając dokładną liczbę 

przybyłych więźniów oraz gotowość do pracy. Więźniowie ci, decyzją Wagnera lub 

Frenzla, zostali podzieleni na grupy z przeznaczeniem do wykonywania określonych 

prac. Nadzór nad nimi przejmowali pozostali członkowie załogi 5 . Franzowi Suchomelowi 

przydzielono krawców i szewców. Grupa ta przypuszczalnie zajmowała się 

porządkowaniem rzeczy z baraków sortowniczych i przygotowaniem ich do wysłania 

na teren Rzeszy. Zdecydowana większość więźniów kierowana była do prac 

rozbiórkowych i zacierania śladów po obozie, zwłaszcza w obozie III. Wyburzanie 

odbywało się w bardzo szybkim tempie. Żydzi musieli pracować bardzo ciężko, dostając 

skromne porcje żywnościowe. W pierwszym tygodniu listopada z obozu już 

niewiele pozostało. Z relacji Roberta Juhrsa, który wraz z Zierke dotarł do Sobiboru 

około 5 listopada (z obozu pracy w Dorohuczy), wnioskować można, że po terenie 

całego obozu można było poruszać się już bez żadnych przeszkód. Obozy III i IV 

zostały całkowicie zlikwidowane. Wszystko było zrównane z ziemią. Zdemontowane 

zostały wszystkie wewnętrzne ogrodzenia oraz „niebiańska aleja”. Większość budynków 

była już rozebrana. Franz Suchomel i Arthur Matthes, Niemcy nadzorujący 

likwidację obozu, tak opisują „ostatnie dni” tego miejsca: 

Franz Suchomel: „[…] pewnego ranka o 6 rano w drugiej połowie listopada Gustaw 

Wagner oświadczył pozostałym członkom załogi, że do końca dnia ma zawiadomić 

Lublin o tym, że ostatni pozostający jeszcze w obozie Żydzi zostali zlikwidowani. 

Zasugerował, że należy zmusić Żydów do bardzo ciężkiej pracy, tak żeby byli 

wycieńczeni i w ten sposób uda się osłabić ich ewentualny opór. Likwidacja więźniów 

przebiegała w kilku etapach. Tamtego dnia likwidacja Żydów została przeprowadzona 

w grupach. Rano zabierano na rozstrzelanie robotników żydowskich zaangażowanych 

przy rozbiórce obozu. Strzały padały w odstępach. Ponieważ były ledwie słyszalne, 

sądzę, że używano pistoletu. Plac egzekucji, znajdował się w miejscu dawnej strzelnicy 

w lesie poza obozem III. Chcąc precyzyjniej określić położenie tej strzelnicy mogę 

powiedzieć, że znajdowała się w kierunku południowo zachodnim od obozu III”. Rano 

rozeszła się fama, że miejsce to wybrano na plac egzekucji” Ciała Żydów z Treblinki 

leżały tam na drewnianych konstrukcjach o wymiarach: 15 m długości i 2 m wysokości. 

Zostały zrobione z suchych gałęzi i „łatwopalnego” drewna […]” 6 . 

Artur Matthes: „[…] kilka dni po tym jak przybyłem do Sobiboru przysłano około 

stu żydowskich robotników z Treblinki. Pracowali przy rozbieraniu budynków 

5 

Jules Schelvis, op. cit., s. 240. 

6 

Franz Suchomel, protokół przesłuchania, LKA/NW (Dez 15), ZStL-251/59-6-1129f, 8-1613f, 

Altotting, dnia 24 stycznia 1962 r.


i porządkowaniu obozu. Nie pracowali jednak u mnie. W listopadzie albo w grudniu 

tegoż roku, gdy jeszcze przebywałem w obozie, rozstrzelano przysłaną wcześniej setkę 

Żydów. Pewnego ranka, około godziny siódmej, poprowadzono ich do Obozu III 

niedaleko miejsca, w którym pracowałem. Byli ubrani. Ustawiono ich w kilku szeregach. 

Nie widziałem, kto dowodził grupą. Eskortowało ich kilku członków załogi 

i ukraińskich ochotników. Nie otrzymałem rozkazu uczestniczenia w egzekucji, ale 

z miejsca, w którym pracowałem słyszałem strzały plutonu egzekucyjnego dochodzące 

z Obozu III. Moim zdaniem nie były to salwy, ale pojedyncze wystrzały. Tego samego 

dnia podczas posiłku także koledzy poinformowali mnie, że rankiem rozstrzelano 

tamtych stu Żydów. Następnie spalono ciała w Obozie III. Sądzę, że zrobiono to 

na otwartym polu […]” 7 . 

Felix Górny: „[…] podczas rozmów słyszałem wtedy, że powstanie wybuchło 

w żydowskim warsztacie krawieckim obozu. Pracujący w załodze pilnującej obóz 

SS-man zlecił tam uszycie nowego munduru. Przy drugiej przymiarce został przez 

żydowskich krawców zabity. Drugi członek załogi SS, który chciał pomóc zabitemu, 

został również zabity. Następnie Żydzi z warsztatu krawieckiego nawiązali kontakt 

z Żydami ze zbrojowni, uzbroili się i otworzyli ogień do pozostałych członków załogi 

SS pilnującej obóz. Słyszałem wtedy, że wszyscy Żydzi, którym nie udało się powstanie, 

zostali natychmiast po powstaniu rozstrzelani przez SS. Rozstrzelanie wykonywane 

było przez członków SS z załogi pilnującej obóz, którzy podczas powstania 

przebywali poza obozem. Na koniec ciała zabitych zostały zrzucone w jedno miejsce 

na przedpolu, w pobliżu rampy przy torach, polane benzyną i spalone. O rozstrzelaniu 

tych Żydów i o spaleniu ciał na przedpolu dowiedziałem się około pięciu do 

sześciu tygodni po powstaniu, kiedy przebywałem w obozie w Sobiborze. Musiałem 

wtedy samochodem ciężarowym (na gaz drzewny „Holzgaser”) odebrać stamtąd 

maszyny i zawieźć je do komendantury miejskiej w Chełmie. Chodziło o maszyny 

szewskie i krawieckie. Poprosiłem obecnych w obozie żołnierzy SS o opowiedzenie 

o wybuchu powstania. Informację przekazano mi dobrowolnie. Przy tej okazji opowiedziano 

mi, że powstanie wybuchło w warsztacie krawieckim. Potem wspomniano, 

że Żydzi, którzy przeżyli powstanie zostali natychmiast po zakończeniu powstania, 

rozstrzelani w obozie. Pokazano mi także miejsce, gdzie zostały spalone ciała. Widziałem 

na własne oczy to miejsce. Przesłuchujący urzędnicy pokazali mi plan sytuacyjny 

obozu zagłady Żydów w Sobiborze. Nie mogę sobie dokładnie przypomnieć, 

żebym był wtedy na przedpolu. Miejsce spalenia, w którym miały być spalone ciała 

znajdowało się w części tego przedpola naprzeciwko torów, na wolnym placu. Pozostałych 

części kompleksu obozowego, które na planie sytuacyjnym oznaczone były 

jako Lager I, Lager II, Lager III i Lager IV nie widziałem podczas mojego pobytu 

w obozie w Sobiborze. Przebywałem wtedy przez około dwie godziny w obozie 

w Sobiborze. Ze zrozumiałych powodów nie czułem się tam dobrze. Byłem zadowolony, 

że mogłem opuścić miejsce strachu. Żołnierze SS powiedzieli mi wtedy, że obóz 

7 

Arthur Matthes, protokół przesłuchania, Kolonia, dnia 4 lipca 1962 r. [dostęp:2 grudnia 2011], 

www.holocaustresearchproject.org.


jest likwidowany. W obozie znajduje się jeszcze tylko kilku ludzi, którzy wykonują 

prace rozbiórkowe i porządkowe. Towarzyszyło mi wtedy jeszcze kilku członków 

sztabu podlegającego sztabowi głównemu batalionu, niestety nie mogę przypomnieć 

sobie ich nazwisk […]” 8 . 

Według zeznań Roberta Juhrsa, ostatni, pracujący przy likwidacji więźniowie zostali 

rozstrzelani na początku grudnia 1943 r. Egzekucja odbyła się na terenie byłego 

obozu III lub gdzieś obok w zalesionym fragmencie obozu. Rozstrzelanie nadzorowali 

Wagner i Frenzel. Według zeznań Juhrsa rozstrzeliwali ukraińscy wachmani, 

z których największą aktywnością wykazywał się Aleks Kaiset. Do więźniów strzelali, 

także Bauer, Podessa, Hodl, Klier, Lambert i Unverhau. Reszta załogi obozowej 

była także obecna przy egzekucji. Na plan pierwszy, w dniu egzekucji, wysuwali 

się jednak Wagner i Frenzel. Część załogi obozowej tworzyła kordon otaczający 

teren egzekucji. Żydzi zabijani byli strzałem w tył głowy. W trakcie egzekucji nie 

miały miejsca żadne incydenty. Żydzi byli posłuszni i nie stawiali żadnego oporu. 

Jeszcze kilka dni po tej egzekucji, trwało dokańczanie wyburzania ostatnich baraków 

9 . W połowie grudnia 1943 r. ukończono wszystkie prace związane z likwidacją 

niemieckiego ośrodka zagłady w Sobiborze. Pozostawiono jedynie odremontowany 

budynek byłego nadleśnictwa wykorzystywany w obozie jako biuro komendanta 

obozu oraz kilka baraków z przedpola obozowego, w których mieszkali ukraińscy 

wachmani. 

Mieszkańcy okolic Sobiboru będąc wcześniej świadkami tego jak obóz powstawał 

i funkcjonował, mieli możliwość przyglądania się także likwidacji i ewakuacji 

ośrodka SS-Sonderkommando Sobibor: 

Jan Krzowski: „[…] późną jesienią 1943 roku, po dokonanym buncie w obozie 

przybywało dwa lub trzy wagony Żydów, którzy pod kierownictwem Niemców 

i „Wachmanów” dokonali likwidacji obozu. Porozbierali baraki i wywieźli, ogrodzenie 

obozu pozostało, natomiast komory gazowe zostały wysadzone materiałem 

wybuchowym, a gruz wywieziony. Teren obozu został zaorany i zabronowany, na 

którym nasadzono las iglasty. Po całkowitej likwidacji obozu, wspomniana grupa żydowska 

została rozstrzelana przez Niemców i „Wachmanów”, a ciała ich wrzucono 

do palącego się ognia. Skąd przybyły te trzy wagony Żydów, o których wspomniałem 

wyżej, tego nie wiem. Po likwidacji Żydów Niemcy i „Wachmani”, z Sobiboru wyjechali, 

lecz dokąd tego nie wiem […]” 10 . 

Franciszek Parkoła: „[…] w krótki czas potem Niemcy z obozu zaczęli ładować 

do wagonów – platform jakieś złomy ze ścian z cegły i cementu i wysyłać, zdaje mi 

się, aż do Berlina. SS-owcy i „askarysi” wyjechali, a pewien czas potem przybyła 

8 

Feliks Górny, protokół przesłuchania, sygn. akt LKA /NW – grudzień 15, Dortmund, dnia 6 

września1962 r. 

9 

Robert Juhrs, protokół przesłuchania, LKA/NW, Dez 15, Frankfurt, dnia 23 maja 1962 r. 

10 

Jan Krzowski, protokół przesłuchania świadka, nr sprawy DSD – 058/67, Włodawa, dnia 15 stycznia 

1968 r.


grupa Ukraińców pod dowództwem dwóch Niemców SS-manów i pilnowała tego terenu. 

Po nich przybyli junacy, lecz nie wiem, co oni tam robili, właściwie, poza tym, 

że szukali złota […]” 11 . 

Irena Sujko: „[…] po ustaniu dowozu więźniów rozebrane zostały na terenie 

obozu budowle, ziemia została zaorana i na całym terenie zasadzone zostały sadzonki 

sosnowe. Płot ogradzający obóz rozebrany został również. Obsługa obozu tak 

niemiecka jak i rekrutująca się z jeńców radzieckich opuściła teren obozu zagłady 

w Sobiborze, co pamiętam dokładnie, przy końcu miesiąca grudnia 1943 roku. Datę 

tą pamiętam dokładnie, dlatego, że po upływie kilku dni po wyjeździe tej obsługi, ja 

wyjechałam również z Sobiboru do Białej Podlaskiej[…]” 12 . 

Czesław Sójka: „[…] w krótkim czasie po wybuchu buntu być może po upływie 

około miesiąca czasu Niemcy rozpoczęli likwidację obozu. Początkowo przejawiało 

się to w tym, że transporty przychodziły coraz rzadziej a w końcu przestały w ogóle 

przychodzić. Następnie po wymordowaniu więźniów zatrudnionych w warsztatach 

urządzenia obozu zniszczyli” 13 . 

Jan Piwoński: „[…] Żydzi zatrudnieni do wyburzania obozu, mieli za zadanie 

zasadzić drzewa na terenie, który wcześniej zrównali z ziemią. Wiem też, że Żydzi 

musieli wypełnić i przykryć dziury powstałe po wysadzeniu betonowych budynków 

znajdujących się wewnątrz obozu. Nie wiem, co stało się z Żydami, którzy zlikwidowali 

obóz, ale wiem, że nikt nigdy nie widział ich, żeby go później opuszczali. Słyszałem, 

że wszystkich zabili. Późną jesienią, gdzieś tak pod koniec października albo na 

początku listopada 1943 Niemcy, którzy byli w obozie, wyjechali z Sobiboru. Wiem, 

że Niemcy wysłali z obozu ubrania, gdyż sam widziałem, jak je załadowano do wagonów 

i wysłano poza teren obozu. Wiem też, że wysłali skrzynie pełne różnych rzeczy. 

Skrzynie były długie na 1 metr i bardzo ciężkie. Wiem, że były ciężkie, ponieważ 

sam je podnosiłem. Z nalepek na skrzyniach, które przeczytałem, dowiedziałem się, 

że były przeznaczone do Berlina. Grupa Ukraińców zaniosła te skrzynie do wagonu 

bagażowego, a następnie jakiś niemiecki oficer uzbrojony w pistolet maszynowy 

wsiadł do tego wagonu. Dowiedziałem się od Ukraińców, że skrzynie zawierały złote 

monety, nie złoto i monety, ale właśnie złote monety. Własowcy powiedzieli mi też, że 

być może w środku jest też drogocenna biżuteria i kamienie szlachetne […]” 14 . 

 

11 

Franciszek Parkoła, protokół przesłuchania świadka, (brak sygn. akt sprawy), Lublin, dnia 5 maja 

1967 r. 

12 

Irena Sujko, protokół przesłuchania świadka, (numeru akt sprawy – brak), Lublin, dnia 1 lutego 

1968 r. 

13 

Czesław Sójka, protokół przesłuchania, nr sprawy Ko. Kpp. 91/67, Biała Podlaska, dnia 8 lipca 

1967 r. 

14 

Jan Piwoński, protokół przesłuchania, ZStL-643/71-4-445/446, Lublin, dnia 29 kwietnia 

1975 r.


Jan Piwoński: „[…] w niedługi czas załoga cała opuściła Sobibór, w to miejsce 

przyjechali współpracujący z Niemcami obywatele radzieckich republik, zdaje się 

Ormianie, a nazywano ich „Armiaszkami”, oni to pod dowództwem Niemców pilnowali 

terenu obozowego, ażeby tam nikt nie chodził […]” 15 . 

Franciszek Parkoła: „[…] pierwszy raz znalazłem się na terenie obozowym już 

po buncie więźniów, a jeszcze przed ucieczką Niemców, wraz z jednym z Niemców 

z jakiegoś przedsiębiorstwa budującego w pobliżu drogę, który mnie wezwał, żebym 

z nim tam poszedł. Przekonałem się wtedy, że ów Niemiec, którego nazwiska dziś nie 

pamiętam, łopatą zakreślił kawałek terenu o powierzchni około 15 mk. I ruszywszy 

ziemię na głębokość jednego sztychu, wydobył kilkanaście złotych przedmiotów, jak 

pierścionki, obrączki, pięcio i dziesięciorublówki itp., naturalnie po przekopaniu 

określonego terenu, który nazwał „das ist meine”. W ten sposób przekonał mnie 

w to, co poprzednio nie chciałem wierzyć […] 16 

Pozostawione, niektóre, budynki obozowe oraz dalej sprawowany przez Niemców 

nadzór nad terenem po byłym obozie wskazuje na to, że już w trakcie jego 

likwidacji dowództwo obozu wiedziało o dalszym przeznaczeniu tego miejsca. Kontrolę 

nad nim, już od stycznia 1944 r., przejął Urząd Służby Budowlanej (Baudienst) 

z Chełma. Tak zwaną „Służbę Budowlaną” utworzono na podstawie zarządzenia 

Generalnego Gubernatora Hansa Franka z 1 grudnia 1940 r. Rekrutacja do niej odbywała 

się na zasadzie poboru zamieszkałych w Generalnym Gubernatorstwie mężczyzn 

w wieku 18-60 lat, głównie bezrobotnych lub osób bez stałego zatrudnienia 

oraz w drodze dobrowolnych zgłoszeń poprzez urząd pracy. Z czasem władze hitlerowskie 

grupowały takich robotników w specjalnych obozach. Spowodowane było 

to masowym uchylaniem się powołanych do Baudienstu młodych ludzi od słabo 

płatnej i wyczerpującej pracy fizycznej. Osadzanie w strzeżonych obozach stało się 

powszechną regułą na przełomie lat 1942-1943. Żydów, jako objętych systemem 

pracy przymusowej do Baudienstu nie powoływano. To, co działo się na ternie po 

byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze, już kilkanaście dni po jego całkowitej 

likwidacji, opisuje w swoim liście z 3 grudnia 1966 r. do Wojewódzkiej Komisji 

Badania Zbrodni Hitlerowskich w Lublinie) Antoni Raczyński: 

„[…] w okresie styczeń-kwiecień 1944 roku byłem na terenie zlikwidowanego obozu 

Sobibór wraz z kilkudziesięciu kolegami z mego rocznika 1925, jako grupa służby 

przymusowej „Baudinst” (tzw. popularnie junacy) przysłana z głównego obozu baudinstu 

w Chełmie Lubelskim. Umieszczono nas w 3-ch czy 4-ch barakach pozostałych 

w pobliżu rampy kolejowej i stacji kol. Sobibór. Baraki te zajmowali kiedyś wartownicy 

obozu. Poza tymi barakami była jeszcze jakaś większa stodoła-magazyn, do 

15 

Jan Piwoński, protokół przesłuchania świadka, sygnatura sprawy Ko. 11/66, Włodawa, dnia 26 

lutego 1966 r. 

16 

Franciszek Parkoła, protokół przesłuchania świadka, (brak sygnatury akt sprawy), Lublin, dnia 5 

maja 1967 r.


którego nie mieliśmy wstępu oraz mieszkanie naszego komendanta, pół Niemca, pół 

Czecha (nazwiska nie pamiętam) i jeszcze jeden barak, jaki zajmowali wartownicy 

ukraińscy w służbie niemieckiej. Nas codziennie zatrudniano przy budowie okopów 

i umocnień nad Bugiem koło wsi Sobibór. Po terenie byłego obozu nie wolno nam było 

chodzić, a zresztą wracaliśmy z roboty już po ciemku. Dopiero w okresie początku 

wiosny, gdy dnie są dłuższe, mogliśmy obejrzeć nieco ten plac po obozie. Cały teren 

był zniwelowany i zasadzony sadzonkami drzew iglastych, niektóre odcinki miały 

sadzonki dość duże i pamiętam, że zastanawialiśmy się wówczas, że chyba sadzone 

były już takie, ponieważ dużo ich uschło. Kiedy zaczął tajać śnieg w pobliżu naszych 

baraków najpierw ktoś przypadkiem znalazł złotą monetę 5 rubli. Po tym fakcie staraliśmy 

się wrócić z okopów, odległych chyba ze 3 km., jak najwcześniej do obozu 

i zaczęto wygrzebywać coraz częściej różne przedmioty, nieraz bardzo wartościowe, 

złote zegarki, monety złote, ruble, dolary, szylingi austriackie, monety srebrne – polskie, 

czeskie, austriackie, węgierskie, niemieckie, francuskie (wymieniam tylko te, które 

pamiętam i widziałem osobiście). Poza tym znajdowano wiele obrączek, kolczyków, 

pierścionków. Jak dowiedział się o tym komendant to zabroniono nam tych poszukiwań. 

Lecz później przekupiony przez jednego z naszych vorarbajtrów (tak się nazywali 

Polacy starsi od nas, którzy wcześniej, ochotniczo wstąpili do baudinstu i byli naszymi 

przełożonymi-grupowymi) złotą monetą 25 szylingów austriackich, znów przymknął 

oczy na to i zaczęliśmy dalsze poszukiwania już trochę dalej od naszych baraków. Pamiętam, 

iż odnaleźliśmy ślady gdzie stały kiedyś baraki podobne wielkością do naszych 

i w okolicy gdzie były fundamenty tzw. podwaliny można było znaleźć więcej różnych 

skarbów. Później znaleźliśmy śmietniki gdzie palono rzeczy jak, ubrania, walizki, rzeczy 

dziecięce, zabawki, między tym były nakrycia stołowe, często srebrne, między tym 

znajdowano znów monety, biżuterię, kolczyki itp. Jeden z kolegów znalazł np. w jednym 

słupku 33 sztuki 5-ciorublówek, inny podobno 15 sztuk studolarówek, inni np. nie przyznali 

się wcale o swoich znaleziskach. W końcu marca zabroniono nam zupełnie tych 

poszukiwań pod grozą, iż wachmani – Ukraińcy będą strzelać do nas w przypadku, 

gdy tam będziemy chodzić. Wiem, że oni sami zaczęli poszukiwania, że np. jeden z nich 

znalazł w zakopanych dołach kloacznych woreczek skórzany z zawartością około 1 kilograma 

różnej biżuterii z drogimi kamieniami. Rzeczy te przepijali w bufecie na stacji 

kolejowej Sobibór, prowadzonej przez jakąś Polkę i w okolicznych wsiach gdzie mieli 

swoje dziewczynki Ukrainki. Po wyzwoleniu w tych barakach był obóz przejściowy dla 

Ukraińców repatriowanych do ZSRR i ci podobno też znaleźli sporo skarbów. Także 

i później znalazło się wielu amatorów, poszukiwaczy, także władze lasów państwowych 

musiały zapobiegać nieszczęściu przekopywanych sadzonek. Myślę, że i teraz dałoby 

się jeszcze wydostać wiele dowodów w postaci monet, nakryć stołowych itp. na podstawie, 

których można by stwierdzić narodowość pomordowanych tam ludzi. Ja osobiście 

znalazłem obrączkę i jakiś kolczyk, które wówczas spieniężyłem we Włodawie (na 

jedzenie, bo Niemcy dawali nam takie, że na tym nie dałoby się przeżyć) pozostały mi 

tylko z tego okresu srebrne monety czeskie, francuskie i polskie […]” 17 . 

17 

Antoni Raczyński, List do Wojewódzkiej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Lublinie, 

Trawniki, dnia 3 grudnia 1966 r.


W lipcu 1944 r. okolice, na których znajdował się teren po byłym ośrodku zagłady 

opanowane zostały przez oddziały Armii Czerwonej i LWP. Baraki pozostawione 

przez Niemców oraz obozową rampę kolejową, już od 1945 r., nowe władze polskie 

wykorzystywały jako stację kolejową do gromadzenia, w celu przesiedleń, ludności 

ukraińskiej. W latach 1945-1947 Ukraińcy ze wschodniej części okręgu lubelskiego 

byli przesiedlani na Ukrainę lub do zachodnich części Polski. Ukraińcy oczekujący 

na swoje pociągi (czasem nawet dłużej niż tydzień) potrzebowali drewna na ogniska. 

Tak więc rozebrali pozostałe baraki obozowe dopełniając dzieła ostatecznego zatarcia, 

już ostatnich, śladów po niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze 18 . Dzieła 

całkowitego zniszczenia tego wszystkiego, co pozostało po obozie, łącznie z rozkopywaniem 

ziemi w celu odnalezienia spodziewanych „drogich rzeczy po Żydach” 

dokonała najprawdopodobniej okoliczna ludność. 

[…] po wojnie pogłoska… w Sobiborze złoto kopią. Miałem piętnaście lat i we 

trzech wybieramy się tam. Tak głośno było, że tam złoto kopią. Zachodzimy tam, 

a tam gdzie teraz to biuro jest najwięcej było kopane. Na południe od tego budynku 

i w kierunku do drogi to ziemia tam była przewrócona. Zachodziliśmy tam ze sto 

razy. Było tam ze sto osób. Mieli takie sita (Doliński gestykulując pokazuje wielkość 

tych sit w przybliżeniu około 1,5 m na 1,5 m podparte tak jak to na budowie i sypią 

na te sita ziemię. Piasek przelatywał a to, co złote zatrzymywało się na sicie. Niedaleko 

budynku muzealnego, trochę na północ była tak jama jak ta altana, w której 

siedzimy, głęboka na dwa metry. W tej jamie siedzi jakiś gość, na baniaku jakimś 

siedział. Ma szuflę, łyżkę i worek. Łyżką po ścianie skrobie a ta ziemia opada na dno 

i on widzi co jest. Trze, trze tą łyżką. Widziałem jak jakaś moneta opadała, ale nie 

była złota. Dogrzebał się do garnka. Wziął ten garnek, postukał po dnie, ten garnek 

był miedziany. Wiedział co jest wart i włożył go do worka i dalej skrobie. Jak naskrobał 

sporą kupkę to szuflą tą ziemię wyrzucał na górę. W tej jamie znajdował dziecinne 

wózki, termosy. Obok była podobna jama, pełno małych nożyczek, noży, ale 

patrzyli tylko na złoto. Ci moi kumple zaczęli kopać i wykopali taką biblię, taka modląca 

żydowska książka. Była gruba a kartki były już pognite. Zaczął ją rozkładać, 

ten jeden z moich kumpli, i wypadł z niej sygnet. Złoty był taki w kształcie kajaka. 

Przynieśli go do Zbereża i pokazali sąsiadowi. On go pooglądał i powiedział, że da 

za niego liter samogonu. Oddaliśmy go temu sąsiadowi. Na tym placu choćby jakiś 

kamień leżał, gałąź czy pniak to wszystko było obkopane, może to były znaki, że tam 

coś jest schowane. Wszystko tam było obkopane. Wszystko to działo się po wyzwoleniu. 

Potem to już straż leśna pilnowała. Pamiętam jakiegoś wojskowego z Włodawy, 

który nocą chodził tam z wykrywaczem metalu. Ale po jakimś czasie niejaki Gierung 

z tej straży leśnej zasadził się na niego i z tego co słyszałem złapał tego wojskowego, 

który dostał chyba półtora roku za to […] 19 . 

18 

Sobibór, opracowała Ewa Hołodkowa, Krakowianka - centrum polskiego języka i kultury na 

Ukrainie [dostęp: 2 grudnia 2011], www.krakowianka.pl. 

19 

Wywiad przeprowadzony przez Marka Bema z Janem Dolińskim (ur. 8 lutego 1929 r. w Zbereżu 

niedaleko Sobiboru) w Zbereżu w dniu 30 kwietnia 2011 r.


Jeszcze w 2010 r., przez zupełny przypadek, udało się odnaleźć pozostałości, 

najprawdopodobniej, po ostatnich barakach służby wartowniczej (?). Wykorzystywał 

je do oszalowania swojego domu we wsi Żłobek jeden z kolejarzy sobiborskich. 

Spadkobiercy tego domu w trakcie jego kapitalnego remontu zwrócili uwagę 

na „dziwne” elementy jego oszalowania. Znając związki jego byłego właściciela z 

powojenną historią terenu po obozie (najprawdopodobniej osoba ta „opiekowała” 

się tym fragmentem lasu i udzielała informacji zwiedzającym to miejsce (w czasie 

funkcjonowania obozu mężczyzna ten pracował na sobiborskiej stacji) postanowili 

poinformować o tym pracowników sobiborskiego muzeum. W ten sposób udało się 

odnaleźć fragmenty konstrukcyjne ścian obozowych baraków. 

 

Fot. 1. Elementy konstrukcyjne baraków lub ogrodzenia pochodzące z obozu 

w Sobiborze. Znalezione w 2010 r. we wsi Żłobek


Fot. 2. Elementy konstrukcyjne ścian baraków z obozu w Sobiborze. 

Znalezione w 2010 r. we wsi Żłobek


Pierwsze dochodzenia, śledztwa i badania naukowe 

a wiedza na temat topografii obozu 

 

Informacje o ośrodku zagłady w Sobiborze zaczęto zbierać już w momencie 

wyzwolenia Lubelszczyzny w 1944 r. Działania te miały na celu, przede wszystkim, 

pozyskanie jak największej liczby informacji na temat zbrodni popełnionych 

w Sobiborze i oszacowanie liczby ofiar. Wiadomości te zbierały w tym czasie dwie 

instytucje. Komisja Historyczna przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce, która 

gromadziła relacje ocalonych i starała się odnajdywać wszystkie dokumenty, pośrednie 

i bezpośrednie, związane z działalnością obozu oraz Główna Komisja Badania 

Zbrodni Niemieckich w Polsce prowadząca, między innymi, oficjalne dochodzenie 

w sprawie zbrodni popełnionych w Sobiborze. 

28 września 1945 r. Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce 

(jak twierdzili jej przedstawiciele w liście do prokuratora sądu okręgowego w Lublinie 

Komisja była poinformowana, że na terenie powiatu włodawskiego przy stacji 

kolejowej Sobibór utworzony został przez okupanta niemieckiego „Obóz Śmierci”, 

do którego w okresie lat 1942 -1944 kierowano liczne transporty ludzi nie tylko 

z Polski, ale z Francji, Czechosłowacji, Węgier i Włoch w celu ich unicestwienia) 

zwróciła się z prośbą do prokuratora sądu okręgowego w Lublinie o przeprowadzenie 

stosownego dochodzenia i przygotowanie zarządzenia dotyczącego zabezpieczenia 

śladów popełnionych zbrodni oraz dokonania równocześnie innych czynności 

sądowych, których konieczność wyniknie w toku dochodzenia. Główna Komisja 

Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce poinformowała prokuratora, że zna nazwiska 

4 świadków, byłych więźniów obozu (Zelda Metz, Poderlebnik 1 Salomon, Hanel 

Salomea, Cukierman Hersz). Posiada także informacje o tym, gdzie osoby te mieszkają 

2 . Sprawą od samego początku zajmowali się Prokurator Sądu Okręgowego 

w Lublinie, Kazimierz Schnierstein i Sędzia Okręgowy Śledczy Sergiusz Urban. 

Oficjalnie dochodzenie w sprawie Sobiboru zostało rozpoczęte w dniu 4 października 

1945 r. i prowadzone było w trybie czynności sądowych za pośrednictwem 

delegowanego Sędziego Okręgowego Śledczego Sergiusza Urbana. Po wyjeździe 

Sędziego Urbana na miejsce zbrodni dnia 11-12 października 1945 r. dokonano 

1 

Faktycznie osoba ta nazywała się Salomon Podchlebnik. 

2 

List z Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce do Prokuratora Sądu Okręgowego 

w Lublinie z dnia 28 września 1945 r.


oględzin obszaru, na którym mieścił się obóz, sporządzono jego plan sytuacyjny, 

dokonano zdjęć fotograficznych na miejscu, oraz przeprowadzono wywiady we 

Włodawie, co do osób, które mogłyby udzielić wyjaśnień i danych, dotyczących 

urządzenia obozu, nazwisk zbrodniarzy niemieckich, którzy tam „urzędowali”, 

ilości transportów i osób dostarczonych do obozu, sposobów unicestwiania ludzi 

i zacierania przez Niemców śladów swych zbrodni. W dniach 13-18 października 

przesłuchano 9 świadków, zamieszkałych we Włodawie, Sobiborze i w okolicach, 

w tym 2-ch byłych więźniów obozu. W czasie od 29 października do 7 listopada 

zostało przeprowadzone dalsze dochodzenie w Chełmie, przy czym przesłuchano 

świadków, w tym jednego byłego więźnia obozu, oraz została pobrana próba popiołu 

i kości z terenu obozu dla stwierdzenia, drogą ekspertyzy, czy są pochodzenia ludzkiego. 

Próbę popiołu i kości przesłano w dniu 12 listopada do Instytutu Ekspertyz 

Sądowych w Krakowie z prośbą o ustalenie, czy są to pozostałości po spalonych 

zwłokach ludzkich. 

W toku dochodzenia okazało się, że spora ilość świadków, zeznania których mogłyby 

być nader ważne dla sprawy, wyjechała z miejscowości, w których przebywali 

zaraz po wojnie. Niektórych z nich udało jednak się odnaleźć i przesłuchać. 

„[…] Prowadzenie przeze mnie dochodzenia w sprawie Obozu Śmierci w Sobiborze 

natrafia m. in. na tego rodzaju trudności, że zapodani przez ob. Sędziego 

w Jego wniosku z dnia 28 IX do Prokuratora Sądu Okręgowego w Lublinie świadkowie 

1/ Metz Zelda i 2/ Hersz Cukierman nie mieszkają pod wskazanymi adresami 

(dom przy ul. Koszykowej nr 42 w Warszawie jak się okazało jest całkiem zniszczony; 

zaś odnośnie 3/ Poderlebnika Salomona i 4/ Hanel Szalce zostały podane tylko 

nazwy miast (Koło i Kraków), co w związku z brakiem ich danych personalnych 

utrudnia odszukanie ich przez milicję. Ponieważ zachodzą przypuszczenia, że przy 

przepisywaniu na maszynie wniosku ob. Sędziego mogły się zdarzyć pomyłki w adresach, 

(na przykład wydrukowane zostało nazwisko „Poderlebnik”, gdy tymczasem 

wg mych ustaleń winno być „Podchlebnik”), przeto uprzejmie proszę o sprawdzenie 

w aktach, względnie w posiadanych notatkach czy i jakie są dokładniejsze adresy 

tych 4-ch świadków i zakomunikowanie mi o tym w możliwie szybkim czasie […]” 3 . 

W ramach prowadzonego śledztwa gromadzono i analizowano wszelkie informacji 

dotyczące Sobiboru, zbierano relacje ocalałych więźniów, przesłuchiwano 

świadków zewnętrznych, przeprowadzono oględziny miejsca, gdzie znajdował się 

obóz 4 : 

Jednymi z pierwszych działań Powiatowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich 

w Chełmie było zabezpieczenie w zakładach fotograficznych w Chełmie i Rejowcu 

ponad 700 zdjęć (klisz i odbitek) niemieckich, w tym sześciu fotografii człon- 

3 

List Sędziego Okręgowego III Rejonu w Lublinie do Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich 

w Polsce, do sędziego Józefa Skorżyńskiego, Lublin 21 października 1945 r. 

4 

Sprawozdanie Prokuratora Sądu Okręgowego w Lublinie A. Schniersteina z dnia 23 listopada 

1945 r. do Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce i Sędziego Apelacyjnego 

Śledczego Józefa Skorzyńskiego


ków załogi z obozu w Sobiborze 5 . Spośród zgromadzonych fotografii przesłuchani 

w charakterze świadków członkowie Komitetu Żydowskiego rozpoznali siedmiu 

sprawców zbrodni 6 . Materiały te zostały w 1945 r. przekazane do Głównej Komisji 

Badania Zbrodni Niemieckich przy Urzędzie Wojewódzkim w Lublinie 7 . 

Sprawozdanie delegata/korespondenta Komisji Badania Zbrodni Niemieckich 

(Wola Uhruska) M. Rozegnala do Powiatowego Komitetu Badania Zbrodni Niemieckich 

we Włodawie z 22 września 1945 r. stwierdza: 

[…] Stosownie do pisma Gł. Komisji Badania Zbrodni Niem. Wojew. Lubelskiego 

z dnia 3 sierpnia 1945 r. podaję następujące dane z terenu Gminy Sobibór w Woli 

Uhruskiej. W Sobiborze obóz zajmował dużą przestrzeń około 100 morg polskich 8 , 

był naokoło trzema rzędami drutów kolczastych odrutowany, wysokości do 3 m, nadto 

od strony linii kolejowej i innych domów był wysoki parkan z drzewa i desek, 

aby nikt nie mógł widzieć, co się wewnątrz dzieje. Obóz był podzielony na 3 części; 

w pierwszej części było 17 baraków, w drugiej 8, a trzeciej, gdzie było miejsce straceń 

były 4 budynki, baraki były z drzewa i desek, kilka budynków było zabranych z 

Nadleśnictwa Sobibór, inne były z cementu i cegły […]. 

[…]Obóz w Sobiborze, a głównie urządzenia stracenia i krematorium zostało 

przez Niemców rozebrane w jesieni 1943 r. i przewiezione do innego obozu jak podałem 

w p. 2. Część budynków (głównie, w których było miejsce straceń) były przez 

Niemców zniszczone, część baraków też Niemcy spalili lub rozebrali, baraki w części 

pierwszej obozu (17 szt.) zostały zimową porą z 1944/45 rozebrane przez Ukraińców 

wyjeżdżających za Bug (przesiedlonych do Z.S.R.R.), częściowo spalone przy 

grzaniu się i gotowaniu strawy w czasie oczekiwania na transport kolejowy, częściowo 

zabrane do wagonów przez nich. Pozostały tylko 3 budynki (była własność 

Nadleśnictwa) w stanie zniszczonym, pozostało też ogrodzenie z drutu kolczastego, 

w części uszkodzone. Stan obozu zniszczony, pełen gruzu i dołów […] 9 . 

Materiałem posiłkowym rozpoczętych prac Komisji były także informacje dotyczące 

przebiegu działań wojennych na terenie Gminy Wola Uhruska zebrane i opracowane 

przez Urząd Gminy w Woli Uhruskiej: 

[…] Miejsce kaźni w Sobiborze po wymordowaniu setek tysięcy narodu żydowskiego 

oraz polskiego, czeskiego, sowieckiego i innego zostało ostatecznie, późną 

5 

Alina Gałan, Powiatowa Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Chełmie (1945), „Rocznik 

Chełmski” 2010, t.14, 20 s. 252-257. 

6 

Ibidem, (A IPN O/Lublin, zesp. OKBZN, syg. IPN Lu 1/15/2, k.13). 

7 

Ibidem, (A IPN O/Lublin, zesp. OKBZN, syg. IPN Lu 1/15/2, s.40). 

8 

Morga – historyczna jednostka powierzchni używana w rolnictwie. Początkowo oznaczała obszar, 

jaki jeden człowiek mógł zaorać lub skosić jednym zaprzęgiem w ciągu dnia roboczego (dokładnie: 

od rana do południa), a jej wielkość wynosiła – zależnie od jakości gleby, zaprzęgu i narzędzi 

w Europie 0,33–1,07 hektara. 1 morga nowopolska = 0,5598 ha. 

9 

Sprawozdanie Delegata/korespondenta badania Zbrodni Niemieckich (Wola Uhruska) M. Rozegnala 

do Powiatowego Komitetu Badania Zbrodni Niemieckich we Włodawie, Wola Uhruska, 22 września 

1945 r. Sąd Grodzki we Włodawie w osobie Sędziego Grodzkiego A. Sobieszka przesłuchał dnia 20 

listopada 1945r. wójta Gminy Sobibór, powiatu włodawskiego, nazwisko i imię: Jan Skulski, wiek: 

52, miejsce zamieszkania: wieś Kosyń.


jesienią, 1943 roku zlikwidowane, natomiast maszyny i kotły wywiezione przez niemieckich 

barbarzyńców w niewiadomym kierunku. Plac, na którym znajdowało się 

to miejsce uprzątnięto ze wszystkich znajdujących się tam budynków i przeorane, następnie 

zabronowane. Dzisiaj na tym miejscu rośnie mały lasek zasadzony specjalnie 

przez Niemców celem zatarcia śladów dokonanego barbarzyństwa […] 10 . 

Fot. 3. Lokalizacja miejsca komory gazowej w sobiborskim obozie wskazana 

przez świadka Jana Piwońskiego 

Jan Piwoński, kolejarz ze stacji Sobibór, mieszkaniec sąsiadującej z Sobiborem 

wsi Żłobek był jednym z niewielu świadków, który przekonany był, że potrafi zlokalizować 

położenie komory gazowej: 

„[…] komory gazowe były tam 50 metrów za obeliskiem. W 1944 r. było kilka 

drzew trochę dalej, ale tu było wszędzie jednolite pole. I w tej chwili … tu na pierwszy 

rzut oka w 1944 nie było wątpliwości, co się tutaj stało, ponieważ były niewielkie 

drzewa, które miały 3-4 lata, po prostu był to młody las. Nie można było nie zgadnąć, 

że te drzewa ukrywały obóz koncentracyjny. Niemcy posadzili te drzewa, aby 


Urząd Gminny w Woli Uhruskiej, Sobibór, pow. Włodawskiego. Ankieta dotycząca przebiegu 

działań wojennych oraz okupacji niemieckiej.


to zakamuflować. Niemcy postanowili zlikwidować obóz, najprawdopodobniej na 

początku zimy w 1943 r. […]” 11 . 

Już na koniec października 1945 r. zaplanowano w Ministerstwie Sprawiedliwości 

konferencję prasową na temat wyników dochodzeń w sprawach „obozów unicestwienia”, 

utworzonych przez okupanta niemieckiego na terenie Polski. Główna 

Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce prosiła Prokuratora Okręgowego 

w Lublinie o nadesłanie do 26 października 1945 r. sprawozdania z materiałów dochodzeniowych 

w sprawie obozu „przy stacji kolejowej Sobibór”. W sprawozdaniu 

miały być uwzględnione istotne dane z oględzin miejsca zbrodni, dowodów rzeczowych 

i zeznań świadków, które odtwarzają organizację obozu, skład osobowy 

uwięzionych tak pod względem narodowościowym, jak i przynależności państwowej, 

tryb życia uwięzionych, ich traktowanie, praktykowane sposoby unicestwiania, 

przypuszczalna ilość zamordowanych, usiłowanie ze strony okupanta zatarcia śladów 

dokonanych zbrodni oraz okres czasu istnienia obozu 12 . 

Prokurator A. Schnierstein w następujący sposób, 23 listopada 1945 r., opisał 

wyniki dochodzenia w sprawie sobiborskiego obozu śmierci (fragmenty): 

„[…] Obóz w Sobiborze Niemcy zlikwidowali wkrótce po buncie, czyli po 14 

października 1943 r. Zlikwidowano go w sposób następujący: 

Komorę gazową wysadzono w powietrze, w miejscu, gdzie się znajdowała, oględziny 

sądowe ujawniły jedynie resztki gruzów, uniemożliwiające ustalenie jej przestrzeni 

i rozmiarów; baraki spalono lub rozebrano i wywieziono; popiół i resztki 

kości po spalonych zwłokach rozrzucono w płytkich rozległych dołach i przysypano 

piaskiem, a następnie w miejscach tych posadzono sosnowy las i dziś rosną tam dwuletnie 

sosenki; wieża strażnicza i inne budowle też zniesione. Na miejscu pozostały 

tylko zręby domów mieszkalnych /po gestapowcach i strażnikach/, gdyż okna, drzwi 

i resztki urządzenia porozbierała okoliczna ludność. W dochodzeniu pozostają do 

wykonania następujące czynności: przesłuchanie szeregu świadków w rozmaitych 

miejscowościach kraju, w związku, z czym wysłane zostały szczegółowe rekwizycje, 

które częściowo wracają już po załatwieniu, oraz starania zmierzające do uzyskania 

oryginalnych planów obozu/wysłano w tym celu stosowną korespondencję [..]” 13 . 

W październiku 1946 r. śledztwo w sprawie byłego obozu zagłady w Sobiborze 

zostało zakończone. 

 

11 

Transkrypcja z wywiadu Shoah z Janem Piwońskim przeprowadzonego przez Claude’a Lazmanna 

dla filmu Shoah. 

12 

List Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce do Prokuratora Sądu Okręgowego 

w Lublinie, Kazimierza Schniersteina, Kraków 16 listopada 1945 r. 

13 

Sprawozdanie Prokuratora Sądu Okręgowego w Lublinie A. Schniersteina z dnia 23 listopada 

1945 r.(Nr I Dz. 1438/45) do Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce Kraków, 

Straszewskiego 41 do Sędziego Apelacyjnego Śledczego Józefa Skorzyńskiego w Radomiu, 

ul. Żeromskiego 63 m. 1.


Fot. 4. Plan sytuacyjny terenu zajętego przez hitlerowców na urządzenie obozu śmierci 

w Sobiborze, pow. Włodawa w latach 1940 - 1945 14 . Kopia planu opracowana i opisana – 

Krzysztof Skwirowski (MPŁW) 

(1). Plan sytuacyjny terenu zajętego przez hitlerowców na urządzenie obozu śmierci 

w Sobiborze, pow. Włodawa w latach 1940 - 1945. (2). Podziałka 1:2 000, (38, 50 ha – obóz, 

20, 30 ha – stróżówki): 3. Młody las posadzony na popiołach, 4. Las na komorach gazowych, 

5. Obóz pracy, 6. Zabudowania zniszczone i wywiezione, 7. Zabudowania zniszczone, 

8. Brama, 9. Rampa, 10. Szopa, 11. Dół z chlorkiem (20 x 15 m.), 12. Kaplica, 13. Droga 

z żużlu i żwiru, 14. Brama, 15. (?), 16. (?), 17. Stacja Sobibór. 

Fot. 5. Plan sytuacyjny terenu zajętego przez hitlerowców na urządzenie obozu śmierci 

w Sobiborze, pow. Włodawa w latach 1940 - 1945 z zaznaczonym miejscem obecnych 

form upamiętnienia: aleja spacerowa, pomniki, kopiec 15 

14 

Nachman Blumental, Dokumenty i materiały z czasów okupacji niemieckiej w Polsce, t. I, Obozy, 

rozdział V – Sobibór, Łódź 1946, s. 197 – 214. 

15 

Isaac Gilead, Yoram Haimi, Wojciech Mazurek, Excavating Nazi Extermination Centres [dostęp: 

21 stycznia 2012], www.presentpast.info/article/view/pp.12/2.


Raportem podsumowującym prace śledcze Komisji jest opracowanie sędziego 

Zbigniewa Łukaszewicza opublikowane w „Biuletynie Głównej Komisji Badania 

Zbrodni Niemieckich w Polsce” w 1947 r. Artykuł Łukaszewicza zawiera krótki opis 

funkcjonowania obozu oraz wyliczenia dotyczące liczby ofiar niemieckiego ośrodka 

zagłady w Sobiborze. Źródłem jego wiedzy były zeznania ocalałych więźniów 

żydowskich, polskich pracowników kolejowych zatrudnionych w okresie okupacji 

na linii kolejowej Chełm-Włodawa i relacje innych świadków zewnętrznych 16 . Rok 

wcześniej Nachman Blumental wykorzystuje rezultaty prac Komisji w swoim artykule 

na temat Sobiboru: 

[…] nie wszędzie im się ta praca udała. Ukazujące się znienacka oddziały Czerwonej 

Armii – zastawały często Niemców ,,przy robocie”. W ten sposób ocalały piece 

krematoryjne w Majdanku, Oświęcimiu. Gorzej się jednak ma sprawa z obozami 

śmierci w Bełżcu, Sobiborze i Treblince – gdyż w tych miejscowościach obozy zostały 

wcześniej zlikwidowane przez samych Niemców – już w drugiej połowie 1943 r. – 

same zaś miejscowości oswobodzone dopiero w drugiej połowie 1944 r. Likwidacja 

tych obozów nastąpiła częściowo na skutek przesunięcia granic terenów akcji dziejowych 

ze wschodu na zachód – częściowo na skutek nieprzewidzianych przez władze 

niemieckie wypadków /bunty więźniów w obozach śmierci Treblinka i Sobibór/. 

Nie ma więc na terenie dawnych tych obozów – żadnych dokumentów, dotyczących 

ich istnienia – nie ma też dawnych instytucji, służących do likwidacji ludzi – na pozór 

więc nie ma śladów, ale wystarczy odkopać nieco ziemi, żeby odnaleźć szczątki 

niedopalonych kości ludzkich, a po całym terenie do dnia dzisiejszego rozrzucone są 

strzępy ludzkiej odzieży, kartki modlitewników pisanych w różnych językach europejskich, 

przedmioty codziennego użytku, listy, fotografie itd. – wszystko to pozostałości 

po ludziach, których przywożono tu na ,,wykończenie”. Brak oficjalnych dokumentów 

na miejscu przestępstw – utrudnia zadanie historyka. Niemożliwą wprost rzeczą 

jest ustalenie – w obecnej przynajmniej chwili – dokładnej daty powstania tych obozów, 

ilości osób, które przez nie przeszły itp. Nie jest wykluczone odnalezienie z czasem 

tych dokumentów w archiwach władz centralnych niemieckich, co umożliwiłoby 

rozstrzygnięcie wspomnianych kwestii. Na razie ograniczyć się musimy wyłącznie do 

famy, która te obozy otacza i do zeznań osób, które dłuższy lub krótszy okres czasu 

były w tych obozach, - a osób tych, które dożyły dnia dzisiejszego – jest niestety bardzo 

niewiele. Z obozu śmierci w Treblince ocalało ponad trzydzieści osób, z Sobiboru 

– kilkadziesiąt, a z Bełżca – o ile wiemy – jeszcze mniej […] 17 . 

Obszerny fragment opracowania Zbigniewa Łukaszewicza odnosi się do stanu 

zachowania terenu po byłym ośrodku zagłady. 

Zbigniew Łukaszewicz: […] stwierdzenie to, jak też i dalej przytoczone wiadomości 

o obozie opierają się na wynikach dochodzenia sądowego, w którym 

16 

Zbigniew Łukaszewicz, Obóz zagłady w Sobiborze, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni 

Niemieckich w Polsce” 1947, t. 3, III, s. 49-58. 

17 

Nachman Blumental, Dokumenty i materiały z czasów okupacji niemieckiej w Polsce, t. I, Obozy, 

rozdział V – Sobibór, Łódź 1946, s. 197 – 214.


udało się zgromadzić znaczny materiał dowodowy, składający się z zeznań Żydów 

– byłych więźniów obozu, szeregu Polaków, przeważnie pracowników kolejowych 

oraz z wyników ekspertyz i oględzin. Obóz położony był w powiecie włodawskim, 

wojew. Lubelskiego tuż przy stacji kolejowej Sobibór, znajdującej się 

na szlaku Chełm-Włodawa-Brześć. Od strony północnej, południowej i wschodniej 

teren obozu otoczony jest rzadkim sosnowym lasem, który porasta również 

częściowo północne i zachodnie krańce obozu. Wzdłuż zachodniej granicy obozu 

biegnie tor wspomnianego szlaku kolei, tu też znajduje się stacja Sobibór, od 

której na teren obozu wiedzie niewielka bocznica. Pomiary dokonane w czasie 

oględzin sądowych wykazały, że obóz miał około 58 hektarów powierzchni. Obecnie 

na terenie obozu nie zachowały się żadne z dawnych urządzeń, przeznaczonych 

bezpośrednio do likwidacji ofiar. Zachowało się natomiast kilka domków 

(w stanie znacznego zniszczenia), które służyły jako budynki mieszkalne załogi 

obozowej. W środkowej części terenu, prawdopodobnie, w miejscach przeznaczonych 

na chowanie popiołów, znajduje się młody, dwuletni lasek sosnowy, zajmujący 

około 1200 mkw. powierzchni. Próbne rozkopywania wykazały tu, pod 

warstwą piasku około półmetrowej głębokości, obecności popiołów i szczątków 

kości, pomieszanych z piaskiem. W niewielkiej odległości od wschodniej granicy 

obozu ujawniono dół po wapnie chlorowym o rozmiarach 20x15m. Na całym 

terenie obozu napotyka się gdzieniegdzie na kości ludzkie. O przeznaczeniu obozu 

przekonują dalej wyniki ekspertyz. Tak więc z orzeczenia Zakładu Medycyny 

Sądowej Uniwersytetu Jagiellońskiego wynika, że nadesłane do zbadania kości 

są kośćmi ludzkimi. Z orzeczenia Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie widać, 

że piasek pobrany z rozkopów zawiera domieszkę popiołu kostnego i tłuszczu. 

W miejscach gdzie, wedle zeznań świadków, miał się znajdować budynek zawierający 

komory gazowe, ujawniono pewną ilość gruzu. W wyniku pomiarów, dokonanych 

w czasie oględzin, sporządzony został plan terenu obozowego, na którym 

umieszczone zostały wszystkie zachowane do dziś pozostałości po obozie. Prócz 

tego w aktach znajduje się jeszcze plan obozu w okresie funkcjonowania nadesłany 

przez Centralną Żydowską Komisję Historyczną, a sporządzony przez byłych 

więźniów obozu. Miejsce, w którym w czasie oględzin znaleziono gruz, pokrywa się 

w zasadzie z umiejscowieniem komory gazowej na tym planie rekonstrukcyjnym 

[…].Likwidacja obozu nastąpiła po powstaniu w listopadzie 1943. Z obozu wywieziono 

wówczas wszelkie urządzenia, budynki zaś murowane zostały wysadzone, 

a nawet gruz wywożono wagonami. Na części terenu obozu posadzono lasek 

[…] 18 . 

Do roku 1993 (14 października 1993 r. na terenie po byłym obozie zorganizowano 

Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze) informacje 

zawarte w dokumentach pozostawionych przez Główną Komisję Badania Zbrodni 

Niemieckich w Polsce były jedynymi, które miały charakter analizy stanu zachowa- 

18 

Zbigniew Łukaszewicz, Obóz zagłady w Sobiborze, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni 

Niemieckich w Polsce” 1947, tom 3, s. 49-58.


nia terenu po byłym obozie. Przygotowana w czerwcu 1951 r. przez inż. Mariana 

Cudnego mapa geodezyjna (skala 1:1000 z lokalizacją, zidentyfikowanych przez 

GKBZNwP, kilku elementów infrastruktury obozowej: miejsce komory gazowej, 

studnia, rów po ustępie obozowym, barak na generator prądu, piekarnia, magazyn 

broni, kilka baraków mieszkalnych, stajnia) była jedyną tego typu aż do 2001 r. 

Mapa ta stanowiła odniesienie geodezyjno-topograficzne dla rozpoczynających się 

w 2000 r., po 55 latach przerwy, kolejnych badań archeologicznych i wizji lokalnych 

na terenie po byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze. 

 

Fot. 6. Mapa geodezyjna – część I (skala 1:1000) z lokalizacją elementów infrastruktury 

obozowej zlokalizowanych i zidentyfikowanych przez Główną Komisję Badania Zbrodni 

Niemieckich w Polsce w trakcie prowadzonego śledztwa i wizji lokalnej w latach 

1945 – 1946. Mapa opracowana przez inż. Mariana Cudnego w czerwcu 1951 r. 

Kopia – zbiory prywatne Marek Bem


Fot. 7. Mapa geodezyjna – część II (skala 1:1000) z lokalizacją elementów infrastruktury 

obozowej zlokalizowanych i zidentyfikowanych przez Główną Komisję Badania Zbrodni 

Niemieckich w Polsce w trakcie prowadzonego śledztwa i wizji lokalnej w latach 

1945 – 1946. Mapa opracowana przez inż. Mariana Cudnego w czerwcu 1951 r. 

Kopia – zbiory prywatne Marek Bem 

Fot. 8. Ślady pozostałości po obiektach obozowych (obóz II). 

Data wykonania zdjęcia nieznana. Fot. ze zbiorów Tomasza Blatta


 

Fot. 9. Dom, w którym mieszkali komendanci obozu w Sobiborze (przedpole obozowe). 

Jedno ze starszych zdjęć tego obiektu. Wykonane w niedługim czasie od zakończenia 

II wojny światowej. Dokładna data wykonania fotografii nie jest znana. 

Fot. ze zbiorów prywatnych Tomasza Blatta


Fot. 10. Teren po byłym obozie zagłady w Sobiborze. Zabezpieczone miejsce, w którym 

odnaleziono, najprawdopodobniej, prochy ludzkie. Data wykonania fotografii nieznana. 

Fot. ze zbiorów prywatnych Tomasza Blatta 

Fot. 11. Teren po byłym obozie zagłady w Sobiborze. Zabezpieczone miejsce, w którym 

odnaleziono, najprawdopodobniej, prochy ludzkie. Data wykonania fotografii nieznana. 

Fot. ze zbiorów prywatnych Tomasza Blatta


Przez długi okres, po zakończeniu II wojny światowej, teren byłego obozu zagłady 

w Sobiborze był miejscem opuszczonym, ale i mało znanym. Nie podejmowano 

żadnych działań, które zmierzać miałyby do poznania historii i upamiętnienia 

tego miejsca. 

Mordechai Zanin, redaktor naczelny gazety “Die letzte Neies”, odwiedził po 

drugiej wojnie światowej 100 zniszczonych gmin żydowskich. Dotarł również do 

Sobiboru. Sam autor opowiada o tym w następujący sposób: 

„Podawanie się za angielskiego dziennikarza w realiach powojennej Polski, kiedy 

komunistyczny rząd i ludzie przepełnieni byli nienawiścią w stosunku do Żydów 

i zagrabiali żydowskie mienie, otwierało dla mnie serca wszystkich warstw społecznych: 

rolników, mieszkańców miast, intelektualistów oraz artystów, którzy pragnęli 

oczyścić swoje sumienia z grzechu. Ujrzałem tragedię żydowską z perspektywy ich 

sumienia”. Zanin opisał wszystko, co zobaczył, usłyszał i czego doświadczył. Jego 

opis zamieszczony w nowojorskiej gazecie „Forwards” bez wątpienia poruszył amerykańską 

społeczność żydowską. „W Sobiborze nic nie zostało” to rozdział z jego 

książki zatytułowanej „Uber Stein Und Stock”, która ukazała się w 1952 r. Książka 

opisywała zagładę żydowskiej społeczności Włodawy: 

[…] Około 10 kilometrów od Włodawy wzdłuż torów kolejowych prowadzących 

do Chełma znajduje się stacja kolejowa „Sobibór”. To w sobiborskim lesie Żydzi 

z okręgu lubelskiego doświadczyli najstraszliwszej z możliwych katastrof. Obecnie 

cisza wypełnia małą stację kolejową, las szumi dookoła. Za lasem płynie rzeka Bug. 

Tutaj biegnie granica polsko – radziecka. Jednak nie musisz się obawiać, że jesteś 

na obszarze granicznym. Kilku rolników znika w gęstwinie lasu. Wracają do swojego 

spokojnego życia. Zatrzymuję jakiegoś rolnika i proszę, żeby zabrał mnie na teren 

obozu zagłady. Rolnik przygląda mi się i nie rozumie moich intencji. Mówię mu, „Nie 

za darmo!”. Dobrze panu zapłacę. Rolnik prowadzi dosyć ubogie życie. Mogliśmy 

się dogadać. Nie rozumie jednak, dlaczego chcę mu płacić, skoro i tak nie można tam 

niczego zobaczyć. Naprawdę nic tam nie ma. Chodzi mi o miejsce, w którym mordowano 

Żydów – mówię. A… Żydów. Głęboko w lesie przez dwa lata spalono wielu 

Żydów. Jednak nie pozostało tam już nic. Uzgodniliśmy, że zapłacę mu za pokazanie 

mi miejsca, w którym niczego nie ma. Przekraczamy tory kolejowe i polną drogę, 

po czym zagłębiamy się w las. Rolnik opowiada mi, że Niemcy przebili się przez las 

i transporty z Żydami kierowano bezpośrednio do komór gazowych. Zachowały się 

tam ślady tego cierpienia. Po dwudziesto minutowym spacerze docieramy do nagiego 

skrawku lasu. W pierwszej chwili wydaje się, że była tutaj kiedyś wieś, która 

spłonęła, a ludzie uciekli. Na ziemi wśród nielicznych chwastów leżą porozbijane kawałki 

cegieł i czerwono - szara ziemia. Grunt pod chwastami jest rozkopany tworząc 

wąskie i głębokie doły. Cały ten zapomniany teren wydaje się być mniejszy niż teren 

obozu w Treblince. Na tym obszarze było pięć baraków dla morderców z SS i Ukraińców. 

Dwa baraki dla Żydów, których wybierano z transportów do pracy (jeden dla 

kobiet i jeden dla mężczyzn), krematorium i komora gazowa, która mogła pomieścić 

500 Żydów. 4 baraki, w których ofiary zdejmowały ubrania, warsztat stolarski i kra-


wiecki – nowoczesne piekło oparte na naukowych podstawach: wszystkie budynki 

obozowe, domy i krematorium zostały wykonane z kamienia pochodzącego z rozebranych 

domów Żydów z Włodawy. W obozie zamordowano Żydów z miejscowości 

Samosz, Rebiszowa, Chełma, Włodawy, Lublina, Izbicy, Chrasnopolu i Lubartowa 

– dziesiątki społeczności. Tutaj przywożono również jeńców wojennych z polskiej 

i radzieckiej armii, Żydów z Francji, Czechosłowacji i niemal każdego europejskiego 

państwa. Ludzie znikali wraz z dymem pieców. Podobnie jak w innych obozach 

zagłady, również przez Sobibór przeszła dzika fala gorączki złota. Każdy skrawek 

ziemi na tym obszarze, począwszy od stacji kolejowej, został przekopany przez miejscową 

ludność. Rolnik wprost o tym opowiada. Nadal wierzy, że gdyby dokładnie 

przeszukać to miejsce, można by znaleźć skarby. Wszystkie jego myśli skoncentrowane 

były wokół tych skarbów. Wynikało to z pytania, które zadawał. Przez chwilę 

pomyślałem nawet, że podejrzewa mnie, że jestem tu po to aby prowadzić prace 

wykopaliskowe i odnaleźć te „skarby”. Czy były tutaj jakieś komisje, które badały 

ten obszar?” spytałem. O ile wiem, to nie – odpowiedział ostrożnie – poza zwykłymi 

ludźmi nikt nie przyjeżdżał szukać. Widok Sobiboru to najokropniejszy obraz spośród 

wszystkich zniszczonych cmentarzy w Polsce. Wszyscy kopali, dokonując ekshumacji 

zwłok i zabrali to, co znaleźli. Reszta została zapomniana. Wody rzeki zmyły prochy 

800 000 Żydów. Część prochów wykorzystano jako nawóz w lesie, aby drzewa były 

bardziej zielone, a krzewy delikatniejsze. Aż do dnia dzisiejszego nikt nie pomyślał 

o wzniesieniu płyty nagrobkowej dedykowanej pamięci zamordowanych. Nikt nie 

pamiętał, że to jest Sobibór, miejsce, w którym mordowano tylko Żydów… jedynie 

800 000 Żydów […] 19 . 

Dopiero w połowie lat sześćdziesiątych zrodziła się idea upamiętnienia ofiar 

zamordowanych w niemieckim obozie natychmiastowej zagłady. W 1965 r. Rada 

Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa zadecydowała o umieszczeniu, przy wejściu 

na teren po byłym obozie, muru z pamiątkową tablicą informacyjną. Tekst wyryty 

w tej kamiennej tablicy oddawał dobitnie potrzeby ówczesnej polityki historycznej 

obowiązującej w Polsce: 

„W tym miejscu od marca 1942 r. do października 1943 roku istniał hitlerowski 

obóz zagłady. W tym obozie wymordowano 250 000 jeńców radzieckich, Żydów, 

Polaków, Cyganów. Dnia 14-tego października 1943 roku wybuchł w obozie zbrojny 

bunt kilkuset więźniów, którzy po walce ze strażami hitlerowskimi zbiegli”. 

Przygotowaną wówczas koncepcję zagospodarowania miejsca po byłym obozie 

odczytywać możemy, jako swoiste odzwierciedlenie stanu ówczesnej wiedzy na temat 

historii obozu, decyzji o sposobach „ingerencji” w tego typu miejsca, interpretacji 

społeczno – politycznej intencji upamiętniania i edukacji. 

W lesie, w miejscu gdzie przypuszczano, że znajdowało się miejsce po komorze 

gazowej postawiono rzeźbę autorstwa Mieczysława Weltera przedstawiającą wize- 

19 

Mordechai Zanin, W Sobiborze nic nie zostało (w:) Sefer zikaron Wlodawa wehasawiwa Sobibor. 

Yizkor Book In Memory of Vlodava and Region Sobibor, red: Sz. Kanc, Tel Aviv 1974.


runek umierającej matki z dzieckiem na ręku (z napisem na cokole „W Hołdzie 

Pomordowanym Przez Hitlerowców w latach 1942 – 1943”) oraz obelisk symbolizujący 

komorę gazową. Nieopodal usypany został również kopiec – mauzoleum autorstwa 

Romualda Dylewskiego, który był autorem całości zagospodarowania terenu 

po byłym obozie jako Miejsca Pamięci. Tłem dokumentarnym jego koncepcji jest 

sporządzony w roku 1962 przez Józefa Marszałka elaborat historyczny pt. „Obóz 

zagłady Sobibór – 1942 – 1943”. W części, w której bardzo ważne znaczenie miały 

porównania i odniesienia topograficzne Józef Marszałek wykorzystuje sprawozdanie 

z badań i śledztwa Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce: 

„[…] niezależnie od tej operacji, będącej wyrazem wściekłości hitlerowców wobec 

zbrojnego buntu więźniów obozu zagłady w Sobiborze komendant tegoż lagru 

otrzymał specjalne polecenie likwidacji obozu. Niemalże natychmiast po buncie 

przystąpiono do rozbiórki i wywożenia baraków. Niektóre z nich palono na miejscu. 

Komory gazowe wysadzono w powietrze. W miejscu gdzie się one znajdowały oględziny 

sądowe w 1945 r. ujawniły tylko resztki gruzów uniemożliwiające ustalenie 

ich przestrzeni i rozmiarów. Popiół i resztki kości rozrzucono w rozległych dołach 

i przysypano piaskiem a następnie w miejscach tych posadzono sosnowy las. Pozostały 

tylko zręby budynków mieszkalnych załogi obozowej rozebranych z kolei po 

wyzwoleniu przez okoliczną ludność […]” 20 . 

Podkładem geodezyjnym opracowania Romualda Dylewskiego są mapy nowego 

pomiaru geodezyjnego wykonanego głównie dla celów projektu pomnika 

w roku 1951 na zlecenie PPRN we Włodawie. Projektantowi udostępniono także 

dwa szkice byłego obozu wykonane w czasie prac Głównej Komisji Badania Zbrodni 

Niemieckich (1945 – 1946: szkic załączony do „Biuletynu Głównej Komisji Badania 

Zbrodni Niemieckich w Polsce”, t. 3, 1947 r.) oraz szkic wydany przez Żydowski 

Instytut Historyczny w Warszawie w roku 1946. Romuald Dylewski opracował swój 

projekt w oparciu o orientacyjne założenia podane przez Wydział Kultury PWRN 

w Lublinie. W fazie szkicowej projekt został uzgodniony z PPRN we Włodawie 

i Wydziałem Kultury PWRN w Lublinie. Projekt wykonano w ramach prac Pracowni 

Sztuk Plastycznych w Lublinie, gdzie został zaakceptowany przez Komisję 

Artystyczną PSP: 

 

20 

Józef Marszałek, Obóz zagłady Sobibór 1942-1943, Lublin 1962 r.


Fot. 12. Mapa Sobiborskiego Miejsca Pamięci (plan zagospodarowania przestrzennego) Sobibór 

obóz zagłady 1942-1943, odrys planu wykonanego przez architekta R. Dylewskiego, 

opr. Kazimierz Stasz, 1986 r. Kopia – zbiory prywatne Marek Bem 

Obóz zagłady Sobibór 1942/43, koncepcja projektu pomnika. Opis techniczny: 

[…] Opis stanu istniejącego. Według zeznań i badań obóz zajmował obszar około 

60 hektarów, otoczony trzema rzędami drutów kolczastych i polami minowymi. 

Wewnątrz teren obozu dzielił się na 5 izolowanych części /pól/ o rozmaitym przeznaczeniu, 

w tym pole III gdzie mieściły się komory gazowe, doły spaleniskowe oraz 

baraki mieszkalne zatrudnionych tu więźniów. Do obozu prowadziła tylko jedna 

brama, przez którą przebiegała rampa kolejowa od stacji Sobibór. Na bocznicę tę 

wtłaczano transporty ludzi przywiezionych na zagładę. W listopadzie 1943 roku zarządzeniem 

Himmlera zlikwidowano obóz w Sobiborze. Rozebrano i wywieziono baraki, 

wysadzono w powietrze komory gazowe, teren mogił zalesiono. Obecnie teren 

byłego obozu Sobibór pokrywa las, niewiele pozostało śladów, trudna jest dokładna 

rekonstrukcja planu obozu. Mimo to, dostatecznie dużo jest dowodów by ustalić lokalizację 

podstawowych elementów. Odkrywki wyznaczają obszar gdzie spoczywają 

prochy /spalone zwłoki/ ofiar. Ślady dokumentów i wysadzonych murów wskazują 

miejsce gdzie stały komory gazowe /tak zwana łaźnia/. Istnieje bocznica kolejowa, 

którą wjeżdżały transporty ofiar. Istnieje wreszcie wiele śladów drobniejszych jak 

odrutowane drzewa, szczątki baraków oraz wiele przedmiotów rozrzuconych po lesie: 

talerze, miski, garnuszki, łyżki, oprawki okularów, części wózków dziecinnych 

itp. Część lasu obozowego – o powierzchni około 14 hektarów, na której śladów 

obozu zachowało się najwięcej i to śladów najistotniejszych /mogiły, komory ga-


zowe/ - przekazano na cele realizacji pomnika. Celem pomnika jest złożenie hołdu 

ofiarom i upamiętnienie miejsca. Przewiduje się masowe, grupowe i indywidualne 

odwiedzanie pomnika. 

Koncepcja zagospodarowania przestrzennego. 

Koncepcje pomnika oparto na elementach stwierdzonych i stanowiących istotę 

dokonanych tu czynów, pomijając wszelkie ślady nie w pełni stwierdzone lub mniej 

istotne. Elementami tymi są: istniejąca rampa wjazdowa, ślady komór gazowych, teren 

mogił i prochów. Te trzy elementy obozu stanowiły jego sens i wyznaczały drogę 

ofiar eksterminacji. Droga ta określa, więc i ukształtowanie pomnika. Proponuje się 

realizacje drogi o szerokości około 10 m i długości około 550 m prostymi odcinkami 

wiążącej trzy wymienione ogniwa. Nawierzchnię drogi przeznaczonej wyłącznie dla 

ruchu pieszego /ostro łamanej na zakrętach/ będzie dywanik asfaltowy. Droga ta 

jednocześnie zwiąże zewnętrzny teren z wnętrzem wydzielonego pod pomnik lasu. 

Wyłączony fragment lasu należałoby wydzielić optycznie z kompleksu leśnego pasem 

wyciętych drzew o szerokości około 6m i 10 m i zasadzonym w tym miejscu pasem 

krzewów o szerokości odpowiednio 4 i 8 m. Różnicę szerokości zastosowano dla podkreślenia 

granic faktycznych obozu. Istotne jest by przy wycinaniu zachować drzewa 

noszące ślady drutów kolczastych – drzewa te powinny tworzyć tam gdzie można, 

granice wydzielonego obszaru. Rodzaj krzewów powinien podkreślać kolorytem 

i charakterem fakt wydzielenia /optyczny żywopłot/. Granice zewnętrzne całego obozu, 

o ile uda się je wyznaczyć mogłyby być oznakowane słupkami kamiennymi, podobnie 

jak należałoby oznaczyć wszelkie ustalone elementy obozu - na całym jego 

obszarze. Kamienie te powinny być oznakowane i objaśnione w przewodniku. 

Teren rampy. 

Elementami tej części pomnika są: bocznica obozowa, początkowy fragment 

drogi, tablice wprowadzające, stanowiska masztów sztandarów oraz zadrzewienie. 

Bocznica obozowa pozostaje bez zmian, wskazane jest by była obecnie nieużytkowana 

gospodarczo. Początkowy fragment asfaltowej drogi będzie na tym odcinku 

/około 120 m/ jednocześnie placem wejściowym na teren pomnika. Odwiedzający 

będą przyjeżdżali koleją do stacji Sobibór lub samochodami do parkingu przy stacji 

Sobibór /parking należałoby zaprojektować łącznie z drogą dojazdową Włodawa – 

Sobibór/ i pieszo podejdą do drogi pomnika. Cztery tablice, wykute w kamiennych 

ścianach o powierzchni 2 x 5 m każda, na betonowej posadzce będą informowały 

przybyłych w czterech językach np. polskim, niemieckim, francuskim, rosyjskim 

lub ewentualnie hebrajskim o obozie i stanowiły drogowskaz zwiedzania pomnika. 

Maszty sztandarowe umieszczone obok tablic umożliwią zasygnalizowanie miejsca 

w dni uroczyste. Będzie to jedyna grupa sztandarów na terenie pomnika. Wskazane 

jest zadrzewienie i zakrzewienie terenu rampy zwłaszcza od strony istniejących 

zabudowań. Zabudowania te należałoby wydzielić ogrodzeniem od terenu rampy. 

W rejonie rampy w odległości około 50 m od tablic należy wybudować w zakrzewieniu 

publiczną ubikację.


Plac komór gazowych. 

Komory gazowe stanowiły kwintesencję zbrodni a jednocześnie były miejscem 

ostatniej męczarni ofiar. Miejsce to jest, więc szczególnie godne naśladowania 

i podkreślenia. Projekt przewiduje pokrycie śladu fundamentów komór /ściśle według 

podanego na podkładzie geodezyjnym obrysu/ – placem asfaltowym, na którym 

stanie pomnik ze zniczem. Plac asfaltowy – stanowić będzie jakby rozszerzenie 

w tym miejscu drogi do wymiarów 30 x 30 m. Tak ukształtowany czarny, ostro określony 

prostokąt otoczony zostanie płaszczyznami betonowymi swobodnie kształtowanymi, 

w które wciśnięte będą w ten sposób utrwalone, wszelkie znalezione w lesie 

przedmioty ofiar – miski, łyżki, wózki, oraz inne jak np., zwoje drutu kolczastego 

itp. W centrum prostokąta placu będzie umieszczona płyta kamienna o wymiarach 

około 6 x 6 i wysokości około 30 cm z dużym metalowym zniczem. Obok płyty przewiduje 

się postawienie słupa kamiennego o wymiarach około 4 x 4 i wysokości 8 m, 

który byłby kulminacyjnym przestrzennie punktem pomnika. W słup ten wykonany 

z kamieni półdziko obrobionych wmurowane zostaną odnalezione fragmenty /żelbetowe 

i inne/ wysadzonych komór gazowych. Ponadto w ściany słupa proponuje się 

wmurować tablice z odpowiednimi tekstami /w językach jw./. Na frontowej, od strony 

drogi, ścianie słupa możliwe jest umieszczenie wielkiej figuralnej rzeźby /żelbetowej 

na bolcach metalowych/. 

Polana mogił. 

Las zasadzony na mogiłach należy wyciąć, pozostawiając ewentualnie wąski 

około 6 m pas młodego drzewostanu dla utrwalenia faktu tego zalesienia a jednocześnie 

stworzenia odpowiednich ram przestrzennych wytworzonej polany. Ramy te 

można by podkreślić jeszcze bardziej przez zasadzenie krzewów /ewentualnie innych 

niż na zewnątrz gatunków/. Dla zabezpieczenia miejsca zmarłych możliwe byłoby 

otoczenie polany ukrytym w krzewach ogrodzeniem. Jedynym wejściem na polanę 

będzie droga pomnika. Droga na tym odcinku / o długości od placu komór około 

90 m/ zakończona zostanie płytą kamienną o wymiarze 5 x 10 m i wysokości około 

40 cm, w której utworzone będą warunki dla hodowania niewielkiej ilości kwiatów 

– ewentualnie róż /jedyne kwiaty hodowane na terenie pomnika/. Płyta zamykając 

optycznie drogę da możliwość składania kwiatów przez odwiedzających. Zasadniczym 

elementem polany będzie kopiec prochów. Ramą kopca będzie mur kamienny 

w kształcie koła o średnicy około 50 m otoczony chodnikiem /ewentualnie kamienne 

płytki, luźne/ o szerokości 1, 5 - 2 m. W tak utworzone ramy powinny być przeniesione 

prochy pomordowanych, przede wszystkim, leżące obecnie na powierzchni ziemi. 

Prochy te pokryte ziemią utworzą stożek kopca. Ziemię kopca należałoby obsiać trawą 

- by uzyskać kontrast z podszyciem leśnym polany. W rejonie wejścia na polanę / 

nie bliżej jak 50 m od drogi/ na zewnątrz polany należałoby umieścić ustęp publiczny 

– w miejscu dostatecznie zadrzewionym. Na całej długości drogi wskazane jest 

umieszczenie kilku ławek /ewentualnie w kształcie pieńków czy t. p./” 21 . 

21 

Romuald Dylewski (architekt), Obóz zagłady Sobibór 1942/43, koncepcja projektu pomnika. Opis 

techniczny, Lublin, październik 1962 r., kopia oryginału zbiory prywatne – Marek Bem.


Pierwotny projekt Dylewskiego został zmieniony. Wykonano wersję (uroczyste 

otwarcie Sobiborskiego Miejsca Pamięci odbyło się 27 czerwca 1965 r.), którą można 

oglądać do dziś, a w niezmienionym kształcie istniała do 2000 r. 22 

 

Fot. 13. Miejsce budowy pomników na terenie po byłym obozie zagłady w Sobiborze. 

Najprawdopodobniej miejsce gdzie stała komora gazowa 

Fot. 14. Teren byłego obozu III. Zdjęcie wykonano najprawdopodobniej w roku 1965 

22 

Protokół Komisji w sprawie budowy pomnika na terenie dawnego obozu w Sobiborze. Spisany 

w dniu 27 maja 1965 r., kopia oryginału zbiory prywatne – Marek Bem.


Fot. 15. Teren byłego obozu III. Miejsce gdzie w wielkich dołach Niemcy zakopywali 

zwłoki i prochy ofiar obozu. Fotografia z lat 60. Budowa kopca upamiętniającego 

zamordowanych w obozie 

Fot. 16. Kopiec Pamięci Ofiar niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze 

(teren byłego obozu III)


 

Fot. 17. Teren byłej obozowej, kolejowej rampy rozładunkowej. Stan powojenny. 

Data wykonania fotografii nieznana. Fot. ze zbiorów prywatnych Tomasza Blatta 

Fot. 18. Teren byłej obozowej, kolejowej rampy rozładunkowej. Stan po przebudowie. 

Fot. Isaac Gilead 2007


Fot. 19. Teren byłej drogi łączącej rozładunkową rampę kolejową z obozem II. 

Fotografia powojenna. Data wykonania fotografii nieznana. 


Fot. 20. Teren byłej drogi łączącej rozładunkową rampę kolejową z obozem II. 

Stan obecny po przebudowie. Fot. ze zbiorów MPŁW


 

Fot. 21. Kapliczka, która w trakcie funkcjonowania sobiborskiego obozu zagłady 

znajdowała się na jego terenie. Data wykonania fotografii nieznana. 


Fot. 22. Na miejscu byłej, przedwojennej, kapliczki, która w trakcie funkcjonowania 

sobiborskiego obozu zagłady znajdowała się na jego terenie pod koniec lat 80. 

minionego wieku wybudowano nową, dojazdową kaplicę parafii św. Jana Jałmużnika 

we Włodawie-Orchówku (oo. Kapucyni)


Fot. 23. Plac zabaw przy przedszkolu – Sobibór Stacja Kolejowa, które wybudowano 

(najprawdopodobniej funkcjonowało w latach 70. minionego wieku) na terenie byłego 

obozu zagłady w Sobiborze (obóz II). Fot. ze zbiorów prywatnych Tomasza Blatta 

Fot. 24. Budynek dawnego przedszkola – Sobibór Stacja Kolejowa (teren byłego obozu 

zagłady – obóz II). W 1993 r. budynek ten został przejęty przez Muzeum Pojezierza 

Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie z przeznaczeniem na siedzibę 

Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze


 

Fot. 25. Część terenu po byłym obozie zagłady (przedpole obozowe) 

sprzedano prywatnym właścicielom 

Od końca lat 60. zaobserwować można brak zainteresowania historyków 

w Polsce badaniami na temat niemieckiego ośrodka zagłady w Sobiborze. Kampania 

antysemicka roku 1968, wymuszona emigracja wielu historyków żydowskich 

i ogólnie panująca nieprzychylna atmosfera wokół „tematów żydowskich” spowodowały 

zastój w pracach badawczych na temat Holocaustu. Problematyka historii 

niemieckiego ośrodka zagłady w Sobiborze przestała prawie w ogóle funkcjonować 

w pamięci historycznej Polaków. Dużo więcej uwagi w latach siedemdziesiątych, 

a w szczególności osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku poświęcają 

tej problematyce historycy z Izraela, Niemiec, USA i Holandii. Prowadzono, 

między innymi, kolejne badania nad szacunkową liczbą ofiar obozu w Sobiborze. 

Cennym doświadczeniem tych badań jest wykorzystanie w kilku opracowaniach 

źródeł pozyskiwanych w wyniku śledztw i procesów prowadzonych przeciwko 

członkom niemieckiego personelu sobiborskiego obozu. Ważnymi efektami prowadzonych 

w tamtym czasie studiów nad problematyką sobiborską są wnioski wynikające 

z analiz dotyczących liczby Żydów zamordowanych w Sobiborze autorstwa 

Yitzhaka Arada, Petera Witte, Julesa Schelvisa i Tomasza Blatta. 

Dopiero w 1993 r. wydzieloną, obejmującą 9,82 ha powierzchni część byłego 

niemieckiego ośrodka zagłady w Sobiborze przekazano pod opiekę Muzeum Pojezierza 

Łęczyńsko - Włodawskiego we Włodawie, które utworzyło tam swój oddział 

zamiejscowy: Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze.


Fot. 26. Teren dawnego obozu zagłady w Sobiborze przeznaczony 

dla Muzeum we Włodawie. Wykonawca „Unikart” s.c. w Lublinie, 

mgr inż. Ryszard Feret, Lublin 1993. Mapa niniejsza stanowi wyrys 

z mapy syt. – wys. w skali 1:1000 pomniejszonej do skali 1:2000 

sporządzonej przez PPE „Expol” spółka z o. o. w Lublinie


Uwagi na temat planów, szkiców i rysunków 

opisujących teren obozu 

 

W służbowej notatce z dnia 7 października 1943 r. Zachar Filipowicz Popławski 

informował pełnomocnika Komunistycznej Partii Białorusi w Obwodzie Brzeskim, 

że będąc w oddziałach im. Woroszyłowa i im. Żukowa dowiedział się o kolejnych 

przestępstwach dokonywanych przez Niemców. Drogą służbową docierały do oficera 

politycznego radzieckiego oddziału partyzanckiego im. Woroszyłowa raporty 

kilku partyzantów z tego oddziału. Pisali o tym niejaki Eiberg (oficer polityczny 

I kompanii oddziału im. Woroszyłowa), kapitan Abdułalijew i partyzant M. Żukowski 

(Bukowski). Informowali w swoich raportach o obozie śmierci, który położony 

jest w okolicach stacji kolejowej Sobibór na linii kolejowej Brześć-Chełm. Opisywali, 

że w tym obozie śmierci znajduje się „piec” – „łaźnia”, która składa się 

z 8 komór o „pojemności około 500 ludzi każda”. Latem 1943 r. o obozie śmierci 

i działających w nich komorach gazowych Popławskiego informowali także partyzanci, 

którzy przybyli z drugiej strony rzeki Bug do oddziału im. Żukowa. Informacje 

o tym ośrodku zagłady potwierdzali partyzantom także mieszkańcy wsi 

Tomaszówka. Ludzie ci opowiadali, że Niemcy przywożą do Sobiboru bardzo dużo 

Żydów ze wschodu. Opowiadali, że bywały takie dni, kiedy nie można było wyjść 

z domu, ponieważ w całej okolicy strasznie śmierdziało palonymi ciałami. Wspomniany 

kapitan Abdułalijew poinformował także Popławskiego, że w ich oddziale 

przebywa naoczny świadek z obozu w Sobiborze, który służył tam jako strażnik. 

Uciekł z Sobiboru wiosną 1943 r., przedostał się do radzieckich partyzantów i w swoim 

raporcie dla nowych przełożonych przedstawił bardzo szczegółowe informacje na 

temat obozu w Sobiborze. Nazywał się (Karakasz? Mrakasz?) Iwan Michajłowicz, 

(ur. w 1922 r.), z pochodzenia Ukrainiec, członek komsomołu z wykształceniem 

średnim. W Armii Czerwonej był sierżantem. W czasie działań wojennych dostał się 

do niemieckiej niewoli. Po dwumiesięcznym przeszkoleniu w Trawnikach rozpoczął 

służbę jako wartownik w niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze. Po 28 dniach 

służby, najprawdopodobniej pod koniec kwietnia 1943 r., wraz z dziewięcioma innymi 

osobami (nie wiadomo czy byli to tylko ukraińscy strażnicy, być może w grupie 

tej znajdowali się także więźniowie) ucieka z obozu. W lipcu 1943 r. dołącza do 

radzieckiego oddziału partyzanckiego im. Żukowa (gdzie po pewnym czasie zostaje 

dowódcą plutonu) i zdaje nowym przełożonym dokładny raport ze swojej służby


w sobiborskim obozie zagłady. Częścią raportu jest narysowany plan obozu 1 . Szkic 

ten, faktycznie, sprawia wrażenie wykonanego, w niedługim czasie po pobycie 

w obozie. Zawiera wiele szczegółów, które potwierdzają dane, że przygotowującym go 

mógł być obozowy strażnik. Widać to poprzez precyzję detali dotyczących oznakowań 

przedpola obozowego, systemu ogrodzeń, rozmieszczenia wież i budek strażniczych, 

bram wewnętrznych i systemu wewnętrznej komunikacji. Obraz jest szkicem bez skali, 

ale podane są rozmiary zewnętrzne obozu i odległości między poszczególnymi liniami 

ogrodzenia zewnętrznego. Bez wątpienia szkic ten musiał powstać wiosną 1943 r. lub 

wczesnym latem, jeszcze przed rozpoczęciem budowy obozu IV. Zawiera praktycznie 

wszystkie elementy infrastruktury obozowej znajdujące się na pozostałych planach, 

szkicach i rysunkach, którymi dysponuje historiografia sobiborska. Zaskakuje w nim 

precyzja zaznaczenia miejsc studni obozowych (tego typu szczegóły okazać mogą się 

cenną podpowiedzią dla badań archeologicznych) oraz trasy wewnątrzobozowej kolejki 

wąskotorowej. W chronologii świadectw i źródeł poznawczych historii obozu 

w Sobiborze jest to pierwszy plan sobiborskiego obozu. 

Fot. 27. Plan obozu wykonany przez byłego wachmana z obozu w Sobiborze - 

(Karakasz? Mrakasz?) Iwan Michajłowicz 

1 

Karakasz Iwan Michajłowicz, Notatka służbowa Zachara Filipowicza Popławskiego do Pełnomocnika 

Komunistycznej Partii Białorusi w Obwodzie Brzeskim, dotyczy relacji Karakasz Iwana 

Michajłowicza w sprawie obozu śmierci w Sobiborze, dnia 7 października 1943 r., zbiory prywatne 

Marek Bem.


Legenda: obóz sobiborski składa się z pięciu zasadniczych obozów I, II, III, IV, V. 

W obozie I mieści się: 

1. Wartownia, 2. Część sanitarna, 3. Jadalnia dla Niemców, 4. Kasyno dla Niemców, 

5. Dom, w którym mieszkają Niemcy, 6. Magazyn broni, 7. Barak, gdzie mieszkają 

policjanci z Ukrainy, 8. Barak, w którym znajduje się dyżurny obozu i klub, 9. 

Jadalnia dla ukraińskiej policji. 

Liczba Niemców w obozie - do 27 osób. 

Liczba Ukraińców w obozie - do 80 osób. 

Uzbrojenie. Wszyscy Ukraińcy są uzbrojeni w rosyjskie karabiny. Wszystkich 

karabinów jest do 120 sztuk. Niemcy są uzbrojeni w pistolety 2 szt. (SWT), 3 automaty, 

pozostali mają rosyjskie karabiny. W magazynie broni znajdują się jeszcze: 

1 karabin maszynowy Diegtiarewa, 1 (RKM), 1 (karabin) ręczny czeski, 1 (karabin) 

ciężki rosyjski, 1 (karabin) ciężki polski, 30 niemieckich granatów, około 5000 szt. 

amunicji. 

II obóz składa się z 4 domów, gdzie mieszkali i pracowali Żydzi: 1.Barak, gdzie 

mieszkają kobiety, 2. Barak, gdzie mieszkają mężczyźni, 3.Warsztat ślusarski i stolarnia, 

4.Warsztat krawiecki, szewski i inne. 

Ilość Żydów w tym obozie wynosiła około 250 ludzi przeznaczonych specjalnie 

do prac w obozie - oprócz obozu III. 

III obóz: miejsce, gdzie odbywało się sortowanie żydowskiej odzieży, a jednocześnie 

był magazyn odzieży. 

IV obóz: w nim mieściły się: 1.Łaźnia, w której duszono Żydów, 2.Obóz, 

w którym żyją Żydzi – robotnicy tego obozu, około 150 ludzi, 3.Ognisko, gdzie pali 

się Żydów, 4.(Herbaciarnia?) i dyżurka Niemców. Obok domy - warsztaty remontowe, 

5.Wieża z ciężkim karabinem maszynowym. 

V obóz: mieścił do 60 ludzi, zachodnich Ukraińców, przysłanych tu jakoby do 

ochrony nowo budowanej (części obozu?). Oni nie mają żadnego kontaktu z obozem 

ogólnym. 

Jednym z pierwszych planów rekonstruujących niemiecki ośrodek zagłady 

w Sobiborze jest szkic holenderski, który pojawił się w Raporcie Biura do Spraw 

Obozów Koncentracyjnych w Hadze z czerwca 1946 r. Do tej pory nie udało się 

ustalić źródła pochodzenia tego planu 2 . 

 

2 

Jules Schelvis, Gedachten en reacties op de bomenlaan en de plattegronden van Sobibor, 

Amstelveen, 2003.


Fot. 28. Plan sytuacyjny niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze z Raportu Biura do 

Spraw Obozów Koncentracyjnych w Hadze z czerwca 1946 r. 3 

Zbigniew Łukaszewicz w swoim opracowaniu, będącym swoistym raportem 

(podsumowaniem) prac Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, 

które opublikował w 1947 r. powołuje się na plan obozu sporządzony przez Centralną 

Żydowską Komisje Historyczną. 

„[…] Prócz tego w aktach znajduje się jeszcze plan obozu w okresie funkcjonowania 

nadesłany przez Centralną Żydowską Komisję Historyczną, a sporządzony 

przez byłych więźniów obozu. Miejsce, w którym w czasie oględzin znaleziono gruz, 

pokrywa się w zasadzie z umiejscowieniem komory gazowej na tym planie rekonstrukcyjnym 

[…]” 

Komisja Historyczna przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce, już od 1945 

roku, gromadziła relacje ocalonych i starała się odnajdywać wszystkie dokumenty 

opisujące zagładę Żydów. Przypuszczam, że niżej prezentowany plan (najprawdopodobniej 

całość dokumentacji śledztwa prowadzonego w sprawie Sobiboru 

przez Główną Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce nie zachowała się 

w zwartym komplecie) jest tym, o którym wspomina Zbigniew Łukaszewicz. Jego 

kopię odnalazłem w holenderskich zasobach archiwalnych wpiętą w opracowanie 

Nachmana Blumentala pt. „Obóz śmierci – Sobibór” pochodzące z 1946 r. Szczegółowe 

opisanie drogi z rampy kolejowej do obozu II, dokładne rozrysowanie obozu 

I i II i wyjątkowo wiele detali związanych z częścią obozu gdzie znajdowały się 

baraki sortownicze oraz znacznie mniej precyzyjne, bardzo ogólne rozrysowanie infrastruktury 

obozu III i IV potwierdzać może, że jest to szkic, o którym wspomina 

3 

Ibidem.


Z. Łukaszewicz i sporządzony został na bazie informacji przekazanych w latach 

1944 – 1946 przez Żydów, którzy przeżyli obóz (w tym czasie zeznania i relacje 

złożyli, między innymi, pracujący w obozie I i II: Cukierman, Podchlebnik, Freiberg, 

Zelda Metz, Salomea Hanel, Samuel Lerer, Lichtman Eda i Icchak, Menche 

Chaskiel, Leon Feldhendler, Powroźnik). 

 

Fot. 29. Szkic niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze opracowany, najprawdopodobniej 

w 1946 r. przez Centralną Żydowską Komisję Historyczną. 

Ze zbiorów prywatnych Kurta Ticho 

„[...] Objaśnienia do planu: „Fabryka śmierci w Sobiborze”: 

1.Plac apelowy, 2.Baraki męskie, 3.Baraki kobiece, 4.Ślusarnie, 5.Stolarnia, 

6.Warsztat krawiecki, 7.Kuchnia, 8.Kręgielnia, 9.Piekarnia, 10.Pralnia, 11.Stoły 

jadalne, 12.Umywalnie, 13.Barak bagażu ręcznego, 14.Baraki sortownicze bagażu 

ręcznego, 15.Magazyn rzeczy wartościowych, 16.Magazyn włosów i innych rzeczy, 

17.Podręczne warsztaty krawieckie do reperacji rzeczy z transportów, 18.Piec do 

palenia dokumentów i starych rzeczy, 19.Ubikacje, 20.Wieża centralna, 21.Magazyn 

butów, 22.Magazyn konserw wysokogatunkowych, 23.Magazyn złota, metali szlachetnych 

i pieniędzy, 24.Stara szopa, 25.Ganek, na którym Niemiec nieraz przemawiał, 

26.Chlewnia, 27.Elektrownia, 28.Kasa, 29. Plac do rozbierania dla mężczyzn, 

30.Stoły sortownicze dla ubrań i bielizny, 31.Magazyn główny odzieży, 32.Barak 

dla kobiet do rozbierania butów, 33.Barak dla kobiet do rozbierania sukien i bielizny,


34.Barak dla kobiet gdzie ścinano im włosy, 35.Komory gazowe, 36.Hala motorów, 

37. Krematorium, 38. Warsztat, 39.Byłe groby, 40.Wieże wartownicze, 41.Rów 

z wodą, 42.Miny, 43.Różne budynki mieszkalne i administracyjne dla Niemców, 

44.Baraki mieszkalne dla załogi ukraińskiej, 45.Brama główna, 46.Brama dla bocznicy 

kolejowej, 47.Wartownia, 48.Zbrojowania, 49.Jubilernia, przetapianie metali 

szlachetnych, 50.Peron, 51.Dół na śmieci zasypany po wybudowaniu pieca (patrz nr 

18 planu), 52.Kapliczka […]”. 

Szkic obozu, dołączony do wyroków wydanych przez sąd w Hagen w trakcie 

procesów karnych przeciwko członkom załogi niemieckiego ośrodka zagłady 

w Sobiborze traktowany był przez sędziów jako istotna pomoc w interpretacji materiałów 

dowodowych. Plan ten został sporządzony z pamięci przez świadka, byłego 

SS-Oberscharführera Ericha Bauera, skazanego już w 1950 r., byłego niemieckiego 

strażnika obozu w Sobiborze podczas odbywania swojej kary aresztu. Od chwili powstania 

obozu Erich Bauer należał nieprzerwanie do niemieckiego personelu obozu 

w Sobiborze. Po skazaniu na karę dożywotniego więzienia nie miał już najmniejszego 

powodu do przedstawiania sytuacji inaczej niż to miało miejsce w rzeczywistości. 

Oczywiście rysunek jest nieprofesjonalny i nie został sporządzony w odpowiedniej 

skali. Nie można, niestety, odnaleźć drugiej jego części, na której, zapewne, musiał 

być przedstawiony szkic obozu III. Plan ten był stałym obiektem oględzin i konfrontacji 

na rozprawie głównej w Hagen. Był przedkładany zarówno oskarżonym jak 

i świadkom. Mapa ta wisiała na ścianie, w dużym powiększeniu, w trakcie przesłuchania 

świadków i składania zeznań przez oskarżonych we Frankfurcie nad Menem 

i w Hadze w latach sześćdziesiątych i osiemdziesiątych. Według większości byłych 

więźniów obozu plan ten odpowiadał rzeczywistości. W ocenie sądu okazał się w całości 

prawidłowy, oddaje poprawnie, przede wszystkim, położenie obozu względem 

linii kolejowej, a także położenie budynków i poszczególnych części obozu 4 . 

4 

Ibidem.


 

Fot. 30. Plan niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze przygotowany na potrzeby 

procesu w Hagen (1965/1966) (w:) Rückerl A., NS-Vernichtugslager 

im Spiegel Deutscher Strafprocesse, Munchen 1977 

Przedpole: 1. Wartownia, 2. Lekarz dentysta dla esesmanów i areszt dla ukraińskich 

strażników, 3. Kuchnia dla esesmanów, 4. Garaż samochodu ciężarowego 

Ericha Bauera, na górze suszarnia, 5. Stare chlewy i fryzjer, 6. Łazienki, umywalnie 

dla SS, 7. Pralnia dla SS, 8. Kwatery esesmanów, 9. Kwatera, między innymi, Gomerskiego, 

10.Magazyn zaopatrzeniowy esesmanów, 11.Były budynek poczty i kwatery 

esesmanów, 12. Zbrojownia, 13. Kwatery (baraki) ukraińskich strażników, 14. Kwatery 

(baraki) ukraińskich strażników, 15. Kwatery (baraki) ukraińskich strażników, 16. 

Kuchnia i jadalnia dla ukraińskich strażników, 17. Kwatery (baraki) ukraińskich strażników, 

18. Kwatera (barak) dowódcy ukraińskich strażników, 19. Piekarnia, 20. Pralnia 

i prasowalnia dla esesmanów, 21. Barak sortowniczy (buty po Żydach), 22. Barak 

przejściowy (tutaj składano bagaże), 23,24. Baraki do gromadzenia walizek i bagażu 

pozostającego po Żydach, 25. Baraki sortownicze, 26, 27. Baraki sortownicze ubrań 

żydowskich, 28. Baraki, w których kobietom żydowskim obcinano włosy. 

Obóz I: 1. Warsztat krawiecki, 2. Warsztat szewski, 3. Warsztaty stolarskie 

i ślusarskie, stolarstwo i ślusarstwo, 4. Warsztat szewski dla ukraińskich strażników, 

5. Narzędziownia, 6. Kuchnia dla więźniów obozu I, 7. Baraki dla żydowskich więźniarek, 

8, 9. Baraki dla więźniów żydowskich, 10. Warsztat malarski. 

Obóz II: 1. Była leśniczówka, administracja obozu, kwatery dla esesmanów 

i magazyn rzeczy wartościowych, 2. Magazyn produktów żywnościowych pozosta-


łych po transportach, 3. Szopa, 4. Magazyn srebra i miejsce na agregat prądotwórczy, 

5. Stajnia i kuźnia, 6. Chlew i kurnik. 

Obóz III: 1.Baraki Żydów pracujących w III obozie, 2.Kuchnia i baraki dla 

więźniów pracujących w obozie III („dentyści”), 3.Pomieszczenie służbowe esesmanów, 

4. Pomieszczenie na silnik, 5.Komora gazowa, 6.Ogrodzone miejsce pracy, 

7.Wieża strażnicza z karabinem maszynowym i reflektorem. 

Obóz IV: Budowa tego obozu nie została ukończona. W obozie tym miała być 

przerabiana zdobyczna broń i amunicja sowiecka. 

Pozostałe budynki: 1.Stacja kolejowa, 2.Dom pracowników kolei, 3.Pomieszczenie 

gospodarcze stacji kolejowej, 4. Poczta, 5, 6, 7, 8. Gospodarstwa chłopskie, 

9.Tartak, 10, 11. Gospodarstwa chłopskie, 12. Dom pracownika kolei. 

Plan ten wykorzystywali w swoich opracowaniach (często zmieniając w nim 

różne detale w zgodzie z autopsją lub prowadzonymi badaniami) Yitzhak Arad, Tomasz 

Blatt, Jules Schelvis, Alex Cohen, Martin Gilbert, Eugon Kogon, Billy Rutheford, 

Michael Tregenza. Niestety większość z tych opracowań, z wyjątkiem planów 

Tomasza Blatta, Julesa Schelvisa czy Yitzhaka Arada nie jest uzupełniana szczegółową 

interpretacją, takiego a nie innego, przedstawienia schematu obozu. 

Fot. 31. Plan (nr 1) wykonany przez byłego więźnia obozu w Sobiborze – Tomasza Blatta. 

Ze zbiorów prywatnych Tomasza Blatta 

1.Peron, 2. Pracownia dentystyczna dla esesmanów, 3. Wartownia dla straży ukraińskiej, 

4. Magazyn zaopatrzeniowy dla esesmanów, 5. Kwatery esesmanów,


6. Kwatery dla esesmanów, 7. Pralnia, 8. Studnia, 9. Łaźnia i fryzjer dla esesmanów, 

10. Garaże, 11. Kuchnia i kantyna dla esesmanów, 12. Kwatera komendanta obozu, 

13. Zbrojownia, 14-16. Baraki dla wartowników ukraińskich, 17. Piekarnia. 

18. Ambulatorium, 19. Warsztat krawiecki, 20. Warsztat szewski dla esesmanów, 

21. Warsztat ślusarski, 22. Warsztat stolarski, 23. Warsztat szewski dla ukraińskich 

wartowników, 24. Pracownia malarska, 25-26. Baraki dla więźniów, 27. Kuchnia 

dla więźniów, 28. Barak dla więźniarek, 29. Latryny, 30. Rów z wodą, 31. Barak 

przejściowy, w którym Żydzi składali bagaże podręczne, 32. Baraki, sortownie bagażu 

podręcznego, 33. Plac, na którym ofiary rozbierały się, 34. Magazyn żywności, 

35. Kasa, gdzie Żydzi oddawali pieniądze, biżuterię itp., przed wejściem na „niebiańską 

aleję”, 36. Generator prądu (silnik), 37. Stajnia, chlew, kurnik, 38. Budynek 

administracji obozu i magazyn „kosztowności”, 39. Prasowalnia, 40. Magazyn 

i sortownia obuwia, 41. Ogród, 42-43. Magazyn i sortownie bagaży podręcznych, 

44. Magazyn posortowanej odzieży, 45. Baraki przeznaczone do rozbierania kobiet 

i obcinania im włosów, 46. Szopa z piecem do palenia dokumentów, zdjęć, 

dokumentów osobistych, książek i zniszczonej odzieży, 47. Kaplica, 48. Latryny, 

49-50. Baraki i kuchnia dla więźniów pracujących w obozie III, 51. Komora gazowa, 

52. Przybudówka z silnikiem wytwarzającym gaz wtłaczany do komory gazowej, 

53.Ogrodzony plac lub barak, 54. Masowe groby, 55. Krematorium polowe. 

 

Fot. 32. Plan (nr 2) wykonany przez byłego więźnia obozu w Sobiborze – Tomasza Blatta. 

Ze zbiorów prywatnych Tomasza Blatta


Fot. 33. Plan wykonany przez byłego więźnia obozu w Sobiborze – Julesa Schelvisa (w:) 

Jules Schelvis, Vernichtungslager Sobibór, Hamburg/Munster 2003, s. II-III 

Fot. 34. Plan opracowany przez Michaela Tregenzę. Ze zbiorów prywatnych 

Michaela Tregenzy. Kopia w zbiorach prywatnych – Marek Bem


Bachir, Moshe, ur. pod nazwiskiem Szklarek: ur. 19 lipca 1927 r. w Płocku. 

Do obozu przyjechał z Zamościa 24 maja 1942 r. w jednym z pierwszych transportów, 

w którym znajdowało się ponad 2 tys. osób. Zaraz po przyjeździe znalazł się 

w grupie 50 mężczyzn wyselekcjonowanych do pracy. Przez pierwsze trzy miesiące 

pracował w Bahnhofkommando. Potem został zatrudniony w magazynie żywnościowym 

a następnie jako „fryzjer.” Po wojnie wyemigrował do Izraela, gdzie spisał 

obszerną relację ze swojego pobytu w Sobiborze przeznaczoną dla kibucu powstańców 

z getta - Beit Lohamei Hagetaot. 

 

Fot. 35. Plan wykonany przez byłego więźnia obozu w Sobiborze – Moshe Bahira 5 . 

„[…] Pięć lagrów w Sobiborze. 

W Sobiborze mieściło się pięć oddzielnych obozów: Obóz I służył jako miejsce 

zbiórki tych wszystkich, których przywożono do obozu. Tam oddzielano mężczyzn od 

kobiet i dzieci. Tam również wybierano do pracy silnych i zdrowych mężczyzn. Wszyscy 

czekali w tym miejscu dotąd, aż zabrano ich do Obozu 2.W Obozie 2, po tym jak 

wprowadzano tam tysiące osób, Oberscharfuhrer Hermann Michel przeprowadzał 

spis ludności, przeliczał wszystkich i wygłaszał przemówienie, w którym obiecywał, 

że gdy wszystkie formalności zostaną dopełnione, wysłani będą na Ukrainę. Tam 

pracować będą do końca wojny. Wspomniał także, że naturalnie muszą udać się 

w podróż odświeżeni i czyści, dlatego kazano im się rozebrać i zabierano ich do 

5 

Jules Schelvis, Gedachten en reacties op de bomenlaan en de plattegronden van Sobibor, 

Amstelveen, 2003.


Obozu III. Wcześniej przekazywali Niemcom swoje wszystkie kosztowności, złoto 

i srebro, a ci z bezwzględną precyzją sporządzali wykaz każdego przedmiotu. 

Obóz 3 stanowiły komory gazowe. 

Obóz 4 był miejscem, w którym mieszkali Niemcy i Ukraińcy. 

Obóz 5 wybudowano później, pod koniec 1942 r. Był miejscem, w którym umieszczono 

„szwadron więźniów” – cieszącą się złą sławą brygadę leśną (Strafkommando). 

Szwadron zajmował się wycinką drzew, sprzątaniem terenu i przygotowaniem go 

pod budowę składu amunicji. Komendantem tej części obozu był Hubert Gomerski. 

Obóz 3 został z każdej strony oddzielony od więźniów Sobiboru. Z powodu kęp 

sosen, które otaczały tę część obozu, nikt nie mógł podejrzeć, co działo się w środku. 

Widzieliśmy jedynie dach „łaźni”, który wystawał ponad linię drzew […]” 6 . 

Chaim Engel, były więzień sobiborskiego obozu nie pozostawił po sobie żadnego 

planu obozu. Do swoich relacji dołączył jedynie niewielki szkic przedstawiający 

zarys obozu I, drogi łączącej go z obozem II, fragment trasy kolejki wąskotorowej 

z rampy w kierunku obozu III i plac, na którym znajdowały się sortownie obozu II. 

Chaim Engel pracował jako sortownik, więc można zakładać, że odwzorowanie tych 

obiektów może być zgodne z prawdą. Dane te mogą stanowić ważną podpowiedź 

w rekonstruowaniu faktycznego układu infrastruktury obozowej. Zakończone jesienią 

2011 r. prace archeologiczne związane z poszukiwaniem lokalizacji przebiegu 

„Himmelfahrtstrasse” doprowadziły do identyfikacji miejsca jej wsch. i płn. krańca. 

Szczegóły zaznaczone przez Chaima Engela mogą być wskazówką przy ewentualnej 

eksploracji archeologicznej terenu obozu II i jego najbliższego sąsiedztwa. 

Fot. 36. Plan wykonany przez byłego więźnia obozu w Sobiborze – Chaima Engela. 

Ze zbiorów prywatnych Kurta Ticho. Kopia zbiory prywatne – Marek Bem 

6 

Bahir Moshe, The Revolt. Testimony of Moshe Bahir, (w:) Miriam Novitch, Sobibor. Martyrdom 

and Revolt, New York, 1980, s. 139-163, tłum. z j. ang. Albert Lewczuk vel Leoniuk.


Kurt Ticho ur. 11 kwietnia 1914 r. w Brnie, Morawy (obecnie Republika Czeska). 

W ramach „przesiedlenia” został przewieziony w kwietniu 1942 r. z Terezina 

do Trawnik. Stąd trafił do getta w Piaskach, gdzie 6 listopada 1942 r. znalazł się 

w transporcie 3 tys. Żydów do Sobiboru. W obozie z początku pracował w sortowni, 

a następnie jako Sanitäter (sanitariusz) zajmował się chorymi. Po udanej ucieczce 

z Sobiboru, w czasie powstania, ukrywał się od 19 października 1943 r. do sierpnia 

1944 r., w gospodarstwie Stanisława i Anny Podsiadły. W sierpniu 1944 r. przez 

Kamieniec Podolski dotarł we wrześniu 1944 r. do Sagadury w Rumunii i tam przyłączył 

się do Czechosłowackiego Korpusu Armijnego Generała Ludvika Svobody. 

Kurt Ticho doprowadził do wszczęcia postępowania sądowego przeciwko Gomerskiemu 

i Klierowi, które miało miejsce we Frankfurcie nad Menem. Później wyemigrował 

do USA, gdzie w 1948 r. złożył podanie o przyznanie mu obywatelstwa 

amerykańskiego. Pozostawił po sobie wiele spisanych relacji i wspomnień. Zmarł 

8 czerwca 2009 r. 

 

Fot. 37. Plan wykonany przez byłego więźnia obozu w Sobiborze – Kurta Ticho 7 

Opis planu wykonanego przez Kurta Ticho: 

„[…] Obóz I był dużym, prostokątnym placem otoczonym wysokim ogrodzeniem 

z drutu kolczastego, z jednej strony sąsiadował z łąką. Spaliśmy na trzypiętrowych, 

drewnianych pryczach w barakach z prefabrykatów. Na placu znajdowała się kuch- 

7 

Kurt Ticho, My Legacy, Holocaust, History and Unfinished Task of Pope John Paul II, Włodawa 

2008, s.79.


nia, latryny, koryta do mycia oraz głęboka studnia. Kolejny barak podzielony był na 

dwie części. W jednej znajdowała się Buegelstube, w której młode kobiety cerowały 

i prasowały ubranie uprzednio uprane i wygotowane w garnkach. W drugiej części 

mieściło się Strickstube, w którym grupa innych kobiet robiła na drutach swetry 

i rękawice na potrzeby niemieckiej armii. Używali przędzy z bagaży ofiar. Kiedy 

przybyłem do obozu, kobiety i mężczyźni mieszkali w tych samych barakach, mieli 

jedynie oddzielne wejścia. Jedna z więźniarek, Eda Lichtman, zgłosiła się na ochotnika 

na „den mother”. Pozostałe kobiety zaakceptowały to. Mężczyznom nie wolno 

było wchodzić do kwater kobiet. Pilnowało nas trzech kapo. Często bili nas ciężkimi 

biczami wykonanymi ze stalowego pręta pokrytego skórą. Któregoś dnia Moishe, 

główny kapo, pod wpływem impulsu uderzył mnie w ramię drewnianym kijem, którego 

używaliśmy do wyciągania wody ze studni. Kij o średnicy 10 cm połamał się, a ja 

nawet dzisiaj nie mogę w pełni korzystać z prawej ręki. W momencie mojego przybycia 

Sobibór składał się z trzech części, określanych jako Obóz 1, 2 oraz 3. W rogu 

obozu 2, przy wysokim ogrodzeniu graniczącym z Obozem 1, stała wysoka drewniana 

wieża, z której pilnowali nas uzbrojeni ukraińscy strażnicy. Kwatery mieszkalne 

i obiekty, o których już wspominałem mieściły się w Obozie 1 wraz ze wszystkimi 

warsztatami rzemieślniczymi, pralnią i piekarnią. Robotnicy przymusowi zmuszani 

byli do formowania fasonów / robienia ubrań i butów dla SS. Kiedy esesmani wychodzili 

na przepustki, zabierali ze sobą do Niemiec wykończone produkty. Za każde 

42 dni morderczej pracy członkom SS przysługiwało 18 dni przepustki. Strażnicy 

ukraińscy mieli mniej przywilejów. Mogli jedynie cerować ubrania i naprawiać buty 

w warsztatach. Nie szyto dla nich nic nowego. Wśród budynków Obozu 1 znajdował 

się też warsztat stolarski, zatrudniający ponad 30 osób. Zajmowano się w nim wyrobem 

mebli, które SS wysyłało później do domów. Z czasem dodano jeszcze pracownię 

malarską, w której holenderski artysta Max van Dam malował portrety oficerów SS. 

Profesor Schwartz-Waldeck z Wiedeńskiej Akademii Sztuki malował wiejskie krajobrazy 

a Alfred Friedberg, amator z Frankfurtu, martwą naturę. Była także artystka, 

jednak nie widziałem jej prac. Max narzekał kiedyś: - Kurt, maluję portret Frenzla, 

siadam do niego codziennie na pół godziny. Powinienem oddać nie tylko jego podobieństwo, 

ale także ukazać jego duszę, a to jest dla mnie niemożliwe. W Sobiborze 

stacjonowało około 20 esesmanów. Mieszkali w Vorlager (przedpole obozowe), 

które znajdowało się pomiędzy rampą kolejową i Obozem I. Z jednej strony przedpole 

obozowe rozciągało się aż do Obozu II. Na kwatery SS składały się schludne, 

małe, domki wykonane z prefabrykatów, które prowadziły Żydówki. Baraki Ukraińców 

oraz Waffenkammer (Zbrojownia) również znajdowały się na terenie przedpola 

obozowego. Cały kompleks, który łącznie składał się z czterech oddzielnych obozów, 

nosił oficjalną nazwę Sonderkommando Sobibor (Special Commando Sobibor). Było 

to państwo w państwie, w którym rządy sprawowało SS. Członkowie SS sprawowali 

funkcję sędziów, przysięgłych oraz katów. Dla swoich własnych korzyści prowadzili 

obóz w sposób bezwzględny. Oczywiście zastraszeni więźniowie nie mieli żadnych 

praw. To SS decydowało, kto miał żyć, a kto umierał. Nie tylko maltretowali nas 

i okradali, gdy tylko mieli na to ochotę, kradli również cenne przedmioty, które miały


zostać wywiezione do Niemiec. Wzbogacali się na kradzieży biżuterii, złotych monet, 

gotówki, różnego rodzaju bezcennych pamiątek rodzinnych, słowem wszystkiego, co 

przedstawiało jakąś wartość. 

Obóz 2 sąsiadował z Obozem 1. Znajdowały się tam kurniki, stajnia, chlew 

i ogródek warzywny. Był tam także duży, trzypiętrowy dom, niegdyś własność żydowska, 

rozebrany w jakimś mieście, przetransportowany na teren obozu i ponownie złożony. 

Pełnił funkcję budynku administracyjnego SS. Tuż obok znajdowała się sortownia, 

w której segregowano i magazynowano bagaże Żydów. Wśród rzemieślników 

w Sobiborze pracowali murarze, złotnicy, dekarze oraz inni specjaliści, którzy dbali 

o zaplecze obozowe. Aby chronić Sobibór przed ewentualnymi atakami i uniemożliwić 

ucieczkę, żołnierze Wehrmachtu zaminowali łąkę od strony lasu, graniczącą 

z wysokim ogrodzeniem z drutu kolczastego. 

Kolejka wąskotorowa zaczynała się przy sobiborskiej rampie, biegła przez 

Obóz 2 do Obozu 3. Kiedy tylko przybywał transport, grupa żydowskich robotników 

w niebieskich czapkach Bahnhofkommando (Komando Kolejowe) przerywała swoją 

pracę, aby załadować martwych, chorych i słabych do wagonów, które jechały bezpośrednio 

do Obozu 3. Do ich obowiązków należało także czyszczenie i dezynfekcja 

wagonów bydlęcych. Kolejka obozowa służyła również do transportu pożywienia dla 

żydowskich pracowników z Obozu 3 i przewóz pustych pojemników na rampę, skąd 

więźniowie zanosili je do kuchni […]” 8 . 

Szmajzner Stanisław ur. 13 marca 1927 r. w Puławach, zm. dnia 3 marca 1989 

roku w miejscowości Goiania, Brazylia. 

Do Sobiboru przybył z Opola 12 maja 1942 r. wraz z grupą 2 tys. innych osób. 

Przez kilka pierwszych miesięcy pracował w obozie jako złotnik. Wyrabiał m.in. 

złote sygnety oraz inne złote i srebrne precjoza dla esesmanów. Większość złota 

pochodziła ze złotych zębów pomordowanych w obozie Żydów. W późniejszym 

okresie swojego pobytu w Sobiborze był „brygadzistą” komanda konserwatorów, 

dzięki czemu miał dostęp do wszystkich części obozu, z wyjątkiem obozu III. Był 

członkiem komitetu organizującego powstanie w obozie. Po wojnie, w roku 1947, 

wyjechał do Brazylii. W 1968 r. wydał po portugalsku swoją książkę o Sobiborze 

pt. „Piekło Sobiboru. Tragedia nastoletniego Żyda” 9 . 

 

8 

Ibidem, s. 80-83. 

9 

Stanislaw Szmajzner, Inferno em Sobibor: A tragédia de um adolescente judeu, Published 1968 by 

Bloch.


Fot. 38. Plan (obóz w 1942 r.) wykonany przez byłego więźnia obozu 

w Sobiborze – Stanisława Szmajznera 10 

Fot. 39. Plan (obóz w 1943 r.) wykonany przez byłego więźnia obozu w Sobiborze 

– Stanisława Szmajznera 11 

Aleksander Peczerski w lipcu 1974 r. na wniosek sądu we Frankfurcie sporządził 

pobieżny szkic obozu. Bez wątpienia można założyć, że Peczerski (choć 

w obozie przebywał zaledwie 22 dni) dokładnie znał topografię obozu. Przygotowując 

powstanie poświęcił na to dużo czasu. Niestety jego szkic nie zawiera żadnych 

szczegółów. Jest tylko zarysem planu obozu. Warto w nim zwrócić uwagę na zaznaczone 

dwie drogi łączące obóz II z obozem III. Jest to jedyny szkic z zaznaczeniem 


Stanisław Szmajzner, Hell in Sobibor. The Tragedy of a Teenager Jew, maszynopis, archiwum. 

MPŁW. 

11 

Ibidem.


dwóch dróg łączących te dwa obozy. Wszystkie pozostałe przedstawiają tylko Himmelfahrtstrasse. 

Nie jest wykluczone, że Peczerski, obok drogi do komory gazowej, 

zwrócił także uwagę na ścieżkę dochodzącą z obozu II do miejsca, które zaznaczane 

jest również na kilku innych planach (Bolender, Blatt, Schelvis, plan z procesu 

w Hagen) i najczęściej nazywane jest „ogrodzonym miejscem pracy” lub „barakiem”. 

Niestety żaden ze świadków zaznaczając ów obiekt na swoim planie czy 

szkicu nie opisywał szczegółów jego przeznaczenia łączności tego miejsca z resztą 

obozowej infrastruktury. 

 

Fot. 40. Plan wykonany przez byłego więźnia obozu w Sobiborze – Aleksandra Peczerskiego. 

Kopia ze zbiorów MPŁW


Uruchomienie krematoriów, po rozbudowie obozu, zmieniło w sposób zasadniczy 

codzienny obraz i charakter terenu obozu III. Można przypuszczać, że dowodzący 

obozem zdecydowali się na przygotowanie nowego miejsca, w pobliżu obozu III 

gdzie dokonywano egzekucji przez rozstrzelanie. Stąd zwłoki zabierane były przez 

więźniów pracujących w obozie III do strefy krematoriów i od tego dopiero momentu 

razem z pozostałymi ciałami wyciągniętymi z komory gazowej poddawane były 

kolejnym procedurom związanym z zacieraniem śladów po dokonanych zbrodniach. 

Być może takim miejscem był zaznaczany na szkicach planu obozu (zarówno przez 

byłych więźniów jak i członków załogi obozu) „ogrodzony plac pracy”. Z wyjątkiem 

tak lakonicznego podpisu nie udało mi się znaleźć żadnej informacji na temat 

tego miejsca. Jest zaznaczane i zapamiętane, ale nikt dokładnie nie wiedział, w jakim 

celu było wydzielone. Nie wykluczam ewentualności, że i to miejsce pełnić mogło 

rolę „symbolicznego lazaretu”. W trakcie prac archeologicznych prowadzonych 

w tym właśnie miejscu (około 50 m na zachód od prawdopodobnego miejsca usytuowania 

komory gazowej i 80 m na południowy zachód od miejsca między dołami 

z prochami) w 2001 r. archeolodzy natrafili na pozostałości po „jakimś” obiekcie. 

Badania archeologiczne z 2001 r. miały charakter analizy wstępnej i dopiero w 2011 

roku podjęto kontynuację tych prac. Trudno jest, na dzień dzisiejszy, jednoznacznie 

stwierdzić, co to jest za obiekt. Być może jest to relikt długiego, drewnianego baraku 

o długości około 60 m i szerokości 6 m. Być może jest to ogrodzony wysokim 

parkanem plac. Obiekt ten usytuowany jest w swej dłuższej osi w linii północ-południe. 

Na swym krańcu północnym obiekt ten ograniczony był przylegającą do niego 

inną „zabudową” o rozmiarach około 14 m na 4 m. Oba obiekty zbudowane były 

z drewna. W kilku miejscach, szczególnie w środkowej partii większego obiektu, 

natrafiono na ślady po pionowo osadzonych słupach. Można więc przypuszczać, 

że ewentualna drewniana podłoga baraku leżała na konstrukcji słupów w pewnym 

oddaleniu od podłoża (około 60-70 cm). W miejscu zlokalizowanego mniejszego 

obiektu odkryto dwie potężne belki drewniane o długościach 210 cm. W ich partii 

wierzchniej znajdował się ciąg otworów o średnicach 5-6 cm. W kilku otworach 

tkwiły jeszcze drewniane kołki. Belki te, pochodzące z konstrukcji baraku, znalazły 

się tu najprawdopodobniej wtórnie i zapewne mają związek z rozbiórką tych zabudowań. 

W sąsiedztwie belek natrafiono na dwa pionowo osadzone drewniane słupy 

nośne baraku. W tak zwanych nawarstwieniach kulturowych tego obiektu znaleziono 

wiele przedmiotów należących niewątpliwie do ofiar lub do załogi obsługującej 

obóz III. Były to spinki do włosów i grzebienie, guziki bieliźniane i od odzieży, 

oprawki i etui do okularów, łyżki, widelce i noże stołowe, nożyczki, klamry i zawieszki 

do pasa, sprzączki, zapalniczki, metalowe pudełka, fragmenty maszynek do 

golenia i brzytew, koperty i mechanizmy zegarków, spinki do mankietów, buteleczki 

i opakowania po lekarstwach, relikty lusterek, scyzoryki, itp. Na uwagę zasługuje 

znalezienie w tym obiekcie w centralnej partii baraku mniejszego, na przestrzeni 

zaledwie kilkunastu metrów kwadratowych, dużego skupiska pocisków karabinowych 

od mausera i mosina (około 1830 sztuk) wstrzelonych do gruntu i w związku 

z tym zdeformowanych. Znaleziono tu także łuski pistoletowe (9 sztuk), łuski od


karabinu typu mosin (3 sztuki) i pocisk pistoletowy. W świetle powyższych znalezisk 

powstaje pytanie, co do funkcji pełnionej przez tak ogromny barak. W jego 

aneksie północnym (baraku mniejszym) pozbawiano ofiary życia strzelając do nich 

z karabinów. Nagromadzenie na niewielkim obszarze tak znacznej liczby pocisków 

wskazuje na to, iż strzelano do osób leżących. W przeciwnym wypadku (przy strzelaniu 

poziomym), pociski po przebiciu ciała uległyby rozproszeniu. Od baraku tego 

do najbliższego masowego grobu odległość wynosi tylko około 60 m. Do centrum 

rejonu grobów jest około 100 m. 

Profesor Andrzej Kola, archeolog: „[…] wydaje się, w świetle obecnego rozpoznania, 

iż tak duży barak, którego relikt - nieodkryty jeszcze w całości - oznaczono, jako 

obiekt E, mógł raczej pełnić funkcję rozbieralni oraz sortowni odzieży i wyposażenia 

ofiar. Niniejsza hipoteza robocza powinna być jednak zweryfikowana poprzez dalsze 

badania wykopaliskowe archeologicznych struktur pozagrobowych obozu III […]”. 

Na zdjęciach lotniczych z roku 1940 i 1944 terenu, na którym wybudowano 

obóz czytelne są ślady drogi dochodzącej z terenu obozu II w kierunku miejsca gdzie 

odkryto te obiekty. Można przypuszczać, że od jesieni 1942 r. do października 1943 

roku z więźniami dowożonymi kolejką wąskotorową z rampy kolejowej do obozu III 

postępowano cały czas tak samo. W wagonikach kolejki przywożeni byli w okolice 

dołów krematoryjnych, gdzie byli rozstrzeliwani a następnie z resztą zwłok z komory 

gazowej, byli spalani. Można przypuszczać, że składane przez Niemców na rampie 

obietnice przewiezienia do lazaretu miały skutecznie uspokajać wszystkich znajdujących 

się na rampie. Od chwili, kiedy zaczęto przetaczać po dwa wagoniki z kilkoma 

chorymi, niedołężnymi, niepełnosprawnymi osobami, dziećmi czy kobietami 

w ciąży nie było już najmniejszej potrzeby stosowania wobec nich jakiś specjalnych 

procedur mających na celu zakamuflowanie tego, co będzie się z nimi za chwilę 

działo. Tych kilkanaście osób podwożono w okolice dołu krematoryjnego, rozbierano, 

rozstrzeliwano i wrzucano do krematorium. Wtaczanie tylko po dwa wagoniki 

z kilkunastoma ofiarami było jedynym zabiegiem, który miał gwarantować element 

zaskoczenia, pełną kontrolę nad ofiarami i szybkość wykonania egzekucji. Odkryty 

przez archeologów w 2001 r. obiekt oznaczony w opisach literą „E” (usytuowany 50 

m od komór gazowych), zaznaczany przez byłych więźniów w postaci ogrodzonego 

placu, mógł pełnić rolę „oczekiwanego lazaretu”. Było to miejsce gdzie sprowadzono 

osoby skazane na rozstrzelanie (byli to więźniowie wybierani przez personel 

obozowy w celu „podleczenia” lub ci, którzy zgłaszali się sami, kiedy Niemcy „informowali” 

czy „proponowali” zazwyczaj w trakcie apelu, że istnieje możliwość 

przejścia do lazaretu). Mogły tam trafiać grupy, tak zwanych, „małych transportów”, 

czyli kilkudziesięcioosobowe grupy Żydów, którzy przyszli do obozu piechotą lub 

przyjechali furmankami albo samochodami. Według procedur stosowanych przez 

dowództwo obozu nie opłacało się dla tak małej grupy ofiar uruchamiać specjalnie 

komory gazowej, dlatego też zabijano tych ludzi przez rozstrzelanie. Grupy takie 

prowadzano, tak jak i wszystkie pozostałe, przez barak przejściowy do obozu II, 

tam Żydzi zostawiali bagaż, częściowo rozbierali się i prowadzeni byli w kierunku 

baraku, który nazywano lazaretem czy szpitalem. Erich Bauer: „[…] początkowo


zwłoki wrzucane były do dużych, wcześniej wykopanych jam 50 x 50 m i przykrywane 

bielącym chlorkiem. Powstający przez to zapach był nie do wytrzymania, dlatego 

zimą 1942/ 43 wyciągnięto za pomocą koparki zwłoki i spalono. Popiół zebrano do 

beczek i zastosowano do nawożenia ogrodowych i gospodarczych terenów obozu. 

Z upływem czasu natychmiast po zagazowaniu spalano zwłoki. Przy mniejszych 

transportach tylko kilka setek więźniów, kiedy zagazowywanie się nie ”opłacało”, 

więźniowie byli rozstrzeliwani. Zagazowywanie i połączone z tym spalanie było 

znane wszystkim więźniom obozu, ponieważ każdy mógł zobaczyć odblask ognia 

i poczuć przenikający zapach spalanych zwłok unoszący się w powietrzu. Po buncie 

więźniów 22 października 1943 rozwiązano obóz pod koniec 1943 roku […]” 12 . 

Według relacji Moshe Bahira, zaraz po przyjeździe nowego transportu i wypędzeniu 

Żydów z wagonów zdrowi mężczyźni, kobiety i dzieci byli ustawiani 

w oddzielnej grupie. Słabym i chorym rozkazywano wsiadać do wagonów kolejki 

wąskotorowej, której szyny zaczynały się na wysokości rampy, równolegle do 

głównego torowiska. Ci, którzy byli wycieńczeni, nie wytrzymali trudów drogi 

Bahnhofkommando wrzucało do wagoników. Niemcy informowali wszystkich, że 

ludzie ci zabierani są do lazaretu, czyli „szpitala”, aby otrzymać właściwą opiekę. 

Lazaret znajdował się około 200 m od rampy. Bahir pamiętał częste przypadki, gdy 

Wagner wypatrzył sobie kogoś w grupie więźniów gotowych do wyjścia do pracy 

i natychmiast decydował o jego losie. Wyciągał wówczas nieszczęśnika z szeregu 

i osobiście odprowadzał do lazaretu. Wracał po pewnym czasie w doskonałym 

nastroju. Eda Lichtman wspominała, że to Paul Groth najczęściej, w trakcie apeli, 

wybierał chorych i zmęczonych więźniów i zabierał ich do lazaretu. Tomasz Blatt 

przypomina sobie, że do lazaretu zabierano także przyprowadzane do obozu, złapane 

w terenie, pojedyncze osoby. Wprowadzano je do obozu i rozstrzeliwano w lazarecie. 

Lazaret mieścił się przy niewielkiej, drewnianej kapliczce gdzie w początkach 

istnienia obozu hitlerowcy zabijali osoby kalekie, niedołężne oraz wszystkich innych 

niezdolnych do samodzielnego przejścia do komory gazowej. Później, gdy możliwe 

było transportowanie więźniów za pomocą kolejki wąskotorowej, likwidację ofiar 

przeniesiono na teren krematorium w obozie III. Abraham Kohn twierdził w swoich 

relacjach, że więźniowie obozu doskonale wiedzieli, że w obozie nie było żadnego 

prawdziwego lazaretu. Kiedy zapadała decyzja o zabraniu kogoś do tego miejsca 

wiedzieli, że chodzi o obóz III. Według Zeldy Metz zaraz po przybyciu transportów 

odstawiano wagony na bocznicę. Ludzie wychodzili z wagonów niosąc swoje rzeczy. 

Chorzy dojeżdżali kolejką do lazaretu. Tam „dr Gomerski” zabijał ich strzałem 

z pistoletu. Kurt Ticho twierdził, że tych, którzy zachorowali lub zostali przyłapani 

na wykroczeniach, prowadzono do tzw. lazaretu i rozstrzeliwano. Stan robotników 

był uzupełniany wtedy, kiedy przyjeżdżały kolejne transporty. Margulies zapamiętał 

Paula Grota, który często pytał czy ktoś nie jest zmęczony lub chory. Odsyłał wówczas 

takiego kandydata „z jakąś zwierzęcą satysfakcją”, która biła z jego twarzy, do 

lazaretu. Lazaretem nazywano teren gdzie rozstrzeliwano „zmęczonych i chorych”. 

12 

Uzasadnienie wyroku wydanego w sprawie przeciwko Erichowi Bauerowi, Lfd.Nr. 212a: PKs 

3/50,Berlin, dnia 8 maja 1950 r.


Dostęp do niego musiał być ważnym elementem decydującym o jego lokalizacji. Na 

większości wykonanych przez byłych więźniów i strażników obozowych planów 

daje się zauważyć, że do baraku pełniącego funkcję lazaretu a faktycznie „poczekalni” 

przed egzekucją był niczym nieutrudniony dostęp zarówno od strony obozu 

I, obozu II jak i placu znajdującego się między tymi obozami. Droga do tego baraku 

zaczynała się na wysokości zachodniego ogrodzenia obozu II i biegła wzdłuż „drogi 

do nieba”. Na zdjęciach lotniczych z 1940 r. i z pierwszej połowy 1944 r. ścieżka ta 

jest bardzo czytelna. 

 

Fot. 41. Zdjęcie lotnicze Luftwaffe wykonane w 1940 r. Teren przyszłego 

obozu zagłady w Sobiborze. Na zdjęciu zaznaczono istniejącą wówczas drogę, 

która mogła być używana, później w obozie, jako droga dojścia do opisywanego 

w niniejszym opracowaniu tak zwanego obiektu „E” (opis archeologiczny z roku 2001) 

– domniemanego miejsca rozstrzeliwań więźniów, lazaretu, na kilku planach określanego 

także, przez świadków, jako „ogrodzone miejsce pracy”


Fot. 42. Zdęcia lotnicze Luftwaffe wykonane w 1944 r. z zaznaczoną 

drogą dojścia do obiektu „E” 

Pojawia się jednak, takie można odnieść wrażenie, gdzieś na wysokości połowy 

długości „drogi do nieba”, tak jakby z niej wychodziła robiąc wrażenie jej „odnogi”. 

Nie można wykluczyć założenia, że była faktycznie z nią połączona i od tego 

momentu nie była zwykłą ścieżką, ale podobnie jak „droga do nieba”, korytarzem 

biegnącym między dwoma ścianami wysokiego ogrodzenia. Mniejsze transporty 

więźniów, których nie kierowano do komory gazowej zapewne prowadzone były, 

po wszystkich wcześniejszych rutynowych procedurach przyjęcia, z obozu II „drogą 

do nieba” przez jej początkowy odcinek a następnie kierowane w lewo do odbiegającego 

w kierunku lazaretu czy „baraku poczekalni” podwójnego ogrodzenia wprowadzającego 

więźniów do baraku lub na ogrodzony plac. W tym samym miejscu, 

w którym droga ta wychodziła z Himmelfahrtstrasse mogło znajdować się wejście 

na nią od strony polany, na którą bez trudu dotrzeć można było z obozu I, obozu II 

i placu między tymi obozami. Nie jest wykluczone, że droga dojścia do baraku poczekalni 

nie była połączona z „drogą do nieba”. Dotrzeć na nią można było z obozu 

II osobnym wyjściem, ale nie tym, które połączone było bezpośrednio z „drogą do 

nieba”. Taki układ komunikacyjny wewnątrz obozu pozwalał strażnikom bez trudu 

na doprowadzenie do lazaretu więźniów z mniejszych transportów wychodzących z 

obozu II jak i Żydów pracujących w obozie, skazanych na karę śmierci ze względu 

na ich zły stan zdrowia lub popełnione wykroczenia. Zamknięci w dużym baraku 

lub na ogrodzonym placu byli pod pełną kontrolą. Przed obiecaną „dezynfekcją” 

rozbierali się i po kilku byli wyprowadzani przed północną część szczytową baraku, 

do której, jak wykazały wstępne badania archeologiczne przylegała inna „zabudowa”. 

Być może było to ogrodzenie lub wiata o rozmiarach około 14 m na 4 m. 

To właśnie w tym miejscu byli rozstrzeliwani. Wcześniej musieli położyć się na 

ziemi. W tym miejscu archeolodzy znaleźli 1830 sztuk wystrzelonych w ziemię pocisków 

karabinowych. Załoga Żydów pracujących w obozie III zabierała zwłoki 

do krematoriów. Pozostawione przez ofiary ubrania i rzeczy osobiste odsyłano do 

sortowni. Sprowadzanych tu pojedynczych więźniów rozstrzeliwano w tym samym 

miejscu i w ten sam sposób. Wykopy weryfikacyjne anomalii w odwiertach i badaniach 

geofizycznych zlokalizowane na południe od obiektu „E”, przeprowadzone


wiosną 2011 r., potwierdziły jego kontynuację na łącznej długości około 75 m. Jego 

szerokość niezmiennie wynosi 6 m, ściany boczne są skośne, miejscami ze śladami 

szalowania drewnem. Badania obiektu E/2001 kontynuowane jesienią 2011 r. 

odsłoniły kolejne 25 m jego przebiegu, co daje łączną długość (suma eksploracji z 

lat: 2001, 2011) około 100 m. Jego szerokość wynosi na całej długości dokładnie 

6 m, ściany są skośne, miejscami szalowane zbutwiałym obecnie drewnem. Na południowym 

końcu obiekt „E” miał szerokość 8 m na długości około 4 m. W części 

południowo-zachodniej tego obiektu archeolodzy natrafili, najprawdopodobniej, na 

pozostałości drewnianych schodków. W jego części wschodniej odkryto liczne łuski 

karabinowe a w części zachodniej głównie pistoletowe. Na 50-tym i 25-tym metrze 

obiektu E zlokalizowano ostańce z naturalnego piasku o szerokości około 2 m. Po 

wstępnej analizie archeolodzy (jak twierdzą z dużym prawdopodobieństwem) określają 

funkcję obiektu E jako strzelnicę. 

Na północ od obiektu „E”, w trakcie tych samych badań archeologicznych, 

natrafiono na południowo-wschodni narożnik obiektu podobnego do obiektu „E”, 

którego długość w kierunku zachodnim na podstawie odwiertów można oszacować 

na 15-20 m, szerokość około 5-6 m. W wypełnisku tego obiektu natrafiono na nieliczne, 

drobne przedmioty z żelaza oraz fragmenty butelek po wódce. Być może to 

właśnie w tym miejscu pełniący służbę w obozie III esesmani mieli swój barak, tak 

zwaną, „herbaciarnię”. Mniej więcej na wysokości 50-go metra po stronie wschodniej 

obiektu E natrafiono na koncentrację potłuczonych butelek po wódce oraz 

po butelkach holenderskich. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy jest to miejsce 

śmietnikowe czy też kolejny obiekt związany w jakiś sposób z barakiem (stróżówką) 

esesmanów nadzorujących obóz III. Ogrodzenie obozu III, z drutu kolczastego, 

systematycznie przeplatane było gałęziami iglastymi. Nikt z zewnątrz nie mógł widzieć, 

co tam się dzieje. Nadzór nad obozem III sprawowali SS-Oberscharführer 

Kurt Bolender, Hubert Gomerski i Erich Bauer. Bolender, żeby mieć nieco bardziej 

komfortowe warunki pracy w obozie III kazał sobie wybudować drewniany domek 

na skraju kremacyjnego dołu. Jak opisuje w swoich zeznaniach Bauer: „stamtąd 

mógł obserwować odbywające się kremacje, miło przy tym spędzając czas, np. piekąc 

ziemniaki nad płomieniem wydobywającym się z dołu” 13 . „Żyli tam sobie całkiem 

przyjemnie” twierdził Bauer 14 . Domkiem, o którym mówi Bauer mógł być niewielki 

barak, dyżurka przeznaczona dla Niemców pełniących służbę w obozie III. Jeden 

z ukraińskich strażników na naszkicowanym przez siebie planie obozu zaznacza ten 

budynek w niewielkiej odległości na północ od komory. Nazywa go „herbaciarnią”: 

„[…] ogołocone trupy podwożą do ogniska, wyrzucają na ziemię i błyskawicznie 

układają ich na szyny po 1000 – 1500 osób, pod nimi rozpalają nieduże ognisko 

i ludzie sami płoną, palą się. Tylko jeden pan Niemiec siedzi w restauracji nad kieliszkiem 

rumu i wydaje rozkazy: „Ten źle pracuje, rozstrzelać. Inny się nie śmieje 

– utopić w kubku wody, trzeci jest za słaby - powiesić.” Ze wszystkich spalonych 

13 

Według Ittnera do Bolendera i Gomerskiego dołączali Weiss, Gromer i Bauer, którzy także 

obsługiwali silnik wykorzystywany do gazowania ofiar. 

14 

Erich Bauer, protokół przesłuchania, ZStL-251/59-8-1590, Berlin, dnia 20 listopada 1962 r.


ludzi, godzinę temu (jeszcze żywych?), widzieliśmy tylko białe wypalone kości, które 

zmieniają się w proch i zasypywane są w dołach. Taki proces przebiega dzień i noc. 

Ludzie giną, a Niemcy całe ich dobro zabierają sobie, bogacą się […]” 15 . Alkohol 

w obozie III lał się strumieniami. Gomerski nigdy nie ukrywał, że bardzo dużo pili. 

Przyznawał nawet, że wypijał litr wódki dziennie, a do tego mnóstwo piwa 16 . Bauer 

pił tak bardzo, że komendant Reichleitner groził mu, iż zostanie odesłany z obozu, 

podobnie jak było to w przypadku Gromera. Obóz III był całkowicie odizolowany 

i otoczony absolutną tajemnicą. 

Sugestie archeologów określające wstępnie całość odkrytego obiektu „E” jako 

relikt byłej strzelnicy mogą budzić pewne wątpliwości. Niewykluczone jest jednak, 

że obiekt „E” nie był zwartą całością i składał się z dwóch niezależnych i odmiennych 

części o całkowicie różnym przeznaczeniu. Zlokalizowany w trakcie badań 

w połowie długości tego obiektu ostaniec z naturalnego piasku stanowić może linię 

jego podziału. Tędy też mogła przebiegać linia ogrodzenia z drutu kolczastego, 

po dwóch stronach ścieżki o szerokości około 2 m, będącego wewnętrznym płotem 

oddzielającym obóz III od pozostałych części ośrodka zagłady. Zdecydowana większość 

relacji i planów pozostawionych przez świadków (byli więźniowie, członkowie 

niemieckiej załogi i ukraińscy strażnicy) lokalizuje w tym właśnie miejscu ogrodzenie 

otaczające obóz III. W wyniku takiego podziału obiektu „E” wyodrębnić można 

by jego część północną i południową. Wydaje się, że to właśnie ekspedycja prof. 

Andrzeja Koli z 2001 r. zlokalizowała prawie w całości część północną a prace 

z roku 2011 część południową obiektu „E”. Jak wynika ze sprawozdań tych dwóch 

ekspedycji odnalezione w owych częściach relikty elementów konstrukcyjnych oraz 

rodzaje artefaktów różnią się od siebie. Na taki podział wskazywać może także czytelnie 

zarysowująca się na zdjęciach lotniczych terenu obozowego droga (niezależna 

od Himmelfahrtstrasse), łącząca obóz II z południowym krańcem, północnej części 

obiektu „E”. Na wysokości skrzyżowania Himmelfahrtstrasse z istniejącą obecnie 

drogą – tak zwaną Aleją Pamięci, po stronie zachodniej Himmelfahrtstrasse, archeolodzy 

zlokalizowali, jesienią 2011 r., relikt polnej drogi, która biegnąc od południa 

zakręca w tym miejscu w kierunku obiektu „E”. Niewykluczone, że ta właśnie droga 

mogła łączyć strefę obozu II z domniemanym lazaretem - północną częścią obiektu 

„E”. 

Kilku byłych więźniów obozu na wykonanych przez siebie szkicach zaznacza 

(nie opisując jego przeznaczenia) obiekt nazywany ogrodzonym miejscem pracy lub 

barakiem. Każdy z nich jednak lokalizuje go za ogrodzeniem, wewnątrz obozu III. 

Zakładając, że są to faktycznie dwa niezależne byłe obozowe obiekty, można przyjąć 

tezę, że północny stanowił domniemany lazaret (miejsce rozstrzeliwań) południowy 

zaś mógł być związany z tak zwanym obozem V (koszarami ukraińskich strażników, 

obozem rezerwy strażników obozowych). I niewykluczone jest, że mogła to być, jak 

15 

Notatka służbowa Zachara Filipowicza Popławskiego do Pełnomocnika Komunistycznej Partii 

Białorusi w Obwodzie Brzeskim, 7 października 1943 r., zbiory prywatne – Marek Bem. 

16 

Hubert Gomerski, protokół przesłuchania, Frankfurt nad Menem, dnia 28 listopada 1973 r.


sugerują archeolodzy, strzelnica treningowa zakwaterowanych w obozie V żołnierzy 

(patrz wyżej zeznanie Franza Suchomela). Informacji na ten temat pozostało niewiele. 

Sektor V obozu funkcjonował nie dłużej niż dwa, trzy miesiące, był niezależną 

częścią i nie był strukturalnie powiązany z ośrodkiem zagłady jako takim. Stacjonujący 

w nim żołnierze przeznaczeni mogli być do ochrony zewnętrznej budowanego 

i rozpoczynającego swoją działalność obozu IV. 

Najprawdopodobniej w związku z budową obozu IV (północnego) została dodatkowo 

wzmocniona ochrona całego obozu. Na niemieckich zdjęciach lotniczych 

terenu po byłym obozie w Sobiborze, pochodzących z marca i maja 1944 r., można 

zauważyć bardzo czytelne kontury nieznanego obiektu sąsiadującego z zachodnim 

ogrodzeniem miejsca zagłady. Archeologiczne badania powierzchniowe (w 2010 

i 2011 r.) potwierdziły obecność w tym miejscu fragmentów gruzu betonowego, drutu 

kolczastego, rzeczy osobistych i codziennego użytku. Do dzisiaj w kierunku tego 

miejsca prowadzi droga, która pokrywa się z widoczną na zdjęciach lotniczych. Prowadzi 

ona z miejsca, gdzie w czasie funkcjonowania obozu była wolna przestrzeń 

między obozem I i obozem II. Jakub Biskupicz 17 i Hersz Cukierman 18 wspominali 

w swoich relacjach o tym miejscu. Biskupicz mówi, że pod koniec funkcjonowania 

obozu zagłady, w jego sąsiedztwie powstał jeszcze jeden obóz, w którym przebywali 

żołnierze Wehrmachtu. Według niego placówka ta nie miała nic wspólnego z ośrodkiem 

zagłady. Cukierman twierdzi, że na tym obszarze znajdował się także duży 

obóz rezerwowy dla Ukraińców. Iwan Karakasz, strażnik ukraiński na swoim planie 

miejsca zagłady wyjaśnia charakter tego obiektu i nazywa go „obozem piątym”, który 

przeznaczony był dla sześćdziesięciu „zachodnich Ukraińców”, przysłanych do 

Sobiboru w celu ochrony nowej części obozu. Twierdzi też, że żołnierze ci nie mieli 

żadnego kontaktu z „obozem ogólnym” 19 . Kurt Bolender zaznacza na swoim planie 

koszary dla „ukraińskiego komanda”. Należy przypuszczać, że Bolender mógł widzieć 

i poznać ten obiekt zaraz po powstaniu i ucieczce więźniów. Wtedy to właśnie 

został po raz drugi oddelegowany do Sobiboru. Pierwszy raz służył tu od kwietnia 

do lipca 1942 r. 

Jakub Biskupicz: „[…] na koniec był jeszcze jeden obóz, w którym byli żołnierze 

Wehrmachtu. To nie miało związku z obozem Sobibór, ale wiedzieliśmy o tym […] ” 20 . 

 

17 

Jakub Biskupicz, transkrypcja nagrania DVD/płyta 1–8, archiwum USHMM /RG – 50.120 0016, 

20 marca 1992 r., tłum. z j. hebr. Małgorzata Lipska; Jakub Biskupicz, protokół przesłuchania 

(w sprawie karnej przeciwko Bolender), sygn. 13/112, Tel - Aviv/Izrael, dnia 17 maja 1961 r.; Jakub 

Biskupicz, protokół przesłuchania, sygn. 13/97, Tel - Aviv/Izrael, 6 czerwca 1962 r. 

18 

Hersz Cukierman, relacja, archiwum ŻIH, sygn. 301/14, dnia 17 września 1944 r. 

19 


Białorusi w Obwodzie Brzeskim, dotyczy relacji Iwana Michajłowicza Karakasza w sprawie obozu 

śmierci w Sobiborze, dnia 7 października 1943 r. 

20 

Jakub Biskupicz, transkrypcja nagrania DVD/płyta 1-8, archiwum USHMM /RG – 50.120 0016, 

dnia 20 marca 1992 r., tłum. z j. hebr. Małgorzata Lipska.


Hersz Cukierman: „[…] niedaleko od lasu był duży obóz rezerwowy dla Ukraińców 

i oni próbowali złapać trochę Żydów, ale im się to nie udało. Uciekło wtedy z Sobiboru 

około 350 Żydów. Uciekając do lasu spotkałem się ze swoim synem […]” 21 . 

Iwan Karakasz: „[…] V obóz mieścił do 60 ludzi, zachodnich Ukraińców, przysłanych 

tu jakoby do ochrony nowo budowanej (części obozu?). Oni nie mają żadnego 

kontaktu z obozem ogólnym […]” 22 . 

Szkic Kurta Bolendera: 

SS-Oberscharführer Kurt Bolender był w Sobiborze od końca kwietnia do lipca 

1942 r. Sprawował, między innymi, nadzór nad obozem III. W trakcie toczącego 

się przeciwko niemu procesowi w Hagen przygotował odręczny szkic obozu, który 

w trakcie przesłuchań tak interpretował i opisywał: 

Fot. 43. Szkic wykonany przez byłego członka niemieckiej załogi obozu w Sobiborze: SS- 

Oberscharführera Kurta Bolendera. Kopia ze zbiorów MPŁW 

Kurt Bolender: 

„[…] Sporządziłem szkic obozu Sobibór taki, jaki został mi w pamięci. Szkic nie 

jest wierny rzeczywistej skali i może nie odzwierciedlać dokładnie położenia budynków. 

Kreskowe linie na dolnym brzegu oznaczają linię kolejową z Chełma do Wło- 

21 

Hersz Cukierman, relacja, archiwum ŻIH, sygn. 301/14, dnia 17 września 1944 r. 

22 


Białorusi w Obwodzie Brzeskim, dotyczy relacji Iwana Michajłowicza Karakasza w sprawie obozu 

śmierci w Sobiborze, dnia 7 października 1943 r.


dawy. Wyżej znajduje się obóz. Był on ogrodzony podwójnym drutem kolczastym, 

który był poprzeplatany gałązkami i gałęziami, w taki sposób, żeby nikt nie mógł 

zajrzeć do obozu. Nie mogę dokładnie podać powierzchni obozu. Z góry szerokość 

mogła wynosić 150m. Długość bramy do fos 350 m. W dolnym lewym rogu narysowałem 

tor postojowy i rampę. To było miejsce rozładunku przybywających Żydów. 

Powyżej naszkicowałem bramę i budynek wartowników. Straż mogła być położona 

trochę bardziej na lewo od ogrodzenia. Na prawo od straży narysowałem magazyn 

broni, kwaterę Ukraińców, jadalnię i kwaterę, w której również ja podczas swojego 

pobytu w Sobiborze mieszkałem. Przed chwilą uzupełniłem szkic i narysowałem dom, 

któremu dałem numer 10. Dom ten stał już zanim obóz został zbudowany. Mieszkał 

w nim Stangl. W górnym lewym rogu obrzeżyłem pewną część obozu i napisałem 

„Warsztaty Żydów”. Ta część obozu stała już jak przybyłem. Były to baraki, w których 

umieszczono warsztaty krawców, szewców, złotników i innych. Ta opisana część 

obozu przedstawia obóz I. Z prawej strony znajdował się obóz II. Numerem 4 określiłem 

budowę zarządu. Tam mieszkał administrator. W prawym rogu mojego szkicu 

zaznaczyłem drzewostan. Za nim odgraniczyłem obóz III. W nim znajdowały się 

cmentarz, duża kwatera dla Żydów, pozycja MG ( karabin maszynowy) i numerem 

5 komorę gazową. Między obozem III i zarządem leżało lotnisko i plac musztry. Od 

zarządu do komory gazowej poprowadziłem krętą kreskę, której dałem numer 7. 

To był tzw. Schlauch. Z tego, co sobie przypominam przybywało najwyżej 10 wagonów 

na tor postojowy. Po tym jak pociąg się zatrzymał, zamykano bramę a pociąg 

obstawiano ukraińskimi załogami wartowników. Nie wiem jak przebiegało rozładowywanie. 

Zakładam, że Żydzi wysiadali. Następnie byli prowadzeni na plac koło zarządu. 

W tym czasie, kiedy byłem w Sobiborze, nie było baraków, gdzie oni by się 

rozbierali. Na tym miejscu Żydzi musieli się rozebrać, osobno kobiety, osobno mężczyźni. 

Ten cały przebieg widziałem tylko jeden raz. Przed rozebraniem wygłaszał Michel 

przemowę. Mówił im, że przybyli oni pracować i w celu zasiedlenia. Wymagano, 

żeby wcześniej wzięli kąpiel i dezynfekcję, żeby zapobiec rozprzestrzenieniu się zaraźliwych 

chorób. Po przemowie rozbierało się tylu Żydów, ile mieściło się w komorze 

gazowej. Według moich oszacowań mieściło się w jednej komorze gazowej około 

40, 50 osób. Po tym jak Żydzi się rozebrali przeprowadzano ich przez tzw. Schlauch. 

Schlauch był przejściem o szerokości 1 ½, który był otoczony drutem kolczastym. Żydów 

przez Schlauch do komory gazowej nie przeprowadzali Niemcy, lecz wyłącznie 

Ukraińcy. W budowli numer 5 na moim szkicu znajdowały się trzy komory gazowe. 

Na frontowej stronie była mała budowla, w której znajdował się silnik rosyjskiego 

czołgu T 34. Dokładnie tego nie wiem, ponieważ go nie widziałem. Opowiadano nam 

tylko o tym. Po tym jak Żydzi przekroczyli komory gazowe, Ukraińcy zamykali drzwi. 

Na pytanie przerywające odpowiadam, że nie zauważyłem, żeby Niemcy brali w tym 

udział. O ile widziałem, brali w tym udział tylko uzbrojeni Ukraińcy. Silnik, który 

wytwarzał gaz, był obsługiwany przez Ukraińców, a dokładniej – był to jeden Ukrainiec 

o imieniu Emil i niemiecki kierowca samochodu o nazwisku Bauer. O Ukraińcu 

imieniem Emil wiem, że później we Włoszech przeszedł do partyzantów. Nie wiem, 

co się z nim stało. Bauer pochodził z Berlina, czy dokładniej mówiąc przybył z Ber-


lina jako kierowca samochodu. Nie widziałem go później we Włoszech. Po zagazowaniu 

otwierano drzwi i żydowskie komando robotników wynosiło zwłoki z komory 

gazowej. Przy tej okazji wyłamywano istniejące złote zęby. Na tylnej stronie domu 

z komorami gazowymi leżał tor kolejki wąskotorowej, który prowadził na cmentarze. 

Żydowskie komando robotników kładło zwłoki na czterokątne szalowane wagony 

i wiozło je do masowego grobu. Grób masowy był o rozmiarach 60 m długi, 20m 

szeroki, 6-7 m głęboki. Boczne ściany były ukośnie ścięte w formie skarpy w celu 

uniknięcia niebezpieczeństwa zawalenia się. Na pytanie przerywające odpowiadam, 

że w czasie mojego pobytu w obozie nie spalano zwłok. Wiem to dokładnie. Za mojego 

czasu zwłoki układano warstwami w taki sposób, żeby jak najwięcej zmieściło się 

w jednym grobie. Później słyszałem, że zwłoki przewożono koparkami i spalano. Reszta, 

kości były miażdżone i mieszane z piaskiem, to przesypywano następnie ziemią 

i sadzono zagajnik. Za mojego pobytu składano zdjęte ubrania pod gołym niebem. Nie 

wiedziałem nic o tym, żeby je zużytkowano. O zużytkowaniu złotych zębów, oddanych 

ozdób, biżuterii nie mogę nic powiedzieć. Te rzeczy mnie nie interesowały […]” 23 . 

Szkice Franza Hödla: 

Austriak, SS-Unterscharführer Franz Hodl służył w Sobiborze od października 

1942 r. do powstania w październiku 1943 r. Obsługiwał on, razem z Bolenderem, 

silnik spalinowy służący do zagazowywania więźniów. Swoje szkice sobiborskiego 

obozu sporządził w 1966 i 1974 r. Na uwagę zasługują zaznaczone szczegóły związane 

z obozem III. Podobnie jak Bolender zaznaczył także „wolny teren” służący 

jako pas startowy i lądowisko dla samolotów. 

Fot. 44. Szkic wykonany przez byłego członka niemieckiej załogi obozu 

w Sobiborze – SS-Unterscharführera Franza Hödla. Kopia ze zbiorów MPŁW 

23 

Kurt Bolender, protokół przesłuchania, Krajowy Sąd Policji Kryminalnej, Monachium, dnia 5 czerwca 

1962 r.


 

Fot. 45. Szkic wykonany przez byłego członka niemieckiej załogi obozu 

w Sobiborze – SS-Unterscharführera Franza Hödla. Kopia ze zbiorów MPŁW 

Istotnym źródłem wiedzy porównawczej na temat topografii obozu w Sobiborze 

są plany (w skali 1: 2000) wykonane przez polskich geodetów w maju 1984 r. na 

zlecenie Sądu w Hagen w związku z toczącym się apelacyjnym procesem sądowym 

przeciwko Karlowi Frenzlowi. Wynika z nich, że szerokość obozu wynosiła 620 m 

a długość 340 m. Całkowita powierzchnia obozu wraz z polem minowym wokół niego 

wynosiła 25 ha. W części opisującej obóz III pod rysunkiem przedstawiającym 

dół krematoryjny widnieje podpis: „miejsce gdzie odkopano fragmenty fundamentów 

i części samochodów z przypalonymi kośćmi ludzkimi”. Mało prawdopodobne 

wydaje się, aby notatka ta opisywała fragmenty samochodu, na którym zainstalowany 

był młynek kruszący kości i popiół pozostałe po kremacji zwłok. Choć i takiej 

ewentualności wykluczyć nie można. Przypuszczać jednak można, że opisywane 

„…części samochodów z przypalonymi kośćmi ludzkimi” dotyczą ram samochodowego 

podwozia, które wykorzystywane mogły być w dołach krematoryjnych jako 

ruszty.


Fot. 46. Plan wykonany na zlecenie Sądu w Hagen (1984 r.) w związku z toczącym się apelacyjnym 

procesem sądowym przeciwko Karlowi Frenzlowi 

Nie można dokładnie stwierdzić, jaką wiedzę na temat masowego mordu Żydów, 

w czasie II wojny światowej, miał rząd sowiecki. Raporty z terenów okupowanych 

przez Niemców, które dotarły do Moskwy, nie zostały do dzisiaj udostępnione badaczom. 

Związek Sowiecki, druga potęga militarna, polityczna i gospodarcza ówczesnego 

świata, pozostał bierny wobec zagłady Żydów europejskich. Stąd Żydzi nie 

mogli spodziewać się ratunku. Stalin był zdecydowanym antysemitą, nie tolerował 

Żydów. Był sprawcą zagłady wielu najwybitniejszych przedstawicieli narodu żydowskiego. 

Nie ma najmniejszych wątpliwości, że w 1943 r. partyzanci radzieccy 

penetrujący obszar w okolicach Włodawy i Sobiboru po drugiej stronie rzeki Bug 

posiadali szczegółowe informacje na temat działalności niemieckiego ośrodka zagłady 

w Sobiborze. Do dzisiaj nie zostały udostępnione opinii publicznej wszystkie 

materiały z procesów sądowych toczących się w ZSRR przeciwko byłym wachmanom. 

Część tych dokumentów dotycząca zeznań np. Razgonajewa, Danilczenki, 

Pankowa, Pawli, Szulca pokazuje jak cenne mogą być to źródła do poznania historii 

Sobiboru. Prawdopodobnie w trakcie dochodzenia sądowego i postępowania 

prokuratorskiego, na początku lat sześćdziesiątych minionego wieku (przez zespół 

śledczy KGB przy Ministerstwie Sprawiedliwości ZSRR), przeciwko ujawnionym, 

mieszkającym na terenie ZSRR, byłym strażnikom obozowym z Sobiboru przygotowano 

plan ośrodka zagłady w Sobiborze. Plan ten potwierdza zbieżność wiedzy 

radzieckich analityków historii obozu w Sobiborze z efektami podobnych śledztw 

i dochodzeń toczących się, w tym samym czasie, w Europie zachodniej. Plan ten 

odnalazłem w archiwach lubelskiego IPN w aktach dotyczących przesłuchań Szulca 

Emmanuela Henrykowicza z dnia 27 kwietnia 1961 r. w Winnicy (ZSRR).


 

Fot. 47. Plan obozu w Sobiborze wykonany, prawdopodobnie, w trakcie dochodzenia 

sądowego i postępowania prokuratorskiego, na początku lat sześćdziesiątych minionego 

wieku, prowadzonych przez zespół śledczy KGB przy Ministerstwie Sprawiedliwości 

ZSRR, przeciwko ujawnionym, mieszkającym na terenie ZSRR, byłym strażnikom 

obozowym z Sobiboru 

Materiałem uzupełniającym wszelkie ewentualne próby (w tym również prace 

archeologiczne) zmierzające do rekonstrukcji topografii niemieckiego ośrodka zagłady 

w Sobiborze są pozostałe plany, szkice i rysunki pozostawione przez byłych 

więźniów obozu i ukraińskich strażników. Szkice te, których autorami są: Ignat Danilczenko, 

Symcha Białowicz, Estera Raab, Menche Chaskiel czy Arkadii Weisspapier 

stanowią „tylko” bardzo ogólną wizualizację mającą na celu, w swym zamyśle, 

uzupełnić pozostawione przez tych świadków zeznania czy relacje, w których koncentrowali 

swoją uwagę na zasadach i sposobie funkcjonowania obozu i własnych 

przeżyciach a nie na szczegółach związanych z jego konstrukcyjnymi detalami 24 . 

24 

W zasobach archiwalnych dostępne są plany, szkice i rysunki przedstawiające topografię obozu 

(lub jej część) wykonane przez następujących świadków (byli więźniowie, strażnicy ukraińscy, 

członkowie niemieckiej załogi): Bahir Mosche, Białowicz Symcha, Blatt Tomasz , Cohen Alex, 

Engel Chaim, Hanel Salomea, Kornfeld Mojsze, Kurt Ticho, Lichtman Eda, Lichtman Icchak, 

Menche Chaskiel, Peczerski Aleksander, Raab Esther, Schelvis Jules, Szmajzner Stanisław, 

Weisspapier Arkadii, Bauer Erich, Bolender Kurt, Hodl Franz, Ignat Danilczenko, Emanuel Szulc, 

Karakasz Iwan


Fot. 48. Próba rekonstrukcji obozu śmierci w Sobiborze wykonana 

przez byłą więźniarkę obozu Esterę Raab 25 

Fot. 49. Szkic wykonany przez byłego wachmana z obozu 

w Sobiborze – Ignata Danilczenko. Kopia ze zbiorów MPŁW 

25 

Zagłada żydostwa polskiego, oprac. Gerszon Taffet, Philip Friedman, Centralna Komisja Żydowska, 

Łódź 1945.


 

Fot. 50. Szkic wykonany przez byłego więźnia obozu w Sobiborze – A. Weisspapiera. 

Kopia ze zbiorów MPŁW


Fot. 51. Makieta niemieckiego ośrodka zagłady w Sobiborze wykonana przez Tomasza 

Blatta. Makieta znajduje się w Los Angeles Museum of the Holocaust 

Przy każdej następnej próbie rekonstruowania topografii byłego ośrodka zagłady 

w Sobiborze, a w szczególności planowanych kolejnych prac archeologicznych niezbędna 

jest wcześniejsza analiza istniejących zdjęć lotniczych tego terenu z okresu 

II wojny światowej, która dostarczyć może unikalnych materiałów porównawczych. 

Najbardziej przydatnym narzędziem analitycznym będzie odczyt stereoskopowy 

zdjęć lotniczych. Staranne wykorzystanie tej standardowej techniki interpretacji 

zdjęć okazać się może niezwykle cenne. Nie tylko dostarcza oczywistych zalet w 

postaci widoku w trzech wymiarach, ale dodatkowo wydobywa detale poprzez badanie 

dwóch obrazów jednocześnie. Wykorzystanie tych zdjęć, poprzez odczyty GPS 

w trakcie ostatnio prowadzonych badań archeologicznych okazało się bardzo pomocne 

i potwierdziło przypuszczenia odnoszące się do kilku bardzo wyraźnych znaków 

zauważalnych na wszystkich tych zdjęciach (między innymi: lokalizacja tzw. 

obiektu „E” i drogi prowadzącej do niego, przebieg Himmelfahrtstrasse). Niezwykle 

pomocne okazać się może porównanie zdjęć wykonanych w różnych porach roku. 

Misje zwiadowcze Luftwaffe, w okolicach Sobiboru, trwały od marca do maja 

1944 r. Zdjęcia lotnicze terenu przed oraz po byłym ośrodku zagłady w Sobiborze 

wykonano w 1940 r, 28 marca 1944 r., 28 i 30 maja 1944 r., (GX – 168 – SK – 98- 

124, GX – 5081 – 8-9, GX – 8102 – SK – 187, GX – 19265/713,714, 719). Można 

przypuszczać, że z perspektywy lotu ptaka niewiele jest szans na identyfikację znaków 

pomocnych przy rekonstrukcji obozu. Błędem jednak jest założenie, że na przykład 

konstrukcje bez fundamentu po rozbiórce nie pozostawiają żadnych śladów. 

W rzeczywistości istnieje wiele wyraźnych znaków, na tego typu zdjęciach, wskazujących 

na istnienie dawnego ogrodzenia, baraków i dróg oraz miejsca gdzie kopano 

doły, w których ukrywano zwłoki i prochy ofiar. Wiele konstrukcji, które zrównano 

z ziemią wcześniej niż wykonano loty zwiadowcze, można w dalszym ciągu odkryć 

na zdjęciach. Kiedy burzono budynki w Sobiborze, gruzy często palono w jednym 

miejscu, co pozostawiało ślad w postaci jasno zabarwionej piaszczystej ziemi 

ze zwęgloną, czarną plamą pośrodku. Takie ślady są szczególnie dobrze widoczne 

w strefie byłego obozu I, II i III. W innych miejscach obozu, przy przenoszeniu


i paleniu gruzu w innym miejscu, ziemia zachowała ślady wcześniejszego używania. 

Często ślady takie są bardzo wyraźne, ponieważ roślinność potrzebuje czasu, 

żeby się w pełni odbudować, szczególnie, gdy konstrukcje wymagały zrównania 

z ziemią, co powodowało, że na powierzchni pojawiło się podłoże glebowe pozbawione 

organicznego użyźniania. W Sobiborze, podobnie jak w innych obozach „Akcji 

Reinhardt”, piaszczysta gleba zachowała szczególnie dobrze ślady ogrodzenia. 

Kopanie dołów, w których umieszczano słupy powodowało, że jałowe podglebie 

było naruszone. Gdy wykopano i pozbywano się słupów, pozostawało jałowe miejsce, 

na którym trawa i inne rośliny z trudem mogły odrosnąć. Na zdjęciu lotniczym 

zjawisko to można zaobserwować w postaci równo rozmieszczonych białych punktów. 

Inne użycie ziemi pozostawia także wyraźne ślady 26 . 

 

26 

Na bazie zdjęć lotniczych terenu przed oraz po byłym ośrodku zagłady w Sobiborze wykonanych 

w 1940 r, 28 marca 1944 r. i 28 i 30 maja 1944 r. i (GX – 168 – SK – 98-124, GX – 5081 – 8-9, 

GX – 8102 – SK – 187, GX – 19265/713,714, 719) z wykorzystaniem ich jako tła, zespół 

dokumentujący badania archeologiczne (Yoram Haimi, Wojciech Mazurek, Marek Bem, Andrzej 

Kikowski, Grzegorz Fajge, The Herinneringscentrum Kamp Westerbork) opracował plany – 

wizualizację wybranych elementów infrastruktury obozowej i poobozowej na terenie po byłym 

obozie : (1) Plan obozu z wynikami badań archeologicznych z lat 2000 – 2007 – wykonany przez The 

Herinneringscentrum Kamp Westerbork w 2008; (2) Plan obozu z wynikami badań archeologicznych 

z lat 2000 – 2007 naniesionymi na zdjęcia lotnicze z lat: 1940, 1944/a, 1944/b, 1971, 2006.(3) 

Wizualizacja planu obozu: ogólny plan obozu (nr1-5), przedpole obozowe, komora gazowa, kolejka 

wąskotorowa, The Herinneringscentrum Kamp Westerbork, konsultacje Marek Bem, Westerbork 

2008; (4) Wizualizacja planu obozu: plan ogólny(wersja 1-4), obóz I, obóz II, brama wjazdowa, 

panorama obozu, Marek Bem, Andrzej Kikowski, Warszawa 2003; (5) Wizualizacja planu obozu 

– film nr 1-3, Marek Bem, Andrzej Kikowski, Warszawa 2004; (6) Plan obozu z zaznaczonymi 

obiektami pozostałymi po obozie (stacja kolejowa, dom komendanta , wieża obserwacyjna, kapliczka) i budynkiem obecnego muzeum; (7) Plan 

z drogą prowadzącą w kierunku obozu III; (8) Plan z drogą prowadzącą z obozu II do komory 

gazowej tzw. „Himmelfahrtstrasse” z tłem szkicu przygotowanego przez Aleksandra Peczerskiego; 

(9) Plan z elementami infrastruktury obozu I i przedpola obozowego; (10) Plan z elementami 

infrastruktury obozowej: rampa kolejowa, baraki sortownicze, obóz II i „Himmelfahrtstrasse”; (11) 

Fragment zdjęcia lotniczego terenu po byłym ośrodku zagłady (część przedpola obozowego, rampa 

kolejowa, obóz I i II); (12) Plan z elementami infrastruktury obozu: droga do komory gazowej, barak, 

w którym przed wejściem do komory rozbierały się kobiety i dzieci, wschodnia część terenu obozu 

(13) Plan obozu – lokalizacja części obozu II i „Himmelfahrtstrasse”; (14) Plan obozu – lokalizacja 

infrastruktury obozu IV; (15) Plan obozu (nr 1-3) – lokalizacja rezultatów badań archeologicznych 

2001 – 2009; (16) Plan obozu z wynikami badań archeologicznych prowadzonych na terenie po 

byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze w latach 2000 – 2001; (17) Plan obozu z wynikami 

badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 2001 – 2010, Marek Bem, Grzegorz Fajge, 

Włodawa 2010.

Prolog 2000 


Z uwagi na to, że niejednokrotnie znajdywano w różnych częściach byłego obozu 

ludzkie szczątki kostne i wiele przedmiotów wskazujących na ich „obozowe” 

pochodzenie a także dlatego, że zaczęły pojawiać się, wysuwane przez pojedyncze 

osoby i grupy, nowe projekty dodatkowego upamiętnienia terenu, m.in. poprzez 

wybudowanie utwardzonej alejki pamięci (przebiegającej w pobliżu budynku muzeum, 

w kierunku na pomnik i kopiec), powstała konieczność szczegółowego archeologicznego 

przebadania terenu byłego obozu. Jak bowiem podkreślił w swym 

raporcie rabin Schudrich, wizytujący z ramienia Waszyngtońskiego Muzeum Holocaustu 

prace badawcze w Bełżcu: żadne szczątki ludzkie nie powinny być naruszane 

podczas wykonywania robót na obszarze byłych obozów śmierci oraz, że nie do 

zaakceptowania jest chodzenie, przez zwiedzających, po masowych mogiłach. Plan 

przeprowadzenia sondażowych badań archeologicznych na terenie byłego ośrodka 

zagłady w Sobiborze został jednomyślnie zaakceptowany na posiedzeniu Rady Muzeum 

Pojezierza Łęczyńsko - Włodawskiego we Włodawie w dniu 18 maja 2000 r. 

Powodem do przyspieszenia prac stał się projektowany na jesień 2000 r. generalny 

remont obudowy i otoczenia kopca, co wiązało się z koniecznością wprowadzenia 

tam ciężkiego sprzętu budowlanego. Na zlecenie ROPWiM na początku października 

2000 r. na teren byłego obozu udała się ekipa naukowa z Instytutu Archeologii 

i Etnologii UMK w Toruniu pod kierownictwem prof. dr hab. Andrzeja Koli w celu 

uzyskania wstępnej wiedzy o obecnych strukturach powierzchniowych, wstępnego 

określenia granic obozu i lokalizacji poszczególnych obiektów, których położenie 

określało dotąd jedynie kilka relacji oraz szkice wykonane przez byłych więźniów. 

Orientacyjny plan sytuacyjny, wykonany w 1945 r. przez komisje śledcze określił 

obszar byłego obozu na około 58 ha. Jednak analiza zdjęć lotniczych Luftwaffe, 

dokonana przez ekipę naukową w ramach badań dostępnej dokumentacji dla celów 

przyszłych prac, wykazała, że łączna powierzchnia obozu, bez pasa strzeżonej 

ochrony (znajdującej się w otaczającym obóz pasie leśnym) nieznacznie tylko przekracza 

20 ha. 

Krótki pobyt ekipy naukowej w październiku 2000 r. miał stanowić jedynie 

wstępny etap dla planowanych na lata następne systematycznych badań, mających 

na celu, przede wszystkim, precyzyjną lokalizację grobów masowych, rozpoznanie 

obszaru byłego obozu i jego zabudowy, w tym położenia komory gazowej. Próbne 

sondaże (ręcznymi świdrami) umiejscowiono w obszarach typowanych na podstawie 

analizy skupisk zieleni oraz w obrębie kopca – mogiły. Najważniejszym rezul-


tatem tych rekonesansowych badań było natrafienie po obu stronach kopca, w jego 

pobliżu, a więc w miejscach pod tym względem dotąd nieznanych, na groby masowe 

o nieustalonym jeszcze wówczas zasięgu. W kilku odwiertach wykonanych w obrębie 

kopca nie natrafiono natomiast na żadne ślady szczątków ludzkich, a pod nasypem 

znajdował się tzw. calec, czyli przypuszczalnie mogiły również tam nie było. 

Ziemia z kopca nie pochodzi więc z mogił lecz została przywieziona z zewnątrz. 

Podstawowym celem, trwających tydzień (09-14.10.2000 r.) badań sondażowych, 

było rozpoznanie terenu pod ewentualne kolejne prace archeologiczne, wyznaczenie 

siatki hektarowej w nawiązaniu do mapy sytuacyjno-wysokościowej tego obszaru 

oraz wyróżnienie rejonów, w których mogą występować mogiły masowe lub inne 

struktury związane z funkcjonowaniem obozu w latach 1942-43 i wykonanie w tych 

miejscach sondaży wiertniczych. 

Ekipa archeologiczna Instytutu Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Mikołaja 

Kopernika w Toruniu pod kierownictwem prof. Andrzeja Koli i mgr Mieczysława 

Góry przy współudziale Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie 

kontynuowała badania archeologiczne na terenie po byłym ośrodku zagłady w Sobiborze 

w 2001 r. w dwóch etapach: od 17 kwietnia do 9 czerwca i od 19 sierpnia do 

13 października. Kolejne badania archeologiczne (przy współudziale: „Discovery 

Chanel”, niemieckiej firmy geofizycznej „Büro für Geophysik Lorenz” z Berlina, 

Ben - Gurion University of The Negev z Izraela, WorleyParsons Komex z Kanady, 

Uniwersytetu Hartford z USA, Instytutu Yad Vashem z Izraela, Fundacji „Polsko 

- Niemieckie Pojednanie”) Muzeum Pojezierza Łęczyńsko- Włodawskiego realizowało 

w latach: 2004, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011. Od 2011 r. koordynacją badań 

archeologicznych na terenie po byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze 

zajęła się Fundacja „Polsko – Niemieckie Pojednanie”. Realizując plany rozbudowy 

sobiborskiego muzeum i Sobiborskiego Miejsca Pamięci, opracowywane przez 

Międzynarodowy Komitet Sterujący (Polska, Holandia, Izrael, Słowacja) Fundacja 

„Polsko – Niemieckie Pojednanie” badania archeologiczne uznała za priorytetowe. 

Wiosenne i jesienne wykopaliska roku 2011 uznać należy za przełomowe. Zakres 

tych badań oraz ich efekty w jednoznaczny sposób potwierdziły jak wielką rolę odegrać 

może archeologia w odkrywaniu historii sobiborskiego obozu. 

Od 2007 r. na stałe do zespołu polskich archeologów dołączył archeolog z Izraela. 

Nazywa się Yoram Haimi. Mieszka w Izraelu, ma żonę i czwórkę uroczych 

dzieci. Historia jego rodziny powiązana jest z Holokaustem i Sobiborem. Przed czterema 

laty postanowił pojechać do Yad Vashem i spróbować odnaleźć jakąś informację 

dotyczącą tego, co stało się z jego dwoma wujami, braćmi jego matki. Zostali 

zamordowani podczas II wojny światowej. Mieszkali we Francji. Mama mieszkała 

w Maroko. Wujowie byli Marokańczykami, urodzili się w Casablance. Za każdym 

razem, kiedy rozmawiał o nich z matką nie była w stanie niczego dokładnego 

o ich historii mu powiedzieć. Była wtedy małym dzieckiem. Zawsze mówiła tylko, 

że Niemcy zabrali jej braci. Nic więcej. Pewnego dnia pojechał więc do Yad Vashem 

i zaczął przeszukiwać tamtejsze archiwum. Dotarł do wykazu osób przesiedlonych 

(z listą wszystkich transportów) z Francji do Polski. Znalazł nazwiska wujów


w transporcie nr 53. Dowiedział się, że transport ten został wysłany do Sobiboru. 

Starał się znaleźć więcej informacji. Wiedział, że byli fotografami. Posiadali 

w Paryżu własne studio. Wysyłali listy do babci i mamy Yorama do Maroka. To babcia 

otrzymywała listy. Znalazł jeszcze inne nazwisko – Benzaken. Poprosił mamę 

o jakieś bliższe informacje na temat rodziny Benzaken. Zaczęło powtarzać się nazwisko 

- Freba Benzaken. Wujowie Yorama nazywali się Morris Benzaken i Jacob 

Benzaken. Mama Yorama nie wiedziała, kim jest Freba. Zaczął wypytywać rodzinę. 

I wtedy odkrył, że jego dziadek, który nazywał się Samuel Benzaken poślubił właśnie 

tą kobietę, Frebę. I mieli dwójkę dzieci: Morrisa i Jacoba. W latach 30. wyjechali 

do Paryża. To dziadek kupił im studio. Zaczęli z matką pracować w Paryżu. 

Wtedy Yoram postanowił znaleźć informacje dotyczące Sobiboru. Szybko zauważył, 

że w tych wszystkich miejscach, do których poszedł nie było żadnych interesujących 

wiadomości na ten temat. Były jakieś ogólne informacje, takie, które można znaleźć 

w każdej książce. Tak jak gdyby ktoś posługiwał się metodą „kopiuj – wklej”. Wszyscy 

pisali to samo. Postanowił, więc pojechać do Sobiboru. Pewnego dnia wyjechał 

z grupą młodzieży z Izraela do Polski. Nie wiedział, czego może się spodziewać. Po 

prostu przyjechał do Włodawy. I tak spotkaliśmy się. Jak się okazało szybko znaleźliśmy 

wspólny język. Zaczęliśmy rozmawiać o historii obozu. Nawiązaliśmy współpracę. 

Początkowo wydawało się to tylko marzeniem i jakimś szalonym planem. 

Ale spełniło się. Nawiązaliśmy współpracę z Wojciechem Mazurkiem. Znałem go 

już od wielu lat. Jest bardzo rzetelnym i skrupulatnym archeologiem z wieloletnim 

doświadczeniem. W październiku 2007 r. rozpoczęliśmy na terenie obozu w Sobiborze 

badania archeologiczne. Mimo, że pracowaliśmy dosyć krótko znaleźliśmy 

wiele ciekawych artefaktów. Powiązaliśmy nasze badania z pracami archeologicznymi, 

które miały miejsce w 2001 r. Prowadził je wówczas profesor Andrzej Kola. 

Opierając się na badaniach profesora próbowaliśmy ustalić gdzie znajdowała się 

komora gazowa. To było główne założenie wykopalisk. Osiągnęliśmy pewne rezultaty. 

Następnie w lipcu 2008 r. przyjechała do Sobiboru grupa geofizyków z Kanady 

i z Uniwersytetu Hartford. Sporządziliśmy mapę satelitarną obozu. Przy użyciu najnowocześniejszych 

urządzeń geofizycznych amerykańska i kanadyjska ekipa zbadała 

część obszaru Obozu III. Zebraliśmy także punkty GPS z całego obozu. Było to 

niezmiernie istotne, ponieważ teraz możemy na bieżąco weryfikować te informacje 

z wynikami badań archeologicznych i wstępną analizą zdjęć lotniczych z roku 1940 

i 1944. Odkryliśmy kilka obszarów, w których jak przypuszczamy znajdują się ludzkie 

szczątki. Yoram Haimi jest dumny z prowadzonych prac. Brał udział we wszystkich 

sobiborskich ekspedycjach archeologicznych od 2007 r. Zawsze podkreślał to, 

że badania archeologiczne prowadzi nie tylko dla samych badań i efektów naukowych. 

Robi to także dla swojej rodziny. Dla uczczenia ich pamięci. Jest przekonany, 

że dzięki tym pracom i ich efektom będzie mógł pomóc również tym wszystkim 

innym rodzinom, które do dzisiaj nie wiedzą praktycznie nic o tych, których zabrano 

im do Sobiboru. 

(Marek Bem)


Wojciech Mazurek 

 

Wyniki badań archeologicznych na terenie 

byłego niemieckiego obozu zagłady 

w Sobiborze prowadzonych w latach 2001-2011 

W roku 1993 byłem obserwatorem uroczystości obchodów 50-tej rocznicy zbrojnego 

powstania więźniów w sobiborskim obozie. Później starałem się obserwować 

zachodzące zmiany na terenie byłego obozu z pozycji długoletniego pracownika 

- archeologa muzeum w Chełmie, czasowo oddelegowanego do opracowania zabytków 

archeologicznych w muzeum we Włodawie. Wiosną 2001 r., już jako dyrektor 

muzeum w Chełmie, odwiedziłem w Sobiborze ekipę z Uniwersytetu Mikołaja 

Kopernika w Toruniu, która prowadziła archeologiczne badania sondażowe 

z użyciem wiertła geologicznego w rejonie Kopca Pamięci. Mój bezpośredni już 

kontakt naukowy z terenem po byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze 

doszedł do skutku w roku 2004 w wyniku zaproszenia przez Marka Bema (wówczas 

dyrektora włodawskiego i sobiborskiego muzeum) do współpracy niemieckich 

geofizyków. Firma ta, wynajęta i sponsorowana przez ekipę filmową z Los Angeles 

przygotowującą film dokumentalny dla „Discovery Channel”, miała prowadzić, na 

terenie poobozowym, nieinwazyjne badania geofizyczne. 

Do końca XX wieku na terenie po byłym obozie zagłady w Sobiborze nie były 

prowadzone badania archeologiczne lub brak jest materialnego śladu po ich wynikach. 

Systematyczne badania zostały rozpoczęte w latach 2000-2001 przez ekspedycję 

z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu pod kierunkiem profesora 

Andrzeja Koli (2000, 2001). Zastosowana została wówczas metoda rozpoznania, 

znana z wcześniejszych badań terenu byłego obozu w Bełżcu, tzn. wykonania siatki 

odwiertów na podstawie oczka o wymiarach 5 x 5 m z zagęszczeniem do 2,5 x 2,5 m 

w miejscach zlokalizowania antropogenicznych anomalii. Planowane na dalsze lata 

badania zakończone zostały po wykonaniu kilku wykopów sondażowych, w których 

odkryte zostały obiekty nieruchome A-E. 

Od roku 2004 na zlecenie Muzeum we Włodawie prace archeologiczne, tak 

o charakterze wykopaliskowym jak i nieinwazyjnym, prowadziła firma „SUB TER- 

RA” Badania Archeologiczne, mgr Wojciech Mazurek z siedzibą w Chełmie. 

W pierwszym sezonie we współpracy z niemiecką firmą geofizyczną „Büro für Geo-


physik” z Berlina wykonane zostały badania geofizyczne w 3 rejonach obozu. Od 

roku 2007 nawiązana została współpraca z naukowcami izraelskimi (Yoram Haimi, 

konsultacja prof. I. Gilead). W pierwszym roku zweryfikowane zostały wykopaliskowo 

anomalie magnetyczne, położone na zachód od obiektu E, odkrytego w roku 

2001. Jak pokazały wyniki tych prac, anomalie te powstały w wyniku nagromadzenia 

w miejscu istnienia wąskiego korytarza (obiekt F), odchodzącego od budynku 

E w kierunku północno-zachodnim, wielu drobnych zabytków ruchomych – rzeczy 

osobistych ofiar Sobiboru. Rok później we współpracy z firmą WorleyParsons 

z Kanady wykonane zostały kolejne badania geofizyczne w rejonie między asfaltowym 

placem z Pomnikiem a obiektem E z roku 2001. W roku 2009 kontynuowane 

były na niewielką skalę prace wykopaliskowe w miejscu zarejestrowania w roku 

2008 niewielkich, aczkolwiek dość głęboko czytelnych anomalii magnetycznych, 

układających się w linię prostą, biegnącą wzdłuż zachodniej krawędzi asfaltowego 

placu z Pomnikami. Weryfikacja tych anomalii przyniosła odkrycie trzech rzędów 

dołków posłupowych, biegnących na osi północ-południe oraz dużej ilości zabytków 

ruchomych. W roku 2010 kontynuowane były na większą skalę prace wykopaliskowe 

w miejscu odkrycia rzędów dołków posłupowych. W efekcie tych prac 

stwierdzono kontynuację dwóch równoległych linii dołków posłupowych na długości 

około 80 m. Biegły one wzdłuż zachodniej krawędzi asfaltowego placu z Pomnikiem, 

na północ w kierunku grobów zbiorowych, na południu nieznacznie skręcają 

one w kierunku południowo-wschodnim. Oba rzędy dołków posłupowych oddalone 

są od siebie o około 155 cm i biegną w pobliżu obiektów A, B i D, odkrytych 

w roku 2001. Wśród 126 zinwentaryzowanych, w roku 2010, obiektów nieruchomych, 

odkryty został, jeden, średnich rozmiarów obiekt z dość licznymi zabytkami 

żelaznymi, w większości odpadami z kuźni (Obiekt 75). Pozostałe obiekty to 

przede wszystkim drobne zagłębienia, powstałe w większości w trakcie użytkowania 

i likwidacji obozu. W obrębie warstwy popielatego humusu leśnego natrafiono 

głównie, przy asfaltowym placu, na liczne zabytki po ofiarach, w tej liczbie monety 

polskie, francuskie, czechosłowackie i holenderskie, żelazne klucze do walizek, 

nożyczki żelazne i wiele innych wyrobów z żelaza, miedzi, srebra, gumy, szkła. 

Wśród nich wyjątkową pozycją jest srebrna, okrągła, w idealnym stanie zachowana 

zawieszka z napisem po jednej stronie imienia Hanna, po drugiej Bóg w języku hebrajskim. 

Planowane na rok 2011 badania wykopaliskowe na terenie obozu w Sobiborze 

pierwotnie miały za cel odtworzenie topografii obozu III, w którym odbywała 

się bezpośrednia eksterminacja Żydów. Zostały one podzielone na 2 etapy terenowe, 

tzn. ekspedycję wiosenną, która zakończyła swoje prace terenowe na początku 

czerwca 2011 roku oraz ekspedycję jesienną, planowaną od połowy września do 

końca października 2011 r. Termin badań jesiennych został przesunięty na miesiące 

październik-listopad i mimo obaw o warunki pogodowe badania odbyły się zgodnie 

z planem w dniach 26.10. – 26.11.2011 r. W trakcie badań terenowych wiosną 2011 

roku rozpoznana została centralna i południowa część tzw. obozu III. Efektem tych 

badań było bardzo prawdopodobne rozpoznanie dużej części obozu III o powierzchni 

ponad 1 hektara (około 10 175 m 2 ). Łączna powierzchnia otwartych wykopów


wyniosła 31,5 ara. Teren rozpoznany za pomocą wiertła geologicznego wyniósł około 

7 arów. Głównym zadaniem, postawionym przed kierownikiem badań jesiennych 

było rozpoznanie przebiegu drogi do komór gazowych, tzw. „Himmelfahrtstrasse” 1 

od skrajnie południowego miejsca, odsłoniętego w trakcie ekspedycji wiosennej do 

połączenia z obozem II. Celem uzupełniającym było określenie zasięgu, w kierunku 

południowym, obiektu E oraz jego funkcji. 

 

Badania w roku 2001 2 

Głównym celem zlecenia Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie 

dla ekspedycji archeologicznej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika 

w Toruniu, pod kierownictwem profesora Andrzeja Koli, była lokalizacja masowych 

grobów ofiar byłego niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze. Podstawową metodą 

poszukiwań było wykonanie systematycznej siatki odwiertów wiertłem geologicznym 

na podłożu mapy geodezyjnej w podziale na hektary. Odwierty położone były 

w odległości 5 m jeden od drugiego, w miejscach zakłóceń siatka była zagęszczana 

w celu uzyskania pełniejszego ich zasięgu. Metoda ta została wcześniej zastosowana 

w badaniach sondażowych terenu po byłym niemieckim obozie zagłady w Bełżcu. 

Łącznie wykonanych zostało 3805 odwiertów w obrębie 9 hektarów powierzchni 

obozu. W dalszej kolejności przeprowadzone zostały sondażowe prace wykopaliskowe 

w miejscach największych zakłóceń naturalnego układu warstw geologicznych, 

ale tylko poza strefą grobów, w nadziei między innymi na odkrycie położenia 

komór gazowych. 

1 

Himmelfahrtstrasse -wytyczona i zabezpieczona trasa przemarszu więźniów na zagładę. Przez Niemców 

cynicznie nazywana „drogą do nieba”. Swój początek miała w obozie II a kończyła się bezpośrednim 

wejściem do komory gazowej. Z obu stron ogrodzona drutami kolczastymi maskowanymi ciągle 

zmienianymi świeżymi gałęziami sosnowymi. To nadawało jej wygląd leśnej alei. 

„[…] w lagrze II „witano” i przygotowywano do śmierci Żydów. Tutaj ofiary rozbierały się, 

przeszukiwano i sortowano ubrania oraz niszczono dokumenty w specjalnym piecu. Ofiary stawiały 

swoje ostatnie kroki na piaszczystej drodze między ogrodzeniami z drutu kolczastego przeplatanego 

gałęziami jodły i sosny. To była Himmelfahrtstrasse, „Droga do Nieba”, jak ją nazywali Niemcy, 

prowadząca bezpośrednio do komór gazowych” (Tomasz Blatt „Sobibór. Zapomniane powstanie”. 

Włodawa 2003, s. 33.). 

„[…] przybyłam do Sobiboru 9 kwietnia 1943 r. Po wyjściu z wagonów mężczyźni musieli natychmiast 

się rozebrać, potem szli w kierunku obozu nr 3. Kobiety przechodziły aleją obsadzaną sosnami 

w kierunku baraku, gdzie miały się rozebrać. Tam obcinano im włosy” (relacja Selmy Wijnberg 

z „Sobibor. Martyrdom and Revolt”. New York 1980, s. 72.). 

2 

Opracowano na podstawie: Andrzej Kola, Badania archeologiczne terenu byłego obozu zagłady 

Żydów w Sobiborze, „Biuletyn Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa” 2001, nr 4(21); Andrzej 

Kola, Sprawozdanie 

z archeologicznych badań rekonesansowych przeprowadzonych na terenie byłego obozu zagłady 

Żydów w Sobiborze w 2000 r., Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Instytut Archeologii 

i Etnologii, Toruń 2000 r.(maszynopis); Dziennik (09 - 14. 10. 2000 r.) archeologicznych badań 

rekonesansowych przeprowadzonych na terenie byłego obozu zagłady Żydów w Sobiborze w 2000 

r., SOBIBÓR - teren byłego Obozu Zagłady, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Instytut 

Archeologii i Etnologii, Toruń 2000.


Przeprowadzony rekonesans jesienią roku 2000 pozwolił, już wiosną 2001 r., 

na rozpoczęcie sondażowych prac badawczych z pomocą wiertła geologicznego 

w rejonie grobów masowych. Zostały one zlokalizowane wokół Kopca Pamięci, zbudowanego 

w roku 1965 i odnowionego w trakcie trwania badań archeologicznych 

w roku 2001. Ekspedycja toruńska zlokalizowała położenie 7 grobów masowych, 

z których wszystkie położone poniżej Kopca i na wschód od niego (groby nr 3-6) 

miały dwojaki charakter. W warstwach wyższych ciałopalny, w niższych szkieletowy 

ze szczątkami zwłok ludzkich w przemianie tłuszczowo-woskowej. Dwa groby 

(nr 1 i 2), które położone są na zachód od Kopca Pamięci, miały tylko charakter 

ciałopalny, co może wskazywać na późniejsze ich powstanie związane z rozbudową 

obozu latem 1942 r. i podjęciem procesu spalania zwłok wydobytych z dołów. Najtrudniejszym 

do zinterpretowania, spośród odkrytych grobów masowych, był i jest 

nadal grób nr 7, położony na południe od grobu nr 4. Zgodnie z interpretacją profesora 

Andrzeja Koli, obecność nieokreślonych przekształceń wokół tego grobu ciałopalnego 

wskazuje na możliwość jego interpretacji jako miejsca spalania zwłok. 

Fot. 52. Ryc. 1 Lokalizacja grobów masowych (1-7) i reliktów obiektów (A-E), 

odkrytych przez ekspedycję Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu 

pod kierownictwem profesora Andrzeja Koli w latach 2000-2001. 

Opracował na podstawie publikacji A. Kola 2001 Rafał Ratajczak


Równocześnie z prowadzonymi odwiertami przeprowadzone zostały badania 

wykopaliskowe w dwóch rejonach pozagrobowych, gdzie wystąpiły intensywne zakłócenia 

naturalnego układu warstw geologicznych. W rejonie asfaltowego placu, 

na którym stoi Pomnik Więźniarki z Dzieckiem i Obelisk symbolizujący komory 

gazowe, natrafiono na 4 obiekty nieruchome, związane prawdopodobnie z obozem 

III. W narożniku południowo-zachodnim tego placu zlokalizowany był obiekt ziemny 

o wymiarach na poziomie odkrycia około 4,5 x 4,5 m, a w części piwnicznej 

około 2,75 x 2,75 m, oznaczony symbolem A. W zasypisku destruktu tego obiektu 

do głębokości około 1 metra znalezione zostały liczne rzeczy osobiste ofiar Sobiboru 

w postaci połamanych okularów, buteleczek po perfumach, fragmentów grzebieni 

i spinek do włosów obok narzędzi żelaznych jak pilnik, świder, przecinak, fragment 

łopaty. W części piwnicznej obiektu natomiast znaleziono koncentrację węgla kamiennego 

i wiele dalszych zabytków żelaznych w postaci gwoździ, śrub, haków, 

sztabek, bolców obok elementów budowlanych jak fragmenty cegieł czy zaprawa 

cementowa. Jest wielce prawdopodobne, że był to relikt kuźni, która mogła pracować 

w obrębie obozu III. Tuż przy narożniku północno-zachodnim natrafiono na 

dwa kolejne obiekty ziemne, oznaczone symbolami B i D. Obiekt B to trudne do jednoznacznej 

interpretacji zagłębienie o wymiarach około 4 x 3,5 m i głębokości około 

1,3 m, które mogło spełniać funkcję niewielkiego baraku lub raczej półziemianki. 

Również z tego obiektu pochodzi spora kolekcja przedmiotów, należących do 

ofiar obozu w Sobiborze. Od północy do obiektu B przylegał obiekt D o wymiarach 

5,2 x 3,0 m, obniżony w ziemi do głębokości około 1,5 m, również interpretowany 

jako półziemianka. Wypełnisko tego obiektu zawierało dużą ilość przedmiotów, 

należących do ofiar obozu w Sobiborze, między innymi fragmenty mydelniczek, 

cygarniczek, guzików bieliźnianych, maszynek do golenia, scyzoryków, brzytew, 

sprzączek do pasa. Obok nich znalezionych zostało kilkanaście łusek karabinowych 

i pistoletowych. Trudno jest określić jego pierwotną funkcję w infrastrukturze obozowej, 

ale położenie w jednej linii na osi północ-południe z obiektami A i B wskazuje 

na ich funkcjonalny związek. 

Blisko narożnika północno-wschodniego asfaltowego placu zlokalizowana została 

studnia zbudowana z betonowych kręgów o średnicy 110 cm, której dno znajduje 

się na głębokości poniżej 5 metrów, na której znajduje się poziom wodonośny. 

Jest wielce prawdopodobne, że studnia ta była wykorzystywana przy oczyszczaniu 

komór gazowych, które powinny być zlokalizowane prawdopodobnie w rejonie asfaltowego 

placu. 

W przypadku obiektów A, B i D zastosowano pełną ich eksplorację. Inną metodę 

zastosowano w pracach dokumentacyjnych obiektu E, położonego około 

70 m na zachód od asfaltowego placu. Ten długi na 60 m i szeroki na dokładnie 

6 m obiekt, oznaczony symbolem E, został rozpoznany długim profilem wzdłużnym 

i siatką cięć poprzecznych. Zachowano zasady eksploracji naprzemianległej, która 

w przybliżeniu połowę obiektu pozostawiła nienaruszoną dla ewentualnych przyszłych 

badań. Średnia głębokość obiektu wyniosła około 70-80 cm, jedynie w części 

północnej obniżała się do poziomu 1,2-1,3 m. Właśnie ta północna ściana obiektu,


którego funkcja została określona przez profesora Andrzeja Kolę jako barak, zamknięta 

była (ograniczona) mniejszym, prostokątnym barakiem o wymiarach 14 x 4 

m. W części zachodniej tego mniejszego tzw. baraku natrafiono na dwie duże belki 

drewniane, ułożone równolegle względem siebie na głębokości około 90 cm. Każda 

z nich zaopatrzona była od wierzchu w regularny rząd otworów o średnicy około 

5-6 cm, w których pierwotnie tkwiły drewniane kołki. W pobliżu tych belek – legarów 

ustawione były pionowo dwa kolejne słupy drewniane, interpretowane przez 

autora badań jako słupy nośne baraku. W zasypisku obu baraków znalezione zostały 

liczne przedmioty osobiste ofiar zagłady, co upodabnia go do wypełnisk obiektów 

A, B i D, położonych w pobliżu asfaltowego placu. Istotną różnicę stanowi w przypadku 

północnej części obiektu E koncentracja ponad 1800 pocisków, zachowanych 

w postaci odkształconej, wskazującej na ich wstrzelenie w grunt. Koncentracja ta 

została zinterpretowana w sprawozdaniu z badań w roku 2001 jako miejsce w baraku, 

w którym następowały egzekucje osób leżących, być może chorych lub niedołężnych. 

W uzupełnieniu do badań sondażowych i wykopaliskowych, ekspedycja uniwersytetu 

toruńskiego określiła w dużej mierze zasięg zewnętrznego ogrodzenia obozu, 

określony na podstawie reliktów drutu kolczastego, który powrastał w pojedyncze 

drzewa. 


Po trzech latach przerwy i oczekiwania na powrót archeologów na teren byłego 

obozu inicjatywę kontynuacji badań podjął gospodarz terenu, czyli Muzeum Pojezierza 

Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie, które we współpracy z telewizją 

“Discovery Channel”, niemiecką firmą geofizyczną „Büro für Geophysik Lorenz” z 

Berlina oraz firmą archeologiczną “SUB TERRA Badania Archeologiczne” z Chełma, 

podjęło się realizacji programu badań wybranych miejsc byłego obozu w celu 

ich precyzyjnej lokalizacji. Była to początkowa faza realizacji projektu przygotowanego 

przez dyrektora Muzeum, mgr Marka Bema. 

Zakres prac badawczych, zaplanowanych na rok 2004 objął następujące cele: 

- zlokalizowanie reliktów obozu IV, gdzie miała być przetwarzana sowiecka amunicja 

dla potrzeb armii niemieckiej 

- weryfikacja anomalii uzyskanych metodą odwiertów przez ekipę profesora Koli 

w rejonie na południe od obiektu E, który zdaniem Andrzeja Koli mógł mieć 

związek z komorami gazowymi 

3 

Wojciech Mazurek, Wyniki badań archeologicznych na terenie byłego hitlerowskiego obozu 

zagłady w Sobiborze koło Włodawy, woj. Lubelskie 2004 r., Chełm 2004 (maszynopis); Bernhard 

Lorenz, Gerd Plaumann, Informacja na temat badań geofizycznych na terenie byłego obozu 

w Sobiborze, Berlin 2004 (wersja elektroniczna); Gavin Hodge, Marek Bem, Sobibór. Propozycja 

przeprowadzenia badań geomagnetycznych metodą nieinwazyjną, Berlin/Włodawa 2004 (wersja 

elektroniczna i maszynopis).


- lokalizacja przebiegu tzw. „Himmelfahrtstrasse”, którą pędzone były ofiary 

w kierunku komór gazowych 

- określenie na podstawie planigrafii drzew ze śladami drutu kolczastego zewnętrznej 

granicy obozu, co pozwolić miało na jednoznaczne wytyczenie terenu, należącego 

do Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze. 

Całość prac badawczych była filmowana i finansowana przez ekipę amerykańsko 

– brytyjsko - niemiecką, której celem było przygotowanie filmu dokumentalnego 

o obozie w Sobiborze dla telewizji „Discovery Channel”, a w szczególności 

o efektach, jakie można osiągnąć, wykorzystując nowoczesne metody badawcze. 

Chodziło tutaj głównie o metody geofizyczne, które mają nieinwazyjny charakter 

a dostarczają archeologom wielu cennych informacji na podstawie różnego rodzaju 

anomalii, notowanych w ziemi. To praktyczne przetestowanie tych metod było jednym 

z podstawowych celów badań roku 2004. 

 

Metody badań nieinwazyjnych 

Aby uzyskać trzy pierwsze z czterech, wymienionych wyżej, celów badań roku 

2004, zastosowane zostały dwie metody geofizyczne wzajemnie się uzupełniające. 

Metoda geomagnetyczna polegała na pomiarze anomalii magnetycznych występujących 

do kilka metrów pod powierzchnią ziemi. Pomiary wykonywane były niesionym 

w ręku, lekkim magnetometrem. Druga z metod, metoda elektromagnetyczna, 

polegała na wysyłaniu fal elektromagnetycznych w głąb ziemi i pomiarze impulsów 

odbitych od obiektów lub zakłóceń naturalnego układu warstw w ziemi. Pomiary 

wykonywane były w tym przypadku za pomocą lekkiego wózka o wymiarach około 

1 x 1m. Urządzenie to nazywa się EM61. Jedynie w przypadku poszukiwań obozu 

IV, ze względu na ograniczony dostęp przez gęsto rosnące młode drzewa i liczne 

krzewy, zastosowana została tylko metoda magnetyczna. Realizacja czwartego celu, 

czyli poszukiwania drzew z reliktami drutu kolczastego, wykonywano prowadząc 

penetracje piesze i obserwacje drzew oraz korzystając z pomocy detektorów, wykrywających 

metale.


Fot. 53. Ryc. 2 Rejony prowadzonych badań geofizycznych w roku 2004. Rys. R. Ratajczak


Całość prac lokalizowana była (przyjmując oznaczenia numerów hektarów, zastosowane 

w trakcie badań profesora A. Koli: (od I do LXIII) na mapie topograficznej 

w skali 1:1000 założonej w roku 1991 przez Przedsiębiorstwo Produkcyjno- 

Eksportowe „Expol“ Spółka z o.o. w Lublinie, będącej w posiadaniu Muzeum we 

Włodawie. 

 

Przebieg badań 

Badania archeologiczne o charakterze nieinwazyjnym, oparte na pomiarach 

geofizycznych przeprowadzone zostały w dniach 02-06.08.2004 r. Poszukiwania 

reliktów ogrodzenia obozu rozpoczęto kilka dni wcześniej. Całością prac kierował 

mgr Wojciech Mazurek, pomiary geofizyczne prowadzili Gerd Plaumann i Meinrad 

Reibelt z firmy Büro für Geophysik Lorenz z Berlina. Przed rozpoczęciem prac terenowych 

uzgodniony został ich harmonogram, ustalona siatka pomiarowa lokalizacji 

badań, zgodna z układem geodezyjnym i siatką przyjętą przez profesora A. Kolę. 

W pierwszej kolejności zostały przeprowadzone pomiary geomagnetyczne, których 

celem było odnalezienie lokalizacji obozu IV. W tym celu wyznaczony został na 

podstawie relacji świadków teren między obozem III i kaplicą o powierzchni 5 tys. 

m 2 . Zgodnie z metodą pracy grupy geofizycznej założona została siatka pomiarowa 

złożona z taśm geodezyjnych, rozciągniętych na osi W-E co 3 m od osi “0”, za którą 

przyjęto linię łączącą węzły XIX i XXVI. Odczyt pomiarów następował wzdłuż 

wyznaczonych linii oraz po obu jej stronach w odległości 1 metra od taśmy. Kolejny 

odczyt następował co 25 cm, dawało to w obrębie jednej ćwiartki hektara łącznie 

10 600 pomiarów anomalii magnetycznych, a na obu ćwiartkach 21 200 odczytów. 

Całość pomiarów została przetworzona za pomocą 2 programów w postać mapy 

(kartogram) występowania anomalii magnetycznych na przebadanym terenie. 

W następnej kolejności przeprowadzone zostały pomiary już dwoma metodami, 

geomagnetyczną i elektromagnetyczną w rejonie obozu III, konkretnie na przedłużeniu 

obiektu E odkrytego przez ekipę profesora Koli oraz na południe od niego, 

w rejonie anomalii stwierdzonych w trakcie odwiertów. Łącznie wytyczony został 

obszar o powierzchni 1 ha. W części przebadanej przez ekspedycję profesora A. Koli 

w 2001 r. natrafiono na czytelne zagłębienie porośnięte wysoką, ostrą trawą. Również 

dalej na południe odnotowano liczne, chaotyczne zagłębienia, prawdopodobnie 

po wykopach rabunkowych. Na powierzchni tych zagłębień znalezione zostały dwa 

żelazne kubki emaliowane białą farbą oraz cylindryczna konkrecja zaprawy betonowej 

z dużą ilością domieszki żwiru. 

Jako ostatni teren badań geofizycznych wytypowano odcinek nieużytkowanej 

drogi leśnej (prawdopodobnie tożsamej z „Himmelfahrtstrasse”), położonej na zachód 

od budynku muzeum, w rejonie której ekspedycja profesora A. Koli znalazła 

kilka obiektów – rzeczy osobistych ofiar Sobiboru. Od tej osi odmierzone zostało 

5 m. w kierunku NE oraz 10 m w kierunku SW, tworząc pas o szerokości 15 m 

i długości 70 m, aż do zakrętu drogi w kierunku wschodnim.


Poszukiwania drzew z reliktami drutu kolczastego, utożsamianych z pozostałościami 

zewnętrznego ogrodzenia obozowego prowadzone były od dnia 27.07.2004 

r. (z udziałem Aleksandra Mazurka) i kontynuowane w trakcie pomiarów geofizycznych. 

Na początku zweryfikowano niemal wszystkie drzewa odkryte przez ekspedycję 

profesora A. Koli w 2001 r. W dalszej kolejności prowadzone były poszukiwania 

granicy południowej w kierunku wschodnim. Następnie oznaczono rząd drzew jaki 

zachował się po wschodniej stronie torów kolejowych, mniej więcej, na wysokości 

siedziby Nadleśnictwa Sobibór. Poszukiwaniami objęto także granicę północną, 

łącznie z terenem położonym na wschód od linii kolejowej. 

Wyniki badań 

Rejon obozu IV 

Badania geofizyczne zmierzające do odkrycia lokalizacji obozu IV przyniosły 

zaskakująco dobre efekty. W centralnej części obszaru poddanego badaniom natrafiono 

na wielką anomalię magnetyczną w kształcie kwadratu o boku około 18 m. 

Jej osie są skręcone o blisko 45º w kierunku NW-SE. Można ją interpretować jako 

relikty podziemnych bunkrów, zawierających w sobie dużą ilość zbrojenia z prętów 

żelaznych zalanych betonem. Jest to jednak budowla znacznie mniejsza od 9 baraków, 

stanowiących według relacji byłych więźniów Sobiboru, obóz IV. Niewykluczone 

więc, że mamy tutaj do czynienia nie z kompleksem 9 baraków lecz z jednym 

obiektem murowanym o charakterze podziemnego bunkra z 9 oddzielnymi pomieszczeniami. 

O tożsamości odkrytej anomalii z obozem IV świadczą nie tylko wyniki 

badań geofizycznych oraz zgodność jej położenia z relacjami byłych więźniów 

Sobiboru ale także dziwne zagłębienie, pokrywające się z tą anomalią, zawierające 

liczne konkrecje słabego betonu z dużą zawartością grubego żwiru (podobnego do 

konkrecji znalezionej na terenie obozu III). W obrębie tego zagłębienia zostały odkryte 

dwa przedmioty metalowe, które mogą pochodzić z czasów istnienia obozu: 

łyżeczka z zaparzarką do herbaty oraz element wozu drabiniastego. 

Oprócz tej wyraźnej anomalii w narożniku NE obszaru badań natrafiono na równie 

wyraźną ale wielokrotnie mniejszą anomalię, która okazała się być sporym fragmentem 

drutu żelaznego owiniętego wokół ściętego pnia drzewa. Oprócz wymienionych 

anomalii pozostałe były niewielkie i nie tworzą jakichś logicznych ciągów 

czy koncentracji. Można je interpretować jako pozostałości po dawnych i współczesnych 

drobnych obiektach metalowych (np. kapsle, gwoździe, itp.). 

Rejon obozu III – komory gazowe. 

W rejonie południowego zasięgu obozu III oraz prawdopodobnie końcowego 

odcinka tzw. „Himmelfahrtstrasse” przebadany został łącznie obszar o powierzchni


 

1 ha, długi na 150 m i szeroki na 60 m od strony północnej i 70 m od strony południowej. 

W miejscu prowadzenia prac wykopaliskowych przez ekspedycję z Uniwersytetu 

w Toruniu, gdzie natrafiono na obiekt E utożsamiany z komorami gazowymi, 

nie odnotowano anomalii. Było to jednak dość oczywiste, biorąc pod uwagę 

fakt, że badania wykopaliskowe wybrały z tego terenu wszystkie obiekty. Znaczące 

anomalie magnetyczne i elektromagnetyczne zarysowały się jednak po obu stronach 

obiektu E. Po zachodniej stronie mieliśmy do czynienia z regularnym prostokątem 

o wymiarach około 18 x 9 m z bokiem dłuższym na osi N-S, który wstępnie interpretowano 

jako pomieszczenie na silnik spalinowy wytwarzający spaliny wtłaczane 

do komór gazowych. Po stronie wschodniej anomalie te nie były już tak regularne, 

aczkolwiek niewiele odbiegały kształtem od tych po stronie zachodniej. Położone 

są również równolegle do obiektu E. Nawet wstępna interpretacja tych anomalii 

była na tamtym etapie niezwykle trudna. Brano pod uwagę możliwość, że jest to 

pomieszczenie związane z procesem mordowania ludzi w komorach gazowych, np. 

tzw. fryzjernia lub miejsce gromadzenia kosztowności wydobytych ze zwłok ludzkich, 

jak np. złote zęby czy biżuteria osobista. 

W odległości około 60 m na południe od obu anomalii położonych po bokach 

obiektu E stwierdzono kolejną koncentrację odkształceń pola magnetycznego. Miały 

one również kształt zbliżony do prostokąta o osi dłuższej zbieżnej z obiektem E i pozostałymi 

anomaliami. Wymiary tej koncentracji wynosiły około 30 x 15 m. Czy jest 

to jeszcze kontynuacja obiektu E czy już inny zupełnie obiekt, trudno było w owym 

czasie rozstrzygnąć, jednak ta zgodność ukierunkowania osi dłuższych sugerowała, 

że mogliśmy mieć, w tym przypadku, do czynienia z końcowym fragmentem tzw. 

„Himmelfahrtstrasse”, gdzie mógł być położony budynek tzw. fryzjerni, w którym 

obcinane były kobietom włosy przed zamordowaniem ich w komorze gazowej. 

Poszukiwania przebiegu “Himmelfahrtstrasse” 

W związku z tym, że kontynuacja badań geofizycznych w kierunku na południe 

od komór gazowych nie przyniosła spodziewanych efektów (tzn. odkrycia anomalii 

w postaci liniowych ciągów, wyznaczających przebieg tej drogi) zdecydowano się 

na weryfikację niewielkiego odcinka nieużytkowanej dzisiaj drogi leśnej położonej 

na zachód od budynku muzeum. Będący przedmiotem pomiarów odcinek drogi 

miał szerokość około 6 m i posiadał po obu swoich bokach niezbyt szerokie i niezbyt 

głębokie rowki, być może wykonane intencjonalnie jako odwadniające. Aby 

uzyskać pełny obraz tego odcinka drogi wyznaczony został pas, o szerokości 15 m 

i długości 70 m, obejmujący z niedużym zapasem szerokość drogi. Wynikiem prac 

geofizycznych było odkrycie dość dużej ilości drobnych anomalii, charakterystycznych 

dla niewielkich obiektów, jak np. przedmioty codziennego użytku: okulary, 

szminki, scyzoryki, itp. Teren ten był już w przeszłości penetrowany przez ekspedycję 

profesora A. Koli, która wydobyła pojedyncze zabytki ruchome, brak było 

natomiast anomalii regularnie zbieżnych z przebiegiem drogi. Trudno było jedno-


znacznie wykluczyć możliwości interpretacji tej drogi jako początkowego fragmentu 

„Himmelfahrtstrasse”, jak i trudno było taką hipotezę potwierdzić. Pewnym argumentem 

przemawiającym za przyjęciem tej hipotezy była obecność na wschodnim 

krańcu tej drogi, zlokalizowanym w gąszczu drobnych akacji, dokładnie na jej środku 

kolejnego pala drewnianego niedużej średnicy, intencjonalnie uciętego tuż przy 

ziemi. We wnioskach uznano go za prawdopodobny element bramy wejściowej do 

“Himmelfahrtstrasse”. 

Wyjaśnienia dotyczące określenia granic 

byłego hitlerowskiego obozu zagłady w Sobiborze 

W trakcie badań archeologicznych prowadzonych na terenie po byłym ośrodku 

zagłady w Sobiborze w latach 2001 i 2004 realizowano między innymi prace mające 

na celu zlokalizowanie drzew ze śladami drutu kolczastego. Zakres tych prac uzupełniony 

został a następnie zweryfikowany za pomocą analizy porównawczej planów, 

szkiców i relacji byłych więźniów niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze, 

członków załogi tego obozu oraz „świadków pośrednich”. Odnalezienie tego typu 

śladów pozwalałoby na podjęcie pierwszych prób wytyczenia domniemanej granicy 

zewnętrznej obozu. W trakcie ww. badań natrafiono na drzewa z resztkami drutów 

kolczastych, co pozwoliło na wyznaczenie kilku odcinków, które połączone ze sobą 

Fot. 54. Granice byłego niemieckiego ośrodka zagłady w Sobiborze wytyczone na podstawie 

wyników badań archeologicznych z lat 2001 – 2004


 

oraz uzupełnione liniami wytyczonymi na podstawie ww. planów dały czytelny zarys 

linii granicznej obozu. Tak sporządzony plan jest zapisem teoretycznym i ma 

charakter domniemania jego zbieżności z prawdą historyczną. W wyniku prowadzonych 

na przełomie lipca i sierpnia 2004 r. poszukiwań drzew z resztkami drutu kolczastego, 

utożsamionymi z reliktami ogrodzenia obozowego, udało się nie tylko odszukać 

i oznakować drzewa z pierwszych badań ekspedycji Uniwersytetu w Toruniu 

ale odnaleźć następne fragmenty drutu kolczastego odkrywane w kolejnych, nowych 

drzewach. Fragmenty drutu kolczastego pojawiały się w kilku charakterystycznych 

postaciach: jako zwielokrotnione zwoje wrośnięte w korę drzewa, jako pojedyncze 

końcówki drutu wystające z kory drzewa, jako zatopione całkowicie w korze resztki 

lokalizowane jedynie sygnałem wykrywacza metali, jako leżące drzewa z resztkami 

drutu. Poszukiwania drzew ze śladami drutu prowadzone były od drzew położonych 

na północ od Kopca upamiętniającego ofiary Sobiboru w kierunku zachodnim i dalej 

południowym. Doprowadziły do odnalezienia niemal wszystkich drzew zlokalizowanych 

w roku 2001. Idąc wzdłuż południowego ogrodzenia w kierunku wschodnim 

natrafiono na dalszych 14 drzew w rejonie między ostatnim drzewem znalezionym 

w roku 2001 a południowym narożnikiem suchego dzisiaj rowu z wodą od zachodu 

otaczającego obóz I. Czternaście drzew leży na przedłużeniu linii granicznej, odkrytej 

wcześniej, tworząc lekkie odchylenie w kierunku południowo-wschodnim. 

Na jej wschodnim końcu, około 15-16 m na południe od rowu z wodą, natrafiono na 

pojedynczą brzozę, która prawdopodobnie nie posiada fragmentu drutu (brak reakcji 

detektora). Jednak występują na niej charakterystyczne rany, które mogą odpowiadać 

kilku poziomom zawieszonych drutów kolczastych. Dalej na wschód nie ma już 

drzew i przypuszczalnie nie było ich też w okresie istnienia obozu. Bezskuteczne 

okazały się poszukiwania pozostałości po północnej części ogrodzenia. Natrafiono 

jedynie na dwa drzewa bez śladów drutu z anomaliami w postaci skręconych pni 

i jedno drzewo z reliktami drutu położone niedaleko trzech długich dołów. Być może 

było tutaj, podobnie jak w przypadku ogrodzenia południowego, normalne ogrodzenie 

budowane ze słupków i drutów. Podsumowując wyniki poszukiwań ogrodzenia 

zewnętrznego obozu należy stwierdzić, że dzięki nim udało się doprowadzić niemal 

do końca południowy fragment ogrodzenia i odkryć dwa relikty ogrodzenia na 

wschód od torów w północnej strefie obozu i jego otoczenia. Północny fragment 

ogrodzenia był najprawdopodobniej w zachodniej części oparty na rosnących drzewach, 

natomiast dalej na wschód znajdowało się raczej ogrodzenie z desek i zasieki 

z drutu kolczastego, które uniemożliwiały jakikolwiek wgląd na teren obozu III. 

Zachodni odcinek ogrodzenia jest wyraźny, miejscami nawet z trzema rzędami zasieków, 

co stwierdziły już badania przeprowadzone w roku 2001 4 . Na podstawie 

wyżej wymienionych badań wykonałem plan topograficzny terenu byłego niemieckiego 

ośrodka zagłady. Zaproponowane i wytyczone przeze mnie granice mogą nie 

obejmować pewnej części obozu IV (północnego). W tym miejscu nie były prowadzone 

jak dotychczas żadne szczegółowe analizy topograficzne czy archeologiczne. 

4 

Wojciech Mazurek, Wyniki badań archeologicznych na terenie byłego hitlerowskiego obozu zagłady 

w Sobiborze koło Włodawy, woj. lubelskie w 2004 roku, Chełm 2004.


Dokładny zasięg tej części obozu nie jest znany. Oględziny wskazują, że obszar 

tej strefy może być większy niż ten, który wytyczyłem na proponowanej przeze 

mnie mapie byłego obozu. Wytyczone w ten sposób granice byłego ośrodka zagłady 

w Sobiborze określają jego powierzchnię na 31, 27 ha 5 . 

(Marek Bem) 


Po przerwie w badaniach, trwającej kolejne 3 lata, gdy starania o środki finansowe, 

nie przynosiły oczekiwanych skutków, doszło do porozumienia między 

Uniwersytetem Ben Guriona z Negev w Izraelu a Muzeum Pojezierza Łęczyńsko- 

Włodawskiego we Włodawie, którego celem było wznowienie badań archeologicznych. 

Stronę izraelską reprezentowali profesor Icchak Gilead i archeolog Yoram 

Haimi. Archeologiczne badania wykopaliskowe na terenie byłego hitlerowskiego 

obozu zagłady w Sobiborze w roku 2007 zostały przeprowadzone na zlecenie 

Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie przez firmę SUB 

TERRA Badania Archeologiczne z Chełma. Kierownikami prac badawczych byli 

mgr Teresa Mazurek i mgr Wojciech Mazurek. Prace przeprowadzone zostały 

w dniach 06-20.10.2007 r. 

Zakres prac 

Zakres prac badawczych, zaplanowanych na rok 2007 obejmował w momencie 

przygotowania programu badawczego następujące prace: 

- badania wykopaliskowe, w miejscu zlokalizowanych w 2004 r., reliktów obozu 

IV oraz badania wykopaliskowe, w miejscu zweryfikowanych metodą geofizyczną, 

anomalii uzyskanych metodą odwiertów przez ekipę profesora Koli 

w północnej części obiektu E i w rejonie na południe od tego obiektu. Dodatkowo 

przewidziano, na niewielką skalę, sondażowe badania wykopaliskowe 

w miejscu domniemanego przebiegu tzw. „Himmelfahrtstrasse”. 

5 

Patrz także, Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 lipca 2007 r. 

w sprawie określenia granic Pomnika Zagłady, na obszarze którego jest położone Muzeum Byłego 

Obozu Zagłady w Sobiborze oraz obszaru i granic jego strefy ochronnej. 

6 

Wojciech Mazurek, Teresa Mazurek („SUB TERRA“ Badania Archeologiczne, Wojciech Mazurek, 

22-100 Chełm, ul. Szarych Szeregów 5a/ 26), Archeologiczne badania wykopaliskowe na terenie 

byłego hitlerowskiego obozu zagłady w Sobiborze w roku 2007. Sprawozdanie z archeologicznych 

badań wykopaliskowych o charakterze weryfikacyjnym badań geofizycznych z roku 2004 na terenie 

byłego hitlerowskiego obozu zagłady w Sobiborze, październik 2007, Chełm 2007 (maszynopis); 

Isaac Gilead, Yoram Haimi, Wojciech Mazurek, Excavating Nazi Extermination Centres, Negev/ 

Chełm 2008(wersja elektroniczna); Yoram Haimi, The Archaeology of Death. The First Season 

of Excavations in the Sobibor Extermination Camp, Poland Oct. 2007, Negev 2007 (wersja 

elektroniczna i maszynopis).


 

- kontynuację badań geofizycznych głównie na terenie obozu II na obszarze 

o powierzchni około 5 ha. 

Ponieważ możliwości finansowe ekspedycji okazały się jednak znacznie mniejsze, 

planowany program badawczy musiał zostać bardzo ograniczony. Zdecydowano 

się na przeprowadzenie badań wykopaliskowych w miejscu odkrycia anomalii magnetycznych 

na zachód od północnej części obiektu E. Celem prac badawczych była 

weryfikacja zakłóceń magnetycznych, położonych na zachód od obiektu E, stwierdzonych 

w trakcie badań geofizycznych w roku 2004. Badaniami objęto częściowo 

przebadany w roku 2001 fragment zachodniej ściany obiektu E w celu dowiązania 

się do tych wykopalisk. 

W celu wstępnego rozpoznania terenu położonego na północ od obiektu E, 

w ramach wykopu nr 2, oczyszczono ze ściółki około 100 m 2 powierzchni. W trakcie 

badań geofizycznych w roku 2004 teren ten zarysował się jako pozbawiony impulsów 

magnetycznych. 

Początkowo przyjęta metodyka prac ziemnych zakładała użycie sprzętu mechanicznego 

do zdjęcia warstwy ściółki i humusu w miejscu badań. Jednak znaczna 

ilość zabytków ruchomych w ściółce leśnej zmusiła prowadzących badania do weryfikacji 

tej metody i do podjęcia decyzji o ręcznym wykonywaniu całości prac. 

Dodatkowo całość zbieranej ziemi była przesiewana na sitach wykonanych z siatki 

o dwóch różnych oczkach: 2 i 5 mm. Dzięki temu udało się znaleźć nawet niewielkie 

przedmioty. Nadkład humusowy zdejmowany był warstwami mechanicznymi 

o miąższości około 5 cm aż do osiągnięcia piaszczystego calca lub nawarstwień 

antropogenicznych, w szczególności stropów obiektów nieruchomych, które od tego 

poziomu eksplorowane były warstwami naturalnymi. 

Wyniki badań 

W trakcie badań w 2007 r. przebadany został obszar około 2 arów powierzchni, 

położony tuż przy zachodniej ścianie obiektu E w jego środkowej części, odkrytej 

w 2001 r. Pod cienką warstwą ściółki (warstwa 1) w wykopie tym natrafiono na liczne 

płytkie zagłębienia wypełnione czarnym, przepalonym piaskiem z dużą ilością 

drobnych węgli drzewnych (warstwa 2). Zwęglone drewno pochodziło z cienkich 

gałęzi, które miały charakterystyczny, okrągły przekrój. W warstwie tej znajdowało 

się również bardzo dużo ruchomych zabytków, będących osobistymi rzeczami ofiar 

jak fragmenty okularów, protez zębowych, papierośnic, lub stanowiących elementy 

ogrodzeń obozowych jak: fragmenty drutu kolczastego, gwoździe czy żelazne 

obręcze z drutu. Oprócz tego w warstwie tej znaleziono łuski i pociski karabinowe 

i pistoletowe oraz stosunkowo liczne fragmenty butelek szklanych i naczyń po 

perfumach. Wśród nich są ułamki szklane, posiadające odlane napisy świadczące 

o pochodzeniu naczyń szklanych z Holandii. Wśród znalezisk natrafiono również na 

resztki budowlane w postaci konkrecji betonowych i fragmentów cegieł. Są to bez 

wyjątku niewielkie lub wręcz drobne fragmenty. Z warstwy tej pochodzą także nie-


liczne i niewielkie fragmenty kości przepalonych na biały kolor, najprawdopodobniej 

są to szczątki ofiar Sobiboru. Uzupełnieniem do fragmentów szklanych naczyń, 

które stanowić mogą ułamki naczyń po perfumach, jest kilka egzemplarzy nożyczek 

i noży. 

Poniżej warstwy nr 2 natrafiono na dwa płytkie, równolegle względem siebie 

biegnące, rowy wypełnione popielatym piaskiem bez jakichkolwiek zabytków ruchomych. 

Oba rowy zostały określone jako obiekt F (kontynuacja nomenklatury 

obiektów z badań w roku 2001) i biegły na osi południowy-wschód – północnyzachód. 

Początek ich znajdował się pierwotnie w zachodniej ścianie obiektu E. Ich 

północno-zachodni kraniec, w odległości około 14 m od obiektu E, był słabo czytelny 

na tle żółto-szarego piasku, będącego stropem calcowego piasku barwy żółtej. 

Badania wykopaliskowe w roku 2001 częściowo naruszyły skrajnie wschodnią 

część obiektu E. Szerokość każdego z tych rowów wynosi około 70 cm. W calec 

piaszczysty były zagłębione do maksymalnie 20 cm. Oprócz wypełniska z warstwy 

nr 2 oba rowy, szczególnie w części wschodniej, wypełnione były warstwą 3 - mało 

zaburzonym piaskiem barwy popielatej. We wnioskach funkcja obiektu F została 

określona jako wąski korytarz, który brał początek od zachodniej ściany obiektu E 

na wysokości około 25 m od jego północnej krawędzi i prowadził w kierunku północno-zachodnim. 

W przestrzeni między obiektami E i F natrafiono na dwa dołki posłupowe. Oprócz 

tego natrafiono na resztki korzeni drzew lub dolne części drewnianych przynajmniej 

dwóch słupów, położonych przy zachodniej ścianie obiektu E i w jego wnętrzu. Niewykluczone, 

że te słupy stanowiły elementy konstrukcyjne obiektów E i F. 

W części południowej wykopu badawczego natrafiono na dziwne wkopy niezwiązane 

z badaniami w roku 2001, które mogły powstać w okresie powojennym 

w wyniku nielegalnego rozkopywania tego terenu przez tzw. „poszukiwaczy skarbów”. 

W jednym z wkopów natrafiono na zachowany większy fragment cegły. Poza 

tym brak było znalezisk z tej warstwy. 

Na północ od obiektu E przeprowadzone zostały prace rozpoznawcze, gdzie wykonano 

wstępne oczyszczanie 4 ćwiartek arów, odsłaniając jedynie około 5-10 cm 

cienkiej ściółki. Natrafiono tutaj na ślady zmieszania piasku z odpadami korowymi 

(?) oraz niezbyt liczne znaleziska ruchome. Linearne ślady po pracy głębokich radlic 

(?) wskazują na celowe zacieranie śladów. Badania geofizyczne z roku 2004 przyniosły 

tutaj negatywne efekty – brak śladów zakłóceń magnetycznych i elektromagnetycznych. 

Inaczej było w przypadku sondażowych wierceń z roku 2001, które 

ujawniły anomalie na granicy obu arów w trzech otworach położonych obok siebie. 

Dużym zaskoczeniem było odkrycie bardzo licznych zabytków ruchomych. Niemal 

bez wyjątku pochodziły one z warstwy nr 2 – czarnego, spieczonego piasku 

z licznymi konkrecjami węgli drzewnych. Ilościowo wśród znalezisk dominowały 

fragmenty naczyń szklanych, głównie pochodzące z butelek (około 900 szt.). Na 

niektórych z nich zachowały się napisy, które sugerują pochodzenie z Holandii. Niewiele 

mniej znaleziono zabytków żelaznych (ponad 600 egzemplarzy). Wśród nich 

najliczniej wystąpiły fragmenty drutu kolczastego: ponad 300 szt., gwoździe: około


 

Fot. 55. Ryc. 3 Lokalizacja obiektu F, odkrytego w trakcie badań wykopaliskowych 

w roku 2007. Rys. R. Ratajczak


100 szt. oraz liczne fragmenty drutu i innych drobnych przedmiotów z żelaza. Wśród 

żelaznych zabytków natrafiono na interesujące pierścienie czy obręcze, które mogą 

pochodzić z konstrukcji ogrodzenia „Himmelfahrtstrasse”. O możliwości zdeponowania 

na badanym terenie zabytków z tego ogrodzenia mogą świadczyć również 

liczne konkrecje węgla drzewnego, pochodzące ze spalenia drobnych gałęzi, którymi 

maskowane było to ogrodzenie. Znacząca była także ilość znalezionej konkrecji 

betonu i fragmentów cegieł. Tych pierwszych jest ponad 100, zaś kawałków cegieł 

(głównie niewielkich) jest blisko 80. Trudna do wyjaśnienia była obecność w obrębie 

warstwy nr 2 przepalonych, na biało, drobnych fragmentów kości, najprawdopodobniej 

ludzkich. Wśród zabytków wydzielonych znalazły się liczne fragmenty 

ludzkich protez zębowych oraz przedmioty osobiste, jak fragmenty oprawek okularów, 

fragmenty i zachowane w całości szkła z tych okularów i szklane cygarniczki. 

Z narzędzi związanych z zawodem fryzjera oprócz żelaznych nożyczek i fragmentów 

szklanych naczyń po wodach kolońskich i perfumach, znaleziono fragment pędzelka 

do golenia. Po zadokumentowaniu i zakończeniu prac teren pokryty został 

czarną, plastikową folią i przysypany czystym piaskiem z nadzieją na kontynuację 

prac w latach następnych. 

Podsumowując przeprowadzone w roku 2007 prace stwierdzono, że zaobserwowane 

w roku 2004 anomalie magnetyczne powstały na skutek zdeponowania w tym 

miejscu licznych zabytków żelaznych jak wymienione wyżej fragmenty drutów kolczastych, 

obejm czy zwykłych gwoździ. Brak jest głębszych wykopów a pod cienką 

warstwą humusu oprócz reliktów obiektu F nie mamy innych śladów po infrastrukturze 

obozowej. Biorąc pod uwagę wyniki badań z lat 2001, 2004 i 2007 można już 

niemal pewnie stwierdzić, że obiekt E nie jest pozostałością komór gazowych, co od 

początku jego odkrycia było bardzo problematyczne. Za bardziej prawdopodobną 

funkcję uznano używanie tego budynku jako rozbieralnię lub miejsce sortowania 

rzeczy pozostałych po ofiarach. Ważnym odkryciem badań archeologicznych w roku 

2007 było pozyskanie dużej kolekcji zabytków ruchomych, obejmującej ponad 2 

tys. obiektów. Zostały one znalezione w obrębie warstwy czarnego piasku. Na podstawie 

analizy układu nawarstwień trudno było jednoznacznie stwierdzić czy warstwa 

ta znalazła się w miejscu badań tuż po zniszczeniu obozu czy też mamy tutaj 

do czynienia ze złożem wtórnym, tzn. w trakcie różnych prac ziemnych na terenie 

byłego obozu zabytki ruchome zostały przeniesione z innych miejsc (np. z rejonu 

grobów zbiorowych?).


 


W roku 2008, na terenie po byłym niemieckim obozie zagłady, zostały przeprowadzone 

tylko nieinwazyjne badania geofizyczne. Wykonała je po raz kolejny firma 

„SUB TERRA” - Badania Archeologiczne z Chełma. Kierownikiem prac badawczych 

był mgr Wojciech Mazurek we współpracy z Yoramem Haimi z Uniwersytetu 

Ben Guriona w Negev w Izraelu. Pomiary geofizyczne w terenie i kameralną analizę 

wyników wykonała firma WorleyParsons Komex, resources & energy z Kanady. 

Dzięki współpracy Muzeum we Włodawie z Uniwersytetem Hartford w Stanach 

Zjednoczonych firma ta wykonała badania nieodpłatnie. W pracach uczestniczyli, 

w charakterze obserwatorów, przedstawiciele Uniwersytetu Południowej Florydy. 

Zakres prac 

Pierwotny zakres prac badawczych zaplanowanych na rok 2008 miał objąć 

oprócz badań geofizycznych także badania wykopaliskowe. Miały być one przeprowadzone 

w miejscu zlokalizowanych w 2004 r. reliktów obozu IV oraz w miejscu 

anomalii uzyskanych metodą odwiertów przez ekipę profesora Koli w rejonie 

na północ i południe od obiektu E. Dodatkowo planowane były sondażowe badania 

wykopaliskowe w miejscu domniemanego przebiegu tzw. „Himmelfahrtstrasse”. 

Możliwości finansowe okazały się jednak znacznie mniejsze, dlatego program 

badawczy musiał zostać bardzo ograniczony. Zdecydowano się na przeprowadzenie 

badań geofizycznych w terenie otwartym na południe od Kopca Pamięci oraz 

w terenie zalesionym na zachód od placu asfaltowego z pomnikiem. Badaniami geofizycznymi 

objęto również teren wokół wykopów lat 2001 i 2007, w rejonie obiektów 

E i F, aby uzyskać materiał porównawczy z miejsc, na których zdjęta została 

warstwa kulturowa. 


W trakcie badań w 2008 r. w pierwszym etapie zostały wykonane prace kartograficzne 

w oparciu o system satelitarnej lokalizacji GPS. Proces kartografowania 

zrealizowano przy użyciu urządzeń pod nazwą Topcon GTS 4 Total Station oraz 

Trimble GeoXH z pomocą zewnętrznej anteny Zephyr. Antena Zephyr została za- 

7 

WorleyParsons Resources and Energy, Wstępny raport dotyczący badań geofizycznych, GPS 

i lotniczych fotografii wysokiej rozdzielczości. Były Sobiborski Obóz Zagłady, dnia 9 września 

2008 (chief geograf: dr Philip Reeder, Uniwersytet Południowej Florydy, Geofizycy: Paul 

Bauman i Brad Hansen, WorleyParsons, Dyrektor wykopalisk: Yoram Haimi, Uniwersytet Ben- 

Gurion of the Negev, Dyrektor Muzeum w Sobiborze: Marek Bem, Dyrektor Uniwersytetu 

w Hartford: dział Projektu sobiborskiego: dr Richard Freund), Calgary 2008; PH. D. Philip 

Reeder, Sprawozdanie z badań przeprowadzonych na obszarze byłego hitlerowskiego obozu 

zagłady w Sobiborze, Dział Geografii Uniwersytet Południowej Florydy, Tampa, Floryda, 

USA 33620; Profesor Richard Freund, Uwagi na temat badań geofizycznych w Sobiborze, 

Uniwersytet Hartford 2008.


projektowana w taki sposób, aby zapewnić poprawny zasięg na obszarze zalesionym 

lub w pobliżu budynków i innych źródeł rozproszenia sygnału GPS. 

Fot. 56. Ryc. 4 Rejony prowadzonych badań geofizycznych w roku 2008. Rys. R. Ratajczak


 

Badania prowadzone były w dwóch rejonach byłego obozu III. Pierwszy znajdował 

się wokół istniejącego Kopca Pamięci i objął cały teren wolny od drzew. Drugi 

objął swoim zasięgiem teren na zachód od asfaltowego placu z pomnikiem. Sesje 

zdjęciowe prowadzone były z dwóch stanowisk: w pobliżu Kopca Pamięci gdzie 

przestrzeń pozbawiona drzew umożliwiała bezpieczny start i lądowanie balonu za 

pomocą, którego wykonywane były zdjęcia oraz z łąki w pobliżu budynku muzealnego. 

Obszar wolny od drzew wokół Kopca został przebadany w całości, natomiast 

podstawą do badań na zachód od placu z pomnikiem stał się układ 8 kwadratów 

o boku 20 m. 

Metody badań nieinwazyjnych 

1. Wykrywacz metali wysokiej rozdzielczości EM61 8 

. 

2. Konduktometr EM38 9 

. 

3. 


Pionowy gradient magnetyczny GEM19 Overhauser GPS . 

8 

EM61 jest elektromagnetycznym wykrywaczem metalu bazującym na funkcji czasu, specjalnie 

zaprojektowany do wykrywania zarówno metali żelaznych (żelazo i stal) jak również szlachetnych 

(miedź, ołów, złoto itd.) znajdujących się płytko pod ziemią. EM61hh posiada maksymalny zasięg 

detekcji do 3,5 m pod powierzchnią ziemi. Narzędzie potrafi zlokalizować metalowe przedmioty 

wielkości śruby lub gwoździa znajdujące się płytko pod powierzchnią oraz przedmioty wielkości 

typowej metalowej beczki na maksymalnej głębokości 3,5 m. Wykrywaczem wysokiej rozdzielczości 

EM61 przeprowadzono badania na wszystkich 8 kwadratach, położonych na zachód od placu 

asfaltowego z pomnikiem. Możemy stwierdzić, że znajduje się tutaj znaczna ilość zakopanych 

metalowych obiektów. 

9 

Konduktometr EM38 mierzy przewodzenie elektryczne pod powierzchnią ziemi na głębokości 

od około 0.8 m do około 1.5 m. Dane zebrane przy użyciu konduktometra EM38 mogą 

w szczególny sposób wskazywać na zakopany metal. EM38 jest szczególnie dobrze przystosowany 

do identyfikowania małych kawałków metalu znajdujących się tuż pod powierzchnią. Przy pomocy 

urządzenia można zlokalizować tak małe przedmioty, jak gwoździe. Dane z EM38 zestawione 

z GeoXH GPS zostały zebrane na otwartej przestrzeni wokół Kopca Pamięci. Szczególnie 

interesujące dla tego raportu są wyniki badań obszarów o wysokiej przewodności. Jest niemal 

pewne, że wszystkie zaznaczone w ten sposób obszary wskazują na zakopany metal. Niektóre z tych 

metalowych anomalii mogą być wytłumaczone metalem użytym przy budowie pomnika, chodnika, 

krawężników itd. Jednak większość anomalii zaobserwowanych może być, najprawdopodobniej, 

powiązana z okresem, kiedy funkcjonował obóz. 


Gradiometr magnetyczny mierzy zmiany w gradiencie całkowitego natężenia ziemskiego pola 

magnetycznego. Czujniki magnetometryczne wykrywają jedynie metale ferromagnetyczne (żelazo 

i stal). Kiedy urządzenie używane jest ze zintegrowanym systemem GPS, dokładność pozycji 

nominalnej określana jest na granicy poniżej 5 metrów. Najbardziej zauważalne anomalie na otwartej 

przestrzeni wokół Kopca Pamięci związane są ze śladami, zawierającymi materiał używany przy 

budowie pomnika, chodnika, krawężników itp. Duże anomalie zostały zidentyfikowane również we 

środkowo-wschodniej części badanego terenu w znacznym oddaleniu od pomnika. Niewykluczone, 

że ten obszar metalu zakopanego w tym miejscu może być związany ze stalowymi szynami, 

używanymi w polowych krematoriach.


4. 

11 

Badania radaru do penetracji gruntu . 

5. 

12 

Fotografie lotnicze wysokiej rozdzielczości zrobione z niskiej wysokości . 

Wyniki badań 

Podsumowując przeprowadzone w roku 2008 prace sformułowane zostały poniższe 

wnioski: 

a) Wykrywacz metalu wysokiej rozdzielczości EM61 wykrył setki małych 

i średniej wielkości obiektów metalowych rozrzuconych na obszarze siatek 

od 1 do 8. Niektóre z tych zakopanych metalowych pozostałości wydają się 

tworzyć wyraźne wzory geometryczne, które mogą być związane z dawnymi 

budynkami, eksplozjami i elementami infrastruktury obozowej (kolejka 

wąskotorowa, ogrodzenie itd.) lub innych nieznanych źródeł. 

b) Badania georadarowe (obrazy poglądowe) siatek 1 i 8 sugerowały obecność 

fundamentów pod siatkami 7 i 8. Wycinki wskazywały również na obecność 

znacznej ilości rumowisk, rozrzuconych na obszarze pozostałych sześciu 

siatek. Dane z głębokości około 1,75 m sugerują obecność rumowiska na 

tym poziomie pod siatkami 2,3,4 oraz 6. 

c) Zdjęcia lotnicze zrobione z balonów pogodowych potwierdziły granicę obszaru 

grobów masowych, znajdujących się na otwartym polu, manifestujące 

się głębszym odcieniem zieleni roślinności. Zdjęcia lotnicze wydają się wyróżniać 

obszar obozu w Sobiborze na tle otaczającego lasu przez łagodną, 

ale wyraźną zmianę w wysokości drzew oraz jednorodności. 

11 

Radar do penetracji gruntu jest techniką działającej na zasadzie zliczania opóźnień elektromagnetycznych 

o wysokiej częstotliwości, która wykorzystuje rozchodzenie się oraz odbicie fal 

radarowych do zlokalizowania podpowierzchniowe ośrodków, różniących się wartością stałej 

dielektrycznej. Poszczególne obiekty, wykonane np. z kamienia, cementu, drewna, plastiku, metalu 

itd. również wytwarzają odmienne odbicia. Na ośmiu siatkach położonych na zalesionym obszarze 

byłego obozu III dane były zbierane co 10 cm wzdłuż linii oddalonych od siebie o 1 m. Na otwartej 

przestrzeni wokół pomnika, kilka linii zostało wyznaczonych wokół obiektów, wyznaczonych 

w trakcie wierceń w roku 2001 jako groby masowe (A. Kola 2001). Dane pomiarowe zostały zebrane 

z każdych 10 cm wzdłuż linii północ - południe oddalonych od siebie o 1 m. Następnie odcinki 

z każdego kwadratu zostały połączone i ujęte w siatce współrzędnych. Każdy kwadrat został później 

pocięty horyzontalnie, aby uzyskać plan poglądowy danych georadarowych na różnych głębokościach 

poniżej poziomu ziemi. Następnie wyniki badań kwadratów z różnych głębokości zostały 

połączone. 

12 

W uzupełnieniu do badań geofizycznych wykonane zostały fotografie z powietrza za pomocą 

balonów meteorologicznych, napełnionych helem. Do wykonania zdjęć użyte zostały dwa rodzaje 

aparatów. Zdjęcia cyfrowe wykonano z użyciem aparatu Canon PowerShot A650 IS o rozdzielczości 

12,1 megapikseli. Analogowe zdjęcia wykonane zostały na slajdach za pomocą aparatu Rollei. 

Fotografie zostały zrobione z wysokości od 20 m do około 400 m nad poziomem ziemi. Przeważająca 

ilość fotografii została wykonana aparatem z obiektywem skierowanym bezpośrednio w dół, jednak 

niektóre ujęcia były wykonane pod kątem. Łącznie zostało wykonanych około 350 zdjęć z powietrza 

przy użyciu aparatów umieszczonych na balonach na uwięzi.


 

d) Dane magnetycznego gradientu zebrane na otwartym polu wykazały pewną 

ilość anomalii pochodzących od zakopanych metali. Jedna z nich, szczególnie 

duża, została odkryta na styku lokalizacji dwóch grobów masowych. Ta 

anomalia może wskazywać na obecność stalowych podkładów używanych 

do spalania ludzkich szczątków. 

e) Dane przewodności zebrane na otwartym polu przy pomocy konduktometra 

EM38 wskazują na obecność odrębnych obszarów, na których występuje 

zakopany metal. W większości pola metal znajduje się na głębokości do 

0,8 m w kierunku południowo-zachodnim, południowym oraz południowowschodnim 

od Kopca. 

f) Informacje uzyskane z badań geofizycznych jednoznacznie wskazywały 

na konieczność prowadzenia prac wykopaliskowych, skoncentrowanych 

w szczególności w miejscach, gdzie stwierdzone zostały głębokie anomalie 

magnetyczne i elektromagnetyczne. Najbardziej czytelne były 4 głębokie 

anomalie zlokalizowane w jednej linii na osi N-S po zachodniej stronie asfaltowego 

placu z Pomnikiem i Obeliskiem. 


Zakres prac 

Zakres planów badawczych w roku 2009, obejmował wykonanie następujących 

prac: 

- wykonanie badań wykopaliskowych w miejscu zlokalizowanych w 2004 r. domniemanych 

reliktów obozu IV, będących weryfikacją wyników pomiarów geofizycznych, 

przeprowadzonych w roku 2004. 

- wykonanie badań wykopaliskowych w miejscu wystąpienia anomalii w trakcie 

badań geofizycznych w roku 2008, szczególnie w pobliżu asfaltowego placu asfaltowego 

z Pomnikiem i Obeliskiem. 

13 

Wojciech Mazurek, Teresa Mazurek, („SUB TERRA“ Badania Archeologiczne, mgr 

Wojciech Mazurek, 22-100 Chełm, ul. Szarych Szeregów 5a/ 26), Archeologiczne 

badania wykopaliskowe na terenie byłego hitlerowskiego obozu zagłady w Sobiborze 

w roku 2009. Sprawozdanie z archeologicznych badań wykopaliskowych o charakterze 

weryfikacyjnym badań geofizycznych z roku 2008 na terenie byłego hitlerowskiego obozu 

zagłady w Sobiborze – październik/listopad 2009, Chełm 2009 (wersja elektroniczna 

i maszynopis); Yoram Haimi, The 2009 Season of Archaeological Excavations in the 

Sobibór Extermination Camp in Poland, Ben-Gurion University in the Negev, Yad 

Vashem 2009.


Nawiązując do siatki pomiarowej, wykorzystanej w badaniach geofizycznych 

w roku 2008, w roku 2009 założona została magistrala na osi SW-NE i SE-NW – rejon 

placu asfaltowego z Pomnikiem i Obeliskiem. Wzdłuż magistrali wyznaczonych 

zostało 17 wykopów o wymiarach 5 x 5 m lub 2,5 x 5 m o łącznej powierzchni 3,75 

ara. Eksploracja w obrębie wykopów objęła w początkowej fazie zdjęcie warstwy 

darni przy zastosowaniu przesiewania całości usuniętej ziemi, dzięki czemu możliwe 

było znalezienie wszystkich zabytków ruchomych o wielkości większej niż oczko 

sita, czyli 4 mm. Po zebraniu darni i słabo wykształconej warstwy podhumusowej 

uzyskano poziom oczyszczonego calca żółtego piasku, na którego tle czytelne były 

stropy obiektów nieruchomych, które dokumentowane były fotograficznie i rysunkowo. 

Po wykonaniu niwelacji stropów obiektów założone zostały cięcia profilowe 

i przystąpiono do eksploracji obiektów, ale tylko w obrębie jednej połówki obiektu. 

Taki sposób eksploracji został zaakceptowany jako kompromis między metodyką 

stosowaną w Polsce i w Izraelu, gdzie według słów Yorama Haimi obiekty nieruchome 

są pozostawiane w całości in situ. Następnie dokumentowany był fotograficznie 

i rysunkowo profil obiektu. Po zakończeniu eksploracji całość terenu wykopalisk 

została zasypana i wyrównana, używając do tego celu przesianego piasku z eksploracji 

wykopów i obiektów. 

Wyniki badań 

W trakcie badań w 2009 r. w obrębie 17 wykopów przebadany został obszar 3,75 

arów powierzchni, położony w rejonie między asfaltowym placem z dwoma pomnikami 

a obiektem E. Badania zostały przeprowadzone w dniach 19.10.- 02.11.2009 

roku. Oprócz archeologów, Wojciecha Mazurka i Yorama Haimi w badaniach uczestniczyli 

Jerzy Matysiak, pracownik Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego 

w Łodzi. 

W obrębie wykopów badawczych natrafiono na mniejsze i większe obiekty nieruchome 

– jamy – wypełnione popielatym i brunatnym piaskiem, w których nie znaleziono 

żadnych zabytków ruchomych. Z tego powodu trudno jednoznacznie stwierdzić, 

kiedy te obiekty powstały, czy jeszcze w okresie funkcjonowania obozu, czy też po 

jego likwidacji przez hitlerowskich zbrodniarzy. Ilość zabytków ruchomych, pozyskanych 

z tych wykopów, była niewielka, co wskazywałoby na niewielką intensywność 

użytkowania terenu między obecnym placem asfaltowym z położonymi w jego bezpośrednim 

sąsiedztwie obiektami A, B i D a obiektami E i F badanymi w latach 2001 

i 2007. Nie można wykluczyć interpretacji tych obiektów, przynajmniej w części, jako 

miejsc rabunkowych poszukiwań kosztowności w okresie powojennym. 

Na północny-zachód od narożnika placu asfaltowego oraz obiektów B i D natrafiono 

natomiast na trzy rzędy regularnych dołków posłupowych, dobrze zachowanych, 

biegnących niemal idealnie na osi wytyczonych wykopów. Najbardziej na 

północ położone dołki posłupowe stanowiły, najprawdopodobniej, załamanie ogrodzenia 

w kierunku zachodnim. Największe i najgłębsze dołki posłupowe tworzą zachodnią 

linię ogrodzenia. Odległość między obiektami wyniosła około 3,75 do 4,75


 

m. Obiekty będące pozostałościami po słupach ogrodzenia miały strop najczęściej 

zbliżony w kształcie do czworokąta lub rzadziej do owalnego, profile najczęściej 

zbliżone były do trapezu. Podobną charakterystykę miały także mniejsze dołki posłupowe, 

tworzące centralną i wschodnią linię ogrodzenia. Najbardziej pełne są linie 

centralna i wschodnia ogrodzenia. W linii zachodniej zachowały się tylko relikty 

czterech słupów oraz jednego w części północnej ogrodzenia. W stropie niektórych 

dołków posłupowych zachowały się resztki betonu i drutu kolczastego. Potwierdzałoby 

to interpretację wymienionych obiektów jako dołków posłupowych. 

Z analizy przebiegu odkrytych reliktów ogrodzenia w stosunku do obiektów 

położonych przy placu asfaltowym wynika lokalizacja obiektów A, B i D wzdłuż 

odkrytego ogrodzenia. 

Między dwoma dołkami posłupowymi, tworzącymi zachodnią linię ogrodzenia, 

odsłonięty został owalny w planie obiekt ( nr 12). Z oczyszczania stropu tego obiektu 

jak i z jego zasypiska wydobyte zostały liczne drobne fragmenty kości (przepalone na 

biało) tworzące miejscami litą warstwę. Trudno było o jednoznaczną interpretację tego 

obiektu. Nie można wykluczyć uznania go za niewielki grób ciałopalny (nr 10). 

W słabo wykształconej warstwie darni i ściółki (warstwa 1) oraz warstwie popielatego 

piasku podhumusowego (warstwa 2) ponad stropami dołków posłupowych 

i towarzyszących im innych obiektów natrafiono na liczne zabytki ruchome. Szczególnie 

w wykopach położonych tuż przy asfaltowym placu. Były to głównie osobiste 

rzeczy ofiar jak fragmenty okularów, protez zębowych, papierośnic lub stanowiące 

elementy ogrodzeń obozowych: fragmenty drutu kolczastego, gwoździe czy żelazne 

obręcze z drutu. Oprócz tego w warstwie tej znaleziono łuski i pociski karabinowe 

oraz pociski pistoletowe a także, stosunkowo liczne, fragmenty butelek szklanych 

i naczyń po perfumach. Wśród nich są ułamki szklane posiadające napisy, świadczące 

o ich pochodzeniu z Holandii. Wśród znalezisk natrafiono również na resztki 

budowlane w postaci konkrecji betonowych i fragmentów cegieł. Z warstwy tej 

pochodzą także nieliczne i niewielkie fragmenty kości przepalonych na biały kolor. 

Najprawdopodobniej są to szczątki ofiar Sobiboru. Obok fragmentów szklanych naczyń, 

z których część to ułamki naczyń po perfumach, znaleziono kilka egzemplarzy 

nożyczek i grzebieni. 

Dodatkowo w rejonie określonym jako obóz IV zostały oczyszczone ściany zagłębienia 

w narożniku północno-zachodnim. Mimo odsłonięcia ścian wykopu do 

głębokości około 1,5 m. nie osiągnięto poziomu piaszczystego calca. Okazało się, że 

dalsza eksploracja bez zabezpieczenia szalunkiem jest niemożliwa. Z wnętrza wykopu 

wydobyto liczne fragmenty betonu i cegieł. Należy przypuszczać, że w miejscu 

tym, które jest sztucznym obniżeniem – wykopem, wykonanym prawdopodobnie 

jeszcze przed likwidacją obozu, zostały przysypane relikty budowli obozowych. 

Podsumowując przeprowadzone w roku 2009 prace można stwierdzić, że zaobserwowane 

w roku 2008 anomalie magnetyczne, zarejestrowane na zachód od asfaltowego 

placu i na zachód od obiektów B i D powstały na skutek budowy ogrodzenia 

między obozami II i III, którego elementami nośnymi były słupy drewniane. Większość 

z odkrytych reliktów dołków posłupowych tworzyła ogrodzenie na osi północ-


Fot. 57. Ryc. 5 Lokalizacja wykopów badawczych, zrealizowanych w roku 2009. 

Rys. R. Ratajczak


 

południe, które miało dalszy przebieg w kierunku południowym i północnym. 

Kontrast pomiędzy niewielką ilością znalezisk ruchomych na zachód od odkrytego 

ogrodzenia i na wschód od nich wskazuje na dużą aktywność na terenie byłego 

obozu w rejonie obecnego placu asfaltowego z Pomnikiem i Obeliskiem. Może to 

wskazywać na bliską lokalizację reliktów komór gazowych. 

Ważnym odkryciem była również duża kolekcja zabytków ruchomych obejmująca 

ponad 3 tys. obiektów. Zostały one znalezione głównie w obrębie warstwy darni 

i ściółki oraz warstwy podhumusowej barwy popielatej. Podobnie jak w odniesieniu 

do zabytków odkrytych w roku 2007 trudno jest jednoznacznie ocenić, czy warstwa 

ta znalazła się w miejscu badań tuż po zniszczeniu obozu czy też mamy do czynienia 

ze złożem wtórnym. Być może w trakcie różnych prac ziemnych na terenie byłego 

obozu, w szczególności związanych z budową miejsca upamiętnienia w roku 1965, 

została ona przesunięta z innego miejsca (np. z rejonu grobów zbiorowych?). 

Badania w roku 2010 14 

Archeologiczne badania wykopaliskowe w 2010 r. na terenie byłego niemieckiego 

obozu zagłady w Sobiborze zostały przeprowadzone na zlecenie Muzeum Pojezierza 

Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie przez firmę „SUB TERRA”- Badania 

Archeologiczne z Chełma w dniach od 25 września do 3 października. 

Kierownikiem badań był mgr Wojciech Mazurek, prowadzący prace w porozumieniu 

z archeologiem Yoramem Haimi z Uniwersytetu Ben Guriona w Izraelu. 

W pracach uczestniczył jako dokumentalista Rafał Ratajczak z Włodawy. W pracach 

brała także udział grupa 5 wolontariuszy z Izraela. 

Zakres prac 

Kontynuowana była metodyka prowadzonych prac ziemnych z lat 2007 i 2009. Zakładała 

rozpoczęcie eksploracji wykopów, w początkowej fazie, poprzez zdjęcie warstwy 

darni przy zastosowaniu przesiewania całości usuniętej ziemi. Dzięki temu możliwe 

było znalezienie wszystkich zabytków ruchomych o wielkości większej niż oczko 

sita, czyli 4 mm. Po zebraniu darni i słabo wykształconej warstwy podhumusowej uzyskano 

poziom oczyszczonego calca żółtego piasku, na którego tle czytelne były stropy 

obiektów nieruchomych. Wszystkie dokumentowane były fotograficznie i rysunkowo. 

Po wykonaniu niwelacji stropów obiektów założone zostały cięcia profilowe i przystąpiono 

do eksploracji obiektów. Wykonywano to tylko w obrębie jednej połówki obiektu. 

Druga pozostała nienaruszona dla ewentualnych badań weryfikacyjnych w przyszłości. 

14 

Wojciech Mazurek, Teresa Mazurek, Wyniki archeologicznych badań na terenie byłego 

hitlerowskiego obozu zagłady w Sobiborze w roku 2010. Sprawozdanie z archeologicznych badań 

wykopaliskowych przeprowadzonych na granicy obozów II i III oraz nadzorów prac ziemnych 

przy budowie kanalizacji sanitarnej na terenie byłego niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze – 

wrzesień/październik 2010, „Sub Terra“ - Badania archeologiczne, mgr Wojciech Mazurek, 22-100 

Chełm, ul. Szarych Szeregów 5a/ 26, Chełm 2010 (maszynopis i wersja elektroniczna).


Wyniki badań 

Prace archeologiczne przeprowadzone w 2010 r. były kontynuacją wcześniej 

prowadzonych prac w latach 2004, 2007-2009. W ich trakcie przebadany został obszar 

o powierzchni 6,5 ara, położony na północ i południe od odkrytych w roku 2009 

trzech rzędów dołków posłupowych. 

Spośród 121 odkrytych obiektów nieruchomych zdecydowaną większość stanowiły 

relikty dołków posłupowych, tworzące dwie równoległe linie ogrodzenia. 

Biegną one na osi północ-południe wzdłuż zachodniej krawędzi asfaltowego placu 

z Pomnikiem i Obeliskiem. Obie linie dołków posłupowych biegną równolegle 

względem siebie w odległości około 1,75 m. W przebadanych wykopach nie udało 

się odsłonić krańcowych obiektów stanowiących pozostałości słupów. Jest pewne, 

że obie linie dołków posłupowych (o charakterystycznych prostokątnych kształtach 

stropów i trapezowych profilach w przekroju) miały kontynuację w obu kierunkach, 

tzn. północnym i południowym. Oprócz tego odkryto i przebadano szereg drobnych 

obiektów, prawdopodobnie będących pozostałościami albo po „poszukiwaczach 

skarbów” albo powstałych w wyniku prac przy budowie miejsca upamiętnienia w latach 

60. XX wieku. Do zachodniej krawędzi placu asfaltowego przylega nieco większy 

obiekt (nr 75). Jest owalny w planie i trapezowaty w przekroju o długości ponad 

2,0 m i szerokości ponad 1,0 m, w którego wypełnisku (z czarnego piasku) natrafiono 

na liczne odpady z produkcji kowalskiej. Być może związanej także z montażem 

kolejki wąskotorowej. Pozostałe obiekty to albo ślady po korzeniach starych drzew 

albo niewielkie zagłębienia wypełnione popielatym lub żółtym piaskiem. Najprawdopodobniej 

powstały w trakcie powojennych prac przy budowie asfaltowego placu, 

na którym w 1965 r. odsłonięty został Pomnik Więźniarki z Dzieckiem i Obelisk. 

W rejonie asfaltowego skweru natrafiano także na bardzo liczne zabytki ruchome 

będące rzeczami osobistymi ofiar: elementy biżuterii, przedmioty codziennego użytku 

jak grzebienie, szczoteczki do zębów oraz papierośnice (do wyjątkowych należy 

srebrna zawieszka z napisami „Hanna” po polsku na awersie i „BÓG” w języku 

hebrajskim na rewersie, zachowana w stanie idealnym) oraz fragmenty materiałów 

budowlanych: drut kolczasty, kawałki betonu i cegieł. Specjalne miejsce wśród znalezisk 

z tego miejsca zajmują fragmenty mostów dentystycznych, które zapewne 

usuwane były, przez robotników Sonderkommando, ofiarom wyjętym z komór gazowych. 

W trakcie prowadzonych prac badawczych przeprowadzone zostały także nadzory 

prac ziemnych przy realizacji przydomowych oczyszczalni ścieków, zlokalizowanych 

w pobliżu dawnego domu komendanta obozu. Odkryte zostały tam ceglane 

sklepienia piwnic z odciętymi żelaznymi prętami, które stanowią prawdopodobnie 

relikt zabudowy obozu I. W zasypiskach związanych z tymi fundamentami natrafiono 

między innymi na kilka naczyń szklanych, pochodzących z apteki. Dwie buteleczki 

pochodziły z firmy „KLAWE” w Warszawie. Nie jest wykluczone, że w pobliżu 

zlokalizowany był punkt ambulatoryjny obsługujący niemiecką kadrę obozową.


 

Fot. 58. Ryc. 6 Lokalizacja wykopów badawczych, zrealizowanych w roku 2010 z widoczną 

podwójną linią dołków posłupowych, biegnących na osi północ-południe wzdłuż 

zachodniej krawędzi asfaltowego placu z pomnikiem. Rys. R. Ratajczak


Badania w roku 2011 (wiosna) 15 

Archeologiczne badania wykopaliskowe wiosną 2011 r. na terenie byłego hitlerowskiego 

niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze koło Włodawy zostały 

przeprowadzone na zlecenie Komitetu Sterującego, którego celem jest przygotowanie 

w Sobiborze nowego projektu upamiętnienia ofiar Holocaustu. W skład Komitetu 

wchodzą przedstawiciele 4 państw: Holandii, Izraela, Polski i Słowacji, które całość 

prac sfinansowały we współpracy z Fundacją „Polsko-Niemieckie Pojednanie” 

w Warszawie. Koordynacja całości prac została przekazana przez Zarząd Fundacji 

dla Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie, które już blisko 

20 lat udostępniało zwiedzającym teren byłego obozu i jego historię w niewielkim 

budynku muzealnym. Badawcze prace wykopaliskowe zostały przeprowadzone na 

podstawie umowy z dnia 15.04.2011 r. przez firmę SUB TERRA Badania Archeologiczne 

z Chełma, ul. Szarych Szeregów 5a/26, 22-100 Chełm. Planowane na rok 

2011 badania wykopaliskowe na terenie byłego niemieckiegoobozu zagłady w Sobiborze 

miały za cel odtworzenie topografii obozu III. Zostałyone podzielone na 

dwa etapy terenowe, tzn. ekspedycje wiosenną (od 18 kwietnia do11 czerwca) oraz 

ekspedycję jesienną trwającą od 25 października do 26 listopada 2011 r. 


W trakcie badań terenowych wiosną 2011 r. rozpoznana została południowa 

część tzw. obozu III, w którym działała komora gazowa. Efektem tych badań było 

rozpoznanie powierzchni ponad 1 hektara (około 10 175 m 2 ). Łączna powierzchnia 

otwartych wykopów wyniosła 31,5 ara. Teren rozpoznany za pomocą wiertła geologicznego 

wyniósł około 7 arów. W wyniku prowadzonych prac terenowych odsłonięte 

zostały stropy 710 nieruchomych obiektów archeologicznych (kolejne numery 

od 173 do 882), wśród których dominują relikty dołków posłupowych oraz ślady 

po korzeniach starych drzew. Większość reliktów dołków posłupowych tworzy liniowe 

układy, interpretowane jako wewnętrzne ogrodzenia obozowe. Prace wykopaliskowe 

odsłoniły kontynuację dwóch rzędów dołków posłupowych, odkrytych 

w trakcie sezonów 2008-2010, biegnących na osi północ-południe wzdłuż zachodniej 

krawędzi asfaltowego placu z Pomnikiem i Obeliskiem. Ich zasięgu w kierunku 

północnym nie osiągnięto. Skrajne słupy stały w odległości około 20 m na południe 

od Kopca Pamięci. Natomiast w kierunku południowym oba rzędy słupów dochodzą 

15 

Wojciech Mazurek, Podsumowanie realizacji programu badań archeologicznych na terenie byłego 

hitlerowskiego niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze, powiat włodawski, województwo lubelskie 

przewidzianych do realizacji w roku 2011,sezon wiosenny 15.04. – 15.06.2011 r., „SUB TERRA” 

Badania Archeologiczne, ul. Szarych Szeregów 5a/26, 22-100 Chełm, Chełm 2011 (maszynopis 

i wersja elektroniczna); Yoram Haimi, Preliminary Report of Archaeological Excavations in the 

Sobibór Extermination Center, April 17, 2011 – June 5, 2011, Negev 2011 (wersja elektroniczna); 

Marek Bem, Kontekst historyczny zakresu badań archeologicznych na terenie po byłym niemieckim 

ośrodku zagłady w Sobiborze, prowadzonych w 2011 roku. Komora gazowa – obóz III – lazaret, 

Włodawa 2011 (wersja elektroniczna).


 

do rowu o szerokości około 30-50 cm, biegnącego na osi południowy-zachód i północny-wschód 

w kierunku południowo-wschodniego narożnika asfaltowego placu. 

Tu łączą się z linią dołków posłupowych, biegnącą równolegle do tego rowu w odległości 

około 150 cm. W odległości dokładnie 5 metrów na południowy-wschód od 

tego rowu biegnie drugi, idealnie równoległy do niego, zaopatrzony również w rząd 

dołków posłupowych od strony zewnętrznej. W przestrzeni wewnętrznej między 

tymi rowami występują dołki posłupowe posadowione tuż przy rowach, w większości 

przypadków na wysokości dołków zewnętrznych. W części skrajnie południowo-zachodniej 

oba rowy wraz z towarzyszącymi im dołkami posłupowymi skręcają 

na południe (poza teren przewidziany do badań na wiosnę 2011 r.). Odkryty układ 

dwóch rowów z towarzyszącymi im dołkami posłupowymi można interpretować 

jako pozostałość po końcowym odcinku „Himmelfahrtstrasse”, który powinien 

prowadzić prosto do komór gazowych. Tuż przy narożniku południowo-wschodnim 

asfaltowego skweru z Pomnikiem odsłonięto 3 rzędy drobnych 

zagłębień, które mogą stanowić relikt po drewnianych stopniach wejściowych 

do komór gazowych. 

W rejonie na południe od przebiegu domniemanej „Himmelfahrtstrasse” natrafiono 

na kilka rzędów mniejszych dołków posłupowych łączących przerwę w rowie południowo-wschodnim. 

Wstępnie można doszukiwać się w tym miejscu reliktów „baraku 

fryzjerskiego”, który mógł zostać zbudowany na konstrukcji legarowej. (?). 

W części na północ od placu asfaltowego nie natrafiono na większą ilość obiektów 

nieruchomych. Natomiast na wschód od skweru mamy do czynienia z koncentracją 

kilku większych dołków posłupowych, które mogą tworzyć linię zasieków 

wokół obozu, zamieszkałego przez członków Sonderkommando. 

W wykopach położonych między placem asfaltowym a obiektem E, odkrytym 

w roku 2001 nie natrafiono na relikty infrastruktury obozowej. Potwierdza to hipotezę 

z badań w roku 2009 o istnieniu wolnej od zabudowy przestrzeni, porośniętej 

wówczas, młodym lasem. 

Wykopy weryfikacyjne anomalii w odwiertach i badaniach geofizycznych, zlokalizowane 

na południe od obiektu E, potwierdziły jego kontynuację na łącznej długości 

około 75 metrów. Jego szerokość niezmiennie wynosi 6 metrów, jego ściany 

boczne są skośne, miejscami ze śladami szalowania drewnem. W odległości około 

50 metrów od północnej granicy obiektu E od jego granicy zachodniej do połowy 

szerokości wystąpił szeroki na 2 metry ostaniec piachu. Nie można wykluczyć hipotezy, 

co do interpretacji tego obiektu, że jest to relikt strzelnicy. 

Na północ od obiektu E natrafiono na południowo-wschodni narożnik podobnego 

obiektu do obiektu E, którego długość w kierunku zachodnim (na podstawie 

odwiertów) można oszacować na 15-20 m a szerokość na około 5 – 6 m. W wypełnisku 

tego obiektu natrafiono na nieliczne, drobne przedmioty z żelaza oraz fragmenty 

butelek po wódce. Zbliżony zestaw artefaktów pochodzi z wypełniska obiektu E, 

przebadanego w roku 2011. 

Skrajnie północne wykopy oraz zagęszczone odwierty odsłoniły (od południa 

i od wschodu) teren położony przy grobie masowym nr 2. Natrafiono tutaj na stop-


niowo obniżające się, od południa w kierunku północnym, zagłębienie przechodzące 

dalej na północ w grób nr 2. W wypełnisku tego zagłębienia wystąpił jasnoszary 

piasek z drobnymi węgielkami drzewnymi, jednak bez szczątków spalonych kości 

ludzkich. 

Na południe od grobu nr 7 natrafiono i rozpoznano (w wykopach i za pomocą 

odwiertów) zasięg kolejnego masowego grobu. Ma on kształt prostokąta 

o wymiarach około 25 x 5 m, którego oś dłuższa położona jest na osi W-E. Głębokość 

obiektu sięga około 190-210 cm. W warstwach spągowych zarejestrowano 

trzy warstwy przepalonych kości o miąższości około 10-15 cm, przedzielonych 

warstwami czystego, jasnoszarego piasku. 

Całość prac wykopaliskowych prowadzonych wiosną 2011 r. dostarczyła ponadto 

wielu nowych artefaktów, z których największa koncentracja wystąpiła w sporych 

rozmiarów śmietnisku, położonym w południowo-wschodnim narożniku hektara 

XVIII. Spośród znalezisk ruchomych zdecydowanie najwięcej jest kobiecych 

grzebieni i wsuwek do włosów. Znaleziono także potłuczone szkło, pochodzące 

z różnych butelek, fragmenty drutu kolczastego, żelaznych gwoździ, złączek i innych 

przedmiotów żelaznych. 

Badania w roku 2011 (jesień) 16 

Również archeologiczne badania wykopaliskowe na jesieni 2011 r. zostały 

przeprowadzone na zlecenie Komitetu Sterującego, a całość prac sfinansowana 

została we współpracy z Fundacją „ Polsko-Niemieckie Pojednanie” w Warszawie. 

Koordynacja całości prac została przekazana przez Zarząd Fundacji ponownie dla 

Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie. Badawcze prace 

wykopaliskowe zostały przeprowadzone przez firmę SUB TERRA Badania Archeologiczne 

z Chełma, ul. Szarych Szeregów 5a/26, 22-100 Chełm. 

Głównym zadaniem, postawionym przed kierownikiem „badań jesiennych” było 

rozpoznanie przebiegu drogi prowadzącej do komór gazowych, tzw. „Himmelfahrtstrasse” 

(od skrajnie południowego miejsca odsłoniętego w trakcie ekspedycji wiosennej 

do połączenia z obozem II). Celem uzupełniającym było określenie pełnego 

zarysu obiektu E/2001, czyli jego zasięgu na południe od wyników badań z wiosny 

2011 r. oraz próba interpretacji jego funkcji. Najbardziej prawdopodobną jest hipoteza, 

zbieżna w części z interpretacją prof. A. Koli sformułowaną w roku 2001, określającą 

ten obiekt jako barak lub ogrodzony plac, który mógł być używany jako tzw. 

16 

Wojciech Mazurek, Podsumowanie realizacji programu badań archeologicznych na terenie byłego 

hitlerowskiego niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze, powiat włodawski, województwo lubelskie 

przewidzianych do realizacji w roku 2011, sezon jesienny 26.10. – 26.11.2011 r., SUB TERRA” 

Badania Archeologiczne, ul. Szarych Szeregów 5a/26, 22-100 Chełm, Chełm 2011 (maszynopis 

i wersja elektroniczna); Marek Bem, Niemiecki ośrodek zagłady w Sobiborze: „Himmelfahrtstrasse” 

– droga do komory gazowej oraz tzw. obiekt „E” (w odniesieniu do badań archeologicznych na 

terenie po byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze. Ekspedycja „JESIEŃ 2011”. Rozpoznanie 

przebiegu Himmelfahrtstrasse i tak zwanego obiektu E), Włodawa 2011 (wersja elektroniczna).


 

lazaret, czyli miejsce do rozstrzeliwania osób chorych i niedołężnych. Łącznie przebadany 

został obszar o powierzchni 18 arów. Większość obiektów nieruchomych 

została wyeksplorowana w połowie i w większości przesiana w celu pozyskania najmniejszych 

artefaktów. Dotyczyło to również warstw humusowych, horyzontalnych 

i pozaobiektowych. Odkryto łącznie 290 obiektów nieruchomych, z których zdecydowana 

większość to dołki posłupowe towarzyszące dwóm rowom stanowiącym 

pozostałość po wysokim płocie „Himmelfahrtstrasse”. Większość z odnalezionych 

zabytków ruchomych to artefakty spoza przebiegu „Himmelfahrtstrasse”. Pochodzą 

głównie z zasypiska obiektu E oraz pierwszych obiektów obozu II. 

Wyniki badań 17 

Początkowo tzw. „Himmelfahrtstrasse”, od ostatniego zakrętu przed komorami 

gazowymi, których relikty powinny znajdować się pod asfaltowym placem z pomnikiem, 

biegła w kierunku południowym, ale tylko na odcinku długości 5 m. Dalej 

nastąpił kolejny zakręt w kierunku południowo-wschodnim o około 30° i odcinek do 

kolejnego zakrętu miał około 90 m. Za skrzyżowaniem z „Aleją Pamięci” 18 znajdował 

się kolejny zakręt na południowy-wschód, tym razem o kolejne 15-20°. Na tym 

odcinku droga ta biegła na długości około 55-60 m, po czym nastąpił ostatni zakręt, 

po którym „Himmelfahrtstrasse” biegła już dokładnie w kierunku wschodnim, po 

40 metrach dochodząc do rejonu obozu II. Sumując wszystkie odcinki uzyskujemy 

wynik około 240 m. Na wschodnim końcu „Himmelfahrtstrasse” rów południowy 

(obiekt 250) posiadał dwa doły posłupowe od strony wewnętrznej. W odległości 

około 17 m na wschód od zakończenia wschodniego „Himmelfahrtstrasse” natrafiono 

na regularnie prostokątne zagłębienie o wymiarach około 6 x 2 m i głębokości 

do 0,5 m, które może być pozostałością po tzw. „Kasie”. Niemcy przyjmowali 

w niej od więźniów, zmierzających już w kierunku komory gazowej, wartościowe 

rzeczy w fikcyjny depozyt. Na południe od tzw. „Kasy” odkryto 8 dołów posłupo- 

17 

Na podstawie badań archeologicznych prowadzonych w latach 2000 - 2011 na terenie po byłym 

niemieckim obozie zagłady w Sobiborze opracowane zostały pierwsze mapy geodezyjne (1;2000 

i 1:1000) dotyczące tego terenu. Bardzo precyzyjnie weryfikują i opisują stan dotychczasowej 

wiedzy na temat topografii tego terenu. (1) Mapa (1/G. Fajge) terenu byłego niemieckiego obozu 

zagłady w Sobiborze (1:200), Firma Geodezyjno-Projektowa „GEPRO” s.c., Włodawa 2010; 

(2) Mapa (2/G. Fajge) terenu byłego niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze (1:200), Firma 

Geodezyjno-Projektowa „GEPRO” s.c., Włodawa 2010; (3) Mapa (4/G. Fajge), Mapa – teren byłego 

hitlerowskiego obozu zagłady w Sobiborze. Mapa z oznaczeniem zasięgu prac archeologicznych – 

lata 2001 – 2011oraz z inwentaryzacją obiektów – rok 1951 (1:1000), Firma Geodezyjno-Projektowa 

„GEPRO” s.c., Włodawa 2011. 

18 

Powstała na terenie Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze „Aleja Pamięci” 

jest symbolicznym pomnikiem ostatniej drogi jaką przebywali więźniowie obozu zmierzając 

w kierunku komory gazowej. Sobiborska „Aleja Pamięci” ma przypominać, że Niemcy dokonali 

tu 300 tys. morderstw. Uwidocznienie osobistych losów anonimowej liczby ofiar jest celem „Alei 

Pamięci”. Zasadzone zostały wzdłuż niej drzewa i ustawione kamienie z tabliczkami upamiętnienia. 

Z każdym drzewem i z każdym kamieniem, który nosi imię ofiary, przywrócona zostaje z niepamięci 

określona osoba.


wych idących w dwóch rzędach, oddalonych od siebie o około 2 m. Relacja między 

zakończeniem „Himmelfahrtstarsse” a ogrodzeniem i infrastrukturą obozu II wymaga 

dalszych badań wykopaliskowych. 

We wschodnim rowie „Himmelfahrtstarsse”, około 10-12 m przed ostatnim zakrętem, 

mamy do czynienia z przerwą o szerokości około 4 m, podobną do tej na 

ostatnim odcinku tej drogi. Wyłom ten skierowany jest na kilka rzędów drobnych 

dołków posłupowych biegnących równolegle do „Himmelfahrtstrasse” na szerokości 

około 5 m. Rejon ten z dwoma przerwami w ogrodzeniu „Himmelfahrtstrasse” 

może mieć związek z tzw. „barakami fryzjerskimi”. Biorąc pod uwagę fakt rozpoznania 

południowej części „Himmelfahrtstrasse” metodą sondażową, można 

przypuszczać, że nie cały przebieg drogi był osłonięty szczelnym ogrodzeniem. Nie 

można wykluczyć istnienia większej liczby podobnych przerw. Aby tę kwestię wyjaśnić 

niezbędne będzie podjęcie badań wykopaliskowych na wschód od północnego 

przebiegu „Himmelfahrtstrasse” w celu rozstrzygnięcia lokalizacji „baraków fryzjerskich”. 

Na wysokości skrzyżowania „Himmelfahrtstrasse” z istniejącą „Aleją Pamięci”, 

po stronie zachodniej „Himmelfahrtstrasse”, odnotowano relikt polnej drogi, która 

biegnąc od południa zakręca, w tym miejscu, w kierunku obiektu E. Niektóre ślady 

(po grzęznących pojazdach) z tej drogi kierują się, od tego miejsca, w kierunku 

północno-zachodnim, gdzie natrafiono na drobny fragment większego obiektu (wynika 

to z odwiertów z roku 2001). Głębokość tego obiektu wynosi około 1,5 - 1,6 m 

a jego funkcję mogą określić jedynie przyszłe badania wykopaliskowe, które wydają 

się konieczne ze względu na podobieństwo jego stropu do wypełniska obiektu, który 

okazał się być kolejnym, masowym grobem ciałopalnym (nr 8). 

Badania obiektu E/2001 odsłoniły kolejne 25 m jego przebiegu, co daje łączną 

jego długość około 100 m. Jego szerokość wynosi na całej długości dokładnie 6 m, 

jego ściany są skośne, miejscami szalowane zbutwiałym obecnie drewnem. Na południowym 

końcu obiekt ten miał szerokość 8 m na długości około 4 m. W narożniku 

południowo-zachodnim natrafiono na relikty drewnianych schodków (smugi brunatne 

po stopniach, czytelne w profilu zachodnim obiektu). Na pierwotnym poziomie 

użytkowym natrafiono, w tej części obiektu, na liczne łuski mosiężne (w części 

wschodniej głównie karabinowe, w części zachodniej głównie pistoletowe). Były 

one w większości silnie skorodowane a raczej obtoczone w żelazistym orsztynie. Od 

północy szerszą część obiektu E zamyka, niemal na całej szerokości, ostaniec naturalnego 

piasku o szerokości około 1 m z przejściem o szerokości około 1 m od strony 

wschodniej. Podobne ostańce, regularnie prostokątne, szerokie około 3 m, do połowy 

obiektu E, zostały zarejestrowane na 50-tym metrze (szerokości około 2 m) oraz 

na około 25-tym metrze po zachodniej stronie obiektu E. Z dużym prawdopodobieństwem 

możemy określić funkcję obiektu E jako strzelnicę. Na obecnym etapie badań 

hipoteza ta wymaga poszukiwań obiektów analogicznych w celu jednoznacznego 

określenia jego funkcji. Mniej więcej na wysokości 50-go metra po stronie wschodniej 

obiektu E natrafiono na koncentrację potłuczonych butelek po wódce oraz po 

butelkach holenderskich (obiekt 574). Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy jest to


 

Fot. 59. Ryc. 7 Wyniki badań wykopaliskowych, przeprowadzonych w trakcie dwóch 

ekspedycji wiosennej i jesiennej w roku 2011, na tle grobów masowych i obiektów 

odkrytych w trakcie wcześniejszych prac badawczych oraz obiektów istniejącej 

w terenie infrastruktury obozowej, zrekonstruowanej na podstawie 

map archiwalnych. Rys. R. Ratajczak


miejsce śmietnikowe czy też miejsce, położone w pobliżu siedziby niemieckich nadzorców 

obozu III, którzy w trakcie „pracy” chętnie sięgali po alkohol. 

Jak wynika z powyższych wniosków, wyniki jesiennych badań wykopaliskowych 

na terenie byłego obozu zagłady w Sobiborze dostarczyły niemal pełnych danych 

na temat przebiegu i funkcji „Himmelfahrtstrasse” oraz obiektu E. Jednak lista 

pytań jest nadal długa i odpowiedzi na nie mogą przynieść tylko dalsze prace wykopaliskowe. 

Przede wszystkim należy rozpoznać do końca rejon obozu III, gdzie 

oprócz możliwych dalszych grobów masowych należy zlokalizować i rozpoznać rejon 

komór gazowych Biorąc pod uwagę zakończenie „Himmelfahrtstrasse” w kierunku 

północnym, mogą znajdować się poniżej asfaltowego placu z Pomnikami lub 

na wschód od niego.

ZaÅÄ cznik 10 - Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

ZaÅÄcznik 10 - Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie