ZaÅ‚Ä cznik 10 - Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie

Marek Bem, Wojciech Mazurek
wiecki – nowoczesne piekło oparte na naukowych podstawach: wszystkie budynki
obozowe, domy i krematorium zostały wykonane z kamienia pochodzącego z rozebranych
domów Żydów z Włodawy. W obozie zamordowano Żydów z miejscowości
Samosz, Rebiszowa, Chełma, Włodawy, Lublina, Izbicy, Chrasnopolu i Lubartowa
– dziesiątki społeczności. Tutaj przywożono również jeńców wojennych z polskiej
i radzieckiej armii, Żydów z Francji, Czechosłowacji i niemal każdego europejskiego
państwa. Ludzie znikali wraz z dymem pieców. Podobnie jak w innych obozach
zagłady, również przez Sobibór przeszła dzika fala gorączki złota. Każdy skrawek
ziemi na tym obszarze, począwszy od stacji kolejowej, został przekopany przez miejscową
ludność. Rolnik wprost o tym opowiada. Nadal wierzy, że gdyby dokładnie
przeszukać to miejsce, można by znaleźć skarby. Wszystkie jego myśli skoncentrowane
były wokół tych skarbów. Wynikało to z pytania, które zadawał. Przez chwilę
pomyślałem nawet, że podejrzewa mnie, że jestem tu po to aby prowadzić prace
wykopaliskowe i odnaleźć te „skarby”. Czy były tutaj jakieś komisje, które badały
ten obszar?” spytałem. O ile wiem, to nie – odpowiedział ostrożnie – poza zwykłymi
ludźmi nikt nie przyjeżdżał szukać. Widok Sobiboru to najokropniejszy obraz spośród
wszystkich zniszczonych cmentarzy w Polsce. Wszyscy kopali, dokonując ekshumacji
zwłok i zabrali to, co znaleźli. Reszta została zapomniana. Wody rzeki zmyły prochy
800 000 Żydów. Część prochów wykorzystano jako nawóz w lesie, aby drzewa były
bardziej zielone, a krzewy delikatniejsze. Aż do dnia dzisiejszego nikt nie pomyślał
o wzniesieniu płyty nagrobkowej dedykowanej pamięci zamordowanych. Nikt nie
pamiętał, że to jest Sobibór, miejsce, w którym mordowano tylko Żydów… jedynie
800 000 Żydów […] 19 .
Dopiero w połowie lat sześćdziesiątych zrodziła się idea upamiętnienia ofiar
zamordowanych w niemieckim obozie natychmiastowej zagłady. W 1965 r. Rada
Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa zadecydowała o umieszczeniu, przy wejściu
na teren po byłym obozie, muru z pamiątkową tablicą informacyjną. Tekst wyryty
w tej kamiennej tablicy oddawał dobitnie potrzeby ówczesnej polityki historycznej
obowiązującej w Polsce:
„W tym miejscu od marca 1942 r. do października 1943 roku istniał hitlerowski
obóz zagłady. W tym obozie wymordowano 250 000 jeńców radzieckich, Żydów,
Polaków, Cyganów. Dnia 14-tego października 1943 roku wybuchł w obozie zbrojny
bunt kilkuset więźniów, którzy po walce ze strażami hitlerowskimi zbiegli”.
Przygotowaną wówczas koncepcję zagospodarowania miejsca po byłym obozie
odczytywać możemy, jako swoiste odzwierciedlenie stanu ówczesnej wiedzy na temat
historii obozu, decyzji o sposobach „ingerencji” w tego typu miejsca, interpretacji
społeczno – politycznej intencji upamiętniania i edukacji.
W lesie, w miejscu gdzie przypuszczano, że znajdowało się miejsce po komorze
gazowej postawiono rzeźbę autorstwa Mieczysława Weltera przedstawiającą wize-
19
Mordechai Zanin, W Sobiborze nic nie zostało (w:) Sefer zikaron Wlodawa wehasawiwa Sobibor.
Yizkor Book In Memory of Vlodava and Region Sobibor, red: Sz. Kanc, Tel Aviv 1974.