KürAraz Çayı Hövzəsində Əsas Vəziyyətin Analizi - Kura River Basin
11.06.2015 • Views
Share Embed Flag

KürAraz Çayı Hövzəsində Əsas Vəziyyətin Analizi - Kura River Basin

KürAraz Çayı Hövzəsində Əsas Vəziyyətin Analizi - Kura River Basin

KürAraz Çayı Hövzəsində Əsas Vəziyyətin Analizi - Kura River Basin

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
kura.aras.org

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

START NOW

Kür Çayı üçün Transsərhəd Çay İdarəetmə Fazası II –<br />

Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycan<br />

Xidmət Müqaviləsi No TACİS/2007/134-398<br />

KürAraz Çayı Hövzəsində Əsas Vəziyyətin <strong>Analizi</strong><br />

Texniki Hesabat<br />

Sonuncu<br />

Hazırlanıb:<br />

EPTİSA Servicios de İngenieria S.A. (İspaniya) & Grontmij Carl Bro A.S. (Danimarka)<br />

tərəfindən<br />

Layihənin əsası Avropa Birliyi tərəfindən qoyulub<br />

Məsuliyyətlə bağlı: Bu hesabat Avropa Komissiyasının maliyyə yardımı ilə hazırlanmışdır.<br />

Bu sənəddə ifadə edilən fikirlər məsləhətçilərə məxsusdur və Komissiyanın rəsmi fikrini heç<br />

bir yolla əks etdirmir

QISA İCMAL ................................................................................................................ 3<br />

1. Giriş ........................................................................................................................... 8<br />

1.1 Giriş ................................................................................................................... 8<br />

1.2 Ön söz ............................................................................................................... 9<br />

1.3 STVTR çərçivəsi ............................................................................................... 10<br />

2. Metodologiya ............................................................................................................ 11<br />

2.1 Seçilmiş məsələlər ............................................................................................ 12<br />

2.2 Seçilmiş göstəricilər .......................................................................................... 12<br />

2.2.1 Hərəkətverici qüvvələrə dair göstərcilər ................................................. 12<br />

2.2.2 Təzyiq göstəriciləri ................................................................................... 12<br />

2.2.3 Vəziyyət göstəriciləri ................................................................................ 14<br />

2.2.4 Təsir göstəriciləri ...................................................................................... 15<br />

2.2.5 Reaksiya göstəriciləri ................................................................................ 15<br />

3. Kür Çayı Hövzəsində su ehtiyatlarını idarə olunması üçün məlumat tələbləri ....... 16<br />

3.1 Məlumat və informasiya daşıyıcıları ................................................................ 17<br />

3.2 Su götürülməsi və sudan istifadəya dair məlumat ............................................ 20<br />

3.3 Səth suyunun həcmi haqqında məlumat ........................................................... 21<br />

3.4 Səth su keyfiyyətinə dair məlumat .................................................................... 25<br />

3.5 Qrunt suyunun kəmiyyət və keyfiyyətinə dair məlumat ................................... 29<br />

3.6 Kür Çayı Hövzəsinin layihə ölkələrində cari məlumat çatışmazlıqları ............ 30<br />

4. Kür Çayı Hövzəsində STVTR modeli vasitəsilə su statusunun qiymətlərndiriməsi 32<br />

4.1 Hərəkətverici qüvvələrə dair göstəricilər....................................................... 32<br />

4.2 Təzyiq göstəriciləri ........................................................................................... 33<br />

4.3 Vəziyyət göstəriciləri ........................................................................................ 38<br />

4.4 Təsir göstəriciləri .............................................................................................. 43<br />

4.5 Reaksiya göstəriciləri ........................................................................................ 44<br />

5. Nəticə və təkliflər ................................................................................................ 46<br />

Ədəbiyyat ..................................................................................................................<br />

Şəkillərin siyahısı ..........................................................................................................<br />

Cədvəllərin siyahısı .........................................................................................................<br />

Əlavələr ......................................................................................................................... 51<br />

Əlavə 1. Su statusunun qiymətləndirilməsi üzrə anket (Kür-Araz Çay Hövzəsi<br />

layihəsi) ................................................................................................... 52<br />

Əlavə 2. STVTR çərçivəsindən istifadə edərək Kür Çayı hövzəsində su statusunun<br />

qiymətləndirmək üçün tələb olunan məlumat və informasiya siyahısı ........ 54<br />

Əlavə 3. Azərbaycanda sudan xüsusi istifadəyə icazə ........................................... 56<br />

Əlavə 4. Dövlət Su Kadastrı Məlumat Bazasının Cari Statusu............................... 59<br />

Əlavə 5. Gürcüstanda Sudan İstifadənin Hesabatı Sisteminin təhlili .... 60<br />

48<br />

50<br />

50

QISA İCMAL<br />

Kür-Araz çayı (daha sonra hesabatda Kür Çayı kimi) Cənubi Qafqazın əsas sutoplayıcısıdır və<br />

bir çox transsərhəd məsələlər bu çay sistemi və onun qolları ilə əlaqəlidir. Kür Çayı<br />

hövzəsində su ehtiyatlarının vəziyyəti haqqında məlumat vermək üçün üç layihə ölkələrində<br />

səth və qrunt suyu üzrə monitorinq proqramları yerinə yetirilir. Lakin, Ermənistan,<br />

Azərbaycan və Gürcüstanda monitorinq milli dövlət orqanları, universitetlər, QHT-lərı və s.<br />

kimi bir neçə tərəflərlə təqdim olunub və olunur. Ona görə də, bu aspektdən də aydın görünür<br />

ki, monitorinqin təkrarlanması və ya digər anlaşılmazlıqlara yol verməmək üçün müxtəlif şəxs<br />

və maraqlı tərəflər arasında yaxın əməkdaşlıq əlaqələrini inkişaf etdirmək lazımdır. Ümumi<br />

monitorinq proqramı və ya strategiyayana əsaslanan su ehtiyatlarının monitorinqi təqdimat və<br />

hesabatların hazırlanmasına kömək edəcək və su ehtiyatları monitorinqinə cəlb olunmuş<br />

müxtəlif müəssisələrin müxtəlif formatlardan istifadəsinin qarşısını alacaq. Həmçinin vacibdir<br />

ki, su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi üçün məqsədlərdən göstəricilərə və sonra bunun<br />

məlumat və qərar qəbulu prosesinə ötürülməsinə nəzarət edilsin. Amma, siyasətçi və qərar<br />

qəbul edən tərəfdən hər hansı bir ölçünün götürülməsindən əvvəl məlumatların vəziyyəti<br />

etibarlılıq, uyğunluq və münasibliyə əsasən qiymətləndirilməlidir.<br />

Faktiki olaraq, bu hesabatın əsas məqsəd və vəzifələrindən biri 1-ci Komponentdə verildiyi<br />

kimi Kür Çayı hövzəsində su ehtiyatlarına dair əldə edilə bilən məlumatın cari vəziyyətinə<br />

qiymət verməkdir. Layihənin Qiymətləndirilməsi və Təhlili və bu tədqiqatlar iki hissədən<br />

ibarətdir ki, onlar da aşağıdakılardır:<br />

1.1 Mümkün olan məlumata əsasən Kür Çayı hövzəsində suyun vəziyyətinin yoxlanması,<br />

1.2 SÇD tələblərinə qarşı məlumat çatışmazlığı analizi.<br />

Kür Çayı hövzəsinə aid bütün növ məlumatın müəyyənləşdirilməsi və toplanması və<br />

məlumatın nəzərdən keçirilməsi layihənin ilk tapşırığı idi. Mümkün olan məlumat layihə<br />

ölkələrinin ekspertləri tərəfindən bütün mümkün məlumat mənbələrindən toplanıb<br />

(monitorinq proqramları və təhlillərdən əldə edilən məlumat, layihə ölkələrinin məlumat<br />

sistemləri, Kür Çayı hövzəsində əvvəlki layihələr və proqramlar və s.) və sonradan bu sahədə<br />

hazırkı vəziyyətə dair təsviri tamamlamaq üçün üzərində sorğu vərəqəsi vasitəsilə düzəlişlər<br />

edilib.<br />

STVTR modeli Kür Çayı hövzəsində suyun vəziyyətini göstərmək üçün qiymətləndirmə<br />

vasitəsi kimi seçilib və onun hər bir tərkibi üçün göstəricilər toplusu təklif olunub və su<br />

vəziyyətinin qiymətləndirilməsində tələb olunduğu kimi məlumat mövcudluğundakı boşluğu<br />

göstərir. Göstəricilər elə yolla seçilib ki, sutoplayıcının müxtəlif elementləri arasında qarşılıqlı<br />

təsirləri müəyyən etsinlər və ən iri dren əsaslı idarəetmə məsələləri əhatə olunmalıdır.<br />

Üç ölkə tərəfindən ümumilikdə bölünmüş əsas məsələlər ekspertlər tərəfindən müəyyən və<br />

müzakirə edilmişlər. Onlar aşağıdakılardır:<br />

• Çatışmazlıq/Daşqın<br />

• Orqanik çirklənmə<br />

• Evtrofikasiya<br />

• Təhlükəli çirklənmə<br />

• Eroziya/çöküntü<br />

• Hidromorfoloji dəyişilmə<br />

• Sağlamlıq aspektləri<br />

Kür Çayı Hövzəsində əldə edilən və toplanan məlumatın analizi və qiymətləndirilməsinə<br />

əsaslanaraq (həm suyun həcmi, həm də keyfiyyəti, sudan istifadə və suyun axıdılması və<br />

məlumat daşıyıcıları) aşkar edilmişdir ki, mümkün su ehtiyatları ilə əlaqədar olan<br />

məlumatlarda əsas problemlər onların natamamlığı (çatışmayan dəyərlər), qeyri-bərabərliyidir<br />

və əldə edilən məlumat lazımi məkani əhatə etmir, məlumatın əldə olunması mümkünlüyü və<br />

3

sıraların uzunluğununun kifayət qədər olmamasıdır. Su keyfiyyətində ümumi çatışmazlıq<br />

nümunə götürmə səhvlərinin ölçülməməsi, məlumatın qiymətləndirilməsi, təsdiqi və<br />

məlumatla birgə hesabatın olmamasıdır.<br />

Bundan əlavə, məlumat təqdimatında da problemlər vardır. Çox zaman uyğun olmayan format<br />

və müxtəlif bölmələrdən əldə edilən məlumatlarda müxtəlif jarqonlardan istifadə edilir və<br />

informasiya sistemləri mərkəzləşdirilib. AB Su Çərçivə Direktivində (SÇD) tələb olunduğu<br />

kimi bioloji su keyfiyyət elementlərinə dair heç bir məlumat yoxdur və hidromorfoloji su<br />

keyfiyyət elementlərinə dair məlumatlar məhduddur .<br />

Yuxarıda verilənləri nəzərə alsaq belə bir təklif ola bilər ki, Kür Çayı hövzəsinin layihə<br />

ölkələrində su ehtiyatının idarə olunmasının ilkin və çox güman ən həlledici addımı<br />

inteqrasiyalı informasiya sisteminin qurulmasıdır ki, bunu da, Ermənistan və eləcə də<br />

Azərbaycan tərəfindən olan yanaşmadan görmək olar. Təəssüf ki, Gürcüstanda bu məsələyə<br />

yanaşmada zəiflik hiss olunur və bundan əlavə, onlar layihələrin xarici ölkə ehtiyatları<br />

vasitəsilə təminatına əsaslanır. CİS əsaslanan ümumi və açıq informasiya sistemi yalnız<br />

kompleks və hərtərəfli su statusunun qiymətləndirilməsinə imkan verə bilər, Kür Çayı<br />

hövzəsinin layihə ölkələrini siyasi və qərar qəbuledici proses üçün kifayət qədər və etibarlı<br />

informasiya ilə təmin edə bilər və daha sonra bu Çay Hövzəsi İdarəetmə Planlarının<br />

hazırlanmasında istifadə oluna bilər.<br />

Kür Çayı hövzəsinin su statusunun qiymətləndirilməsi üçün STVTR modeli seçilib. Bu model<br />

bizə imkan verir ki, su ehtiyatlarına sutoplayıcının müxtəlif elementləri arasındakı qarşılıqlı<br />

təsir və ən iri sutoplayıcının idarə olunması məsələləri ilə əhatə olunan göstəricilərdən baxaq.<br />

Hərəkətverici qüvvələr göstəriciləri<br />

Ümumi daxili məhsul (ÜDM) iqtisadi artımı ifadə etmək üçün istifadə edilib. Ümumi əhali<br />

İndeksi (ÜƏİ) demoqrafik inkişafın göstəricisidir və Meşə Ərazi İndeksi (MƏİ) meşələrin<br />

qırılmasının kəmiyyətini müəyyənləşdirən Kür Çayı hövzəsinin su ehtiyatlarında səbəb<br />

göstəricidir hansı ki, keçmişdə zəif meşə idarəetmə təcrübələri səbəbindən yaranmışdır.<br />

Qiymətləndirmədən bilinir ki, axırıncı illərdə hər üç layihə ölkələri yaxşı iqtisadi inkişaf dövrü<br />

keçmişlər və İƏİT məruzə olunduğu kimi bu prosesi gələcəkdə daha da sürətləndirmək üçün<br />

perspektiv vardır.<br />

Kür Çayı hövzəsinin ölkədən ölkəyə dəyişərək yalnız məhdud meşə ərazisi vardır və bu,<br />

fövqəladə hadisə zamanı su ehtiyatlarına təzyiqin səbəbi ola bilər.<br />

Təzyiq göstəriciləri<br />

Sudan İstifadə İndeksi (Sİİ) suyun tələb olunan tam miqdarının mümkün su ehtoyatlarına<br />

necə təzyiq etdiyini izah edən göstəricilər kimi istifadə edilib. İndeks, sərf olan suyun orta<br />

ümumi illik kəmiyyəti və mümkün olan suyun uzun müddətli orta qiyməti arasında faizlə<br />

verilmiş nisbətdir. Sİİ kimi verilən sərf olmuş suyun bir hissəsi 6.0%-dən Gürcüstanda, 45%-ə<br />

qədər Ermənistanda, hətta 48% Azərbaycanda olub. Suyun illik sərfi üzrə Gürcüstan sudan az<br />

istifadəsində edir və Avropa ölkələri ilə müqayisə oluna bilər (məsələn, Sloveniya 2.5%),<br />

amma digər tərəfdən, Ermənistan və Azərbaycan yüksək su istifadəçisi olan Avropa ölkələri<br />

ilə eyni səviyyədədir. Ermənistan və əsasən də, Azərbaycan Sİİ-nin 40%-dən artıq olması<br />

səbəbindən ciddi su çatışmazlığı təzyiqi altında hesabat edilə bilər. Bölmələrə gəldikdə isə,<br />

aydın olmuşdur ki, layihə ölkələrində ən iri su istifadəçisi kənd təsərrüfatıdır.<br />

Məişətdə Sudan İstifadə İndeksi (MSİİ) göstərici kimi suyun ictimai su təchizatında<br />

gözlənilən orta istifadəsi haqqında məlumat verməlidir və çox tez-tez suyun hər ailə tərəfindən<br />

istifadəsini təsvir edir (məlumat mənbəyindən asılı olaraq). Lakin, layihə ölkələrinin ASİİ-nin<br />

hesablanması üçün məlumat yox idi. Azından məlumat ona görə toplanıb ki, layihə<br />

4

ölkələrindəki ictimai su təchizatı sistemlərindən evlərə nə qədər suyun çatdırılması bilinsin və<br />

bu miqdar əsasən demoqrafik vəziyyəti əks etdirərək ölkədən ölkəyə fərqlidir.<br />

Şəhər Tullantı Sularının Təmizlənmə İndeksi (ŞTSTİ) şəhər tullantı sularının miqdarını<br />

göstərir və əhalinin bir hissəsi hansının ki, tullantı suyu şəhər tullantı sularının təmizlənməsi<br />

qurğusuna daxil olur. Həmçinin, tullantı sularının necə təmizlənməsi göstərilməlidir (ilkin,<br />

ikinci və üçüncü dərəcəli təmizlənmə). Lakin, belə göstəricini nəzərdə tutan məlumat<br />

məhduddur və müxtəlif formatlarda mümkündür ki, bu da xüsusi göstəricinin hazırlanması və<br />

Kür Çayı hövzəsində ölkələrin müqayisəsini çətinləşdirir. Gürcüstanda yığılan bütün tullantı<br />

sular yalnız ilkin səviyyədə təmizlənir (mexaniki təmizlənmə) və sakinlərin yalnız 21%-i<br />

kanalizasiya sisteminə qoşulub və yalnız bir TSTZ fəaliyyətdədir (Tiflis). Azərbaycanda Kür<br />

Çayı hövzəsində tullantı suları həm ilkin, həm də ikinci dərəcəli (bioloji təmizlənmə) işlənir<br />

və sakinlərin təxminən 10%-i təmizlənmə sisteminə qoşulub. Ermənistana gəldikdə isə,<br />

tullantı suları yalnız mexaniki işlənir və sakinlərin təmizlənmə sisteminə qoşulması %<br />

haqqında məlumat hələ də yoxdur. Halbuki, hazırda EBRD 5 TSTZ Ermənistan şəhərlərində<br />

tikintisini təmin edir.<br />

Hər üç layihə ölkələrində tullantı sularının üçüncü dərəcəli təmizlənməsi yoxdur.<br />

Daşqın və Quraqlıq İndeksi (DQİ) quraqlıq hadisələri və həcm çatışmazlığı kimi fövqəladə<br />

iqlimin təkrarlanması və hidroloji vəziyyətlər haqqında məlumatla təmin etmək və digər<br />

tərəfdən çox yüksək axan daşqınlar üçün seçilib. Lakin, belə bir məlumatı Kür Çayı<br />

hövzəsinin layihə ölkələrində əldə etmək mümkün olmayacaq (yalnız tamamlanmamış<br />

hidrometeoroloji məlumat). Ona görə də, DQİ fövqəladə hidroloji hadisələr göstəricisi kimi<br />

sonradan Çay Hövzəsi İdarəetmə Planını hazırlarkən ölkələri tərəfindən istifadə oluna bilər.<br />

Qəza Su İndeksi (QSİ) Kür Çayı hövzəsinin hər ölkəsi üçün güclü çirklənmə və su<br />

ekologiyasına dəyən ziyan kimi çirklənmə hadisələrinin sayını bildirən göstəricidir. Eynilə,<br />

əvvəlki indeksdə olduğu kimi bu sahəyə aid məlumat məhduddur və çox zəifdir.<br />

Məsələn, Ermənistanda mühüm çirklənməyə dair xəbərdarlıq (bir neçə dəfə YVQ-ı keçərək)<br />

Dövlət Ekoloji Müfəttişliyinə 2008-ci ildə 23 dəfə göndərilib, halbuki sonrakı ölçülər<br />

haqqında məlumat yoxdur. Eynilə, Gürcüstanda bir neçə çirklənmə hallarına dair məlumat<br />

vardır, amma götürülmüş ölçülərə dair (çirklənmə mənbəyinin müəyyənləşdirilməsi) heç bir<br />

məlumat yoxdur.<br />

Vəziyyət göstəriciləri<br />

Çay Su Balansı İndeksi (ÇSBİ) hər layihə ölkəsi üçün Kür Çayı hövzəsinin orta çay<br />

balansını göstərir. Balans milyon m 3 /il kimi ifadə edilən çaya daxil və xaric olan su<br />

axımından barətdir. Hər iki element çay suyunun Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrinin<br />

ərazisinə daxil və xaric edələn axımına dair su ölçən stansiyaların verdiyi orta illik su sərfinə<br />

(axım, Qs) əsasən hesablanıb. Belə fikri yeritmək düzgün olardı ki, Kür Çayı hövzəsində çay<br />

axınının kəmiyyət balansı su balansının əsas və daha dinamik elementlərindən birini göstərir.<br />

Eynilə, bir neçə əvvəlki göstəricilərdəki kimi belə bir göstəricini hesablamaq üçün məlumat<br />

məhduddur və Ermənistana gəldikdə isə, hələ də mövcud deyildir. Kür Çayı hövzəsinin yuxarı<br />

axın hissəsində (Gürcüstan) çayın kənara axınında heç bir tendensiya qeyd edilməyib. Çay su<br />

balansından iqlim dəyişkənliyinin mümkün olan su miqdarına təsirlərinin (potensial)<br />

qiymətləndirilməsi üçün yaxşı göstərici kimi istifadə etmək olar.<br />

Üzvi Çirklənmə İndeksi (ÜÇİ) orqanik çirklənməyə nəzərən Kür Çayı suyunun keyfiyyət<br />

vəziyyətini göstərir. Kür Çayı hövzəsində əhalinin yüksək sıxlığı və tullantı sularının zəif<br />

təmizlənməsi səbəbindən orqanik çirklənmənin regionda əsas problem olması gözlənilə bilər.<br />

5

Oksigenin /Bioloji Sərfinin (OBS 5 ),mg O 2 /l) orta illik qiyməti və ammonyakdan (mg N/l) belə<br />

bir vəziyyəti göstərmək üçün istifadə edilib.<br />

Kür Çayı hövzəsinin hər üç layihə ölkəsində OBS 5 (mg O 2 /l) qatılıqlarının orta illik dəyərləri<br />

daha aşağıdır. Belə bir vəziyyətin yaranma səbəblərindən biri əsas axının öz-özünə<br />

təmizlənmə bacarığının tamamilə yüksək olması (yüksək su axın sürəti və müvafiq<br />

temperaturlar), digər tərəfdən Kür Çayının özündə və əsas qollarda yerləşən monitorinq<br />

sahələrinin geniş ərazini əhatə etməsi ola bilər.<br />

Kür çayının Gürcüstan və Ermənistan hissəsinin səth axınında ammonyak tərkibi kifayət<br />

qədər yüksəkdir (Dunay Çayı təsnifat sxeminin bir neçə dəfə birinci sinif 0.2 mq N/l dəyərini<br />

aşaraq). Səth su keyfiyyətinin bu vəziyyətinin əsas səbəbi şəhər və sənaye çirkab sularından<br />

orqanik çirklənmə və kənd təsərrüfatı torpağının yuyulmasıdır. Aydındır ki, zəif becərmə və<br />

ya hətta, təmizlənməmiş çirkab sular (bax ŞTSTZ, təzyiq göstəricisi) səth su keyfiyyətinin<br />

belə çirklənməsinə səbəb ola bilər.<br />

Nitrogenin Qatılıq İndeksi (NQİ) göstərici kimi, Kür Çayının səth su keyfiyyətinin<br />

vəziyyətini nitrat və ortofosfat qatılıqlarının orta illik qiyməti vasitəsilə göstərir. Gürcüstana<br />

gəldikdə isə, Kür Çayının nisbətən aşağı hissəsində nitrat qatılıqları çox aşağıdır,<br />

Azərbaycanda qatılıqlar təbii fon hədd qiymətini bir az keçir və Ermənistanda illik nitrat<br />

qatılıq qiymətləri hədd qiymətlərindən bir neçə dəfə yüksəkdir (1 mq N/l (Dunay Çayı təsnifat<br />

sxemi, 1-ci sinif).<br />

Illik orta fosfat qatılıqları hər üç layihə ölkələrində müəyyənləşdirilmiş hədd qiymətini<br />

keçmişdir (qiymət 50 µg P/l (Dunay Çay təsnifat sxemi, 1-ci sinif)). Ən yüksən qiymət<br />

Ermənistan və Azərbaycan üçün hesablanmışdır.<br />

Ağır Metal Qatılıqları İndeksi (AMQİ) göstərici kimi, Kür Çayı hövzəsində yerləşən<br />

çirklənmə mənbəyindən axan ağır metallar səbəbindən yaranan çirklənmənin səviyyəsini<br />

göstərir. AMQİ Kür Çayı hövzəsinin səth suyunda seçilmiş ağır metalın orta illik qatılıq<br />

qiymətləri kimi hesablanıb və hədd qiyməti qatılıqları ilə müqayisə olunub (səth su<br />

keyfiyyətinin ikinci sinfini göstərən Dunay Çay hövzəsi təsnifat sxemindən qiymətlər).<br />

Cu və Ni su keyfiyyəti təyinediciləri kimi seçiliblər və Kür Çayı hövzəsinin su keyfiyyət<br />

statusunu göstərirlər. 2003-cü ildə Gürcüstandakı hal istisna olmaqla, hər iki ağır metal<br />

qatılıqları fon qatılıqları səviyyəsində olublar və Dunay Çay təsnifat sxeminin ikinci sinif<br />

hədd qiymətlərindən daha aşağıdır. Amma, qeyd etmək lazımdır ki, ağır metal qatılıqlarına<br />

dair məlumat və ya sənədlər azdır, aşağı məkani əhatədədir və buraxılmış qiymətlər boşluğu<br />

çoxdur.<br />

Xüsusi Orqanik Qarışıqlar Toplusu İndeksi (XOQTİ) Kür Çayı hövzəsinin xüsusi zərərli<br />

maddələr səbəbindən (həm sənaye, həm də pestisidlər) çirklənməsi haqqında məlumat vermək<br />

üçün seçilib. Layihə ölkələrində Kür Çayı hövzəsinin su ətraf mühitində potensial risklə birgə<br />

xüsusi orqanik qarışıqlar qatılıqlarının orta illik qiyməti göstərici kimi təklif edilib. Buna<br />

baxmayaraq, Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrində zərərli maddələr haqqında heç bir<br />

müvafiq məlumat yoxdur.<br />

Qrunt Suyu Nitrat Qatılıqları İndeksi (QSNQİ) qrunt sularının nitrat vasitəsilə<br />

çirklənməsini göstərir. Qrunt suyunda NO 3 qatılıqlarına uyğun hədd qiyməti layihə<br />

ölkələrində Kür Çayı hövzəsinin cari vəziyyətini qiymətləndirmək üçün 50 mq NO 3 /l kimi<br />

götürülüb (98/83AB və OJ RS No 7/00). Lakin, hal-hazırda layihə ölkələrində heç bir<br />

məlumat yoxdur.<br />

6

Təsir göstəriciləri<br />

İçməli Su Keyfiyyəti İndeksi (İSKİ) göstərici kimi Kür Çayı hövzəsində (layihə ölkələri)<br />

vətəndaşları şirin su təchizatı sisteminin tələblərinə uyğun gəlməyən nümunələr hissəsini<br />

göstərir, yəni mikrobioloji, fiziki və kimyəvi meyarlara əsasən. Amma, hal-hazırda məlumatı<br />

yalnız Azərbaycandan əldə etmək olar, amma yalnız bütöv ölkə üçün və hədd qiymətini keçən<br />

şirin su nümunələrinin faizi 12-19% idi. Digər iki layihə ölkələrində bu hesabat məqsədilə<br />

istifadə edilə biləcək məlumat yoxdur.<br />

Reaksiya göstəriciləri<br />

Sahilyanı ölkələrlə razılaşmalar Kür Çayı hövzəsindəki su ehtiyatlarına transsərhəd<br />

təsirlərin azaldılması üçün həyata keçirilən ölçülərin həm siyasi məqsədi, həm də professional<br />

mövqeyi haqqında məlumat vermək üçün göstərici kimi istifadə edilib.<br />

İkitərəfli kommunikasiya və ya Kür Çayı hövzəsinə dair əməkdaşlıq əsasən Azərbaycan və<br />

Gürcüstan arasında aktivdir (bir neçə Protokol və Razılaşmalar mövcuddur).<br />

Hidrometeoroloji xidmətlər də, həmçinin Kür Çayı hövzəsinin hidrometeoroloji şəraitləri<br />

haqqında məlumatla bölüşürlər.<br />

BM AIK (Birləşmiş Millətlər Avropa üzrə İqtisadi Komissiya) “Transsərhəd Sular və<br />

Beynəlxalq Göllərin Qorunması və Davamlı İstifadəsinə dair Konvensiya” (Helsinki, 1992)<br />

Azərbaycan tərəfindən imzalanıb, Gürcüstan və Ermənistan hələ də Konvensiyanın<br />

imzalanması haqqında fikirləşirlər. Hazırda, BMAİK Su Konvensiyası altında Kür Çayı<br />

hövzəsində əməkdaşlığın daha rəsmi platformasının yaradılması üçün Gürcüstan və<br />

Azərbaycan tərəfindən bəzi təşəbbüslər göstərilir.<br />

Bu göstəricidən istifadə edərkən görünür ki, hər üç layihə ölkələri daha fəal olmalıdırlar və<br />

inteqrasiyalı su ehtiyatları idarə olunması üçün transsərhəd qurumların yaradılmasına daha<br />

çox enerji sərf etməlidirlər ki, təzyiq və transsərhəd təsirlərə dair məsələlərin öhdəsindən<br />

gəlinsin.<br />

Çay Hövzəsinin İnteqrasiyalı İdarəetmə Planı göstərici kimi su idarəetmə məsələlərinin<br />

ümumi yolla həllinə çalışmalıdır. Təəssüf ki, xüsusi layihələr və proqramlar altında yalnız<br />

müxtəlif planlar hazırlanıb. AB SÇD-də tələb olunduğu kimi Çay Hövzəsi İdarəetmə<br />

Planlaşdırma sahəsində heç bir fəaliyyət həyata keçirilməyib. Su idarəetməsi üzrə belə bir<br />

planlaşdırma alət vasitəsinin hazırlanmasında ölkələrə yardımçı olmaq bu layihənin əsas<br />

tapşırığı olmalıdır.<br />

Su Sektoruna İctimai Sərf İndeksi (SSİSİ) layihə ölkələrinin ümumi dövlət büdcəsi ilə<br />

müqayisə edilən su xidmətləri və su ehtiyatlarının qorunması və tükənməsnin qarşısının<br />

alınmasına aid müvafiq ölçülərin təmin edilməsi üçün su sektorunda hökumət orqanları<br />

tərəfindən xərclənən maddi vəsaitlərin nisbəti kimi hesablanıb və faizlə verilib. Ölkələrdən<br />

götürülən rəqəmlərdən göründüyü kimi ekoloji məsələlərin həlli üçün dövlət yardımında<br />

güclənmiş tendensiya mövcuddur.<br />

Azərbaycan və Ermənistana gəldikdə bu tendensiya möhkəm və davamlıdır, Gürcüstanda isə<br />

Ekologiya Nazirliyinə dövlət yardımı 2004-cü ildən az da olsa başlanılıb.<br />

Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrində bütöv su statusu qiymətləndirilməsinə imkan verən<br />

digər sektorlardan (xüsusi istifadələr və su idarəetmə səlahiyyətinə görə məsuliyyət daşıyan)<br />

dəstəkləyici məlumat çatışmazlığı var. İnteqrasiyalı su ehtiyatının idarə olunması prinsipləri<br />

AB SÇD-də müəyyən edildiyi kimi, bütün iştirakçılara eyni hövzə daxilində imkan və öhdəlik<br />

verə bilər ki, su ehtiyatlarının mümkün olan ən yaxşı səviyyədə idarə olunması üçün birlikdə<br />

işləsinlər.<br />

7

Giriş<br />

1.1 Giriş<br />

Kür Çayı hövzəsi Cənubi Qafqazın ən əsas su obyektidir və bütün transsərhəd məsələlər bu<br />

çay sisteminə çox bağlıdırlar. Bu səbəbdən də, su ehtiyatları ilə bağlı müxtəlif maraqlar var<br />

və iki ölkə, Ermənistan və Gürcüstanın ümumilikdə “üst qat ölkələri” olaraq su istehsal etirlər<br />

və Azərbaycana “su istehlakçısı” kimi olduğundan bu onların su idarəetmə təcrübələrinə təsir<br />

etməlidir.<br />

Həmçinin, axırıncı onilliklər ərzində regiondakı ölkələr nəinki su idarəetməsində, həm də<br />

bütün cəmiyyətə böyük təsiri olmuş bir neçə dəyişikliklərlə üzləşiblər. Hazırda layihə ölkələri<br />

keçmişdəki təcrübəyə əsasən inkişaf haqqında yenidən düşünmə imkanından istifadə edirlər<br />

və Kür sisteminin çox çirklənməsi səbəbindən sıradan çıxmasının qarşısını alan, ictimai və<br />

ekoloji inkişaf üçün məhdud imkanlar yaradan ekoloji aspektləri daxil edirlər.<br />

Beləliklə, regionda ən çox lazım olan şeylər hazırkı kimi, gələcək nəsillər üçün də ekoloji<br />

keyfiyyətin qorunması üzrə təcili tədbirlər, qısamüddətli yox, uzunmüddətli həlletmələrdir.<br />

Qərar qəbulu üçün mühüm olan əsas, ekologiya üzrə informasiyadır. Bu informasiya ekoloji<br />

ardıcıllığın müxtəlif tərkiblərinə dair mümkün məlumat, ictimai, iqtisadi və bütün növ<br />

demoqrafik məlumat vasitəsilə təmin edilməlidir.<br />

Su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi üçün monitorinq məlumatı və ekoloji şərait,<br />

tendensiyalarının ədədi və su idarəetmə ölçülərinin effektivliyinin qiymətləndirilməsinə imkan<br />

verən digər məlumatdan istifadə edilir. Su monitorinq proqramları su ehtiyatlarının vəziyyəti<br />

və onların dəyişmə tendensiyalarının qiymətləndirilməsinə, qaydaların hazırlanması və yerinə<br />

yetirilməsinə yardımçı olmağa, qayda və qərar qəbul edənlərə hesabat verilməsi üçün məlumat<br />

hazırlanmasına, beynəlxalq forumlar, ictimaiyyət və çay hövzəsində planlaşdırma prosesinə<br />

imkan verən alətlər təklif edir. Buna baxmayaraq, su ehtiyatlarına dair informasiya zəruriliyi<br />

və məlumat toplusunun cari monitorinq sistemləri və idarəetmə arasında əhəmiyyətli dərəcədə<br />

boşluq vardır. Mümkün olan su ehtiyatları məlumatı ilə əlaqədar əsas problemlər onların<br />

natamamlığı (buraxılmış qiymətlər), uyğun olmamağı və qeyri-bərabərliyidir. Sonrakı<br />

çatışmazlıqlar həmçinin qeydə alınmalıdır, məsələn, mümkün olan məlumat kifayət qədər<br />

məkani əhatə etmir. Məlumat ötürülməsində və təqdimetmədə digər problemlər mövcuddur.<br />

Ona görə də, bu hesabatın əsas məqsədi Kür Çayı hövzəsinin su ehtiyatları və onların su<br />

statusunun qiymətləndirilməsində istifadəsinə dair mövcud mümkün məlumatın<br />

qiymətləndirilməsidir. Bu fəaliyyət Tərkib 1-də müəyyən edilib.<br />

Layihənin Qiymətləndirilməsi və Xülasəsi iki hissədən ibarətdir ki, bunlar da aşağıdakılardır:<br />

1.1 Mümkün olan məlumata əsasən Kür Çayı hövzəsində su statusunun yenidən baxılması,<br />

1.2 SÇD tələblərinə qarşı informasiya çatışmazlığı analizi.<br />

Məlumatlar milli ehtiyatlar, layihə ölkələrinin informasiya sistemləri və keçmişdə bu regionda<br />

həyata keçirilən müvafiq beynəlxalq layihələrdən toplanıb.<br />

Texniki hesabat elə qurulub ki, məqsədlərin yerinə yetirilməsinə dair aydın cavablar versin və<br />

məlumatın idarə olunmasının və Kür Çayı hövzəsi layihə ölkələrinin informasiya sisteminin<br />

real görünüşünü yaratsın<br />

1.3.Alt-başlığında su statusu qiymətləndirilməsinin göstəricisinin qısa analizi təqdim olunub<br />

və HTVTR çərçivəsi su statusu qiymətləndirilməsində istifadə olunacaq bir model kimi təsvir<br />

edilib.<br />

2-ci Fəsil məlumatın necə yığıldığını təsvir edən metodologiya və su statusunu<br />

qiymətləndirmək üçün göstəricilərin seçilməsinə həsr olunub. 3-cü Fəsildə əsas fikir cari<br />

məlumatın qiymətləndirilməsi və layihə ölkələrində su ehtiyatları monitorinqi və<br />

8

qiymətləndirmənin bütün tsiklini əhatə edən su ehtiyatları haqqında məlumata yönəlmişdir. 4-<br />

cü Fəsildə Kür Çayı hövzəsinin su statusu HTVTR modelinə əsasən qiymətləndirilib. 5-ci<br />

Fəsildə bəzi nəticə və məsləhətlər layihə ölkələrində bütöv su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarə<br />

olunması prinsiplərinin yerinə yetirilməsi üçün atılmalı olan və Çay Hövzəsi İdarəetməsi<br />

Planlarının hazırlanmasında istifadə olunmalı olan vacib addımlar kimi təqdim olunub.<br />

1.2 Ön söz<br />

Göstəricilərin geniş müxtəlifliyindən hazırda su ehtiyatlarının vəziyyətinə bəşəri və təbii<br />

şəraitlərin təsirlərinin kəmiyyətini müəyyənləşdirmək və qiymətləndirmək üçün istifadə edilir.<br />

Bu göstəricilər ətraf mühitdə tendensiyaları əks etdirir və su sektoru strategiyası məqsədlərinin<br />

həyata keçirilməsinə və bu halda su ehtiyatının inteqrasiyalı idarə olunmasına nəzarət edir.<br />

Bununla da, ekoloji göstəricilər suyun idarə olunmasında qərar qəbul edənlər üçün vacib amilə<br />

çevrilmişdir.<br />

Göstəricilər şəraitlərin xülasəsi, daha dəqiq desək, insan sağlamlığının təyinində istifadə<br />

edilən temperatur və qan təzyiqini təqdim edir. Onlar bir çox illər iqtisadçılar tərəfindən<br />

iqtisadi tendensiyaların izahında istifadə edilmişdir ki, buna nümunə Təmiz Milli Məhsuldur,<br />

amma yalnız bu yaxınlarda ekoloji və su ehtiyatları sistemlərinin möhkəmliyini müəyyən<br />

etmək üçün təqdim edilmişdir.<br />

Göstərici nədir?<br />

Göstərici tədqiqatın müşahidə edilən dəyər nümunəsidir. Ümumilikdə, göstəricilər müxtəlif və<br />

çoxlu məlumat toplamaqla informasiyanın kəmiyyətini müəyyənləşdirirlər. Ona görə də,<br />

nəticə etibarilə məlumat sintezləşdirilib. Qısaca, göstəricilər ümumi fenomenin aşkar<br />

edilməsində köməkçi olan informasiyanı sadələşdirir.<br />

Yaxşı göstərici nədir?<br />

Sadələşdirilmiş reallığı dürüst yolla çatdıran göstərici:<br />

• nəzərdə tutulmuş auditoriyanın maraqlarına uyğun gəlməlidir;<br />

• gözoxşayan və anlaşılan olmalıdır;<br />

• asan tərcümə olunmalıdır;<br />

• fəaliyyət cəlbedən olmalıdır (oxumaq, tədqiq etmək, sual vermək, nəsə etmək);<br />

• nəzərdə tutulan məsələ və ya sahəyə nümunə olmalıdır;<br />

• müvafiq vaxt intervalından xaricdə inkişafları göstərməlidir (dəyişikliklərin göstərilə<br />

biləcəyi müddət);<br />

• vaxt çərçivəsindən kənarda dəyişikliklərin müqayisəsi üçün müvafiq qiymətə uyğun<br />

gəlməlidir;<br />

• tendensiyalardan kənarda qüvvələrin izahı ilə üst-üstə düşməlidir;<br />

• elmi cəhətdən yaxşı inkişaf olunmalıdır;<br />

• lazımi statistik əsaslara olmalıdır.<br />

Mənbə: AEA, 2003.<br />

Bir çox göstəricilərin təşəbbüsünün məqsədi ətraf mühitin vəziyyətinə dair hesabat və ya<br />

xüsusi strateji sualları milli və ya beynəlxalq səviyyədə cavablandırmaq üçün informasiya<br />

təqdim etmək olub (məsələn, BMEP və KİM, 1988; QKTT, 1992).<br />

Bu yaxınlarda məsələ-əsaslı çərçivələr göstəricilrin müəyyən edilməsində istifadə edilib. Bu<br />

çərçivələr, onların adlarından göründüyü kimi, sistemin dayanıqlığına təsir edəcək strateji<br />

məsələlərin müəyyən edilməsinə əsaslanır (ölkə, region, subasar və s.).<br />

Avropa Ekoloji Agentliyindən götürülən HTVTR modeli məlumat sintezi üçün səbəbkarlıq<br />

zəncirinin konseptinə əsaslanan çərçivələrdən biridir ki, müxtəlif kateqoriyaların<br />

9

göstəricilərindən istifadə edərək ekoloji informasiyanı birləşdirir (Hərəkətverici qüvvələr,<br />

Təzyiq, Vəziyyət, Təsir və Reaksiyalar) (Şəkil 1) və qərara alınmışdır ki, bu çərçivəni Kür-<br />

Araz Çay Hövzəsinin su statusunun qiymətləndirilməsi layihəsində tətbiq etmək. Bundan<br />

əlavə, ümid edilir ki, bu yanaşma məlumatın cari vəziyyəti, su ehtiyatlarına dair informasiya<br />

və AB Su Çərçivəsi Direktivinin (AB SÇD) həyata keçirilməsi tələbi arasındakı boşluğun<br />

aydın təsvirini verə bilər.<br />

1.3. HTVTR çərçivəsi<br />

Su idarə olunması siyasəti baxımından aşağıdakılara dair dürüst və səciyyəvi informasiyaya<br />

ehtiyac vardır:<br />

(i)<br />

(ii)<br />

(iii)<br />

(iv)<br />

(v)<br />

Hərəkətverici qüvvələr və<br />

Tamamlayıcı ekoloji Təzyiqlər, hansı ki,<br />

Ətraf mühitin Vəziyyəti,<br />

Ekoloji keyfiyyətdə dəyişikliklərin nəticəsi olan Təsirlər və<br />

Ekologiyada bu dəyişikliklərə olan ictimai Reaksiyalara aiddir.<br />

Hərəkətverici<br />

qüvvələr<br />

Reaksiya<br />

Təzyiqlər<br />

Təsir<br />

Vəziyyət<br />

Şəkil 1. HTVTR çərçivəsi, Mənbə: AEA, 2003<br />

Hərəkətverici qüvvələr göstəricisi cəmiyyətdə ictimai, demoqrafik və iqtisadi inkişafları və<br />

həyat tərzi, istehlakın ümumi səviyyələri və məhsul çeşidlərində müvafiq dəyişiklikləri təsvir<br />

edir. Əsas hərəkətverici qüvvələr əhalinin artımı və fərdlərin ehtiyacları və fəaliyyətlərindəki<br />

inkişaflardır.<br />

Təzyiq göstəriciləri maddələrin (emissiyalar) atılması, fiziki və bioloji amillər, ehtiyatların<br />

istifadəsi və torpaqdan insan fəaliyyətində istifadəsini təsvir edir. Cəmiyyət tərəfindən<br />

toplanmış təzyiq onlarının özlərinin ekoloji şəraitlərin dəyişikliklərində aşkara çıxarılması<br />

məqsədilə müxtəlif təbii proseslərdə nəql olunur və köçürülür.<br />

Vəziyyət göstəriciləri su obyektində fiziki (temperatur), bioloji (balıq ehtiyatı) və kimyəvi<br />

fenomenin (ağır metal qatılığı) kəmiyyət və keyfiyyətini təsvir edir.<br />

Su ehtiyatlarındakı çoxlu təzyiqlər səbəbindən su ehtiyatlarının vəziyyəti dəyişir. Sonradan isə<br />

bu dəyişikliklər su sistemləri funksiyalarına təsir edir, yəni, insan və ekosistem sağlamlığı,<br />

10

ehtiyatların mümkünlüyü və bioloji müxtəlifliklərə. Təsir göstəricilərindən belə şəraitlərdəki<br />

dəyişiklikləri təsvir etmək üçün istifadə edilir.<br />

Reaksiya göstəriciləri su ehtiyatlarının vəziyyətində dəyişikliklərin qarşısının alınması, bərpa<br />

edilməsi, yaxşılaşdırılması və ya düzəldilməsinə dövlət tərəfindən cəhdlər, və s. kimi<br />

cəmiyyətdəki qrup şəklində (və fərdi) reaksiyalara aid edilir.<br />

HTVTR çərçivəsi siyasi kontekstdə göstəricilərin analitik əhəmiyyətliliyinə aiddir. HTVTR -<br />

dəki mövqeyindən asılı olmayaraq, göstərici müvafiq dəyişikliklərə əsaslanaraq həmişə dürüst<br />

məlumat verməlidir.<br />

2. Metodologiya<br />

Bu hesabatın metodoloji yanaşması qısa şəkildə təsvir edilə bilər, yəni müəyyən sahənin<br />

toplanması və tədqiqi, biblioqrafik məlumat, göstəricilərin seçilməsi.<br />

Kür-Araz Çayı Hövzəsi ilə əlaqədar bütün növ məlumatın müəyyən edilməsi və toplanması və<br />

məlumatın yenidən baxılması layihənin ilkin tapşırığı olub.<br />

Mümkün olan məlumat layihə ölkələrinin ekspertləri tərəfindən toplanıb. Tədqiqat bütün<br />

mümkün məlumat mənbələrinə əsasən yerinə yetirilib və üzərində (monitorinq proqramları və<br />

araşdırmalardan alınan məlumat, layihə ölkələrinin informasiya sistemləri, Kür Çayı<br />

Hövzəsində əvvəlki layihələr və proqramlar (bax Əsasnamələr), və s.) və anketə əsasən (bax<br />

Əlavə 1) bu sahənin cari vəziyyəti haqqında ümumi təsəvvür yaratmaq məqsədilə düzəlişlər<br />

edilmişdir. Bu tapşırıqdakı əsas cəhdlər su idarəetməsində xüsusi strategiya və qərarın<br />

verilməsi üçün vacib olan məlumatlar üzərində cəmlənmiş və bununla da, faktiki olaraq Kür<br />

Çayı hövzəsinin su statusunun qiymətləndirilməsində HTVTR modelinin tətbiqini<br />

maksimuma çatdırsın. Bu məqsədlə, tələb olunan məlumatın Siyahısı hazırlanmışdır və<br />

paylanmışdır (bax Əlavə 2).<br />

HTVTR modeli (Şəkil 1) Kür Çayı Hövzəsində su statusunu təqdim edən qiymətləndirmə<br />

aləti kimi seçilmişdir və onun hər bir tərkibi üçün göstəricilər toplusu təklif olunmuş və<br />

istifadə edilmişdir. Göstəricilər elə bir yolla seçilmişlər ki, sutoplayıcının müxtəlif elementləri<br />

arasında qarşılıqlı əlaqəni müəyyən etsinlər və sutoplayıcı üzrə idarəetmə məsələlərini əhatə<br />

etsinlər.<br />

Layihə tərəfindən müəyyən edilən mövzular aşağıdakılardır:<br />

• Hərəkətverici qüvvələr<br />

Təbii şəraitlər<br />

İnkişaf və iqtisadi fəaliyyət<br />

• Təzyiqlər<br />

Su təchizatı<br />

Su tələbatı<br />

Tullantı və çirkab sular<br />

• Vəziyyət<br />

Suyun miqdarı<br />

Suyun keyfiyyəti<br />

• Təsirlər<br />

Ekosistem Toxunulmazlığı<br />

İstifadə dəyəri<br />

• Reaksiyalar<br />

İnstitusional quruluşlar daxil olmaqla strategiya və idarəetmə<br />

2.1 Seçilmiş əsas məsələlər<br />

Hər üç layihə ölkələri tərəfindən qəbul edilən əsas məsələlər yerli ekspertlər tərəfindən<br />

müəyyənləşdirilir və müzakirə edilir. Onlar aşağıdakılardır:<br />

11

• Çatışmazlıq (qıtlıq)/Daşqın<br />

• Orqanik çirklənmə<br />

• Evtrofikasiya<br />

• Təhlükəli çirklənmə<br />

• Eroziya/ gətirmələr sərfi<br />

2.2. Seçilmiş göstəricilər<br />

Hesabat məqsədilə göstəricilərin tədqiqi zamanı iki meyar nəzərə alınır: STVTR çərçivəsinin<br />

bir neçə elementlərinin əlaqəsi və göstəricilərin hesablanması üçün layihə ölkələrində<br />

məlumatın mümkünlüyü. Amma, aşağıdakı başlıqlarda müzakirə edildiyi kimi heç də bütün<br />

hallarda belə şərtləri yerinə yetirmək mümkün olmayıb.<br />

2.2.1 Hərəkətverici qüvvələr üzrə göstəricilər<br />

Ümumi daxili məhsul (ÜDM) iqtisadi artımı ifadə edən göstərici kimi iqtisadiyyatda bütün<br />

istehsalçı sakinlər tərəfindən əlavə edilən ümumi dəyərin həcmidir, plyus hər hansı məhsul<br />

vergiləri, minus məhsulların dəyərinə daxil edilməyən bütün maliyyə yardımları. Bu,<br />

quraşdırılmış aktivlər və təbii ehtiyatların deqradasiyasından tutulmalar olmadan hesablanır.<br />

Layihə ölkələri üçün ÜDM dair məlumat ölkələrin rəsmi statistik illiyi və ya Beynəlxalq<br />

təşkilatlardan (İƏİT, BM və s.) götürüləcək.<br />

Ümumi əhali indeksi (ÜƏİ) inkişaf göstəricisi kimi qanuni statusu və ya Kür-Çayı<br />

Hövzəsinin layihə ölkələrinin vətəndaşlığından asılı olmayaraq bütün sakinləri təqdim edir.<br />

ÜƏİ aid məlumat layihə ölkələrinin milli statistik illiyi və BM və İƏİT kimi Beynəlxalq<br />

təşkilatlardan götürüləcək.<br />

Meşə Ərazisi İndeksi (MƏİ) göstərici kimi layihə ölkələrinin meşə ərazisini təqdim edir ki,<br />

bu da, Kür Çayı hövzəsinin su ehtiyatlarına meşə qırılmasının tasiri ilə ölçülməsi üçün faizlə<br />

ifadə edilib.<br />

MƏİ dair məlumat mümkün olduğu təqdirdə BMEP xəritəsi və ya layihə ölkələrinin<br />

informasiya sistemlərindən götürüləcək. Hazırkı vəziyyət layihə ölkələrində Kür Çayı<br />

hövzəsinin vəziyyətini qiymətləndirmək üçün keçmişin tarixi məlumatı ilə müqayisə ediləcək.<br />

2.2.2 Təzyiq göstəriciləri<br />

Suyun İstifadəsi İndeksi (Sİİ) suyun bütöv tələb olunan miqdarının suyun mümkün olan<br />

miqdarına necə təzyiq etdiyini təsvir edir. İndeks sərf edilən suyun orta ümumi illik miqdarı<br />

ilə faizlə ifadə edilən mümkün suyun uzunmüddətli norması arasında nisbət kimi müəyyən<br />

edilib. Su istifadəçiləri su təchizatı metoduna uyğun olaraq müəyyən edilən sektorlarda<br />

qruplaşıblar və qeydiyyatlar aşağıdakılardan alınmışdır: ictimai su təchizatı (evlər və ictimai<br />

təşkilatlar), kənd təsərrüfatı (irriqasiya), sənaye (sənaye imkanları) və enerji (termal və nüvə<br />

elektric stansiyaları üçün sərin su; su “sərf etməməsi” səbəbindən hidroelektrik stansiyaları<br />

müstəsnadır).<br />

12

Bu göstərici Kür Çayı hövzəsi səviyyəsində sayıla bilər. Əgər suyun istifadəsi indeksi 20%-i<br />

keçirsə region su təzyiqi altında olan kimi və əgər suyun istifadəsi indeksi 40%-i keçirsə<br />

region sərt su təzyiqi altında olan kimi xarakterizə edilir.<br />

Uzunmüddətli orta kəmiyyət orta illik kəmiyyət dəyəri M=A+İ kimi müəyyənləşdirilib və<br />

burda:<br />

• A (axın) suyun ölkədən kənara axmasının orta illik miqdarıdır və<br />

• İ (itki) suyun orta illik miqdarıdır ki, illik dövrdə ölkədən kənara axmır və ya<br />

götürülmə zamanı su dövrünə qayıtmır və A axınına daxil edilmir.<br />

Cüzi itkilər verərkən, bu yolla müəyyən edilmiş mümkün suyun orta illik miqdarı (M) balans<br />

metoduna uyğun olaraq müəyyən edilmiş suyun mümkün miqdarı ilə müqayisə edilə biləndir<br />

(M = Ç (yağıntı) – E (evapotranspirasiya cəm buxarlanma) + D (ölkəyə daxil olan axın)).<br />

Təsərrüfatda Sudan İstifadə İndeksi (TSİİ) ictimai su təchizatı tərəfindən suyun gözlənilən<br />

orta sərfinə əsaslanır və çox tez-tez hər bir təsərrüfatın istehlakında ifadə edilir (məlumat<br />

mənbəyindən asılı olaraq). Bu hesabat məqsədilə müəyyn edilmişdir ki, şirin su elə bir sudur<br />

ki, öz mikrobioloji, fiziki, kimyəvi və radioaktiv imkanları ilə suyun gigiyenik uyğunluğu üzrə<br />

Qaydalar və ya hər hansı digər qanuni sənədlərdə verilən meyarlara cavab verir. Gigiyenik<br />

cəhətdən təmiz su əhalinin və satış zəminli qida məhsullarının ictimai təchizatı üçün istifadə<br />

edilir.<br />

Suyun istifadəsi və sərfinə dair məlumat layihə ölkələrində suyun sərfi üzrə statistik<br />

sənədlər kimi mümkün rəsmi mənbələrdən götürülüb.<br />

Şəhər Tullantı Suların Təmizlənmə İndeksi (ŞTSTİ) göstərir ki:<br />

• Şəhər tullantı sularının miqdarı və əhalinin şəhər tullantı sularının, təmizlənmə<br />

zavodun qoşulan hissəsi təmizlənmə səviyyəsinə uyğun olaraq Şəhər Tullantı Sularının<br />

Təmizlənməsi üzrə AK Şura Direktivində 91/271/AAK müəyyən edilmiş<br />

metodologiyaya əsasən təsnif olunur. Metodologiya müəyyənləşdirir ki, əsas<br />

təmizlənmə şəhər tullantı suyunun fiziki və ya kimyəvi proseslə təmizlənməsidir ki, bu<br />

zaman daxil olan suda OBT 5 su obyektinə axıdılmazdan əvvə ən azı 20% və asılı<br />

gətirmələr 50 azaldılı. İkinci dərəcələ təmizləmə şəhər tullantı sularının ikinci dəfə<br />

çökdürməklə bioloji və ya digər proceslə təmizlənməsidir ki bu zaman oüzvi<br />

maddələrin və nitrogenlərin 20-30%-i kənarlaşdırılır. Üçüncü sinif təmizlənmə elə<br />

təmizlənmədir ki, orqanik yüklənmə ilə yanaşı nutrient yüklənmənin əsas hissəsi də<br />

həmçinin çıxarılıb.<br />

• Tullantı sularının təmizlənməsi zavodundan azot və fosfor ayrılmasının hazırkı<br />

səviyyəsi (ŞTSTZ Direktivinə uyğun olaraq).<br />

Təmizlənmiş suyun miqdarı və əhali haqqında məlumat statistik sənədlər və ya layihə<br />

ölkələrində digər mənbələr kimi mümkün rəsmi mənbələrdən götürülüb.<br />

13

Məlumatın əldə edilməsi mümkün olmadığı halda, sadə düsturdan (AEA, 2008) tullantı<br />

sularının təmizlənməsi zavodundan A və F ayrılmalarını hesablanmasında istifadə oluna bilər:<br />

Tullantı = Nitrogenlər *POP*WWT ilə bağlı %POP *(1-(% saxlanılan/100)) aşağıda<br />

verilən hallarda mümkündür:<br />

• Adambaşına düşən nutrient o deməkdir ki, hər il adambaşına tullantı suları ilə<br />

yüklənən(Azot-N və Fosfor-P);<br />

• POP əhali deməkdir<br />

• %POP WWT arasında əlaqə kanalizasiya trubalarına çıxışı olan əhalinin faizini<br />

göstərir və su sıfıra bərabər saxlama faizinə malikdir.<br />

Daşqın və Quraqlıq İndeksi (DQİ) aşağıdakı informasiyanı təqdim edir:<br />

Quraqlıq hadisələri və çatışmayan həcmlər quraqlığın tez yayılması formasında təqdim<br />

olunurlar. Bu göstəricilər çərçivəsində çay axını quraqlığı anlayışı (və ya hidroloji quraqlıq)<br />

qəbul edilir.<br />

Daşqınlar daşqının tez yayılması və ya daşqın axınları formasında təqdim olunurlar. Daşqın<br />

birbaşa axma şəraitində müəyyən edilirlər.<br />

Quraqlıq və daşqınlara dair məlumat hidroloji statistik dəyər kimi illiklərdən, mümkün<br />

olduqda layihə ölkələrindən və seçilmiş ölçmə stansiyalarından götürülməlidir.<br />

Qəza Su İndeksi (QSİ) göstərici kimi Kür-Araz Çayı hövzələrində illik çirklənmə hallarının<br />

sayını göstərir ki, buna dair hesabat, müəyyən edilmiş çirkləndiricilərə və çirklənmə növünə<br />

uyğun olaraq layihə ölkələri tərəfindən verilib.<br />

Qəza Su İndeksinə dair məlumat rəsmi protokollar və layihə ölkələrinin su idarəetmə mənbələrinin<br />

hesabatları və ya digər layihə hesabatlarından götürülməlidir.<br />

2.2.3 Vəziyyət Göstəricisi<br />

Çay Su Balansı İndeksi (ÇSBİ) göstərici kimi hər bir layihə ölkəsi üçün Kür Çayı hövzəsinin<br />

illik çay balansını göstərir. Balans ölkə ərazisinə daxil olan axımla ölkədən axan axımdan(<br />

ildə milyon m m 3 ) ibarətdir. Hər iki element, çay suyunun axın və axımının çoxunu Kür Çayı<br />

hövzəsinin layihə ölkələrinə daxil və xaric edən su ölçən stansiyaların orta illik sərfinə (axın,<br />

Qs) əsasən hesablanıb.<br />

Axım göstəricilərinə dair məlumat Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrinin Milli Hidroloji<br />

Xidmətləri tərəfindən təsdiqlənmiş Hidroloji Məlumat Bazasından götürülüb. Nəzərə alınıb<br />

ki, orijinal məlumat ±5% xəta ilə ola bilər. Ölçən stansiyaların orta illik axımına (Qs) dair<br />

məlumat dövlət su monitorinqinin ölçmə şəbəkəsindəki ölçü və tədqiqatlardan götürülür.<br />

Orqanik Çirklənmə İndeksi (OÇİ) OBT 5 (mq O 2 /l) və ammonyakın (µ N/l) orta illik<br />

qiymətlərini təqdim edir, hansı ki, adətən, layihə ölkələrinin Kür Çayında orqanik çirklənməsi<br />

zamanı artır. Çaylarda belə artmış ammonyak tərkibi də, şəhər tullantı suları, sənaye tullantı<br />

suları və kənd təsərrüfatı torpağının səbəbi olan su axının orqanik çirklənməsinin nəticəsidir.<br />

BOD 5 və ammonyak üçün hədd qiymətinin cəmi kimi səth suyunun birinci sinfini təqdim edən<br />

Dunay Çayı Hövzəsinin təsnifat sxemində verilən qiymətlərdən istifadə edilib (BOD 5 3 mq<br />

O 2 /l və ammonyak –N 0.2 mq/l).<br />

14

Nitrogen Qatılıq İndeksi (NQİ) göstərici kimi nitrat və ortofosfat qatılıqlarının orta illik<br />

qiymətini layihə ölkələrində Kür Çayının səth su keyfiyyətinin monitorinqi çərçivəsi daxilində<br />

götürülən nümunələrdə təqdim edir. Orta qiymətlər təxmini qiymətlərlə müqayisə edilir (və ya<br />

təxmin edilən təbii dəyərlərlə). Fosfor tərkibinin təbii dəyərləri hövzədən hövzəyə dəyişir və<br />

çox zaman geoloji quruluş və torpaq növündən asılıdır. Dəyərlər 0 µg F/l və 10 µg F/l<br />

arasında dəyişir. Bu hesabat məqsədilə 10 µg F/l dəyəri seçilib. 0.3 mg N/l-dən aşağı nitrat<br />

tərkibləri Avropada sutoplayıcıların çoxu üçün təbii fon hesab edilir, amma, 1 mg N/l dəyəri<br />

müəyyən ərazilər üçün verilib və bu dəyər Kür Çayı hövzəsi üçün təbii fon kimi götürülüb.<br />

Ağır Metal Qatılıqları İndeksi (AMQİ) göstərici kimi Kür Çayı hövzəsinin səth suyunda<br />

seçilmiş ağır metal qatılıqlarının orta illik dəyərini göstərir. Ağır metalların fon qatılıqları<br />

mümkün olduğu halda təbii şəraitləri müəyyən etmək üçün istifadə edilməlidir. Hədd<br />

qiymətinin cəmi kimi səth suyunun ikinci sinfini təqdim edən Dunay Çayı Hövzəsinin təsnifat<br />

sxemində verilən qiymətlərdən istifadə ediləcək.<br />

Xüsusi Orqanik Qarışıqlar Toplusu İndeksi (XOQTİ) göstərici kimi layihə ölkələrinin Kür<br />

Çayı hövzəsinin su ekologiyasına potensial riski olan xüsusi orqanik qarışıqlar toplusunun orta<br />

illik dəyərini təqdim edir. Kür Çayı su keyfiyyətinin cari vəziyyətinin mqayisəsi və<br />

qiymətləndirilməsi üçün hədd qiymətləri kimi SÇD-də verilən suyun Ekoloji Keyfiyyət<br />

Standartları dəyəri və ya digər müvafiq sənədlər istifadə ediləcək (bax aşağıdakı Cədvələ).<br />

Qrunt Su Nitrat Qatılıqları İndeksi (QSNQİ) qrunt sularının nitratlarla çirklənməsini<br />

göstərir. Qrunt suyunda NO 3 qatılıqlarına aid olan hədd qiyməti layihə ölkələrinin Kür Çayı<br />

hövzəsində cari vəziyyəti qiymətləndirmək üçün 50 mg NO 3 /l (98/83/AB və ya OJ RS No<br />

7/00) kimi götürülüb.<br />

Yuxarıda verilən indekslərin hesablanması üçün suyun keyfiyyət təyinediciləri haqqında<br />

məlumat layihə ölkələrinin mövcud olan su keyfiyyət məlumat bazasından götürüləcək.<br />

Məlumatın olmadığı və ya zəif təqdim olunduğu halda, hər hansı bir anlaşılmazlıqdan uzaq<br />

olmaq üçün indeks hesablanmayacaq. Həm suyun miqdarı, həm də suyun keyfiyyəti haqqında<br />

məlumat su statusunun qiymətləndirilməsində istifadə olunmamışdan qabaq dəyərləndiriləcək<br />

(bax Fəsil 3).<br />

2.2.4 Təsir göstəriciləri<br />

İçməli Su Keyfiyyəti İndeksi (İSKİ) göstərici kimi uyğun gəlməyən nümunələrin bir<br />

hissəsini təqdim edir, yəni, layihə ölkələrində Kür Çayı hövzəsinin vətəndaşlarını təmin edən<br />

şirin su təchizatı sistemlərinə mikrobioloji, fiziki və kimyəvi meyara əsasən uyğun gəlməyən.<br />

Bu göstərici hər il üçün ümumi say kimi veriləcək.<br />

Bu göstəriciyə dair məlumat Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrinin milli məlumat<br />

bazasından götürüləcək və istifadə ediləcək (səhiyyə və gigiyena hakimiyyət orqanları) .<br />

2.2.5 Reaksiya göstəriciləri<br />

Sahilyanı ölkələrlə razılaşmaların sayı göstərici kimi Kür Çayı hövzəsi regionunda su<br />

ehtiyatlarına olan təsirlərin minimuma endirilməsində götürülən ölçülər üçün həm siyasi<br />

məqsəd, həm də professional mövqeyi göstərəcək.<br />

15

Çay Hövzəsinin İnteqrasiyalı İdarə Olunması Planı suyun idarə olunması məsələlərinin<br />

inteqrasiyalı yolla həll olunmasına çox böyük səy göstərir. Bu göstərici “bəli/xeyr” ilə ifadə<br />

olunacaq.<br />

Su Sektoru İctimai Sərf İndeksi (SSİSİ) su xidmətləri və su ehtiyatlarının mühafizəsi üzrə<br />

müvafiq ölçülər və layihə ölkələrinin faizlə ifadə edilən ümumi dövlət büdcəsi ilə müqayisə<br />

edilən ehtiyat tədbirlərini təmin etmək məqsədilə su sektorunda hökumət orqanları tərəfindən<br />

xərclənən maddi vəsaitlərin nisbəti kimi hesablanacaq.<br />

Hər üç göstəricilərə dair məlumat layihə ölkələrinin milli ehtiyatlarından toplanacaq və<br />

istifadə ediləcək.<br />

3. Kür Çayı Hövzəsində su ehtiyatlarının idarə olunması üçün məlumat<br />

tələbləri<br />

Hazırkı dövrdə demək olar ki, təbii ehtiyatlar, gərginliyin dəyişkən dərəcələrində çirklənməyə<br />

məruz qalırlar. Səth və qrunt sularının keyfiyyəti davamlı olaraq pisləşir. Beləliklə də, indiki<br />

nəsillə bərabər gələcək nəsil üçün də ekoloji keyfiyyətin qorunub saxlanması üçün təcili<br />

olaraq qisamüddətli deyil, uzunmüddətli tədbirlər görülməlidir və poblemlər həll edilməlidir.<br />

Indi bizə daha səmərələi, daha effektiv və daha ümidverici qərarlar vermək lazımdır ki, su<br />

ehtiyatlarımızı idarə və inkişaf etdirək. Bu məqsədlə, AB SÇD səth suyu, qrunt suyu və<br />

qorunan ərazilər üçün Ekoloji məqsdələr müəyyən edir ki, bunlara da, çay hövzəsi<br />

rayonlarında siyasi yolla və qərar qəbul edənlər tərəfindən hazırlanmış operativ ölçülər<br />

proqramları vasitəsilə nail olunmalıdır.<br />

Ümumiyyətlə məlumdur ki, qərar qəbul edilməsi üçün əsas bünövrə su ehtiyatlarına dair<br />

informasiyadır. Bu informasiya sosial, iqtisadi və demoqrafik məlumatın bütün növləri kimi<br />

su kontinuumunun müxtəlif tərkiblərinə dair əldə edilə bilən məlumat vasitəsilə təmin<br />

edilməlidir. Bundan əlavə, effektiv və kəsərli qərarlar kifayət edən və etibarlı olan<br />

infromasiyanı tələb edir. Digər tərəfdən, qərar qəbul edən prosesin dəstəklənməsi üçün<br />

informasiya nəinki yalnız kifayət edən və etibarlı olmalıdır, həmçinin üç şərtə cavab<br />

verməlidir:<br />

• Lazım gəldikdə onun əldə olunması mümkün olmalıdır;<br />

• Istifadəçi tərəfindən asan əldə olunmalıdır;<br />

• Asan başa düşülən və qərar qəbul edən və ya planlaşdırıcı tərəfindən istifadə edilə<br />

bilən formada olmalıdır.<br />

Cari ekoloji problemlərin daha da artdığında, məsələn, şirin sular (həm səth, həm də qrunt),<br />

torpaq ehtiyatları, şəhər havası, səhralaşma, torpaq çöküntüləri, biomüxtəliflik və digər yerlər<br />

üzrə yaranan problemlər, belə problemlərin qiymətləndirilməsi və idarə oluna bilinməsi üçün<br />

bütün bunlara dair məlumat tələb olunur. Beləliklə də, bitki növləri, torpaq nəmliyi,<br />

topoqrafiya, iqlim və su səciyyələri kimi suayırıcı xüsusiyyətlərin daxil edilməsi üçün indi<br />

daha geniş ekologiyaya dair məlumat toplamaq lazımdır. Çirkləndiricilərin diffuz mənbəyi,<br />

təsadüfi axınlar, irriqasiya axınları və göllərin evtrofikasiyası haqqında informasiya təqdim<br />

etmək üçün su ehtiyatlarına müxtəlif dəyişkənliklər daxil olmalıdır.<br />

Yuxarıda qeyd edilənlərdən aydın olur ki, su sistemlərinə dair informasiya təqdim edən<br />

məlumatın növləri çox dəyişkəndir. Əlavə olaraq, bu məlumatlar su ekologiyasının həqiqi<br />

təbiətini əks etdirməlidir. Təbiətcə hidroloji və ekoloji proseslər müxtəlifdirlər, dinamikdirlər,<br />

nizamsızdırlar və müxtəlif tərkiblidirlər. Onlar müvəqqəti dəyişkənlik kimi məkani<br />

dəyişkənlik ilə işarələnirlər. Nəticə etibarilə, toplanmış məlumat hidroloji proseslərin məkani<br />

və müvəqqəti dəyişkənlikləri ilə bərabər su sistemlərinin bu səciyyələrini də əks etdirməlidir.<br />

16

Su ehtiyatlarına dair informsiya tələbləri və məlumat toplusu və idarəetməsinin cari sistemləri<br />

vasitəsilə təqdim edilən informasiya arasında əhəmiyyətli dərəcədə fikir ayrılığı mövcuddur.<br />

Mümkün olan faktlar vasitəsilə əldə edilən informasiya və su idarəetməsi üçün tələb olunan<br />

informasiya arasında fikir ayrılığının müəyyən edilməsi, əsas fikrin cari monitorinq sistemləri,<br />

məlumat bazaları və İS, məlumatın təsdiqi və məlumatın istifadəsində cəmlənməsinə səbəb<br />

olmuşdur. Bu cəhdlərin məqsədi, istifadəçilər üçün əldə edilə bilən məlumatın dəqiqliyini və<br />

etibarlılığını təmin etməkdir. Aşağıdakı yarımbaşlıqlarda əsas fikir məlumatın əldə edilməsi<br />

mümükünlüyündə, Kür Çayı hövzəsində su siyasəti və qərar qəbul edilməsi proseslərində<br />

kifayət qədər və etibarlı informasiyanın təmin edilməsi üçün məsumatın mürəkkəbliyinə və<br />

məlumat keyfiyyətinin cari vəziyyətinə cəmlənəcək. Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrində<br />

məlumatla cari vəziyyəti qiymətləndirmək üçün meyarlar AB SÇD tələblərinə və digər<br />

monitorinq proqramların KA/Kİ sistemlərinə əsaslanıb və bu layihə üçün istifadə edilməlidir.<br />

Meyarlar belə təsnif edilib: çox yaxşı (1), yaxşı (2), qənaətbəxş (3), zəif (4) və mövcud<br />

olmayan (5).<br />

3.1 Məlumat və informasiya daşıyıcıları<br />

Ermənistan<br />

Ermənistanda suyun keyifiyyəti, suyun həcm monitorinqi və məlumat daşıyıcılara cəlb olunan<br />

bir neçə səlahiyyətli orqanlar vardır. Əsas fəaliyyətdə olanlar aşağıdakılardır:<br />

Səth suyunun həcmi – Fövqəladə Hallar Nazirliyi yanında Ermənistan Dövlət Hidrometeoroloji<br />

Xidməti Dövlət Qeyri-Kommersiya Təşkilatı (HMX DQKT), Yerevan.<br />

Səth suyu keyfiyyəti – Təbiətin Mühafizəsi Nazirliyinin Ekoloji Təsir Monitorinq Mərkəzi<br />

(ETMM DQKT), Yerevan.<br />

Qrunt suyunun həcmi və keyfiyyəti - Təbiətin Mühafizəsi Nazirliyinin Su Ehtiyatlarının İdarə<br />

Olunması Agentliyi yanında Hidrogeoloji Monitorinq Mərkəzi (HMM DQKT), Yerevan.<br />

Su ehtiyatlarına dair bütün məlumatlar yoxlanılır və Dövlət Su Kadastr İnformasiya<br />

Sistemində (DSKİS) saxlanılır ki, bunun da strukturu bütün maraqlı təşkilatlar vasitəsilə<br />

hazırlanıb. Maraqlı təşkilatların məlumatı və informasiya sistemi daxilində geo-istinadlı su<br />

obyektlərini əlaqələndirmək üçün SKİS-ə həm məkani və cədvəl formalı məlumatlar, həm də<br />

əlaqəli məlumat bazası modeli və sifarişçi-xidmətçi strukturu istifadəsi daxildir və ardıcıl<br />

qaydada maraqlı təşkilatlar arasında informasiya mübadiləsini asanlaşdırır. DSKİS müasir,<br />

CİS-li, inteqrasiyalı sistemdir və yeni tətbiqetmə və təkmilləşməyə meyillidir. DSKİS-in<br />

sistem strukturu aşağıdakı diaqramda (Şəkil 2) və ölkə statusu Cədvəl 1-də göstərilib.<br />

DSKİS Ermənistanın Təbiətin Mühafizəsi Nazirliyinin Su Ehtiyatları İradəetməsi Agentliyi<br />

(SEİA) tərəfindən qorunur və Ermənistan tərəfindən icazələr, su istifadələri və qəbuledicilərə<br />

çirkab suların axması və səth və qrunt suyu monitorinqinə dair bütün fakt və informasiyanın<br />

hazırlanması və saxlanması üçün istifadə edilir.<br />

17

Şəkil 2. Ermənistanda DSKİS-nin arxitekturası<br />

Mənbə: BŞBİA layihəsi, (2008)<br />

Cədvəl 1. Ermənistanda məlumatın saxlanması və hazırlanmasının qiymətləndirilməsi<br />

Meyar Səviyyə Qeyd<br />

Lazım gəldikdə məlumatın<br />

əldə edilməsi mümkünlüyü<br />

Yaxşı<br />

DSKİS kimi müasir sistem<br />

sorğuları tez cavablandırmağa<br />

Istifadəçilər tərəfindən asan<br />

əldə ediilə biləndir<br />

Asan başa düşülən və istifadə<br />

olunandır<br />

Çox yaşxı<br />

imkan yaradır.<br />

Əgər SEİA sorğu edilibsə,<br />

sistem sərbəst daxilolmanı<br />

təmin edir. Sistemin internet<br />

tətbiqetmələri mümkündür,<br />

amma hələ yerinə<br />

yetirilməyib.<br />

Qənaətbəxş Nümunə göstəricilərdə<br />

olduğu kimi ümumi<br />

informasiya verilməsi<br />

məqsədilə, sistemdə<br />

tətbiqetmələr hələ də<br />

hazırlanmalıdır<br />

Azərbaycan<br />

Aşağıda verilən təşkilatlar Azərbaycanda su ehtiyatlarının idarə olunması məsələləri ilə<br />

məşğuldurlar:<br />

• Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (EN);<br />

• Meliorasiya və Su Ehtiyatları Səhmdar Cəmiyyəti.<br />

Monitorinq poqram fəaliyyətləri Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən onun<br />

texniki departamentləri vasitəsilə həyata keçirilir.<br />

Səth suyu həcminin monitorinqi EN-nin Hidro-Meteorologiya üzrə Milli departamenti<br />

tərəfindən təqdim olunub.<br />

Səth suyu keyfiyyətinin monitorinqi EN-nin Ekoloji Monitorinq üzrə Milli departamenti<br />

tərəfindən təqdim olunub.<br />

Qrunt suyu monitorinqi Milli Geoloji Tədqiqat Xidməti tərəfindən həyata keçirilir.<br />

18

Su ehtiyatlarının xüsusiyyətləri və tərtib edilmiş rəhbər sənəd materiallarına dair informasiya<br />

Ekoloji Mühafizə və Təbii Ehtiyatların İstifadəsi üzrə İnformasiya və Arxiv Fondunda<br />

saxlanılır. Ekoloji Monitorinq Milli Departamentin Ekoloji Çirklənmə Mərkəzi su<br />

keyfiyyətinin analizini həyata keçirir.<br />

Meliorasiya və Su Ehtiyatları Səhmdar Cəmiyyətinin (Meliorasiya SC) əsas funksiyaları<br />

Azərbaycanın iqtisadi sektorlarını su ilə təmin etmək, su ehtiyatlarının səmərəli istifadəsinə<br />

nəzarət etmək, suvarma torpaqlarını drenaj sistemləri ilə təmin etmək, su təchizatı və torpaq<br />

meliorasiya imkanlarını həyata keçirmək, palçıq axınına qarşı fəaliyyətləri həyata keçirmək və<br />

s.-dir.<br />

Meliorasiya SC həmçinin, su ehtiyatlarının inteqrasiyalı istifadəsinə cavabdehdir, su<br />

ehtiyatlarında tələbatların qiymətləndirir, su istifadəsinin proqnozu və normalarını hazırlayır,<br />

suvarma sistemlərini idarə edir, Su İstifadəçisi Assosiasiyası ilə birgə su istifadəsini<br />

uyğunlaşdırır və suyun iqtisadiyyatın müxtəlif sektorları arasında paylanmasını<br />

proqnozlaşdırır, sudan istifadə haqqını müəyyənləşdirir və digər agentliklərlə birgə<br />

transsərhəd su ehtiyatlarının idarə olunması ilə əlaqədar məsələlərlə məşğuldur. Meliorasiya<br />

SC-nin İstifadənin İdarə Olunması və Suların Mühafizəsi Departamenti su obyektlərinə<br />

axıdılan çirkab suları analiz edir. Meliorasiya SC-nin digər Departamentləri də vardır:<br />

suvarılan ərazilərdə qrunt suyunun keyfiyyəti və torpağa nəzarət edən Hidroloji və Torpaqdan<br />

İstifadə Xidməti Departamenti; su ehtiyatlarını sistemləşdirən və qeydə alan Su Ehtiyatlarının<br />

və Torpaqdan İstifadənin Şəhadətnaməsi və Kadastrı üzrə Departament; müvafiq regional<br />

departamentlərin işlərini birgə şəkildə uyğunlaşdıran Suvarma Sistemləri Bölməsi və Su<br />

Rezervuarları və Əsas Drenajların Fəaliyyət Bölməsi. “Su ehtiyatları və Ödənişli Su<br />

İstifadəsinə Nəzarət” Bölməsinin fəaliyyətlərinin effektiv planlaşdırılması üçün Su İstifadəçisi<br />

Assosiasiyalarının Dəstək Qrupları yaradılıb. Suvarma məqsədilə istifadə olunan su üçün<br />

ödəniş verən Su İstifadəçilərinin 550 fəaliyyət Vahidi mövcuddur. Məlumat arxivində ölkənin<br />

statusu Cədvəl 2-də verilib.<br />

Cədvəl 2. Azərbaycanda məlumatın saxlanması və hazırlanmasının qiymətləndirilməsi<br />

Meyar Səviyyə Qeyd<br />

Lazım gəldikdə məlumatın Qənaətbəxş<br />

Qismən mərkəzləşmiş sistem və<br />

əldə edilməsi mümkünlüyü<br />

interfeys fakt və məlumatın<br />

kifayət qədər tez<br />

mümkünlüyünün imkan yaradır,<br />

amma avadanlıq və proqram<br />

təminatının da əlavə edilməsi<br />

problem ola bilər.<br />

Istifadəçilər tərəfindən asan Qənaətbəxş Yeni hazırlanmış YSKİS-dı<br />

əldə ediilə biləndir<br />

Asan başa düşülən və istifadə<br />

olunandır<br />

Qənaətbəxş<br />

inetrnet tətbiqi vardır.<br />

Qərar qəbul edənlər tərəfindən<br />

istifadə edilən informasiyaya dair<br />

bir neçə tətbiqetmələr və<br />

göstəricilər hazırlanıb.<br />

Gürcüstan<br />

Gürcüstanda həm suyun həcmi, də suyun keyfiyyəti monitorinqi Milli Ekologiya Agentliyi<br />

(MEA) tərəfindən həyata keçirilir.<br />

Səth suyu həcminin monitorinqi Hidro-Meteorolioji Departament tərəfindən yerinə yetirilir.<br />

Səth suyu keyfiyyətinin monitorinqinə Ekoloji Monitorinq Departamenti məsuliyyət daşıyır.<br />

Buna baxmayaraq, səth su monitorinq proqramlarından məlumatlar Məlumat İdarəetmə<br />

Xidmətinin məlumat bazalarında saxlanılır (MS Access əsaslanaraq). ArcCİS formatda<br />

1:25,000 və 1:200,000 miqyasında hazırlanmış hidroloji şəbəkə vardır və MEA həmçinin,<br />

DHİ MİKE BASİN modelində səth su ehtiyatlarının modelləşdirmə sistemini işləyib<br />

19

hazırlaya bilər. Alazan Çay Hövzəsi üçün yalnız hal tədqiqi həyata keçirilib, belə ki, hərtərəfli<br />

informasiyaya malik olan CİS əsaslı informasiya sistemi siyasət va qərar qəbul ediləndə və<br />

ictimaiyyət tərəfindən istifadə edilməlidir. Maddi yardım çatışmazlığı səbəbindən bu sistemin<br />

davamlılığı şübhə doğurandır. Gürcüstanda monitorinq məlumatının toplanması, saxlanması,<br />

analiz edilməsi və işlənməsi müasir kompüterləşmiş sistemlər hələ yoxdur. Budan əlavə,<br />

müxtəlif milli idarələrin müxtəlif idarəetmə səviyyələrində istifadə edilən məlumat bazaları<br />

nadir hallarda uyğundurlar və informasiyanın saxlanması üçün müxtəlif formatlar istifadə<br />

edilir. Bu aspekt, fakt və məlumatların qərar qəbul edənlər tərəfindən onların fəaliyyətlərində<br />

istifadə edilməsinə vadar edə bilər.<br />

Qrunt suyu monitorinqi – Hazırda qrunt suyunun müşahidələri ilə əlaqədar vəziyyət çox<br />

çətindir. Demək olar ki, bütün istiqamətlərdə müşahidələr dayandırılıb və yalnız tarixi<br />

məlumatların əldə olunması mümkündür. Amma, qrunt su monitorinqinə yaxın gələcəkdə<br />

Milli Ekologiya Agentliyi tərəfindən başlanması gözlənilir.<br />

Icazə, lisenziya, sudan istifadə və çirkab suların axıdılması haqqında fakt və məlumatlar<br />

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyində sadə məlumat bazası və mürəkkəb nüsxələr<br />

formasında saxlanılır. Məlumat arxivində ölkənin statusu Cədvəl 3-də verilib.<br />

Cədvəl 3. Gürcüstanda məlumatın saxlanması və hazırlanmasının qiymətləndirilməsi<br />

Meyar Səviyyə Qeyd<br />

Lazım gəldikdə məlumatın Zəif Desentralizasiyalaşmış sistem və<br />

əldə edilməsi mümkünlüyü<br />

kifayət etməyən interfeys müxtəlif<br />

məlumat mənbələrindən ibarət olan<br />

informasiyanın tez əldə olunmasına<br />

imkan yaratmır.<br />

Istifadəçilər tərəfindən asan Zəif<br />

Heç bir internet tətbiqi yoxdur, daşqın<br />

əldə ediilə biləndir<br />

Asan başa düşülən və istifadə<br />

olunandır<br />

Zəif<br />

3.2 Su götürülməsi və sudan istifadəya dair məlumat<br />

proqnozlaşdırmasından başqa.<br />

Qərar qəbul edənlər tərəfindən istifadə<br />

edilən informasiyaya dair<br />

tətbiqetmələr və göstəricilər<br />

hazırlanmayıb.<br />

Ermənistan<br />

Dövlət Su Kadastrı Hökumət Qərarına əsasən 2003-cü ildə yaradılıb. 2007-ci ildən bəri Dövlət<br />

Su Kadastr İnformasiya Sistemi Təbiətin Mühafizəsi Nazirliyinin Su Ehtiyatları İdarəetmə<br />

Agentliyi tərəfindən idarə olunur. Informasiya Sistemi su ehtiyatlarına dair altı məlumat<br />

bazası və qeyd edilən məlumat bazalarından yekun informasiyanı toplayan bir Mərkəzi<br />

Məlumat Arxivini birləşdirir. Məlumat Arxivinin həmçinin, Ermənistanın su ehtiyatları üzrə<br />

CİS əsaslı geoməlumat bazası ilə birgə məkani tərkibi var.<br />

Dövlət Su Kadastr İnformasiya Sistemi məlumatları aşağıdakı formatda birləşdirir:<br />

- Su istifadə icazəsi: MS Access müvafiq məlumat bazası<br />

- Su götürülməsi: MS Access müvafiq məlumat bazası + CİS layı<br />

- Çirkab suların axıdılması: MS Access müvafiq məlumat bazası<br />

- Su keyfiyyət monitorinqi: MS Access müvafiq məlumat bazası + CİS layı<br />

- Su həcm monitorinqi: MS Access müvafiq məlumat bazası + CİS layı<br />

- Ekoloji nəzarət monitorinqi: MS Access müvafiq məlumat bazası<br />

- Qrunt su monitorinq mənbələri: MS Access müvafiq məlumat bazası + CİS layı<br />

Azərbaycan<br />

Səth Suyundan İstifadəyə İcazə Meliorasiya SC tərəfindən verilib:<br />

20

Şirkət 3500-dən artıq fəal sudan istifadə icazəsini qeydə almış və saxlamışdır (bütün icazələr<br />

vərəqədə verilib), amma 250 icazə artıq Səth Suyun İstifadəsinə İcazə məlumat bazasına<br />

köçürülüb. Icazənin texniki bölməsinə hər su mənbəyinin dəqiq yeri (En və Uzunluq<br />

koordinatları) daxil deyildir ki, bu da, çay sahəsində mövcud su istifadəçilərinin<br />

yerləşdirilməsi üçün qeyri-qənaətbəxşdir, çay sahəsi çərçivəsində ümumi axan suyun həcmi və<br />

ərazi daxilində potensial məsələlərin müəyyənləşdirilməsi, əgər yeni icazə qəbul edilərsə.<br />

Icazənin tərkibi haqqında nümunə bu hesabatın Əlavə 3-də verilib.<br />

Dövlət Ekologiya Ekspertiza Departamenti (Çirkab suların axıdılması və qrunt sularının<br />

istifadəsinə icazə).<br />

Departament 2500-dən artıq fəal qrunt suyundan istifadəyə icazə qeydə alıb, amma çirkab<br />

suların axıdılmasına icazə haqqında heç bir məlumat yoxudur. Bütün məlumatlar MS Word<br />

sənədlərində saxlanılır. Qrunt suyundan istifadəyə icazə məlumat bazası 350 icazədən<br />

ibarətdir.<br />

Dövlət İnformasiya Arxiv Fondu:<br />

Fond bütün Departamentlərdən disklərdə məlumat və hesabatlar alır və bu məlumatları<br />

məlumatlara istinad etmədən rəflərdə saxlayır. Hal-hazırda məlumatlar hazırlanmır və heç bir<br />

məlumat bazasında birləşmir. Fondun 20 yeni PC və Unix LAN var.<br />

USAİD Cənubi Qafqaz Su Proqramı altında bütün yuxarıda verilən agentliklər razılaşmışlar<br />

ki, Milli Su Kadastrı İnformasiya Sistemi (MSKİS) yaradılsın və onların məlumatları<br />

MSKİS-ə ötürülsün. Ekologiya Nazirliyinin qərarına əsasən MSKİS-nin sahibi kimi Milli<br />

Geologiya-Tədqiqat Xidməti təyin edilib və bu zaman MSKİS hazırlanır (bax Əlavə 4).<br />

Gürcüstan<br />

Gürcüstanın suya dair qanunu dövlət su kadastrına xidmət etməyin, su təchizatına tələbatın<br />

kompilyasiyası və inteqrasiyalı hövzə və su ehtiyatlardan istifadənin ərazi sxeminin<br />

hazırlanmasının vacibliyini müəyyən edir. Bu kimi fəaliyyətlər üçün kapital dövlət<br />

büdcəsindən götürülməlidir. Amma, nə bu qanun, nə də ki, digər qanunvericilik hər hansı bir<br />

su obyektindən götürülən suyun həcminin həmin xüsusi su obyekti üçün hazırlanmış su<br />

kadastrı və su balansına uyğun gəlməsini tələb etmir. Keçmiş Sovet İttifaqı hökuməti və<br />

dövlət su kadastrının saxlanmasının maliyyələşdirilməsi zamanı su balansı və su ehtiyatlarının<br />

inteqrasiyalı istifadəsinin sxemləri mərkəzləşdirilib.<br />

İcazələr, sudan istifadələr və çirkab suların axıdılmasına dair məlumat Ekoloji və Təbii<br />

Sərvətlərin Mühafizəsi Nazirliyi tərəfindən toplanıb, yekunlaşdırılıb və illik hesabatlar ölkə,<br />

çay hövzəsi və şəhərlər səviyyəsində təqdim olunub. 2008-ci ildən bəri icazə sistemi<br />

dayandırılmış və İnteqrasiyalı Ekoloji Təsir Hesabatı ilə əvəz edilmişdir. İqtisad İnkişaf<br />

Nazirliyi torpaq su götürülməsinə lisenziyalar verir. Sudan istifadə və çirkab sular haqqında<br />

məlumat asan oxunan nüsxələrdə saxlanılır və müəyyən vaxtdan sonra məlumat bazasına<br />

köçürülür. Məlumatın istifadəçilər tərəfindən edilən monitorinqdən yararlanması faktı<br />

səbəbindən onların tam və etibarlığı sual altındadır. Hazırkı vaxtda, 2007-ci ildən bəri istifadə<br />

edilən yeni hesabat formasının göndərilməsi üçün mövcud məlumat bazasını təkmilləşdirən və<br />

bunu polis hazırlayanlara daha uyğun etmək və CİS platforması ilə əlaqə yaratmaq üçün bir<br />

neçə fəaliyyətlər mövcuddur. Sudan istifadənin Gürcüstan sisteminin daha mürəkkəb<br />

analizləri Əlavə 5-də verilib.<br />

3.3 Səth suyunun həcmi haqqında məlumat<br />

Ermənistan<br />

Səth suyu həcminin monitorinq proqramı 100 hidroloji ölçmə stansiyalarında həyata keçirilir<br />

və əyrilik qiymətləndirilməsinin müəyyən edilməsinə əsaslanan su səviyyəsi və axın<br />

ölçülərindən ibarətdir. Əyriliyin qiymətləndirilməsi ölçmə stansiyaların çarpaz bölmələrində<br />

hidrometrik ölçülərlə yenilənir. Sürətin ölçülməsi üçün istifadə edilən hidrometrik cihazlar<br />

21

unlardır: cərəyan sürət ölçən, sallar, bəzən hidrometrik borular və batometr-taximetr. Bu<br />

ölçülər hər il bir neçə dəfə götürülür. Cihazların kalibri müntəzəm olaraq yoxlanılır.<br />

Dövlət Su Kadastr İnformasiya Sisteminin Hidroloji Məlumat Bazası 2006-2007-ci illərdə<br />

qurulub. Su səviyyələr və su axınları kimi digər məlumatlardan savayı müşahidə<br />

stansiyalarında ölçülən məlumatlar (məsələn, buxarlanma, buz örtüyü, çökmə və s.) Hidroloji<br />

Məlumat Bazasına daxil edilə bilərdi, baxmayaraq ki, belə informasiya hələ də MS Excell<br />

vərəqlərində saxlanılır. Hidroloji Məlumat Bazası iki əsas cədvəldən ibarətdir: biri 100<br />

hidroloji monitorinq stansiyalarına dair statik məlumat üçün və digəri isə ölçülərin dinamik<br />

vaxt ardıcıllıqlı məlumatı üçün. Məlumat bazası hesabat üçün tələb olunan hesablamaları<br />

(məsələn, minimal, maksimal və ya verilmiş parametrin aylıq orta dəyərləri) mümkün edir.<br />

Ölçmə stansiyalarına dair statik məlumata GPS geo-koordinatlar daxildir.<br />

Cədvəl 4. Ermənistanda səth suyu həcminə dair məlumatının qiymətləndirilməsi<br />

Meyar Səviyyə Qeyd<br />

Su<br />

həcminin Yaxşı<br />

Məqsədlər hüquqi, daha doğrusu ümumi<br />

monitorinqinin<br />

sənəddə, müəyyən edilib.<br />

məqsədləri<br />

Tamlıq (buraxılmış Qənaətbəxş Natamam olan bəzi məlumat toplusu<br />

qiymətlər)<br />

var.<br />

Təkrarlanma Qənaətbəxş Su idarəetməsini üçün tələb olunan<br />

informasiyanı təmin edilməsi məqsədilə<br />

monitorinq şəbəkəsində kifayət qədər<br />

avtomatika yoxdur.<br />

Parametrlər toplusu Yaxşı WMO standartlarına uyğun icra etmək.<br />

Məkan əhatəsi Yaxşı Ermənistan ərazisi üçün məqbuldur.<br />

Təsdiqlənmə Yaxşı İS-də məlumat hazırlanması üçün<br />

statistik metodlar var.<br />

Hesabatların uzunluğu Qənaətbəxş Kifayət qədər uzunmüddətli məlumat<br />

seriyaları mümkündür, amma<br />

kəmiyyətdə bir neçə boşluq ilə.<br />

İS və hesabat Çox yaxşı Bütöv və hərtərəfli İS forması var və<br />

müvafiq orqanlar tərəfindən idarə<br />

olunur.<br />

Dövlət büdcəsi tərəfindən Qənaətbəxş Axır illər su idarəetməsi prioritet<br />

maliyyə yardımı<br />

Hidrometrik cihazların<br />

kalibrinin yoxlanması<br />

olmağa başlayıb<br />

Yaxşı Hidrometrik cihazların kalibri<br />

yoxlanılır, bu dəqiq və düzgün nəticənin<br />

alınmasının ilk vəziyyətidir<br />

Məlumatın mümkünlüyü Qənaətbəxş İstifadəçilər üçün fakt və məlumatlar<br />

internet vasitəsilə nadir hallarda<br />

mümkün olur, lakin müntəzəm olaraq<br />

qərar verənlərə göndərilir.<br />

Müvafiq ölçülərin götürülməsi üçün su idarəetməsində qərar verənlər tərəfindən istifadə<br />

edilən məlumatlar mühafizəyə, su ehtiyatlarının möhkəm qorunması və daşqın proqnozu<br />

xidmətinə aiddirlər. Bütöv ölkə üçün su balansı hər çay hövzəsində daxili və xarici axın<br />

bölmələrinin qiymətləndirilməsi vasitəsilə hesablanıb. Səth su miqdarına dair məlumatda ölkə<br />

statusu Cədvəl 4-də verilib.<br />

Azərbaycan<br />

Azəri Hidrometeoroloji xidməti hidroloji müşahidş aparır, suyun vəziyyətini qiymətləndirir<br />

və dövlət administrasiyası və ictimaiyyətinı müvafiq məlumatla təmin edir. Azərbaycanda<br />

hidroloji məlumat 88 hidroloji ölçmə stansiyalarından toplanır (ölçmə stansiyalarının ümumi<br />

22

sayı 106-dır). Məlumat gün ərzində iki dəfə toplanır. Az hallarda axın sürətinin ölçülməsi hər<br />

bir hidroloji ölçmə stansiyasında aparılır. Axın sürətinin ölçülməsi müntəzəm olaraq yüksək<br />

və ya alçaq axınlar funksiyası kimi siyahıya alınır. Texniklər hər il kalibrlənmə üçün yoxlanan<br />

və əsasən Sovet dövrünün cərəyan sürət ölçənlərdən istifadə edirlər. Gündəlik məlumat su<br />

səviyyəsi, su temperaturu, hava temperaturu və tezlikdən ibarətdir. Hər bir stansiyada<br />

müşahidəçi ərazidə məlumatı hazırlayır. Az sayda stansiya öz məlumatlarını telefon və ya<br />

radio vasitəsilə hidroloji stansiyaya ötürür. Hər ayın axırı hidroloji məlumat on regional<br />

mərkəzdən birinə göndərilir. Ayda bir dəfə məlumat Bakıya göndərilir. Azərbaycanda<br />

Hidroloji Stansiya Məlumatı məlumat bazası Bakıda Hidrometeoroloji xidmət vasitəsilə təmin<br />

edilən informasiyaya əsasən hazırlanıb.<br />

Cədvəl 5. Azərbaycanda səth suyu həcminə dair məlumatının qiymətləndirilməsi<br />

Meyar Səviyyə Qeyd<br />

Su<br />

həcminin Qənaətbəxş Məqsədlər hüquqi, daha doğrusu ümumi<br />

monitorinqinin<br />

sənəddə, müəyyən edilib.<br />

məqsədləri<br />

Tamlıq (buraxılmış Qənaətbəxş Bəzi stansiyalarda məlumat toplusu<br />

qiymətlər)<br />

daha çox natamamdır.<br />

Təkrarlanma Qənaətbəxş Hidrometrik ölçülər kimi, su<br />

səviyyəsinin ölçülməsi və çay<br />

axınlarının hesablanması gündə iki dəfə<br />

kifayətdir.<br />

Parametrlər toplusu Yaxşı Standart hidroloji səciyyələr ölçülüb və<br />

hesablanıb.<br />

Məkan əhatəsi Yaxşı Hidroloji stansiyalar vasitəsilə kifayət<br />

qədər yaxşı ərazi əhatəsi var.<br />

Təsdiqlənmə Zəif Statistik və ya digər metodlardan nadir<br />

hallarda istifadə edilir.<br />

Hesabatların uzunluğu Qənaətbəxş Kifayət qədər uzunmüddətli məlumat<br />

seriyaları mümkündür, amma<br />

kəmiyyətdə bir neçə boşluq ilə.<br />

İS və hesabat Qənaətbəxş Məlumata müvafiq MSKİS bütöv<br />

suların inteqratoru kimi hazırlanır və<br />

ötürülməkdədir.<br />

Dövlət büdcəsi tərəfindən Qənaətbəxş Su idarəetməsi Azərbaycanda<br />

maliyyə yardımı<br />

prioritetdir.<br />

Hidrometrik cihazların Yaxşı Hidrometrik cihazların kalibri<br />

kalibrinin yoxlanması<br />

müntəzəm olaraq yoxlanılır.<br />

Məlumatın mümkünlüyü Qənaətbəxş İstifadəçilər və onlardan bir neçəsinə<br />

müntəzəm göndərilən məlumat müxtəlif<br />

mediada nəşr olunur.<br />

Suyun səviyyəsi, axın və digər ölçülər Dünya Meteoroloji Təşkilatının rəhbər sənədinə uyğun<br />

olaraq həyata keçirilir. Normal vəziyyətdə səviyyələr 2 dəfə ölçülür (8.00 və 20.00), amma<br />

fövqəladə vəziyyətdə ölçmə təkrarlana da bilər. Hazırda kəmiyyət məlumatı Azərbaycanda<br />

yeni hazırlanmış Milli Su Kadastrına İS köçürülüb. Səth suyu həcminə dair məlumatda<br />

ölkənin statusu Cədvəl 5-də verilib.<br />

Gürcüstan<br />

Səth suyu həcminin monitorinq hidroloji proqnoz və su ehtiyatlarının vəziyyəti məqsədilə<br />

təqdim olunub. Su səviyyəsi haqqında məlumat gündə iki dəfə 9 stansiyada qeyd edilir və axın<br />

bu çarpaz stansiyalarda epizodik ölçülür (bütün stansiyalar üçün hər il 35-40 ölçü).<br />

23

Axın sürətinin hidrometrik ölçüləri ənənəvi metod (cərəyan sürət ölçülərinin 3 dəsti) və<br />

Akustik Doppler cərəyan çevrəsi ilə yerinə yetirilib. Hidroloji stansiyalarda kalibrləmə və ya<br />

əyrilik qiymətinin yenilənməməyi səbəbindən su səviyyələrinə dair məlumatlar gec olmadan<br />

çay axınlarına köçürülüblər. Ona görə də, çay axınlarına dair tam məlumat ardıcıllığı yalnız<br />

1992-ci ilədək mümkündür. Gürcüstanda səth suyu həcminə dair məlumat toplusu natamamlıq<br />

və qeyri-homogenlik vasitəsilə səciyyələndirilib.<br />

Cədvəl 6. Gürcüstanda səth suyu həcminə dair məlumatının qiymətləndirilməsi<br />

Meyar Səviyyə Qeyd<br />

Su<br />

həcminin Qənaətbəxş<br />

monitorinqinin<br />

məqsədləri<br />

Tamlıq (buraxılmış Zəif<br />

qiymətlər)<br />

Məqsədlər hüquqi, daha doğrusu ümumi<br />

sənəddə, müəyyən edilib.<br />

Məlumat toplusu natamamdır və çay<br />

axınları 1992-ci ildən bir çox<br />

stansiyalarda çatışmır<br />

Təkrarlanma Zəif Su səviyyəsinin gündə iki dəfə<br />

ölçülməsi kifayət eləmir.<br />

Parametrlər toplusu Zəif Yalnız su səviyyələri müntəzəm olaraq<br />

ölçülür və axın sürəti bəzən.<br />

Məkan əhatəsi Zəif Gürcüstan ərazisinin 52.4 faizi üçün<br />

(Kür Çayı hövzəsinə məxsus) yalnız 9<br />

ölçmə stansiyası var<br />

Təsdiqlənmə Zəif Yalnız vizual yanaşma istifadə edilir,<br />

statistik və ya digər metodlardan istifadə<br />

edilmir.<br />

Hesabatların uzunluğu Qənaətbəxş Amma, daha müvafiq məlumat yalnız<br />

1992-ci ilədək mümkündür.<br />

İS və hesabat Zəif HİS məlumat bazasından məlumatı bir<br />

neçə meta-məlumatla saxlamaqda<br />

istifadə edilir, amma CİS əsası olmadan.<br />

CİS-dən fərdi hallarda istifadə edilir.<br />

Dövlət büdcəsi tərəfindən<br />

maliyyə yardımı<br />

Hidrometrik cihazların<br />

kalibrinin yoxlanması<br />

Zəif Hazırkı vaxtda su idarəetməsi<br />

Gürcüstanda prioritet deyil.<br />

Zəif<br />

Hidrometrik cihazlar kalibrlənməyiblər<br />

və bu alınmış dəqiq və düzgün nəticələr<br />

üçün birinci şərtdir.<br />

Məlumatın mümkünlüyü Qənaətbəxş Məlumat müntəzəm olaraq istifadəçilərə<br />

göndərilir və onlardan bəziləri<br />

internetdədir (daşqın proqnozu).<br />

Gürcüstanda səth suyu həcminin monitorinq şəbəkəsinin avtomatikası yoxdur, hansı ki,<br />

informasiyanı su idarəetməsində qərar verənlərə dəqiq, dürüst və vaxtında çatdıra bilər. su<br />

ehtiyatlarının mühafizəsi və çirklənməsinin qarşısının alınmasında müvafiq tədbirlərin həyata<br />

keçirilməsi üçün su idarəetməsində qərar verənlər tərəfindən məlumatlardan az istifadə edilir,<br />

daşqın proqnozu xidmətindən başqa.<br />

Avadanlıqlar üçün metodologiyanın və metodologiyanın beynəlxalq standartlarla<br />

harmonizasiyasının təmin edilməsində problemlər var (məsələn, ÜMT. Səth suyu həcminə<br />

dair məlumatda ölkə statusu Cədvəl 6-da verilib.<br />

24

3.4 Səth suyunun keyfiyyətinə dair məlumat<br />

Ermənistan<br />

AB SÇD-də tələb olunduğu kimi ümumi məqsədlər, xüsusi ekoloji məqsədlər üçün Kür Çayı<br />

hövzəsinin Ermənistan hissəsində həyata keçirilən səth su keyfiyyətinin monitorinqi hələ<br />

müəyyən edilməyib. Buna baxmayaraq, səth su keyfiyyəti üçün yaxşı hazırlanmış monitorinq<br />

proqramı vardır. Nümunədən başlamış məlumatın işlənməsinədək bütöv monitorinq dövrü<br />

təsvir edilib.<br />

Nümunə protokoluna daxildir: nümunənin tarixi və vaxtı haqqında məlumat, su obyekti, su<br />

hövzəsi, çay hövzəsi idarəetməsi obyekti, nümunə məntəqələrinin sayı, kod, coğrafi<br />

koordinatlar, götürülmüş nümunənin növü, götürülmüş nümunənin ümumi həcmi,<br />

konteynerlərin sayı. Prosedura həmçinin, mühafizə metodlarının nümunəsinə dair informasiya<br />

daxildir. Nəhayət, nümunələr yoxlayan və sahəyə ekskursiyanın başçısı protokolu imzalayır.<br />

Bir çox hallarda nümunələr laboratoriyaya eyni gündə çatdırılır (adətən 1-5 saat). Amma,<br />

Ermənistanın ən uzaq cənub hövzəsindən nümunələrin çatdırılması 3 gün çəkir. Belə halda<br />

nümunələr Yerevan laboratoriyasına çatmamışdan əvvəl Kapada ümumi laboratoriya<br />

termolarında (mavi buz) və ya soyuducuda saxlanılır.<br />

Əsas fiziki-kimyəvi parametrlər, nutrientlər, metallar və ağır metallar, neft məhsulları, yuyucu<br />

vasitələr və radioaktivlik müntəzəm olaraq Yerevan laboratoriyasında ölçülür. Hazırda heç bir<br />

xüsusi orqanik qarışıq analiz edilmir. Kimyəvi analizlər əsasən Avropa İSO və EN<br />

metodlarına əsaslanır, amma bəzi hallarda əvvəlki rejimdən metodlar da tətbiq edilir.<br />

Təsdiqlənmiş materiallar laboratoriyada istifadə edilir və laboratoriya daxili müqayisə<br />

testlərində iştirak edir. EİMC-a Ermənistan standartlaşdırma qanunları və İSO tələblərini<br />

təmin etmək səlahiyyəti verilib. EİMC məlumatın idarə olunması və təsdiqlənməsi<br />

proseduralarından geniş istifadə edir. Məlumatın yoxlanması üçün statistik təkmilləşmə daxil<br />

olmaqla, tətbiq edilən bir neçə metodlar mövcuddur. Nümunə səhvlərinin ölçmə çatışmazlığı<br />

var.<br />

Laboratoriya analizlərinin nəticələri haqqında hesabat ayrı forma və müəyyənləşdirilmiş<br />

formatlarla verilib və məlumat bazasında saxlanılır. Sovet İttifaqının dağıldığı vaxtdan sonrakı<br />

illər üçün su statusuna dair məlumat çox zaman aşağıdakı qiymətləndirilmiş nisbətlə birlikdə<br />

rəqəmsal formatdadır: MS Excel – təxminən 70% və MS Access – 30%-dən çox rəqəmlə ifadə<br />

olunmuş mümkün məlumat toplusu. Su Keyfiyyət Monitorinq Məlumat Bazası EİMC-nin<br />

həm statik, həm də dinamik məlumatını təchiz və idarə etmək üçün 2006-cı ildə yaradılıb və<br />

DSKİS-in bir hissəsidir. Statik məlumata geo-koordinatlar da daxil olmaqla, Ermənistanda<br />

131 daimi və 90 müvəqqəti su keyfiyyət monitorinq sahələrinin fiziki və texniki səciyyələri<br />

daxildir. Dinamik məlumat səth suyu kimyəvi analizi və hər bir monitorinq sahəsinin nümunə<br />

forması haqqında vaxtaşırı informasiya təqdim edir. 2006-cı ildən 2008-ci ilədək olan dövrdə<br />

Məlumat Bazası məlumat mübadiləsini asanlaşdırmaq və uyğun formatlara çevirmək<br />

məqsədilə bir neçə yeni su keyfiyyət parametrlərinin saxlanması, sorğu və hesabatın təmin<br />

edilməsi üçün əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirilmişdir. Amma, Ermənistanda hazırda nə bioloji,<br />

nə də hidromorfoloji məlumat mümkündür. Erməni su keyfiyyət monitorinq obyektləri<br />

tərəfindən təqdim edilən su keyfiyyət məlumatının tam qiymətləndirilməsinin nəticələri<br />

Cədvəl 7-də verilib. Səth su keyfiyyəti Kanada yanaşmasına əsaslanan sxem vasitəsilə təsnif<br />

edilib.<br />

25

Cədvəl 7. Ermənistanda səth su keyfiyyət məlumatının qiymətləndirilməsi<br />

Meyar Səviyyə Qeyd<br />

Su<br />

keyfiyyət Qənaətbəxş<br />

AB SÇD tələb olunduğu kimi xüsusi<br />

monitorinqinin<br />

və müəyyənləşdirilmiş məqsədlər<br />

məqsədləri<br />

yoxdur.<br />

Tamlıq (buraxılmış Zəif<br />

Bütün ölçü təyinedicilərində məlumat<br />

qiymətlər)<br />

toplusu natamamdır.<br />

Təkrarlanma Yaxşı Təkrarlanma səth su keyfiyyət<br />

monitorinqi üçün əsas tələblərə aiddir.<br />

Təyinedicilər toplusu Zəif Mikrobioloji, bioloji və hidromorfoloji<br />

parametrlər və xüsusi orqanik<br />

maddələr daxil edilməlidir.<br />

Məkan əhatəsi Yaxşı Bioloji və hidromorfoloji monitorinq<br />

və müvafiq sahələr səbəbindən yalnız<br />

bir neçə monitorinq sahələri daxil<br />

edilməlidir.<br />

Təsdiqlənmə Yaxşı Vizual, statistik və ya digər istifadə<br />

olunana metodlara kompleks yanaşma.<br />

Hesabatların uzunluğu Zəif Məlumat ardıcıllığında geniş boşluq<br />

mövcuddur.<br />

İS və hesabat Çox yaxşı DSKİS meta-məlumat toplusu ilə<br />

birlikdə müasir CİS əsaslı sistemdir və<br />

Kanada indekslərinə əsaslanan təsnifat<br />

sxemi tətbiq olunub.<br />

Dövlət büdcəsi Qənaətbəxş<br />

Su idarəetməsi Ermənistanın prioriteti<br />

tərəfindən maliyyə<br />

olmağa başlayıb.<br />

yardımı<br />

Akkreditasiya Mövcuddur 13 oktyabr, 2006-cı il tarixində EİMC<br />

milli səlahiyyət verilib.<br />

Məlumatın mümkünlüyü Yaxşı<br />

DSKİS istifadəçilər tərəfindən daxil<br />

olmağa icazə verən açıq sistemdir.<br />

Azərbaycan<br />

Azərbaycanda hazırkı monitorinq sistemi istifadə üçün məlumatın təqdim edilməsi, su<br />

ehtiyatlarının vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və həm çirkləndiricilərin axıdılması, həm də su<br />

götürülməsində pozuntular zamanı lazım gələrsə hüquqi ölçülərin götürülməsi üçün tərtib<br />

edilib. Monitorinq sistemi cari vəziyyətin qiymətləndirilməsi üçün məlumatdan istifadə<br />

etməyi və məlumatın qərar verənlərə çatdırılmasını təmin edir. Amma, səth suyunun<br />

keyfiyyətinin monitorinq proqramının məqsədləri ümumi regiondakı digər iki ölkəyə<br />

oxşardır, daha səciyyəvi məqsədlər yoxdur.<br />

Azərbaycanın Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Milli Ekoloji Monitorinq<br />

Departamenti (MEMD) ölkənin yerli və transsərhəd çaylarında suyun keyfiyyətinin<br />

monitorinqini aparır və su istifadəçiləri və milli su direktorlarına verilən məlumatın əsas<br />

təminatçısıdır. Su keyfiyyət monitorinqi 50 monitorinq məntəqəsinin 42 su obyektində yerinə<br />

yetirilib (27 çay, 4 su anbarları, 1 laqun və 10 göl).<br />

Su keyfiyyətini 21 monitorinq məntəqəsi ildə 12 dəfə və 28 monitorinq məntəqəsiildə 4 dəfə<br />

su ölçür. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi 2007-ci ildə Azərbaycanda 4 iri rezervuarın su<br />

keyfiyyətini yoxlayıb (Ağstafa, Şəmkir, Mingəçevir və Ceyranbatan).<br />

26

Nümunə götürülən müddət su keyfiyyət parametrləri ilə birlikdə axın və suyun bulanıqlığı da<br />

həmçinin müəyyənləşdirilmişdir. Nümunə götürülən gün növbəti parametrlər müəyyən edilib:<br />

su temperaturu, həll olan oksigen, CO2, pH, keçiricilik və BOD5.<br />

Əsas fiziki-kimyəvi parametrlər, yəni, nutrientlər, Fe, Mn, Na, K, ağır metallar, neft<br />

məhsulları, yuyucu vasitələr, fenollar və bəzi pestisidlər Bakı laboratoriyasında müntəzəm<br />

olaraq ölçülür. Ümumilikdə su keyfiyyət analizlərinin nəticələrinin qyedə alındığı cədvəl 70<br />

sütundan ibarətdir, bunun da ilk 11-i çay sahəsinin hidroloji səciyyələrinə və monitorinq<br />

sahəsinin detallarına aiddir, qalan 59-u isə su keyfiyyətini təsvir edir.<br />

Su keyfiyyətinə dair informasiya aşağıdakı yolla cəmlənir və istifadəçilərə çatdırılır:<br />

• Çirkləndiricilər və təhlükənin yüksək səviyyəsinə dair operative informasiya Dövlət<br />

Səlahiyyətlilərinə telefon, kütləvi informasiya vasitələri və s. vasitəsilə çatdırlır,<br />

• Kür Çayı və Araz Çayının səth sularının keyfiyyətinin hər onilliyi üçün məlumat və<br />

yekun informsiyadan ibarət olan informasiya bülleteni,<br />

• Azərbaycan Respublikasının su ehtiyatlarının vəziyyətinə dair aylıq hidrovikimyəvi<br />

bülleten.<br />

Su keyfiyyət informasiyasına dair məlumat bazası vardır. Məlumat və yekun informasiya<br />

elektron versiyada və sənədlərdə saxlanılır (cədvəllər, xartiyalar, xəritələr və s.).<br />

Cədvəl 8. Azərbaycanda səth su keyfiyyət məlumatının qiymətləndirilməsi<br />

Meyar Səviyyə Qeyd<br />

Su<br />

keyfiyyət Qənaətbəxş<br />

AB SÇD-də olduğu kimi daha çox ümumi<br />

monitorinqinin məqsədləri<br />

məqsədlər müəyyən edilib, nəinki xüsusi.<br />

Tamlıq (buraxılmış Zəif<br />

Bəzi ölçülmüş təyinedicilərdə məlumat<br />

qiymətlər)<br />

toplusu daha çox natamamdır.<br />

Təkrarlanma Yaxşı Təkrarlanma səth su keyfiyyət monitorinq<br />

proqramları üçün əsas tələblərə aiddir.<br />

Təyinedicilər toplusu Zəif Mikrobioloji, bioloji və hidromorfoloji<br />

parametrlər və bəzi xüsusi orqanik maddələr<br />

daxil edilməlidir.<br />

Məkan əhatəsi Qənaətbəxş Əsas axınlarda monitorinq sahələrinin daha<br />

sıx şəbəkəsi mövcuddur, amma nəzərə<br />

alınmayan sahələrsiz.<br />

Təsdiqlənmə Zəif Yalnız vizual yanaşma istifadə edilir, nə<br />

statistik, nə də digər metodlar hesaba<br />

alınmıır.<br />

Hesabatların uzunluğu Qənaətbəxş Məlumat ardıcıllığı daha uzundur, amma<br />

məlumat boşluqları mövcuddur.<br />

İS və hesabat Qənaətbəxş Zəif meta-məlumatla və CİS-siz məlumatın<br />

saxlanması üçün yalnız çox sadə məlumat<br />

bazasından istifadə edilir, amma təsnifat<br />

sistemi səth su keyfiyyət vəzsiyyətini<br />

qiymətləndirmək üçün mövcuddur.<br />

Dövlət büdcəsi tərəfindən Qənaətbəxş<br />

Su idarəetməsi Azərbaycanın prioritetidir.<br />

maliyyə yardımı<br />

Akkreditasiya Mövcud deyil Laboratoriyada edilən analizlərin<br />

keyfiyyətini təmin etmək üçün bu prosesə<br />

başlamaq yaxşı olardı.<br />

Məlumatın mümkünlüyü Yaxşı İstifadəçilər tərəfindən daxil olmaq asandır.<br />

Laboratoriya ventilyasiya sistemi ilə təchiz edilib. Nümunə götürülməsi, qaz<br />

xromatoqrafiyası, radiologiya və ağır metallar analizi. Laboratoriya nümunələr qəbul edir və<br />

beş gün ərzində “Səth Suyunun Kimyəvi <strong>Analizi</strong>lər Kitabçası”na uyğun olaraq analizlər<br />

təqdim edir.<br />

27

Laboratoriyanın keyfiyyət nəzarəti kitabçası yoxdur, beləliklə də, onun heyəti keyfiyyət<br />

nəzarəti sistemlərinə dair treninqdən keçməlidirlər. Nümunə səhvlərinin ölçülmə<br />

çatışmazlıqları var və məlumatın təsdiqlənməsinə baxılır.<br />

ƏMMD keçmiş Sovet çay təsnifat metodundan istifadə edir. Bu metod vasitəsilə təsnifat 6<br />

elementin illik ölçüsünün nəticələrindən istifadə etməklə həyata keçirilir (həll olan oksigen,<br />

BOD5, Fenol, Cu, Neft Məhsulları, ammonyak). Səth su keyfiyyət məlumatında ölkə statusu<br />

Cədvəl 8-də verilib.<br />

Gürcüstan<br />

Hazırda, Kür Çayı hövzəsinin Gürcüstan hissəsində lap ümumi obyektlər üçün yalnız səth su<br />

keyfiyyət monitorinqi həyata keçirilir. “Cənubi Qafqaz Çay Monitorinqi” NATO elmi<br />

proqramı çərçivəsində hazırlanan “Su nümunəsinin sahə və laboratoriya analizlərində iş<br />

keyfiyyəti təminat proqramı üzrə texniki üsullar” laboratoriyada istifadə edilir.<br />

Hər bir ekpedisiya fiziki-kimyəvi parametrlərin su nümunəsi və ölçülməsi təmin edir. Nümunə<br />

batometrlə götürülür, metal və ion tərkiblərin ölçülməsi üçün qorunur. Nümunələr<br />

laboratoriyanın soyuducusunda gələn günə kimi, yəni nümunələrin analiz tarixinədək<br />

saxlanılır. Buna baxmayaraq, nümunə və nümunə konteynerlərinin saxlanması, ikinci dərəcəli<br />

çirklənmənin qarşısının alınması və ya su nümunələrinin vəziyyətini zəiflətmək üçün ayrı otaq<br />

yoxdur.<br />

Əsas fiziki-kimyəvi parametrlər, yəni, nutrientlər, Fe, Mn, Na, K, ağır metallar, yanacaq<br />

məhsulları və yuyucu vasitələr Tiflis laboratoriyasında müntəzəm olaraq ölçülür. Hazırda heç<br />

bir xüsusi orqanik qarışıqlar analiz edilmir.<br />

Kimyəvi analizlər əsasən Avropa İSO və EN metodlarına əsaslanır, amma bəzi hallarda<br />

əvvəlki rejim metodları da tətbiq edilir. Təsdiq edilmiş materiallar laboratoriyada istifadə<br />

edilir və laboratoriya daxili müqayisə testlərində ağır metallardan başqa qənaətbəxş nəticələrlə<br />

iştirak edir, lakin hətta b hissədə laboratoriyada inkişaflar qeydə alınır. Hələ ki, akkreditasiya<br />

olunmayıb, amma laboratoriya artıq akkreditasiya prosesinə KA/Kİ layihəsi və digər müvafiq<br />

sənədlərlə başlayıb. Nümunə səhvlərinin ölçülmə çatışmazlıqları var və məlumatın<br />

təsdiqlənməsinə baxılır.<br />

Laboratoriya analizlərinin nəticələri ayrı forma və sadə formatla məruzə edilib və nəticələr<br />

həmçinin, elektron fayllarda saxlanıb ki, bu da, milli monitorinq nəticələr üçün son məlumat<br />

bazasıdır (MS Access). MEA-nin ayrı Departamenti monitorinq hesabatı üçün məlumat<br />

hazırlayır. Məlumatın nəzarəti yalnız vizual olaraq həyata keçirilir. Məlumat bazası CİS ilə<br />

dəstəklənmir və məlumat bazasına yalnız zəif meta-məlumat daxil edilib. Məlumat,<br />

istifadəçilərin xahişi ilə təmin edilib və Gürcüstanda su keyfiyyəti üzrə müntəzəm hesabat<br />

fəaliyyəti yoxdur. Cədvəl 9-da Gürcüstan monitorinq obyektləri tərəfindən təqdim edilən su<br />

keyfiyyətinin bütöv qiymətləndirilməsinin nəticələri verilib.<br />

28

Cədvəl 9. Gürcüstanda səth su keyfiyyət məlumatının qiymətləndirilməsi<br />

Meyar Səviyyə Qeyd<br />

Su<br />

keyfiyyət Qənaətbəxş Heç bir xüsusi məqsəd müəyyən<br />

monitorinqinin<br />

edilməyib.<br />

məqsədləri<br />

Tamlıq (buraxılmış Zəif<br />

Bütün ölçülmüş təyinedicilərdə məlumat<br />

qiymətlər)<br />

toplusu natamamdır.<br />

Təkrarlanma Qənaətbəxş Nutrient və orqanik çirklənmə<br />

təyinediciləri daha tez-tez<br />

yoxlanmalıdır.<br />

Təyinedicilər toplusu Zəif Mikrobioloji, bioloji və hidromorfoloji<br />

parametrlər və xüsusi orqanik maddələr<br />

daxil edilməlidir.<br />

Məkan əhatəsi Zəif Əsas axınlarda yalnız bir neçə<br />

monitorinq sahələri var, amma nəzərə<br />

alınmayan sahələrsiz.<br />

Təsdiqlənmə Zəif Yalnız vizual yanaşma istifadə edilir, nə<br />

statistik, nə də digər metodlar istifadə<br />

edilmir.<br />

Hesabatların uzunluğu Qənaətbəxş Məlumat ardıcıllığında boşluq var və<br />

müvafiq məlumatlar axırıncı 3-4 ildən<br />

bəri mümkündür.<br />

İS və hesabat Qənaətbəxş Zəif meta-məlumatla və CİS-siz<br />

məlumatın saxlanması üçün yalnız çox<br />

sadə məlumat bazasından istifadə edilir<br />

və təsnifat sxemi mövcud deyil. Səth su<br />

keyfiyyət<br />

vəziyyətinin<br />

qiymətləndirilməsi üçün yalnız<br />

Maksimum İcazə Verilən Cəmləşmə<br />

mümkünüdür.<br />

Dövlət büdcəsi tərəfindən Zəif Hazırkı günlərdə su idarəetməsi<br />

maliyyə yardımı<br />

Gürcüstanın prioriteti deyil.<br />

Akkreditasiya Mövcud deyil Lakin, bu prosesə başlamaq üçün<br />

tezliklə ilk addımlar atılacaq.<br />

Məlumatın mümkünlüyü Zəif İstifadəçilər tərəfindən daxil olmaq<br />

asan deyil.<br />

3.5 Qrunt suyunun kəmiyyət və keyfiyyətinə dair məlumat<br />

Ermənistan<br />

Qrunt suyu monitorinq proqramı uzunmüddətli fasilədən sonra keçən il artıq başlamışdır.<br />

Nümunə götürülməsi üçün 49 bulaq və 24 quyu üzrə statik məlumat hazırlanıb və Qrunt Suyu<br />

məlumat bazasında saxlanılır ki, bu da, aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: (1) İnventar Məlumat;<br />

(2) Monitorinq məlumatı; (3) Hesabatlar; (5) Məlumat Arxivinə məlumatın köçürülməsi.<br />

Inventar məlumat aşağıdakı bölmələrə bölünür: (1) Quyuların texniki pasportu; (2) bulaqların<br />

texniki pasportu; (3) qrunt suyunun müşahidə quyularına dair statik məlumat; (4) qrunt<br />

suyunun müşahidə bulaqlarına dair statik məlumat; (5) şirin su mənbələrinə dair məlumat və<br />

(6) mineral su mənbələrinə dair məlumat. Buna baxmayaraq, monitorinqdən əldə edilən<br />

məlumatlar hələ gözlənilir, bunun da səbəbi yalnız 2009-cu ildə yenidən başlamış monitorinq<br />

29

fəaliyyətləridir. Tarixi qrunt suyu monitorinq məlumatına gəldikdə isə (1980-cı illər), onlar<br />

müxtəlif hesabatların nüsxələrindədirlər və hələ də, rəqəmli fomaya çevrilməyib.<br />

Azərbaycan<br />

Azərbaycan geniş qaz tərkibli, fiziki-kimyəvi və tibbi xüsusiyyətli şirin, mineral, qaynar və<br />

sənaye qrunt suları yataqları ilə zəngindir. Onların formalaşması və yayılması nümunələri,<br />

proqnoz və istismar rezervləri keçmişdə daha ətraflı tədqiq edilib.<br />

Qrunt su ehtiyatları əsasən Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Naxçıvan və Talış dağətəyi və<br />

düzənliklərindədir.<br />

Azərbaycanın qrunt su rezervlərinin müəyyən edilməsi üzrə effektiv hidrogeoloji işlər, onların<br />

istehsal həcmi keçən əsrin 60-cı illərindən başlamışdır. Azərbaycan Respublikasının<br />

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi yanında Milli Geoloji Təqdqiqat Xidmətinin<br />

Hidrogeoloji və Texniki Geoloji Ekspedisiyası ölkənin qrunt sularını tədqiq edir və yoxlayır.<br />

Sistem dağətəyi və düzənliklər (B) və hamar əraziləri (D) əhatə edir. Monitorinq sistemi 1135<br />

ehtiyat quyuları, quyular, bulaqlar və kəhrizlərdən ibarətdir.<br />

Qrunt su monitorinqi aşağıdakı parametrlər üçün həyata keçirilir:<br />

• Kəmiyyət: səviyyə, axın (məhsul) və qrunt sularının temperaturu (ayda 3 dəfə);<br />

• Keyfiyyət: Bərk qalıqlar, ümumi bərklik, pH, xlorid, sulfat, nitrat, florid, bəzi<br />

metal və ağır metallar (ildə 1-2 dəfə).<br />

Azərbaycan qrunt sularının əsas xüsusiyyəti onların çatışmazlığı, qeyri-düzgün yayılması ilə<br />

əlaqədardır ki, bu da, ölkədə yaxşı bilinən su təchizat problemlərini yaradır.<br />

Monitorinqdən əldə edilən bütün qrunt su məlumatı Qrunt Su İstifadəsi Məlumat Bazasında<br />

hazırlanıb, saxlanılır. Məlumat Bazası quruluşunda dəyişikliklərə məlumat arxivinin<br />

yaradılmasından sonra ehtiyac olacaq, belə ki, məlumat mübadiləsi üçün bəzi alətlər MSKİS<br />

hissəsi kimi birləşməlidir.<br />

Gürcüstan<br />

Hazırda qrunt suyunun müşahidəsi ilə əlaqədar vəziyyət çox çətindir. Demək olar ki, bütün<br />

müşahidə sahələrində müşahidələr dayandırılıb. Ölkədə qrunt suyunun keyfiyyəti tamamilə<br />

yüksək kimi hesab edilir, baxmayaraq ki,bu izahı təsdiq edəcək məlumat yoxdur. Şəhər, kənd<br />

təsərrüfatı və sənaye çirkab suları ilə çirklənmiş bir çox zəif qrunt sularının<br />

qiymətləndirilməsinə kömək edə biləcək məlumat həmçinin, mövcud deyil. Buna<br />

baxmayaraq, bu prosesə yaxın gələcəkdə Milli Ekoloji Agentliyi tərəfindən həyata keçiriləcək<br />

qrunt suyu monitorinqi ilə start verilməsi gözlənilir.<br />

Hazırda, müntəzəm müşahidələr yalnız Borjomi, Mitarbi, Sairme və s. kimi mineral sularda<br />

həyata keçirirlir. Lisenziya tələblərinə uyğun olaraq, özəl şirkətlər tərəfindən həyata keçirilən<br />

müşahidələr Geologiya Bölməsinə sistematik şəkildə informasiya təqdim etməlidir. Bu<br />

şirkətlərin yalnız bir hissəsi bu tələblərə əməl edir. Məlumatlar yalnız nüsxələrdə mövcuddur.<br />

Gürcüstanın qrunt suyunun xəritəsini Geologiya Bölməsindən əldə etmək mümkündür. Bu<br />

xəritə Sovet dövründə hazırlanıb. Geologiya Bölməsində çoxlu onilliklərin uzun<br />

müşahidələrinin tarixi məlumatları saxlandığı fond mövcuddur.<br />

Buna baxmayaraq, bu prosesə yaxın gələcəkdə Milli Ekoloji Agentliyi tərəfindən həyata<br />

keçiriləcək qrunt suyu monitorinqi ilə start verilməsi gözlənilir.<br />

3.6 Kür Çayı Hövzəsinin layihə ölkələrində cari məlumat çatışmazlıqları<br />

Kür Çayı hövzəsində əldə edilən və toplanan məlumatın analizi və qiymətləndirilməsinə<br />

əsaslanaraq, nəticə çıxarmaq olar ki, su ehtiyatlarına dair mümkün məlumatla əlaqədar olan<br />

başlıca problemlər onların natamam olması (buraxılmış qiymətlər), qeyri-homogenliyidir və<br />

əldə edilə bilən məlumat kifayət qədər ərazini və hesabatlar uzunluğunu əks etdirmir. Su<br />

keyfiyyətində ümumi çatışmazlıq nümunə götürmə səhvlərinin ölçülməməsi, məlumatın<br />

30

təsdiqlənməsi və məlumatla birgə hesabatın olmamasıdır. Bundan əlavə, məlumatın<br />

təqdimatında da problemlər var. Uyğun olmayan formatda və müxtəlif sektorlarda çox zaman<br />

olan məlumatlar müxtəlif jarqonlardan istifadə edir və informasiya sistemləri desentralizasiya<br />

edilib. Bu kimi çatışmazlıqlar Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələri üçün aşağıdakı kimi<br />

yekunlaşdırıla bilər:<br />

• Nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişafa baxmayaraq, məlumat toplanmasında tətbiq edilən<br />

müxtəlif metodlar arasında və faktların məlumata çevrilməsində inteqrasiya<br />

çatışmazlığı hələ də, mövcuddur (hətta, Su Kadastrının müasir və inteqrasiyalı İS kimi<br />

inkişaf etdirildiyi və təcrübədə tətbiq edildiyi Ermənistan və həm də Azərbaycanda<br />

belə);<br />

• Cari monitorinq proqramları ümumi görünürlər, heç bir xüsusi və aydın məqsədlər<br />

göstərilməyib, əvvəlki monitorinq şəbəkələrinin əksəriyyəti əsas axınlarda yerləşirlər<br />

və suların vəziyyətlərini müqayisə etmək üçün müvafiq sahələr bura daxil deyildir;<br />

parametrlər və səciyyələr toplusu tamamilə zəifdir və su ehtiyatlarının yalnız kəmiyyət<br />

və fiziki-kimyəvi fikirləri əks etdirir. Bioloji və hidromorfoloji su keyfiyyət<br />

elementləri buraxılıb, amma, layihə ölkələri belə fəaliyyətlərə başlamaq üçün öz<br />

istəklərini bildiriblər;<br />

• Qrunt su monitorinqi uzunmüddətli fasilələrdən sonra təzəcə başlayıb; Belə vəziyyət<br />

məlumat mümkünlüyü və Kür Çayı hövzəsinin su statusunun tam qiymətləndirilməsi<br />

üzrə nəticəyə malikdir;<br />

• Məlumata dair mümkün su keyfiyyəti bir ölkə ilə digəri arasında nəzərə çarpacaq<br />

dərəcədə dəyişir. Belə dəyişikliklər çirkləndirici yüklərin müxtəlif mənbələrinin<br />

mövcudluğuna, müxtəlif geoloji (və ya geokimyəvi) şəraitlər və KA/Kİ sistemlərinin<br />

mövcudluğu (yalnız Ermənistan laboratoriya akkreditləşdirirb) ilə bağlı ola bilər;<br />

• Çatışmazlıqlara adətən məlumatların etibarlılığı, dəqiqliyi, tamlığı (buraxılmış<br />

qiymətlər), homogenliyi, hesabatların uzunluğu və məkani məsafə baxımından<br />

mümkün məlumatlarda rast gəlinir; Hətta hidroloji məlumat ardıcıllığı natamamdır və<br />

uzun boşluqlarla kəsilib;<br />

• Mümkün məlumatla birgə göstərilən nümunə götürmə səhvləri adətən ölçülmür və<br />

ölçmə tam köhnə avadanlıq və ləvazimatlarla yerinə yetirilir; Kür Çayı Hövzəsində<br />

Milli Su Laboratoriyası yoxdur və bu keyfiyyət idarəetmə nöqteyi-nəzərindən böyük<br />

çatışmazlıq sayılır. Yaxşı olardı ki, yeganə yaxşı imkan standartlaşdırma, analitik<br />

metodların inkişafı, testləşdirmə və interkalibrasiyaya cavabdeh olan Regional Su<br />

Monitorinq Mərkəzi olsun;<br />

• Məlumatın təqdimatı və hesabatı ilə əlaqədar problemlər ölkədən ölkəyə fərqlidir.<br />

Ermənistan və Azərbaycan su keyfiyyət qiymətləndirilməsinini inkişaf etmiş təsnifat<br />

sxemlərinə malik olduğu halda, Gürcüstanda heç bir təsnifat sistemi yoxdur, yalnız<br />

Maksimum İcazə Verilən Qatılıq səth suyun keyfiyyəti üçün müəyyən edilib;<br />

məlumatın hazırlanması və məruzə edilməsi ilə birgə CİS əsaslı sistem yalnız<br />

Ermənistanda var, Azərbaycanda onlar artıq Su Kadastrının tətbiqi ilə başlayıblar,<br />

bunlara baxmayaraq, Gürcüstanda sistematik yanaşma ilə başlamağa kiçik işarə var;<br />

• Format və məlumatın təqdimatında istifadə edilən vahidlərin müxtəlifliyu səbəbindən<br />

müxtəlif mənbələrdən məlumatlar uyğun gəlmirlər və müqayisə olunmazdırlar. Bu<br />

dəyişkənlik desentralizasiya edilmiş sistemlərlə və müxtəlif vaxtlarda monitorinq<br />

fəaliyyətini aparan müxtəlif təşkilatların layihə ölkələrində monitorinq proqramlarına<br />

layihə yönümlü dəstəkləri ilə izah edilə bilər;<br />

• Tələb olunan məlumat və informasiyaya (əsasən cəmiyyət tərəfindən) olması asan və<br />

tez əldə edilmə baxımından layihə ölkələrində problemdir;<br />

• Standartlaşmış məlumat təsdiqlənməsi metodları Ermənistanda istifadə edilir, lakin,<br />

Azərbaycan və Gürcüstanda təsdiqlənməyə zəif nail olunub;<br />

31

• Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrində bütöv su statusunu qiymətləndirilməsinə imkan<br />

vermək üçün digər sektorlardan yardımçı məlumat və informasiya daxil omasında<br />

çatışmazlığı var.<br />

Əvvəlki analizi nəzərə alsaq, ilkin və çox güman ki, su ehtiyatlarının idarə olunmasının ən<br />

həlledici addımı Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrində inteqrasiyalı informasiya sisteminin<br />

yaraılmasıdır ki, bu da, Ermənistan, artıq qismən də Azərbaycan tərəfindən edilən<br />

yanaşmadan görünə bilər. Uğursuzluqdan, Gürcüstanda bu məsələyə yanaşmada yalnız zəif<br />

istək görünür və üstəlik, onlar kənar ölkə ehtiyatlarından layihə dəstəklərinə əsaslanırlar. CİSə<br />

əsaslanan inteqrasiyalı və açıq informasiya sistemi kompleks və hərtərəfli su statusunun<br />

qiymətləndirilməsi, Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrində siyasət və qərar qəbulu prosesi<br />

üçün kifayət qədər və eibarlı informasiyanın təmin edilməsinə imkan verə bilər, daha sonra isə<br />

Kür Çayı Hövzəsinin İdarəetmə Planlarının hazırlanmasında istifadə edilə bilər.<br />

4. Kür Çayı Hövzəsində STVTR modeli vasitəsilə su statusunun<br />

qiymətlərndiriməsi<br />

Kür Çayı Hövzəsində transsərhəd məsələlər əvvəlki layihələrlə müəyyən edilib və bu layihə<br />

altında yerli ekspertlər tərəfindən təsdiqlənib. Onlar aşağıdakılardır:<br />

• Çatışmazlıq/Daşqın<br />

• Orqanik çirklənmə<br />

• Evtrofikasiya<br />

• Təhlükəli çirklənmə<br />

• Eroziya/çöküntü yüklənməsi<br />

Kür Çayı Hövzəsinin su statusunu qiymətləndirmək üçün STVTR modeli başlıq 2-də təsvir<br />

edildiyi kimi seçilmişdir. Bu model bizə imkan verir ki, su ehtiyatlarına sutoplayıcının<br />

müxtəlif elementləri arasındakı qarşılıqlı təsirdən baxaq və göstəricilər sutoplayıcı üzrə əsas<br />

idarəetmə məsələlərini əhatə edir. Buna baxmayaraq, bu hesabatın göstəricilər toplusunun<br />

hazırlanmasında meydana çıxan məslələrdən biri odur ki, göstərici toplusunun hazırlanması<br />

müəyyən həcmə qədər məlumat mümkünlüyü ilə məhdudlaşıb.<br />

4.1 Hərəkətverici qüvvələrə dair göstəricilər<br />

Ümumi daxili məhsul (ÜDM) göstərici kimi hər üç layihə ölkələrinin iqtisadi artımının ifadə<br />

edilməsində istifadə edilib. Şəkil 3-dən görünür ki, müvafiq ölkələrin ÜDM-ları möhkəm<br />

yüksələn tendensiyaya malikdir. İƏİT proyeksiyalarına əsasən ÜDM-lar bütöv Avropa<br />

regionu üçün mütləq və adambaşına düşən miqdara görə artacaq, layihə ölkələrinin məxsus<br />

olduğu Şərqi Avropa, Qafqaz və Mərkəzi Asiya( EECCA ) kimi 182%) şərq hissələrdə daha<br />

çox artımı(182%) davam etdirməlidirlər. Ona görə də, belə bir iqtisadi inkişafın Kür Çayı<br />

hövzəsinin, əsasən də aşağı axın ölkələrinin su ehtiyatlarına daha çox təzyiqlər göstərdiyini<br />

gözləmək məntiqə uyğundur.<br />

32

Adambaşına düşən ÜDM ABŞ dolları ilə<br />

il<br />

ÜDM/ad.b ERM-da<br />

ÜDM/ad.b GÜR-da<br />

ÜDM/ad.b AZ-da<br />

Şəkil 3. Kür Çayı hövzəsi ölkələrinin adambaşına düşən ÜDM<br />

Ümumi əhali İndeksi (ÜƏİ) Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələri vətəndaşlarının say artımını<br />

göstərən hərəkətverici qüvvələrin digər göstəricisi kimi götürülüb. Fərdi ölkələrdən məruzə<br />

olunduğu kimi 2007-ci il üçün rəqəmlər aşağıdakı kimidir:<br />

Ermənistan: 3.1 milyon sakin<br />

Azərbaycan: 8.63 milyon sakin<br />

Gürcüstan: 4.4 milyon sakin<br />

Lakin, Avropanın gələcək tendensiyalarına baxarkən əhali artımının regionlar arasında fərqli<br />

olduğu gözlənilir. ŞAİ əhalisi yalnız 1.1% artır. Ən yüksək artım (16%) SEE üçün<br />

layihələşdirilib və EECCA əhalisi 2030-cu ilə qədər 6.1% azalmaqdadır (Mənbə: Birləşmiş<br />

Millətlər Əhali Bölməsi, 2007).<br />

Meşə Ərazisi İndeksi (MƏİ) hərəkətverici qüvvələrin keçmişdə təbii ehtiyatlara qeyrimöhkəm<br />

yanaşmanın nəticəsi kimi digər növü təqdim edən göstərici kimi istifadə edilib. MƏİ<br />

layihə ölkələrinin meşə ərazilərini faizlə ifadə edir (Əlavədə Xəritəyə bax), belə ki, Kür Çayı<br />

hövzəsinin su ehtiyatlarında daşqın və eroziyalarla bağlı problem yaradır. Qafqaz regionunun<br />

torpaq ərazisinin demək olar ki, 17%-i 500-2000 m hündürlüklər arasında və dağətəyində<br />

artan meşələrlə örtülüb. Meşələrin çoxu iriyarpaqlıdır, lakin toz ağacı meşələri, palıd meşələri,<br />

küknar meşələri və fındıq meşələri daxil olmaqla bir neçə sayda müxtəlif növ meşələr də<br />

vardır. Meşələrlə əhatə olunan ümumi ərazinin faiz dərəcəsi Gürcüstanda 40%, Azərbaycanda<br />

14-15% və Ermənistanda yalnız 10% təşkil edir (Mənbə: WWF, 2006).<br />

4.2 Təzyiq göstəriciləri<br />

Su İstismarı İndeksi (Sİİ) Kür Çayı hövzəsində suyun mümkün həcminə əsasən layihə<br />

ölkələrində tam tələb olunan su həcminin təzyiqini təsvir edən göstərici kimi istifadə edilib.<br />

Sİİ götürülmüş (sərf edilmiş) suyun orta ümumi illik kəmiyyəti və mövcud suyun<br />

uzunmüddətli orta rəqəmi arasında faizlə ifadə edilən nisbət kimi hesablanıb. Sudan<br />

istifadəçilər sektorlarda qruplaşdırılıb: ictimai su təchizatı (təsərrüfat və icitmai təşkilatlar),<br />

kənd təsərrüfatı (suvarma), sənaye (sənaye imkanları) və enerji (termik və nüvə güc<br />

33

stansiyaları, hidro güc stansiyaları su “sərf etmədikləri” səbəbindən xaric edilib). Kür Çayı<br />

hövzəsinin ölkələri üçün Sİİ hesablanması üçün məlumat milli məlumat bazaları ölkələri<br />

tərəfindən və informasiya mənbələrindən çatdırılıb.<br />

Sİİ %-lə<br />

Sİİ- ERM<br />

Sİİ- GÜR<br />

Sİİ- AZ<br />

il<br />

Şəkil 4. Kür Çayı Hövzəsində Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycan üçün Suyun İstismarı<br />

İndeksləri<br />

Təhlil müddəti ərzində (2003-2007) Sİİ ölkədən ölkəyə fərqlənir, həm hidroloji, həm də iqlim<br />

şəraitlərini və sudan istifadə quruluşunu əks etdirir. Gürcüstan aşağı Sİİ dəyərli və mövcud<br />

suyun bol olması kimi səciyyələndirilə bilərkən (analiz dövründə bir az dəyişir), Azərbaycan<br />

və Ermənistanda vəziyyət fərqlidir, buna da səbəb mövcud suyun daha aşağı həcmi və artan<br />

sərfdir (bax Şəkil 4).<br />

Sərf edilən su bölgüsü Gürcüstanda 6%, 45%-ədək Ermənistanda, hətta 48%-ədək<br />

Azərbaycanda hesablanıb. Suyun illik sərf göstəricilərində Gürcüstan Avropa ölkələrilə ən<br />

aşağı sudan istifadə üzrə müqayisə edilə bilər (məsələn, Sloveniya 2.5%). Hər halda,<br />

Ermənistan və Azərbaycan daha yüksək sudan istifadə edən Avropa ölkələri ilə eyni<br />

dərəcədədir (bax Şəkil 5).<br />

Sİİ %-lə<br />

Sİİ<br />

ERM GÜR AZƏR MA CA<br />

Şəkil 5. Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycan ölkələrinin Suyun İstismarı İndekslərinin<br />

Məkəzi Avropa və Cənubi Avropa ilə müqayisəsi<br />

34

Hər iki ölkə Sİİ-ni 40% keçdiklərinə görə sərt su gərginliyi altında təsnif oluna bilərlər.<br />

Su istifadəsi %-lə<br />

Başqaları<br />

Enerji<br />

Kənd təsərrufatı<br />

Sənaye<br />

Su təhcizatı<br />

ERM GÜR AZƏR Avropa<br />

Regionlar<br />

Şəkil 6. Kür Çayı hövzəsi və Avropada suyun sektorlar tərəfindən istifadəsi quruluşu<br />

Eynilə, bu analiz dövrü ərzində suyun ən iri istifadəçiləri ölkədən ölkəyə fərqli idi ki, bu da,<br />

yenidən sənayelərin quruluşu və kənd təsərrüfatı növü vasitəsilə verilib. Gürcüstanda sudan<br />

isitfadənin istehlakçılar arasında daha bərabər bölündüyü halda, Ermənistanda ən iri sudan<br />

istifadəçi 52% ilə kənd təsərrüfatı, sonra enerji, sənaye və təsərrüfat olub. Azərbaycanda ən<br />

iri sudan istifadəçi orta hesabla 57% ilə kənd təsərrüfatıdır, sonra sənaye və enerjidir (bax<br />

Şəkil 6).<br />

Kür Çayı hövzəsində iqlim dəyişikliyinin təsirini və iqtisadi inkişafı nəzərə alaraq, hər bir<br />

insan təxmin edə bilər ki, sudan istifadənin bölünməsi gələn dövrdə artacaq. Kür Çayı<br />

hövzəsi ölkələrinin polis və qərar qəbul edənləri mövcud suya dair vəziyyəti, onların<br />

strategiyasının müəyyənləşdirilməsi zamanı nəzərə almalıdırlar.<br />

Məişətdə Sudan İstifadə İndeksi (MSİİ) göstərici kimi suyun ictimai su təchizatından<br />

gözlənilən orta sərfi haqqında məlumat verməlidir və hər bir təsərrüfat və ya adambaşına<br />

istifadəni daha çox ifadə etməlidir (məlumat mənbəyindən asılı olaraq). Lakin, layihə<br />

ölkələrinin MSİİ-nin hesablanması üçün fakt və məlumatlar yoxdur. Ona görə də, ən azı fakt<br />

və məlumatlar toplanıb ki, layihə ölkələrində ictimai su təchizatı sistemlərindən təsrrüfata nə<br />

qədər suyun çatdığı bilinsin (bax Şəkil 7). Kəmiyyətlər müxtəlifdirlər və əsasən vətəndaşların<br />

sayını və insanların yaşadığı aqlomeratların quruluşunu əks etdirirlər (daha iri şəhərlərin daha<br />

yüksək rəqəmləri, təsərrüfatların daha yüksək həcmi ictimai su təchizatı sistemləri ilə<br />

əlaqədardır). Layihə ölkələrində ictimai su təchizatı sistemlərindən təsərrüfatlara çatdırılan<br />

suların həcmi analiz dövründə az ya çox stabil olub ki, bu da həmçinin, ölkələrdə yeni içməli<br />

su təchizat sistemlərinin tikilməsinə sərf edilən sərmayələrin kiçik olduğunu göstərə bilər.<br />

35

Su milyon m 3 /il<br />

ST ERM<br />

ST GÜR<br />

ST AZ<br />

il<br />

Şəkil 7. Kür Çayı hövzəsində ictimai su təchizatı sistemləri vasitəsilə təsərrüfatın su ilə<br />

təchizatı<br />

Sudan istifadə və suyun instehlakına dair məlumat layihə ölkələrində suyun istehlakı üzrə<br />

statistik sənədlər kimi mövcud rəsmi mənbələrdən istifadə edilib.<br />

Şəhər Tullantı Sularının Tşmizlənmə İndeksi (ŞTSTİ) şəhər tullantı sularının miqdarını və<br />

şəhər tullantı sularının tullantı sularının təmizlənməsi zavodunda təmizləndiyi əhalinin bir<br />

hissəsini göstərir. Həmçinin, tullantı sularının necə təmizləndiyi göstərilməlidir (ilkin, ikinci<br />

dərəcəli və üçüncü dərəcəli). Buna baxmayaraq, belə bir göstəricinin hesablanması üçün fakt<br />

və məlumatlar məhduddurlar və müxtəlif formatlarda mümkündürlər, hansı ki, xüsusi<br />

göstəricinin hazırlanması və Kür Çayı hövzəsində ölkələrin müqayisəsini çətinləşdirir. Ona<br />

görə də, ölkələr çatdırılmış məlumata əsasən fərdi qiymətləndirilib.<br />

Tullantı suları (milyon m 3 /san)<br />

il<br />

Təmizlənmiş-ERM<br />

Qənaətbəxş təmizlənmiş-ERM<br />

Təmizlənmiş-AZ<br />

Təmizlənməmiş-AZ<br />

Şəkil 8. Ermənistan və Azərbaycanda Kür Çayı hövzəsində tullantı sularının təmizlənməsi<br />

Ermənistana gəldikdə (bax Şəkil 8), yığılmış tullantı suların çoxu kifayət qədər təmizlənir<br />

(milli standartlara uyğun olaraq), yəni, təxminən ikinci dərəcəli təmizlənmə səviyyəsində.<br />

Güman etmək olar ki, qeyri-qənaətbəxş təmizlənmə ilkin təmizlənməyə birləşə bilər. Tullantı<br />

36

sularının həmin miqdarını göstərmiş faktlar analiz dövründə kifayət qədər stabil olub (hətta<br />

2007-ci ildə bəzi artım olub). Bundan başqa, tullantı sularının təmizlənməsinə dair<br />

məlumatlarda qeyri-müəyyənliklər səbəbindən N və P emissiyalarını Ermənistan üçün tullantı<br />

sularının təmizlənməsi zavodlarından hesablanması da mümkün deyil.<br />

Azərbaycanda tullantı suları ikinci dərəcəli səviyyədə təmizlənir (mexaniki və bioloji<br />

təmizlənmə). Azərbaycanda Kür Çayı hövzəsində təmizlənmiş tullantı sularının həcmi<br />

təxminən ildə 11 milyon m 3 -dir və şəhər tullantı sularının təmizləndiyi əhalinin faizi Kür Çayı<br />

hövzəsində 10%-dir və ölkə səviyyəsində 55%-dir.<br />

Gürcüstana gədikdə isə, tullantı sularının təmizlənməsinə dair məlumat tələb olunan formatda<br />

çatdırılmışdır. Şəkil 9-da verildiyi kimi, demək olar ki, bütün tullantı suları Gürcüstanda<br />

yalnız ilkin təmizlənmə ilə təmizlənir. Kür Çayı hövzəsində yalnız tullantı suyunun<br />

təmizlənməsi zavodu Tiflisdə fəaliyyətdədir və təmizlənmə prosesi mexaniki təmizlənmə ilə<br />

məhduddur və təmizlənmiş tullantı sularının həcmi analiz dövründə ilə 219-dan 138 milyon<br />

m3-dək azalmışdır. Hər üç layihə ölkələrində tullantı sularının üçüncü dərəcəli təmizlənməsi<br />

yoxdur.<br />

Tullantı suları ( milyon m 3 /il)<br />

il<br />

İlkin<br />

İkinci<br />

dərəcəli<br />

Şəkil 9. Gürcüstanda Kür Çayı hövzəsində təmizlənmiş tullantı suları<br />

Eynilə içməli su təchizat sistemlərində olduğu kimi tullantı sularının təmizlənməsində də<br />

vətəndaşların kanalizasiya sisteminə qoşulması ilə bağlı vəziyyət stabildir ki, bu da, analiz<br />

dövründə tullantı sularının təmizlənməsi sistemlərinə sərf edilən sərmayələrin kiçik olduğunu<br />

göstərə bilər.<br />

Bundan başqa, tullantı sularının təmizlənməsi zavodundan Azot(N) və Fosfor(P) emissiya<br />

dəyərləri Gürcüstan və Azərbaycan üçün hesablanıb. Gürcüstan üçün N emissiya dəyəri illik<br />

22 100 ton N olub (illik 5.1 kg N/sakin) və P emissiya dəyəri illik 3 720 ton P olub (illik 0.85<br />

kg N/sakin). Azərbaycan üçün hesablamalar bütöv ölkə üzrə hesablanıb və tullantı sularının<br />

təmizlənməsinin yüksək səviyyəsi (ikinci dərəcəli təmizlənmə) və tullantı sularının<br />

təmizlənməsi zavodu ilə əlaqədar olan əhalinin yüksək sayı səbəbindən hər sakin üçün<br />

emissiya dəyəri Gürcüstana nisbətən daha aşağıdır. N emissiyası üçün illik 4.5 kg N/sakin<br />

hesablanıb və P üçün illik 0.76 kg P/sakin kimi hesablanıb. Bu dəyərlər hər iki ölkədə hələ də,<br />

Avropa Birliyi ölkələri, hətta AB-nin Yeni üzvləri ilə yüksək səviyyədə müqayisə ediləndir<br />

(illik 3 kg N/sakin və illik 0.4 kg P/sakin daha az). Şəhər Tullantı Sularının Təmizlənməsi<br />

İndeksi Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrinin tullantı sularının təmizlənməsi sistemlərində<br />

cari vəziyyətinə yaxşı işarə verib ki, bu da, regionda su ehtiyatlarına təzyiqə səbəb ola bilər,<br />

hətta insan sağlamlığına təhlükə yarada bilər (çimməli, əyləncə və çay suyu ilə digər əlaqə).<br />

Daşqın və Quraqlıq İndeksi (DQİ) fövqəladə iqlim və quraqlıq hadisələri, çatışmayan<br />

dəyərlər, digər tərəfdən çox yüksək axın göstəricilərində daşqınlar kimi hidroloji vəziyyətlərin<br />

37

təkrarlanmasına dair məlumatla təmin etməlidir. Lakin, belə fakt və məlumatlar Kür Çayı<br />

hövzəsinin layihə ölkələrində yoxdur. Ona görə də, DQİ fövqəladə hidroloji hadisələrin<br />

göstəricisi kimi, sonralar ölkələr tərəfindən Çay Hövzəsi İdarəetmə Planının hazırlanmasında<br />

istifadə edilə bilər.<br />

Qəza Su İndeksi (QSİ) Kür Çayı hövzəsində hər ölkə üçün çirklənmə hadisələrinin sayını<br />

göstərmək üçün seçilib. Eynilə, əvvəlki indekslər kimi bu sahədə fakt və məlumatlar<br />

məhduddur və zəifdir.<br />

Məsələn, Ermənistanda mühüm çirklənmə (bir neçə dəfə yol verilən həddi keçən) haqqında<br />

həyəcan siqnalı Dövlət Ekoloji İnspektorluğuna 2008-ci ildə 23 dəfə göndərilib.<br />

Gürcüstana gəldikdə isə, tullantı su keyfiyyətinin tələb olunan standartlara cavab vermədiyi,<br />

su istifadəçiləri haqqında məlumat vardır, amma hadisələr və götürülən ölçülər<br />

(çirkləndiricilərin müəyyən edilməsi) haqqında fakt və məlumatlar yoxdur. Azərbaycanda<br />

tələb olunan formada məruzə ediləsi məlumat yoxdur.<br />

4.3 Vəziyyət Göstəriciləri<br />

Çay Su Balansı İndeksi (ÇSBİ) Kür Çayı hövzəsinin hər layihə ölkəsi üçün illik çay<br />

balansını göstərir. Balans çay suyunun daxili olan axınından(Gələn su) və axımdan (m 3 /il)<br />

ibarətdir. Hər iki element axın sularının çox hissəsini tutan su ölçən stansiyalarının orta illik<br />

axımı və Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrinə əsasən hesablanıb. Güman etmək düzgün<br />

olardı ki, Kür Çayı hövzəsində çay axımının balansı su balansının bir fundamental və bir daha<br />

dinamik elementi təqdim edir. Gürcüstan Kür Çayı balansı haqqında məlumat təqdim edib və<br />

məlumat Şəkil 10-da verilmişdir.<br />

Gələn su- Axım su m 3 /il)<br />

Gələn su-Xertvisi<br />

Axım-Tibilisi<br />

Şəkil 10. Kür Çayının çay su balansı (Gürcüstan hissəsi)<br />

il<br />

Axır 15 ildən bu yana məlumatın mövcud olmaması səbəbindən yalnız 1961- 1992-ci ilədək<br />

tarixi məlumatdan çay balansının hesablanması üçün istifadə edilib.bu müddət ərzində su<br />

həcmində görünən dərəcədə dəyişikliklər vardır ki(1969-cu ildə hətta ikiləşib), bu da,<br />

sutoplayıcıda yağıntılarda dəyişiklik və aşağı akkumulyasiya olması ilə izah oluna bilər. Çay<br />

axımında heç bir tendensiya görünməyib.<br />

38

Gəılən su- Axım (milyon m 3 /il)<br />

Kür-axım -AZ<br />

Kür-gələn su-AZ<br />

Şəkil 11. Kür Çayının çay su balansı (Azərbaycan)<br />

il<br />

Azərbaycanda Kür Çayının çay su balansı hesablanmış və Şəkil 11-də verilmişdir.<br />

Gürcüstanla müqayisədə Azərbaycanda vəziyyət başqa cürədir. Azərbaycanda Kür Çayında<br />

çay axını daxil olan hissəsindən hətta daha aşağıdır, bu da, o deməkdir ki, ölkə bütün daxili<br />

su ehtiyatlarından və gələn suyun mühüm hissəsindən istifadə edir. Bu, ölkədə suyun istismarı<br />

üçün hesablanmış yüksək Sİİ dəyərləri ilə yaxşı nisbətdədir.<br />

Çay balansı mövcud suda kəmiyyətlərin iqlim dəyişkənli (potensial) təsirlərinin<br />

qiymətləndirilməsi üçün yaxşı göstərici kimi xidmət edə bilər.<br />

Orqanik Çirklənmə İndeksi (OÇİ) orqanik çirklənməyə nəzərən Kür Çayı suyunun<br />

keyfiyyət vəziyyətini göstərir. Kür Çayı hövzəsində əhalinin yüksək sıxlığı və tullantı<br />

sularının zəif təmizlənməsi səbəbindən orqanik çirklənmənin regionda əsas problem olması<br />

gözlənilə bilər. BOD 5 -in (mg O 2 /l) orta illik dəyəri və ammonyakdan (mg N/l) belə bir<br />

vəziyyəti göstərmək üçün istifadə edilib. BOD 5 və ammonyak üçün hədd qiyməti kimi səth<br />

suyunun birinci sinfini təsvir edən (BOD 5 3 mg O 2 /l və ammonyak-N 0.2 mg/l) Dunay Çayı<br />

Hövzəsinin təsnifat sxemindəki dəyərlərdən istifadə edilə bilər. Orta illik qatılıqlar layihə<br />

ölkələrinin milli su keyfiyyət monitorinq obyektləri tərəfindən təqdim edilən məlumata əsasən<br />

hesablanıb və nəticələr Şəkil 12-də verilib.<br />

Kür Çayı hövzəsinin hər üç layihə ölkəsində BOD 5 (mg O 2 /l) qatılıqlarının orta illik dəyərləri<br />

daha aşağıdır. Belə bir vəziyyətin yaranma səbəblərindən biri əsas axının öz-özünə<br />

təmizlənmə bacarığının tamamilə yüksək olması (yüksək su axın sürəti və müvafiq<br />

temperaturlar), digər tərəfdən əsas qollarda yerləşən monitorinq sahələrinin fəza əhatəsi və<br />

Kür Çayının özü ola bilər. BOD5-in illik qiymətlərini birinci sinif Dunay Çayı təsnifat sistemi<br />

ilə müqayisə etsək (3.0 mg O 2 /l) görərik ki, onlar bu hədd qiymətlərini keçməyiblər<br />

(Gürcüstan müstəsna olmaqla, 2003).<br />

39

Orta illik BOD5 qiymətləri<br />

il<br />

AZ-BOD<br />

GÜR-BOD<br />

ERM-BOD<br />

Şəkil 12. Kür Çayı hövzəsində BOD5 qatılıqlarının orta illik qiymətləri (mg O 2 /l)<br />

(qırmızı xətt: birinci sinif Dunay Çayı Hövzəsinin təsnifat sxeminin hədd qiyməti)<br />

Su mühitində ammonyak oksidləşmə prosesinə daxil olur ki, burada o nitorgenin, əsasən də<br />

nitratın oksidləşmiş forması ilə oksidləşir. Oksidləşmə prosesi həmçinin, əlavə olaraq<br />

keyfiyyət statusunun pisləşməsinə səbəb olaraq oksigen balansına təsir edir. Müəyyən şərait<br />

altında (su temperaturu, duzluluq və pH , birgə ), ammonyak gaz formasına keçir ki, bu da,<br />

hətta az miqdarda belə, su orqanizmləri üçün zəhərlidir. Kür Çayı hövzəsinin Gürcüstan<br />

hissəsi üçün ammonyakın orta illik tərkibi Şəkil 13-də verilib. Kür çayının Gürcüstan və<br />

Ermənistan hissəsinin səth axınında ammonyak tərkibi kifayət qədər Dunay Çayı təsnifat<br />

sxeminin birinci sinif 0.2 mq N/l dəyəri ilə yüksək dərəcədə müqayisə olunandır. Səth su<br />

keyfiyyətinin bu vəziyyətinin əsas səbəbi şəhər və sənaye çirkab sularından orqanik çirklənmə<br />

və kənd təsərrüfatı torpağının yuyulmasıdır. Aydındır ki, zəif becərmə və ya hətta,<br />

təmizlənməmiş çirkab sular (bax ŞTSTZ, təzyiq göstəricisi) səth su keyfiyyətinin belə<br />

çirklənməsinə səbəb ola bilər.<br />

orta illik ammonyak<br />

qatılığı ( mg N/l)<br />

AZ-NH4<br />

GÜR-NH4<br />

ERM-NH4<br />

il<br />

Şəkil 13. Kür Çayında ammonyak qatılıqlarının orta illik qiymətləri (mg N/l)<br />

(qırmızı xətt: birinci sinif Dunay Çayı Hövzəsinin təsnifat sxeminin hədd qiyməti)<br />

Yuxarı axın ölkələrinə zidd olaraq, ammonyak qatılıqlarının orta illik qiymətləri<br />

Azərbaycanda Kür Çayı hövzəsində bütün çay analizi müddəti ərzində çox aşağıdır.<br />

40

Çayın Nitrogen Qatılıq İndeksi (NQİ) göstərici kimi, Kür Çayının səth su keyfiyyətinin<br />

vəziyyətini nitrat və ortofosfat qatılıqlarının orta illik qiyməti vasitəsilə göstərir. Orta<br />

qiymətlər fon qiymətləri kimi adlandırılan (və ya təbii qiymətlər kimi təxmin edilən)<br />

qiymətlərlə müqayisə edilib. Fosfor tərkibinin təbii qiymətləri hövzədən hövzəyə dəyişir və<br />

əsasən geoloji quruluş və torpaq növündən asılıdır. Bu hesabatın məqsədi kimi 10 µg N/l<br />

seçilib. Nitratın 1 µg N/l qiyməti Kür Çayı hövzəsinin təbii fonu kimi götürülüb.<br />

Nitrogen qarışığı ilə çirklənmə şumlanmış kənd təsərrüfatının sutoplayıcı ərazilərinin böyük<br />

əksəriyyətinin nəticəsidir. Amma, sənaye zavodlarından axınlar mühüm hissəyə tökülə bilər.<br />

Fosforla çirklənmə tez-tez tullantı suları və təsərrüfat tullantıları səbəbindən baş verir.<br />

Nitrat tərkibi Şəkil 14-də və fosfor tərkibi Şəkil 15-də verilib. Gürcüstana gəldikdə isə, Kür<br />

Çayının nisbətən aşağı hissəsində nitrat qatılıqları çox aşağıdır, Azərbaycanda qatılıqlar təbii<br />

fon hədd qiymətini bir az keçir və Ermənistanda illik nitrat qatılıq qiymətləri hədd<br />

qiymətlərindən bir neçə dəfə yüksəkdir (1 mq N/l (Dunay Çayı təsnifat sxemi, 1-ci sinif).<br />

Sutoplayıcının yuxarı hissəsindəki vəziyyət şübhə doğurandır və buna səbəb çoxlu sayda zəif<br />

və qeyri-qənaətbəxş tullantı sularının təmizlənməsi üzrə çirklənmə mənbələrinin<br />

yerləşməsidir. Bə səbəbdən Gürcüstanda milli monitorinq proqramlarından alınan qiymətlər<br />

gələcəkdə qərar qəbulu prosesi üçün su keyfiyyət statusuna dair etibarlı və dəqiq<br />

informasiyanın təmin edilməsi məqsədilə daha dərindən tədqiq edilməlidir.<br />

Orta illik nitrat qatılığı<br />

(mg N/l)<br />

AZ-nitrat<br />

GÜR-nitrat<br />

ERM-nitrat<br />

İl<br />

Şəkil 14. Kür Çayı hövzəsində nitrat qatılıqlarının orta illik qiymətləri (mg N/l)<br />

(qırmızı xətt: birinci sinif Dunay Çayı Hövzəsinin təsnifat sxeminin hədd qiyməti)<br />

İllik orta fosfat qatılıqları hər üç layihə ölkələrində müəyyənləşdirilmiş hədd qiymətini<br />

keçmişdir (qiymət 50 µg P/l (Dunay Çay təsnifat sxemi, 1-ci sinif)). Kanalizasiya sisteminə<br />

qoşulan əhalinin kifayət qədəri və aşağı hissəsi bu vəziyyətin yaranmasına səbəb ola bilər<br />

(eynilə, ammonyakda). Ən yüksən qiymət Ermənistan və Azərbaycan üçün hesablanmışdır<br />

(bax Şəkil 15).<br />

41

Orta illik fosfat qatılığı (mg P/l)<br />

AZ-PO 4<br />

GÜR-PO 4<br />

ERM-PO 4<br />

il<br />

Şəkil 15. Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrində fosfat qatılıqlarının orta illik qiymətləri (mg<br />

P/l) (qırmızı xətt: birinci sinif Dunay Çayı Hövzəsinin təsnifat sxeminin hədd qiyməti)<br />

Ağır Metal Qatılıqları İndeksi (AMQİ) göstərici kimi, Kür Çayı hövzəsində yerləşən<br />

çirklənmə mənbəyindən axan ağır metallar səbəbindən yaranan çirklənməyə düçar olan<br />

əhalinin səviyyəsini göstərir. AMQİ Kür Çayı hövzəsinin səth suyunda seçilmiş ağır metalın<br />

orta illik qatılıq qiymətləri kimi hesablanıb və hədd qiyməti qatılıqları ilə müqayisə olunub<br />

(səth su keyfiyyətinin ikinci sinfini göstərən Dunay Çay hövzəsi təsnifat sxemindən<br />

qiymətlər).<br />

Cu və Ni su keyfiyyəti təyinediciləri kimi seçiliblər və Kür Çayı hövzəsinin su keyfiyyət<br />

statusunu göstərirlər. Cu və Ni orta illik qatılıqları Şəkil 16 və Şəkil 17-də verilib.<br />

Ağır metal qatılıqları həm təbii mənbəyə mailk ola bilərlər, həm də insan fəaliyyətlərindən su<br />

ehtiyatlarına daxil ola bilərlər. Kür Çay hövzəsinə gəldikdə isə, dağ-mədən fəaliyyətləri səth<br />

su keyfiyyətinə aid olan təzyiqlərdən biri kimi müəyyən edilib. Digər mənbələr kimyəvi<br />

sənaye və kənd təsərrüfatı ola bilər ki, burada gübrələr tərkibində çoxlu ağır metallar var.<br />

Orta illik Cu qatılığı (µg /l)<br />

AZ-Cu<br />

GÜR-Cu<br />

ERM-Cu<br />

il<br />

Şəkil 16. Kür Çayı hövzəsində Cu qatılıqlarının orta illik qiymətləri (µg /l)<br />

(qırmızı xətt: birinci sinif Dunay Çayı Hövzəsinin təsnifat sxeminin hədd qiyməti)<br />

42

2003-cü ildə Gürcüstandakı hal istisna olmaqla, hər iki ağır metal qatılıqları fon qatılıqları<br />

səviyyəsində olublar və Şəkil 16 və Şəkil 17-də verildiyi kimi Dunay Çay təsnifat sxeminin<br />

ikinci sinif hədd qiymətlərindən daha aşağıdır. Bu vəziyyət pH-ın bütöv Kür Çayında yüksək<br />

qiymətləri ilə izah oluna bilər, hansı ki, bir çox hallarda 8-dən çoxdur. Amma, qeyd etmək<br />

lazımdır ki, ağır metal qatılıqlarına dair məlumat və ya sənədlər azdır, aşağı məkani əhatədədir<br />

və buraxılmış qiymətlər boşluğu çoxdur. Ona görə də, səth su keyfiyyətinin bu parametrlərlə<br />

qəymətləndirilməsi qərar qəbulu prosesində diqqətlə istifadə edilməlidir.<br />

Orta illik Ni qatılığı(µg /l)<br />

AZ-Ni<br />

GÜR-Ni<br />

ERM-Ni<br />

Şəkil 17. Kür Çayı hövzəsində Ni qatılıqlarının orta illik qiymətləri (µg /l)<br />

(qırmızı xətt: birinci sinif Dunay Çayı Hövzəsinin təsnifat sxeminin hədd qiyməti)<br />

il<br />

Xüsusi Orqanik Qarışıqlar Toplusu İndeksi (XOQTİ) Kür Çayı hövzəsinin xüsusi zərərli<br />

maddələr səbəbindən (həm sənaye, həm də pestisidlər) çirklənməsi haqqında məlumat<br />

vermək üçün seçilib. Layihə ölkələrində Kür Çayı hövzəsinin su ətraf mühitində potensial<br />

risklə birgə xüsusi orqanik qarışıqlar qatılıqlarının orta illik qiymətinin göstərici kimi təklif<br />

edilib. Buna baxmayaraq, Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrində zərərli maddələr haqqında<br />

heç bir müvafiq məlumat yoxdur. Bəzi hallarda müxtəlif layihə və proqramlardan məlumatlar<br />

əldə edilə bilər, lakin belə bir məlumatın keyfiyyəti və etibarlılığı sual altındadır. Məlumat<br />

çatışmaması səbəbindən bu hesabatda həmin göstərci qiymətləndirilməyib, amma, gələcəkdə<br />

iqtisadi inkişaf səbəbindən çox vacib olması görünür.<br />

Qrunt Suyu Nitrat Qatılıqları İndeksi (QSNQİ) qrunt sularının nitrat vasitəsilə<br />

çirklənməsini göstərir. Qrunt suyunda NO3 qatılıqlarına uyğun hədd qiyməti layihə<br />

ölkələrində Kür Çayı hövzəsinin cari vəziyyətini qiymətləndirmək üçün 50 mq NO 3 /l kimi<br />

götürülüb (98/83AB və OJ RS No 7/00). Lakin, hal-hazırda layihə ölkələrində heç bir<br />

məlumat yoxdur.<br />

4.4 Təsir göstəriciləri<br />

İçməli Su Keyfiyyəti İndeksi (İSKİ) göstərici kimi Kür Çayı hövzəsində (layihə ölkələri)<br />

vətəndaşları şirin su təchizatı sisteminə uyğun gəlməyən nümunələr hissəsini göstərir, yəni<br />

mikrobioloji, fiziki və kimyəvi meyarlara əsasən. Amma, hal-hazırda Azərbaycandan əldə<br />

edilən məlumat uyğun deyil və şirin su nümunələrinin faizi 12-19% arasında dəyişir. Nitrat<br />

daha tez-tez hədd qiymətini keçən parametrdir. Gürcüstan hökümətində bir çox təşkilati<br />

dəyişikliklər səbəbindən içməli su keyfiyyət tədqiqi üzrə məlumat hesabatda istifadə edilməli<br />

43

olan formada deyil və Ermənistanda məlumat köçürülməli olan formadadır və sonralar su<br />

statusunun qiymətləndirilməsi hesabatı məqsədilə istifadə edilə bilər.<br />

4.5 Reaksiya göstəriciləri<br />

Sahilyanı ölkələrlə əldə edilən razılaşmaların sayından Kür Çayı hövzəsi regionunda su<br />

ehtiyatlarına olan transsərhəd təsirləri minimuma endirən ölçüləri həyata keçirmək üçün həm<br />

siyasi məqsəd, həm də professional mövqe haqqında məlumat verən göstərici kimi istifadə<br />

edilib.<br />

Aşağıdakı razılaşmalar Kür Çayı ilə əlaqədar Azərbaycan və Gürcüstan arasında ikitərəfli<br />

əlaqə və ya əməkdaşlıq üçün mövcuddur.<br />

• Su Ehtiyatlarının İstifadəsi üzrə Gürcüstanın Dövlət Deleqasiyası və Azərbaycan<br />

Respublikası arasında Danışıqların Nəticələrinə dair Protokol<br />

• Əməkdaşlığa dair Gürcüstanın Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi və Azərbaycan<br />

Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Dövlət Komitəsi və Kür Çayı<br />

Hövzəsində Monitorinq və Qiymətləndirməyə dair Pilot Layihənin Yerinə Yetirilməsi<br />

üzrə Anlaşma Memorandumu<br />

• Ətraf Mühitin Mühafizəsi sahəsində Əməkdaşlığa dair Gürcüstan və Azərbaycan<br />

Respublikaları arasında razılaşma.<br />

Sovet İttifaqı dağılmamışdan öncə İttifaq daxilində su məsələləri dövlətlərin nazirləri arasında<br />

verilən qərarlara əsasən həll olunurdu. Nəticə etibarilə, Debed Çayıdan istifadəyə dair<br />

Ermənistan və Gürcüstan arasında və Arpa, Vorotan, Akstafa və Tovuz çayları üzrə<br />

Ermənistan və Azərbaycan arasında. Bu qərar və razılıqlar ümumiyyətlə keçmiş Sovet<br />

Dövlətləri tərəfindən qəbul edilmiş və təcrübədən keçmişdir.<br />

Bundan başqa, Candar Gölündən istifadəyə dair Gürcüstan və Azərbaycanın müvafiq<br />

agentlikləri arasında bir neçə razılıq mövcuddur.<br />

Hidrometeoroloji xidmətlər həmçinin, Kür Çayı hövzəsinin hidrometeoroloji şəraitləri<br />

haqqında informasiya ilə bölüşməyə razılaşıblar. Amma, iqtisadi problemlər, əsasən də,<br />

Gürcüstan ərazisində tələb edilən su parametri ölçülərinin olmaması səbəbindən informasiya<br />

mübadiləsi hazırda kifayət etmir.<br />

“Transsərhəd Çayların və Beynəlxalq Göllərin Mühafizəsi və davamlı İstifadəsi üzrə<br />

Konvensiya”sı (Helsinki, 1992) Azərbaycan tərəfindən imzalanıb, , Gürcüstan və Ermənistan<br />

isə bu məsələyə hələ baxırlar. Hazırda, BMAİK Su Konvensiyası yanında Gürcüstan və<br />

Azərbaycan tərəfindən Kür Çayı hövzəsində əməkdaşlıq üçün daha rəsmi platformanın<br />

yaradılmasına bəzi təşəbbüslər irəli sürülür.<br />

Bu göstəricidən istifadə edərək aydın görünür ki, hər üç layihə ölkələri təzyiqlər və<br />

transsərhəd təsirlərlə əlaqədar məsələlərin öhdəsindən gəlməkdən ötrü su ehtiyatlarının<br />

inteqrasiyalı idarə olunması üçün transsərhəd obyektlərin yaradılmasında daha fəal olmalı və<br />

daha çox enerji sərf etməlidirlər.<br />

Ümumi Çay Hövzəsinin İdarə Olunması Planı suyun idarə olunması məsələlərinin<br />

inteqrasiyalı yolla həll olunmasına çox böyük səy göstərir. Təəssüf ki, xüsusi layihələr və<br />

proqramlara uyğun olaraq yalnız fərqli plan hazırlanıb. AB SÇD-də tələb olunduğu kimi Çay<br />

Hövzəsinin İdarə Olunmasının Planlaşdırılması sahəsində heç bir fəaliyyət həyata<br />

keçirilməyib.<br />

Su Sektoruna İctimai Sərflər üzrə İndeks (SSİSİ) su xidmətləri və su ehtiyatlarının<br />

mühafizəsi üzrə müvafiq tədbirlər və layihə ölkələrinin faizlə ifadə edilən ümumi dövlət<br />

büdcəsi ilə müqayisə edilən ehtiyat tədbirlərini təmin etmək məqsədilə su sektorunda<br />

hökumət orqanları tərəfindən xərclənən maddi vəsaitlərin nisbəti kimi hesablanacaq. Şəkil 18-<br />

də hər üç layihə ölkələrinin Ekologiya Nazirliklərinin dövlət büdcələri verilib. Ekoloji<br />

44

məsələlərin həlli üçün bu rəqəmlərə dair məlumat dövlət yardımındakı artmış tendensiyanı<br />

göstərmişdir.<br />

ABŞ dolları milyonla<br />

EN-ERM<br />

EN-GÜR<br />

EN-AZ<br />

il<br />

Şəkil 18. Kür Çayında hər üç layihə ölkələrinin Ekologiya Nazirliklərinin dövlət büdcələri<br />

(ABŞ Dolları ilə verilib)<br />

Azərbaycan və Ermənistan üçün bu tendensiya əhəmiyyətlidir, Gürcüstanda Ekologiya<br />

Nazirliklərinə dövlət yardımları 2004-cü ildən bu yana az və ya çox stabildir.<br />

SSİSİ %-lə<br />

SSİSİ-ERM<br />

SSİSİ-GÜR<br />

SSİSİ-AZ<br />

il<br />

Şəkil 19. Kür Çayı hövzəsində hər üç layihə ölkələrinin SSİSİ<br />

Vəziyyət həmçinin, hər üç layihə ölkəsi üçün hesablanmış SSİSİ-də əks etdirilib. Gürcüstanda<br />

SSİSİ-nin davamlı şəkildə azalarkən, Azərbaycanda keçən il cüzi artaraq orta qiymətlər<br />

45

ətrafında tərəddüd edir (bax Şəkil 19). Ekoloji mühafizənin dövlət prioriteti olmasından asılı<br />

olmayaraq, ekoloji məsələləri həll etmək məqsədilə Dövlət büdcələri və SSİSİ-nin dəyərləri<br />

birlikdə fərdi ölkələrin hökumətlərinin bu sahəyə siyasi maraqlarını göstərə bilər.<br />

5. Nəticə və təkliflər<br />

Bu hesabatda su ehtiyatlarının monitorinq proqramlarından gələn məlumat və informasiyaların<br />

statusuna aid son cavabın verilməsi gözlənilmir, amma hesabat hər üç layihə ölkələri<br />

tərəfindən inkişaf etdirilməli olan hər hansı zəif yerlərin və çatışmazlıqların hardasa<br />

olduğunun müəyyənləşdirilməsinə yardımçı olmalıdır və biz onların cəhdlərində onlara kömək<br />

edə bilərik. Eynilə, su statusunu bilərək onlar birlikdə su ehtiyatlarının hal-hazırda öz<br />

sərhədləri daxilində necə idarə olunduğunu və onların, şəraiti necə yaxşılaşdıra bilməsini<br />

nəzərdən keçirə bilərlər.<br />

Layihə ölkələrindən toplanmış fakt və məlumatın təhlilinə əsaslanaraq, aşağıdakı nəticələri<br />

demək olar:<br />

• Adətən mövcud məlumatda rastlaşan problem və çatışmazlıqlar onların etibarlılığı,<br />

dəqiqliyi, tamlığı (buraxılmış qiymətlər), homogenliyi, hesabatların uzunluğu və əhatə<br />

etdməkaniyi məkana aiddir; Tamamilə təəccüblü olsa da, hidroloji məlumatlar<br />

ardıcıllığı natamamdır və uzun boşluqlarla kəsilib;<br />

• Su ehtiyatlarının monitorinq fəaliyyətində nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf olubsa<br />

belə, cari monitorinq proqramları ümumi şəkildə görünür, heç bir xüsusi və aydın<br />

məqsədlər göstərilməyib, strategiyalarsızfır; monitorinq şəbəkələrinin əksəriyyəti əsas<br />

axınlarda yerləşirlər və suların vəziyyətlərini müqayisə etmək üçün müvafiq<br />

məntəqələr bura daxil deyildir; parametrlər və səciyyələr toplusu tamamilə zəifdir və<br />

su ehtiyatlarının yalnız kəmiyyət və fiziki-kimyəvi parametrləri əks etdirilir. Bioloji və<br />

hidromorfoloji su keyfiyyət elementləri buraxılıb və qorunan ərazilərin monitorinə<br />

xüsusi yanaşması yoxdur, amma, layihə ölkələri belə fəaliyyətlərə başlamaq üçün öz<br />

istəklərini bildiriblər;<br />

• Səth su monitorinq proqramının bir neçə il təcrübədə olduğu halda, qrunt su<br />

monitorinqi layihə ölkələrində uzunmüddətli fasilələrdən sonra təzəcə başlayıb; Belə<br />

vəziyyət məlumatın əldə olunma mümkünlüyü və Kür Çayı hövzəsinin su statusunun<br />

tam qiymətləndirilməsi məsələsinə də aiddir;<br />

• Məlumat toplusu və onun informasiyayaçevrilməsinə tətbiq edilən müxtəlif metodlar<br />

arasında hələ də inteqrasiya çatışmazlığı mövcuddur (Ermənistanda və qismən<br />

Azərbaycanda, harda ki, Su Kadastrları müasir kimi hazırlanıb, İS inteqrasiya edilib və<br />

təcrübəyə tətbiq edilib);<br />

• Kür Çayı Hövzəsində Milli Su Laboratoriyası yoxdur və bu keyfiyyət idarəetmə<br />

nöqteyi-nəzərindən böyük çatışmazlıq sayılır. Yaxşı imkan kimi standartlaşdırma,<br />

analitik metodların inkişafı, testləşdirmə və interkalibrasiyaya cavabdeh olan Regional<br />

Su Monitorinq Mərkəziin yaranmasıdır. Standartlaşmış məlumatın təsdiqlənməsi<br />

metodlarından Ermənistanda istifadə edilir, lakin, Azərbaycan və Gürcüstana gəldikdə,<br />

təsdiqlənməyə zəif səviyyədə nail olunub;<br />

• Kür Çayı hövzəsində uyğunaşdırılmış təsnifat sxemi mövcud deyil. Məlumatın<br />

təqdimatı və hesabatı ilə əlaqədar problemlər ölkədən ölkəyə fərqlidir. Ermənistan və<br />

Azərbaycan su keyfiyyət qiymətləndirilməsininin inkişaf etmiş təsnifat sxemlərinə<br />

malik olduğu halda, Gürcüstanda heç bir təsnifat sistemi yoxdur, yalnız Maksimum<br />

46

İcazə Verilən Çirklənmə səth su keyfiyyəti üçün müəyyən edilib; məlumatın<br />

hazırlanması və məruzə edilməsi ilə birgə CİS əsaslı sistem yalnız Ermənistanda var,<br />

Azərbaycanda onlar artıq Su Kadastrının tətbiqi ilə başlayıblar, bunlara baxmayaraq,<br />

Gürcüstanda sistematik yanaşma ilə başlamağa kiçik işarə var;<br />

• Desentralizasiya edilmiş sistemlər və keçmişdə, müxtəlif vaxtlarda monitorinq<br />

fəaliyyətini təqdim edən müxtəlif təşkilatların layihə ölkələrində monitorinq<br />

proqramlarına layihə yönümlü dəstəkləri ilə izah edilə bilər;<br />

• Çatışmazlıqlardan biri layihə ölkələrində məlumatın mövcudluğu və tələb edilən<br />

məlumatən əldə edilməsi ilə əlaqədar.<br />

•<br />

Əvvəlki analizi nəzərə alsaq, ilkin və çox güman ki, su ehtiyatlarının idarə olunmasının ən<br />

həlledici addımı Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrində inteqrasiyalı informasiya sisteminin<br />

yaraılmasıdır ki, bu da, Ermənistan, artıq qismən də Azərbaycan tərəfindən edilən<br />

yanaşmadan görünə bilər. Uğursuzluqdan, Gürcüstanda bu məsələyə yanaşmada yalnız zəif<br />

istək görünür və üstəlik, onlar kənar ölkə ehtiyatlarından layihə dəstəklərinə əsaslanırlar. CİS<br />

əsaslanan inteqrasiyalı və açıq informasiya sistemi yalnız kompleks və hərtərəfli su status<br />

qiymətləndirilməsi, Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrində polis və qərar qəbulu prosesi üçün<br />

kifayət qədər və eibarlı informasiyanın təmin edilməsinə imkan verə bilər, daha sonra isə Kür<br />

Çayı Hövzəsinin İdarəetmə Planlarının hazırlanmasında istifadə edilə bilər.<br />

Kür Çayı hövzəsinin su statusunu qiymətləndirilməsi üçün tələb edilən fakt və məlumat<br />

məhduddur və ölkədən ölkəyə fərqlidir. Tətbiq edilmiş STVTR modeli su statusunun<br />

qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilməli mövcud məlumatlarda boşluqlar və məhdudiyyətlər<br />

aşkar etmişdir.<br />

Axır illər iqtisadi inkişaf və onun gələcəkdə tezləşdirilməsi (İƏİT layihələrinə əsaslanaraq),<br />

demoqrafik vəziyyət və meşə qırılması kimi təbii şəraitlər Kür Çayı hövzəsinin su<br />

ehtiyatlarında təzyiqlərin yaranmasının güclü səbəbkarı ola bilər.<br />

Sudan İstifadə İndeksi (Sİİ) ilə ifadə olunan su ehtiyatları ölkələrdə müxtəlif təzyiq<br />

səviyyələri altındadırlar. Gürcüstanda çoxlu su ehtiyatlarının olduğu təqdirdə, Ermənistan və<br />

Azərbaycanda su ehtiyatları ciddi təzyiq altındadır ki, bu da, su idarəetməsində strategiyaların<br />

həm milli, həm də transsərhəd səviyyədə müəyyən edilməsi üçün siyasi baxımdan və ya<br />

qərarların qəbul edilməsi vaxtı nəzərə alınmalıdır. Ermənistanda problem daha kəskinləşir,<br />

belə ki, su ehtiyatlarında zaman və məkan baxımından disbalans var (Həmçinin çayların<br />

axınında əhəmiyyətli dərəcədə illik dəyişkənlik var. Təxminən ümumi çay axmininı həcminin<br />

50%-i ildən- ilə yüksək dəyişkənlik şərtilə, məsələn, “quruaq” ilərdəl axınının həcmi “orta”<br />

illik axınını 65%-ni qöstərir. Bu illik dəyişkənliyə əlavə olaraq, çay axımının mövsümi<br />

həcmində çox tərəddüdlər mövcuddur. Axımın təxminən 55%-i yağış və qar əriməsinin yüksək<br />

olduğu yaz aylarında əmələ gəlir. Normal il daxilində maksimum və minimum axmn arasında<br />

uyğunluq 10-dan 1-ə kimi ola bilər. Yuxarıda verilən kəskin dəyişkənlik yazda təsadüfi<br />

daşqına və yayda yerli quraq şəraitinə səbəb olub).<br />

Kür Çayı Hövzəsində ictimai su təchizatı sistemləri və tullantı sularının təmizlənməsi<br />

zavodlarına qoyulan sərmayələr azdır. Bunun su keyfiyyəti və su ekosistemlərinin yaşamasına<br />

təsiri var.<br />

Səth suyunun keyfiyyəti seçilmiş parametrlərin illik orta cəminə əsasən digər Avropa ölkələri<br />

ilə müqayisə olunandır. Buna baxmayaraq, N və P nutrient tərkibləri daha yüksəkdir. Buna<br />

47

səbəb toplanmış tullantı sularının qeyri-qənaətbəxş təmizlənməsi və TSTS sistemlərinə<br />

qoşulan əhalinin % dərəcəsinin kiçik olmasıdır.<br />

Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrində su statusunun ümumi qiymətləndirilməsinə imkan<br />

yaratmaq üçün digər mənbələrdən (xüsusi istifadə və su idarəetmə səlahiyyətinə məsuldur)<br />

təminedici fakt və məlumat çatışmazlıqları mövcuddur.<br />

Azərbaycan artıq Su Konvensiyasını imzalayıb, lakin, Ermənistan və Gürcüstan<br />

imzalamayıblar. Buna baxmayaraq, bu, transsərhəd su ehtiyatlarının qorunmasında<br />

əməkdaşlığa və ümumi fəaliyyətə mane olmamalıdır. AB SÇD tərəfindən müəyyən edildiyi<br />

kimi su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarə olunması prinsipləri imkan və öhdəlik verə bilər ki,<br />

bütün iştirakçılar su ehtiyatlarının ən yaxşı səviyyəyə qaldırmaq üçün eyni sutoplayıcı və ya<br />

hövzə daxilində birgə işləsinlər.<br />

Ədəbiyyat<br />

İnsan istifadəsi üçün nəzərdə tutulan suyun keyfiyyəti üzrə 98/83/AŞ Direktivi, Brüssel, 1998.<br />

Su siyasəti sahəsində İctimai hərəkat üçün çərçivə yaradan Avropa Parlamentinin və Şurasının<br />

2000/60/AŞ Direktivi, Brüssel, 2000.<br />

Avropa Ekoloji Agentliyi (AEA), 2003. Ekoloji göstəricilər: Hesabatda tipologiya və istifadə,<br />

Kopenhagen.<br />

AEA, Seçilmiş mənbələrdən tədbirli göstəricilər kataloqu. Texniki hesabat N: 8, 2008.<br />

“Gürcüstanda Ekoloji Monitorinq və İdarəetmə Sistemlərinin İnkişafı (EMİSİ)” Gürcü<br />

layihəsinin sonu. Su Monitorinq Strategiyası və Fəaliyyət Planı Çərçivəsi. Tiflis, 2007.<br />

QİDA VƏ KƏND TƏSƏRRÜFATI TƏŞKİLATI (QKTT), 1992. İllik Balıqçılıq Statistikası.<br />

QKTT, Roma.<br />

Dunay Çayının Qorunması üçün Beynəlxalq Komissiya (DÇQBK), 2008. Dunay Çayı<br />

hövzəsində su keyfiyyəti, İllik 2006, Vena.<br />

Jari Pasanen, 2007. Gürcü layihəsinin sonu. Gürcüstanda ekoloji laboratoriyaların fəaliyyəti<br />

haqqında hesabat, Tiflis.<br />

NATO, 2008. Layihə SfP 977991 “Cənubi Qafqaz Çay Monitorinqi”. Tərəqqi hesabatı, Tiflis.<br />

İƏİT, 2008. Niderland Ekoloji Qiymətləndirmə Agentliyi və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf<br />

üzrə Təşkilat. İƏİT Ekoloji Nöqteyi-nəzər Fon hesabatı, Paris, 2030.<br />

Su üzrə Sloveniya Göstəriciləri. SEA Texniki Hesabat, Lyublyana, 2007.<br />

BMİP/CEF “Kür-Araz Hövzəsində Transsərhəd Deqradasiyanın Azaldılması”. Ermənistan<br />

Respublikasında Əsas Yataqlar, Faydalı Anbar və Qrunt suyunun Cari Vəziyyəti. Hesabat,<br />

Yerevan, 2006.<br />

48

BİRLƏŞMİŞ MİLLƏTLƏR EKOLOJİ PROQRAMI (BMEP) və DÜNYA SAĞLAMLIQ<br />

TƏŞKİLATI (DST), 1988. Dünyəvi Şəhər Hava Keyfiyyətinin Qiymətləndirilməsi. BMEP,<br />

Nairobi, Jeneva.<br />

BİRLƏŞMİŞ MİLLƏTLƏR Əhali Bölməsi, 2007. Birləşmiş Millətlərin İqtisadi və Sosial<br />

İşlər üzrə Departamentinin Əhali Bölməsi.<br />

BŞBİA Cənubi Qafqaz Su Proqramı, Laboratoriyaların Analitik Qiymətləndirilməsi. Analiz<br />

Hesabatı, 2006.<br />

BŞBİA Cənubi Qafqaz Su Proqramı, Milli Su Ehtiyatlarının İdarə Olunması Agentliklərinin<br />

Keyfiyyətinin Artırılması. Çatdırılmaların Hesabatı, 2006.<br />

BŞBİA Cənubi Qafqaz Su Proqramı, Transsərhəd Çaylar üçün Strateji Su Monitorinq Planı.<br />

Analiz Hesabatı, 2007.<br />

Su İdarəetməsinin Təşkilati və Səlahiyyətli Gücləndirilməsi BŞBİA Proqramı. Ermənistanda<br />

Su Ehtiyatları Monitorinqinin Qısamüddətli Üstünlüyü və Uzunmüddətli Uzaqgörmə.<br />

Yerevan, 2005.<br />

Su İdarəetməsinin Təşkilati və Səlahiyyətli Gücləndirilməsi BŞBİA Proqramı. Dövlət Su<br />

Kadastrı İnformasiya Sistemi üçün son Status Hesabatı və Məsləhətlər. Yerevan, 2008.<br />

Tazis layihəsi “Müştərək Çay İdarəetmə Proqramı – Kür Hövzəsi”. Son Hesabat, 2004.<br />

Tazis layihəsi “Müştərək Çay İdarəetmə Proqramı – Kür Hövzəsi”. Son Hesabat, Əlavələr,<br />

2004.<br />

49

Şəkillərin Siyahısı<br />

Şəkil 1. STVTR çərçivəsi, Mənbə: AEA, 2003<br />

Şəkil 2. Ermənistanda MSKİS-nin arxitekturası<br />

Şəkil 3. Kür Çayı hövzəsi ölkələrinin adambaşına düşən ÜDM<br />

Şəkil 4. Kür Çayı Hövzəsində Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycan üçün Suyun İstismarı<br />

İndeksləri<br />

Şəkil 5. Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycan ölkələrinin Suyun İstismarı İndekslərinin<br />

Məkəzi Avropa və Cənubi Avropa ilə müqayisəsi<br />

Şəkil 6. Kür Çayı hövzəsi və Avropada suyun sektorlar tərəfindən istifadəsi quruluşu<br />

Şəkil 7. Kür Çayı hövzəsində ictimai su təchizatı sistemləri vasitəsilə təsərrüfatın su ilə<br />

təchizatı<br />

Şəkil 8. Ermənistan və Azərbaycanda Kür Çayı hövzəsində tullantı sularının təmizlənməsi<br />

Şəkil 9. Gürcüstanda Kür Çayı hövzəsində təmizlənmiş tullantı suları<br />

Şəkil 10. Kür Çayının çay su balansı (Gürcüstan hissəsi)<br />

Şəkil 11. Kür Çayının çay su balansı (Azərbaycan)<br />

Şəkil 12. Kür Çayı hövzəsində BOD5 qatılıqlarının orta illik qiymətləri (mg O2/l)<br />

Şəkil 13. Kür Çayında ammonyak qatılıqlarının orta illik qiymətləri (mg N/l)<br />

Şəkil 14. Kür Çayı hövzəsində nitrat qatılıqlarının orta illik qiymətləri (mg N/l)<br />

Şəkil 15. Kür Çayı hövzəsinin layihə ölkələrində fosfat qatılıqlarının orta illik qiymətləri (mg<br />

P/l)<br />

Şəkil 16. Kür Çayı hövzəsində Cu qatılıqlarının orta illik qiymətləri (µg /l)<br />

Şəkil 17. Kür Çayı hövzəsində Ni qatılıqlarının orta illik qiymətləri (µg /l)<br />

Şəkil 18. Kür Çayında hər üç layihə ölkələrinin Ekologiya Nazirliklərinin dövlət büdcələri<br />

(ABŞ Dolları ilə verilib)<br />

Şəkil 19. Kür Çayı hövzəsində hər üç layihə ölkələrinin SSİSİ<br />

Cədvəllərin Siyahısı<br />

Cədvəl 1.<br />

Cədvəl 2.<br />

Cədvəl 3.<br />

Cədvəl 4.<br />

Cədvəl 5.<br />

Cədvəl 6.<br />

Cədvəl 7.<br />

Cədvəl 8.<br />

Cədvəl 9.<br />

Ermənistanda məlumatın saxlanması və hazırlanmasının qiymətləndirilməsi<br />

Azərbaycanda məlumatın saxlanması və hazırlanmasının qiymətləndirilməsi<br />

Gürcüstanda məlumatın saxlanması və hazırlanmasının qiymətləndirilməsi<br />

Ermənistanda səth suyu həcminə dair məlumatının qiymətləndirilməsi<br />

Azərbaycanda səth suyu həcminə dair məlumatının qiymətləndirilməsi<br />

Gürcüstanda səth suyu həcminə dair məlumatının qiymətləndirilməsi<br />

Ermənistanda səth su keyfiyyət məlumatının qiymətləndirilməsi<br />

Azərbaycanda səth su keyfiyyət məlumatının qiymətləndirilməsi<br />

Gürcüstanda səth su keyfiyyət məlumatının qiymətləndirilməsi<br />

50

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!